hormony i metabolizm
Dr hab. n. med. Piotr Białasiewicz
hormony regulujące metabolizm
hormon wzrostu
T3 i T4
glikokortykoidy (kortykosteroidy)
insulina i glukagon
adrenalina
hormony płciowe
1
hormony tropowe
adenohypophysis:
kwasochłonne komórki somatotropowe  GH
kwasochłonne komórki laktotropowe  PRL
zasadochłonne komórki kortykotropowe  ACTH, POMC, MSH,
endorfiny i lipotropinę
zasadochłonne komórki tyreotropowe  TSH
zasadochłonne komórki gonadotropowe  FSH i LH
choroby przysadki
nadczynność  hormonalnie czynne gruczolaki
powodują zespoły kliniczne w zależności od
wydzielanego hormonu
niedoczynność (uszkodzenie gruczołu) 
zazwyczaj panhipopituaryzm
efekt masy  ucisk struktur sąsiadujących 
skrzyżowanie wzrokowe (zaburzenia pola
widzenia  ubytki obustronne skroniowe);
wzrost ciśnienia śródczaszkowego
2
gruczolaki przysadki
czynne hormonalnie nieczynne hormonalnie
zazwyczaj mikroadenoma < 1cm zazwyczaj makroadenoma > 1cm
nadprodukcja efekt masy
niedobór hormonów tropowych
hormonu (ów) tropowych
choroby przysadki
nadczynność  hormonalnie czynne gruczolaki
powodują zespoły kliniczne w zależności od
wydzielanego hormonu
prolaktinoma  najczęstszy (30% gruczolaków
przysadki)
zaburzenia miesiączkowania i wtórny brak miesiączki
(przyczyna 25% przypadków), mlekotok, niepłodność
leczenie  agonista dopaminy
gruczolaki somatotropowe (2-gi co do częstości)
rzadziej gruczolaki kortykotropowe  choroba
Cushinga
3
GH - fizjologia
ę! syntezy białek
ę! hydrolizy tłuszczy
ę! uwalniania kwasów tłuszczowych
efekt ketogenny
ę! insulinooporności - �! zużycia glukozy przez tkanki insulinozależne
(mm poprzecznie prążkowane, tk. tłuszczowa)
ę! glukoneogenezy w wątrobie
ę! wydzielania insuliny - ę! transportu aminokwasów do komórek
GH  fizjologia
hipoteza pośrednika
ę! syntezy somatomedyny C (IGF-1) w wątrobie
pigmeje  defekt syntezy IGF-1 (GH w normie)
czynniki ę! wydzielanie:
wysiłek fizyczny
głodówka, hipoglikemia, hipotrójglicerydemia
wysiłek fizyczny
sen głęboki
nadmiar: gigantyzm (przed zarośnięciem nasad kości) lub akromegalia
niedobór: karłowatość
4
akromegalia
hipertrofia narządów wewnętrznych (serce,
wątroba, tarczyca)
przerost kości twarzy, rąk i stóp oraz
nadmierna gęstość kości  hiperostosis
czynnik ryzyka cukrzycy, nadciśnienia, CHF,
miażdżycy
diagnostyka  brak spadku stężenia GH po
doustnym podaniu glukozy
 własne podwórko  makroglosja czynnikiem ryzyka
obturacyjnego bezdechu sennego
akromegalia (gigantyzm)
gruczolak przysadki
5
gigantyzm (akromegalia) i karłowatość
choroby przysadki - niedoczynność
uszkodzenie  różny patomechanizm:
naczyniowy: krwotoczna martwica (apopleksja
przysadkowa) lub martwica (poporodowa  zespół
Sheehana)
zapalenie: gruz
lica, sarkoidoza
ucisk przez guz  makroadenoma (najczęściej nie
produkujący hormonów)
uraz głowy
objawy niedoczynności przysadki:
wtórna niedoczynność tarczycy, nadnerczy
zanik miesiączek i bezpłodność
brak laktacji, karłowatość przysadkowa u dzieci
6
fizjologia tarczycy
Jod  dzienne zapotrzebowanie:
150 mcg/d dorośli
100 mcg/d dzieci
200 mcg/d ciężarne
nadmiar jodu hamuje jodyfikację
tyreoglobuliny
GH (IGF-1) stymuluje k. tarczycy
wole
patologia tarczycy
nadczynność i niedoczynność
nowotwory
wole
7
tyreotoksykoza a nadczynność
tarczycy
3 najczęstsze patologie:
choroba Graves-Basedova  60-80%
nadczynnosći = hiperplazja gruczołu
nadczynne wole guzowate
ademoma (gruczolak)
wtórna nadczynność - ę! TSH  rzadko
patologie z tyreotoksykozą ale bez nadczynności  limfocytowe
zapalenie tarczycy, zierniniakowe zapalenie typu de Quervain,
leczenie zbyt dużymi dawkami hormonów tarczycy
objawy nadczynności tarczycy
ę! BMR i ę! aktywności układu współczulnego
jedwabista, ciepła skóra (hiperemia)
nietolerancja ciepła, wzmożona potliwość
spoczynkowa tachykardia zatokowa (ę! rzut minutowy
serca)
zaburzenia rytmu serca  napadowe częstoskurcze
(u każdego pacjenta z napadowym FA oznaczyć
hormony tarczycy!!!)
układ nerwowo-mięśniowy: drżenie mięśniowe,
labilność emocjonalna, bezsenność, zanik mięśni 
miopatia tarczycowa (mm proksymalne kończyn) 
pobudzenie układu współczulnego
8
objawy nadczynności tarczycy
oftalmopatia - wytrzeszcz
nadmierna motoryka p.pok. - biegunka
osteoporoza  pobudzenie osteoklastów w
kościach
przełom tarczycowy  stan zagrożenia życia
diagnostyka:
oznaczenie TSH, T3 i T4
wychwyt radioaktywnego jodu przez tarczycę
wole - struma
może być obojętne,
toksyczne
lub niedoczynne
najczęściej
kompensacyjny przerost
wynikający z niedoboru
jodu
kapusta, kalafior,
brukselka wolotwórcze 
hamują syntezę T4
9
objawy nadczynności tarczycy
choroba Gravesa-Basedova
oftalmopatia naciekowa  wytrzeszcz złośliwy
- palenie jest czynnikiem ryzyka wytrzeszczu
złośliwego
choroba autoimmunologiczna tkanki łącznej oczodołu
tyreotoksykoza
obrzęk przedgoleniowy  naciekowa dermopatia
patogeneza:
choroba autoimmunologiczna  przeciwciała przeciw
receptorowi dla TSH (pobudzające)  TSI
(ale obecne również przeciwciał hamujące TBII)
10
niedoczynność tarczycy
jatrogenna  po usunięciu gruczołu
(chirurgicznym lub ablacji radioaktywnym
jodem)
wrodzone defekty syntezy hormonu
zapalenie tarczycy  Hashimoto (najczęstsza
przyczyna na obszarach gdzie duża podaż
jodu)
niedobór jodu (najczęstsza przyczyna
endemicznie)
niedoczynność tarczycy
zespoły kliniczne
kretynizm  endemiczny, obszary
górskie
Chretien (Christlike)  bo nie grzeszy
niedobór jodu w ciąży  największy
stopień upośledzenie; póz
niej - �!IQ
badanie przesiewowe noworodków !!!
11
niedoczynność tarczycy
zespoły kliniczne
obrzęk śluzowaty  myxedema: obrzęk (rzekomy)
 nagromadzenie proteoglikanów i kwasu
hialuronowego w skórze (brak dołka po
uciśnięciu)
spowolnienie psychiczne (apatia) i fizyczne
oznaczyć TSH u każdego pacjenta z objawami
depresji
�! BMR  otyłość pomimo osłabionego apetytu,
nietolerancja zimna
zaparcia
�! potliwość, zimna i blada skóra
bradykardia
aterogenna dyslipidemia - ę! LDL i całkowitego
cholesterolu
badanie przesiewowe - ę!TSH (pierwotna), �!T4  (pierwotna i
wtórna)  izolowany niedobór TSH b. rzadki
fizjologia kory nadnerczy
adaptacja w stresie
stres:
uraz, silne emocje,
hipoglikemia, pirogeny,
wysiłek fizyczny,
rytm dobowy
układ współczulny
CRH
locus coeruleus
POMC
A / NA
AVP kortyzol
ACTH
12
neuro-endokryno-immunologia
fizjologia kory nadnerczy
kortyzol (hydrokotyzon) stężenie kortyzolu ok. 2000 x
większe niż aldosteronu
95% aktywności
a aktywność mineralo- 3000 x
słabsza
ę! hydrolizy tłuszczy
ę! uwalniania kwasów tłuszczowych
ę! insulinooporności - �! zużycia glukozy przez tkanki insulinozależne
(mm poprzecznie prążkowane, tk. tłuszczowa)
ę! glukoneogenezy
ę! uwalniania aminokwasów  katabolizm białek
ę! glikogenu w wątrobie
13
nadczynność kory nadnerczy
hiperadrenalizm
zespół Cushinga
hiperaldosteronizm
hiperandrogenizm
zespół Cushinga
hiperkortykolizm
zewnątrzpochodny - jatrogenny
wewnątrzpochodny:
choroba Cushinga  70%
gruczolak przysadki wydzielający ACTH
ektopowe wydzielanie ACTH  10%
rak drobnokomórkowy płuc, rakowiak
niezależne od ACTH:
gruczolak, rak nadnerczy  15%
inne rzadkie
14
hiperkortyzolizm
zewnątrzpochodny wewnątrzpochodny
jatrogenny
ę! ACTH �! ACTH
ACTH - zależny ACTH niezależny
�!ACTH
hipoplazja kory nadnerczy
(strefa pasmowata i siateczkowata)
choroba Cushinga
gruczolak przysadki  70%
ektopowe wydzielania ACTH
rak drobnokomórkowy płuc, rakowiak  10%
gruczolak, rak lub
hiperplazja kory nadnerczy  15%
hiperkortyzolizm
ciekawostka patogenetyczna
 autonomiczna hiperplazja kory nadnerczy
ekspresja receptorów dla GIP, LH, ADH, serotoniny
brak regulacji produkcji kortyzolu przez ACTH
15
objawy hiperkortyzolizmu
hiperkortyzolizm
diagnostyka
kortyzol w dobowej zbiórce moczu i ACTH w surowicy
test hamowania dexometazonem (syntetyczny steroid
30 x silniejszy od kortyzolu)
gruczolak przysadki wydzielający ACTH  hamowanie
ACTH i wydalania kortyzolu po podaniu dużej dawki;
ACTH wysokie
ektopowe wydzielanie ACTH  brak hamowania
wydalania kortyzolu, ACTH wysokie
gruczolak, rak nadnerczy  brak hamowania
wydalania kortyzolu, ACTH niskie
wykorzystujemy wiedzę dot. sprzężeń zwrotnych!!!
16
wrodzony przerost kory nadnerczy
CAH  congenital adrenal hyperplasia
CAH
90% niedobór 21-hydroksylazy
cecha autosomalna, recesywna
brak 21-hydroksylazy
brak produkcji nadmierna produkcja
kortyzolu i aldosteronu androgenów
ę! ACTH przerost kory nadnerczy
17
hipokortyzolizm (hipoadrenalizm)
pierwotny  uszkodzenie nadnerczy
wtórny ę! ACTH
�! ACTH
przewlekły
ostry
ch. Addisona
uszkodzenie przysadki:
nowotwory,
ziarniniaki (gruz
lica, sarkoidoza)
wrodzona hipolazja,
jatrogenne  po leczeniu steroidami
uszkodzenie autoimmunologiczne  70%
gruz
lica, sarkoidoza
przerzuty
amyloidoza, hemochromatoza
CAH !!!
z. Waterhousa-Friederichsena
 lokalny DIC w przebiegu posocznicy
objawy niewydolności kory
nadnerczy
postępujące osłabienie, łatwa
męczliwość
jadłowstręt, nudności, wymioty,
biegunka
nadmierna pigmentacja skóry
(POMC MSH)
blade powłoki jeśli wtórna
niedoczynność - �! POMC
( biały Addison )
niedobór aldosteronu: hipotonia,
hipowolemia, hiponatremia,
hiperkalemia, kwasica
metaboliczna
nieobecne przy wtórnej
niewydolności !!!
hipoglikemia  zahamowana
glukoneogeneza
18
przełom nadnerczowy
wzrost zapotrzebowania na
steroidy (stres, infekcja) u osoby
z przewlekłą (subkliniczną)
niewydolnością (ocena poprzez
test rezerwy nadnerczowej po
podaniu ACTH)
nagłe odstawienie leczenia
steroidami  zahamowana
produkcja endogennego
kortyzolu
zniszczenie nadnerczy przez
krwotok: noworodki po porodzie
z komplikacjami
DIC (w przebiegu posocznicy
z. Waterhousa-Friederichsena)
wskazówki kliniczne
leczenie steroidami  dawkowanie naśladuje
rytm dobowy, z maksymalną dawką rano,
mniejszą po południu i brakiem dawki
wieczornej
np. 16 mg + 8 mg + 0 mg (prednizolon)
nie odstawiamy gwałtownie leczenia
steroidami tylko stopniowo zmniejszamy
dawkę  aby nie wywołać przełomu
nadnerczowego
19
guz chromochłonny nadnerczy
pheochromocytoma
komórki neuroendokrynne
część układu parazwojowego 
współczulnoaortalnego
produkują adrenalinę i noradrenalinę
reguła  10ciu :
10% lokalizacja pozanadnerczowa (paraganglioma)
10% lokalizacja obustronna
10% złośliwe
guz chromochłonny nadnerczy
pheochromocytoma
przyczyna nadciśnienia wtórnego (0.1%) 
poddaje się leczeniu chirurgicznemu
90% nadciśnienie tętnicze  często napadowe
(paroxysmal)  wywoływane przez emocje,
wysiłek, zmianę pozycji
uwolnione katecholaminy mogą powodować:
kołatania serca (napadowe częstoskurcze, w tym komorowe)
zastoinową niewydolność krążenia, obrzęk płuc
zawał m. sercowego, udar mózgu
bóle głowy, poty, drżenie mięśniowe
hiperglikemia
20