Henryk Sienkiewicz - Ogniem i mieczem
Henryk Sienkiewicz "Ogniem i mieczem"
pierwotny tytuł "Wilcze gniazdo", powieść oparta na
studiach walk polsko-kozackich.
Drukiem powieść ukazała się wpierw na łamach
krakowskiego "Czasu" i warszawskiego "Słowa" od 2 maja 1883 r. do 1
lutego 1884 r., osobno ukazała się w 1884 r.
Fabuła
Pod koniec 1647 r. na południowo-wschodnich kresach
Rzeczypospolitej, tzw. Dzikich Polach, nad rzeką Omelniczek, dopływem Dniepru.
Uratowanie przez Jana Skrzetuskiego, namiestnika chorągwi
husarskiej, życia Bohdanowi Chmielnickiemu;
Początek stycznia 1648 r.
Poznanie Heleny Kurczewiczównej, oświadczyny (panna wbrew
swojej woli zaręczona została z pułkownikiem kozackim Bohunem);
Skrzetuski w niewoli Chmielnickiego (zdrada Krzeczowskiego,
klęska w bitwach pod Żółtymi Wodami i Korsuniem, okrucieństwa, jakich
dopuszcza się "czerń" na Polakach);
Tu kluczowa, dla poznania poglądów historiozoficznych
Sienkiewicza, scena rozmowy pomiędzy Chmielnickim a Skrzetuskim. Chmielnicki
prezentuje się tu jako mściciel wszystkich strasznych krzywd, jakich Polacy
dopuścili się na Ukrainie. Skrzetuski (porte parole autora) nie podważa
przedstawionych faktów, ale odrzuca jego rozumowanie. Racjom uciskanych
przedstawił racje wyższe - wzgląd na dobro kraju, które jego zdaniem domagało
się polubownego załatwienia sporu. Nie ma bowiem takich racji, które
usprawiedliwiałyby zbrojne wystąpienie poddanych przeciw majestatowi państwa
i władzy.
Zemsta Bohuna w Rozłogach (morduje opiekunkę Heleny i dwu
jej synów, zaś dwór podpalają okoliczni chłopi kozaccy mszcząc się za
ucisk ze strony Kurcewiczów);
Ucieczka Onufrego Zagłoby z Heleną (przebrani w łachmany
udają: rycerz - dziada z lirą, Helena - jego małoletniego, niemego
przewodnika), pościg;
Po klęsce korsuńskiej książę Wiśniowiecki nakazuje
wszystkim oddziałom stawić się w Łubniach. Umiera król Władysław IV, a
regimentarze, sprawujący tymczasową władzę, domagają się podjęcia układów
(chcą drogą wzajemnych ustępstw i częściowego zaspokojenia żądań
kozackich zażegnać "bratobójczą" walkę"). Starcie racji politycznych
Jeremiego z polityka obozu sprawującego władzę w kraju, to jedna z głównych
osi w akcji wojennej powieści. Szczególną wymowę ma scena porachunków
dumnego magnata z własna duszą. Kniaź wie, że zapędy ukraińskiej "czerni"
można powściągnąć tylko "ogniem i mieczem", ale nie chce wywoływać
anarchii. Poddaje się pod władzę regimentarzy. Ci jednak, po nieudanych
misjach wojewody Kisiela do Chmielnickiego, również opowiadają się za
wojną.
Wzięcie Baru, Helena pod opieką Hopryny (rozkochany Kozak
pozostawia dziewczynę w jarze nad Waładynką, nieopodal Raszkowa pod opieką
czarownicy i jej sługi Czeremisa);
Skrzetuski zgodnie z zaleceniami Wiśniowieckiego zbiera
informacje o wojskach Chmielnickiego, ale przede wszystkim rozsiewa pogłoski o
zbliżaniu się księcia, co dezorientuje "czerń"
Zagłoba w ręku Bohuna, pomoc Wołodyjowskiego;
Popłoch w zagrożonym Lwowie;
Pojedynek Wołodyjowskiego z Bohunem (odwagą i
zręcznością "mały rycerz" zdobywa sobie przyjaciela w Charłampie, równie
jak i on zakochanym w Anusi Borzobohatej);
Królem Polski zostaje obrany Jan Kazimierz.
Skrzetuski, dołączywszy do eskorty wojewody Kisiela,
podążającego w misji pokojowej do Chmielnickiego, jest świadkiem uroczystego
wręczenia buntownikowi buławy hetmańskiej i czerwonej chorągwi z wizerunkiem
orła. Chmielnicki nie kryje, że pokój jest tylko chwilowy.
Odbicie Heleny, ucieczka (dzięki sprytowi Rzędziana
Wołodyjowski i Zagłoba, przebrani za atamanów kozackich uwalniają
dziewczynę; od niewoli tatarskiej ratują ich oddziały dowodzone przez Kuszla
i Roztworowskiego);
Oblężenie Zbaraża (dopełnienie ślubów przez Podbipiętę
i bohaterska śmierć) i przybycie Skrzetuskiego do króla stacjonującego w
Toporowie z wiadomością o oblężeniu twierdzy;
Spotkanie Skrzetuskiego z Heleną.
W Epilogu: 1651 r. zwycięska bitwa pod Beresteczkiem
zakończona ucieczka chana. Bohun obrany na miejsce Chmielnickiego, wodzem
kozackim, umiera w odbudowanych Rozłogach.
Historia w powieści
Kozacy na Ukrainie w XVII w. znosili duży ucisk
pańszczyźniany ze strony polskich magnatów i możnowładców zwanych "królewiętami
kresowymi". W utworze znaleźć można zaledwie wzmianki o ich sytuacji,
niewoli i marzeniach o wolności);
Wolnościowe dążenia Kozaków, ich walkę wyzwoleńczą,
narodowo-społeczną pod sztandarami Chmielnickiego Sienkiewicz ukazuje jako
bunt przeciw prawowitej władzy i dążenie do rzezi i rozboju;
Walkę ukraińsko-polską traktuje jako wojne bratobójczą
między dziećmi jednej ojczyzny, wojne domową;
Autor jako potomek dawnej szlachty staje po stronie polskich
magnatów oraz solidaryzuje się z szlachtą kresową, która w obronie
magnackich latyfundiów usiłowała ogniem i mieczem gasić słuszny bunt
uciskanych mas ludu;
Solidaryzuje się z "królewiątkami ukraińskimi" i ich
postawę ukazuje jako patriotyczna walkę w obronie zagrożonego kraju
Obraz wojny kozackiej ukazany w powieści wynika z:
poglądów Sienkiewicza na dzieje XVII w., świadomie przyjętej idei
utworu.
Sienkiewicz pragnął przede wszystkim:
przywrócić pamięci pokolenia dni wielkości i chwały
jego ojczyzny, zdolnej wydźwignąć się z otchłani klęsk mocą swego oręża
(krótkotrwały tryumf wojsk koronnych pod Zbarażem i Beresteczkiem
potraktowany jako generalny tryumf słusznej sprawy nad złem),
opisując bunt na Ukrainie daje swoiste ostrzeżenie
przed nieszczęściem, jakie groziło i grozić może ojczyźnie, gdy porachunki
społeczne wezmą górę nad zasadą narodową, nad dobrem Rzeczypospolitej jako
całości.
Jeremi Wiśniowiecki: zwany Jaremą, książę, jeden z
największych magnatów na Ukrainie i jeden z okrutnych królewiąt,
ciemiężyciel i wyzyskiwacz, uosobienie magnackiej pychy, prywaty, despotyzmu i
warcholstwa.
W powieści ukazany jako ideał rycerza, wodza i polityka:
szlachetny, zdolny, "orli umysł" śmiały, silny,
niezwyciężony, znakomity wojownik, bohater bez skazy, uwielbiany przez
żołnierzy, ojcowski wobec poddanych, postrach dla rebeliantów, doświadczony
polityk, godny korony (jego syn, Michał Korybut, obrany władcą),
wszystkie jego bitwy są wygrane. Postać nieomal baśniowa.
Bohdan Chmielnicki: narodowy bohater Ukrainy, w powieści
ukazany niezgodnie z prawdą historyczną w sposób bardzo negatywny:
morderca, barbarzyńca, egoista, dumny despota, chytry,
podstępny polityk, zdrajca sprzymierzający się z wrogiem dla osobistych
korzyści.
Wątek romansowy
Uczucie Jana Skrzetuskiego i Heleny Kurcewiczównej ukazane
zostało:
w sposób tradycyjny, prosty
jako romans sensacyjny (miłość z przeszkodami, zakłócona
obecnością i działalnością rywala oraz urozmaicona licznymi przygodami);
W wątku występują następujące elementy:
spotkanie dwojga bohaterów, którym od samego początku
pomyślny układ uniemożliwiają działania rywala, Bohuna,
rozłączenie pary zakochanych wynikające z obowiązków
wobec ojczyzny Skrzetuskiego,
perypetie związane z losem Heleny (jej ucieczka z
Zagłobą z Rozłogów, pobyt w jarze pod opieką Hopryny, uwolnienie),
szczęśliwe połączenie młodych.
Bohaterowie
Jan Skrzetuski:
postać fikcyjna (źródła historyczne podają tylko, że rycerz o tym imieniu
przeprawił się z oblężonego Zbaraża do króla, a potem walczył pod
Beresteczkiem). Jego losy stanowią o istnieniu związków przyczynowych w powieści.
Porucznik, namiestnik wojsk księcia Jeremiego
Wiśniowieckiego. Ulubieniec i stronnik księcia, uznający w nim najwyższy
autorytet wojskowy i polityczny. W służbie księcia tłumi powstanie kozackie
oceniając je, jako bunt zrewoltowanej czerni przeciwko prawowitej władzy
(rozmowa z Chmielnickim);
Ideał rycerza, chrześcijanina, "niezłomny rycerz"
dla którego służba ojczyźnie, honor i sława stanowią wartości cenniejsze
nad życie. W ich to imię poświęca życie prywatne, minimalizując znaczenie
własnych dramatów w obliczu tragedii Rzeczypospolitej;
Dumny, uczciwy, głęboko religijny, w imię wiary gotowy
pogodzić się ze swym losem.
Bohun pułkownik kozacki, postać fikcyjna. Uwielbiany
przez Kozaków (śpiewano o nim pieśni i opowiadano wręcz nieprawdopodobne
historie o wyczynach).
Postać tajemnicza o niejasnej przeszłości i
pochodzeniu, którego tajemnicy pilnie strzeże;
ukochawszy Helenę, która nim gardzi, czci ją niczym
świętą i służy Kurcewiczom oczekując, aż dziewczyna odwzajemni uczucie,
Zły i mściwy, przekonawszy się o zdradzie opiekunów
Heleny, w porywie szalonej złości wymordowuje ich; gwałtowny i dziki zdolny
jest do najokrutniejszej zbrodni;
Odwagą, walecznością i męstwem budzi szacunek wrogów;
Do końca życia pozostaje wierny Helenie, odbudowuje z
gruzów Rozłogi i w nich spędza ostatnie lata życia.
Helena: pochodzi ze starego rodu Kurcewiczów,
osierocona: matka zmarła przy porodzie, ojciec, książę Wasyl, należał do
stronników księcia Michała Wiśniowieckiego (ojca Jeremiego), niesłusznie
oskarżony o zdradę salwował się ucieczką. Majątek i kilkuletnią córeczkę
pozostawił pod opieką brata Konstantyna, po śmierci którego Rozłogami
rządzi demoniczna żona. To ona właśnie zdecydowała się poświęcić
bratanicę, by majątek pozostał w rękach synów.
Rzadko zjawia się na kartach powieści, ale to wokół niej
toczą się najbardziej sensacyjne wydarzenia.
Osiemnastoletnia dziewczyna jest nieziemsko piękna,
budzi więc zarówno szaloną miłość Bohuna, którym pogardza, jak i
odwzajemniona Skrzetuskiego;
Poważna, dumna i bez skazy staje się godną narzeczona
a później żoną dla polskiego rycerza;
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
H Sienkiewicz Ogniem i mieczem1125806 Sienkiewicz W pustyni i w puszczy6sienkiewicz potopzagloba swatem sienkiewiczżeromski i sienkiewicz (4)Gdyby nie Ty Igrajac z ogniem 2 gdyio2Całuj mnie z ogniem po polskiemuhenryk sienkiewiczSienkiewicz Henryk stary slugawięcej podobnych podstron