Henryk Sienkiewicz - Potop
Henryk Sienkiewicz "Potop"
Druk utworu trwał prawie dwa lata (1884 - 1886).
jednocześnie w krakowskim "Czasie", warszawskim "Słowie",
wielkopolskim "Dzienniku Poznańskim". W ten sposób wszystkie trzy zabory
poznawały równocześnie nową powieść. Książkowe wydanie "Potopu"
wyszło w sześciu tomach w październiku 1886 r.
Fabuła i kompozycja powieści
Wydarzenia przedstawione w powieści obejmują lata 1655 -
1656, co uwypukla charakter informacyjno-poznawczy utworu i scala kompozycyjnie.
Owo skondensowanie urealnia opisywane wydarzenia i nadaje im
odpowiednie tempo.
Motywem naczelnym jest podróż - wędrówka głównego
bohatera, co umożliwia wprowadzenie różnorodnych wydarzeń historycznych i
znacznie poszerza panoramę społeczną powieści.
Czynnikiem spajającym fabułę są dwa, przeplatają się
wzajemnie i powiązane wątki:
historyczno-polityczny: przebieg najazdu szwedzkiego oraz
dokonujący się w związku z nim rozkład moralny społeczeństwa polskiego i
stopniowe jego odradzanie
romansowy, oparty na strukturze trójkąta: polski oficer,
Kmicic, kocha kobietę, Oleńkę, którą porywa konkurent, Bogusław
Radziwiłł. Ponadto na przeszkodzie młodym stają trudności wynikające z różnic
charakterów obojga oraz z powikłań politycznych.
Powieść rozpoczyna się od spraw romansowych, a więc
stopniowego pogarszania się dobrych zrazu stosunków między Kmicicem a
Oleńką oraz jej opiekunami - szlachta laudańską. Kmicic jest już nawet
bliski całkowitego upadku moralnego, ale w ostatniej chwili ratuje go wejście
w służbę Janusza Radziwiłła. Jest to pierwszy punkt zwrotny w jego
dziejach.
Nieco później zawiązuje się wątek
historyczno-polityczny.
Odtąd oba wątki rozwijają się równolegle, upadek moralny
Kmicica zbiega się z upadkiem moralnym ogółu obywateli.
Potem rozpocznie się poprawa bohatera i całego narodu, a
pod koniec powieści zejdzie się odrodzenie i rehabilitacja Kmicica z
odrodzeniem moralnym społeczeństwa polskiego.
Akcja toczy się bardzo szybko, trzyma w napięciu uwagę
czytelnika dzięki wprowadzeniu do fabuły nagłych katastrof i równie zaskakującego
ich rozwiązania.
Akcja prowadzona jest ściśle według scottowskich
założeń: porwania, ucieczki, przebrania, pojedynki,
zawieszanie wątków w momencie największego napięcia. Tę dynamiczną budowę
powieści Sienkiewicz powiązał z trzema ujęciami kompozycyjnymi:
stopniowaniem, kontrastem, zaskakującą niespodzianką.
Najistotniejszym walorem "Potopu" jest narracja. Mamy tu
do czynienia z wielością odrębnych ujęć przy dominującej roli narratora
wszechwiedzącego, któremu nieobcy jest XIX-wieczny punkt widzenia. Obok
epickiego dystansu obserwujemy:
subiektywizm (bezpośrednio wprowadzone oceny),
stylizowane relacje kronikarskie,
elementy szlacheckiego pamiętnika,
spojrzenie oceniającego wydarzenia historyka.
Fabuła
W 1654 r. Chmielnicki poddaje się Rosji, co staje się
przyczyną wojny polsko-rosyjskiej - dwie potężne armie rosyjskie wkraczają w
tym roku na Litwę i Białoruś. O tej wojnie wspomina Sienkiewicz nazywając
ją, ze względu na cenzurę carską, wojną z Septentrionami, z Chowańskim
itp.
Herakliusz Bilewicz, przedstawiciel możnego rodu
żmudzkiego, w testamencie przekazał cały majątek wnuczce Aleksandrze,
oddając ja pod opiekę szlachty laudańskiej i wyznaczając na męża Andrzeja
Kmicica, któremu też zapisał wieś Lubicz. Styczeń 1655 r.
Prezentacja i konkury Kmicica w Wodoktach (młodzi pałają
odwzajemnioną miłością), pobyt w Lubiczu (pijatyki i rozpusta, dewastacja
starożytnego dworku)
Zemsta na Butrymach (kompani Kmicica sprowokowali konflikt w
karczmie i zostali wybici przez okoliczną szlachtę. Kmicic w odwecie morduje
mieszkańców Wołomontowicz i pali ich domy. Oleńka ukrywa go przed Butrymami,
ale już bezpiecznego wypędza zrywając zaręczyny)
Porwanie Oleńki przez Kmicica, oświadczyny Wołodyjowskiego
(Wołodyjowski rani w pojedynku Kmicica, ale widząc jak bardzo młodzi się
kochają postanawia pomóc warchołowi w odzyskaniu dobrej reputacji).
Wiosną 1655 r. Szwedzi pod wodzą Wittenberga napadają na
Polskę. Wykorzystują okazję, że Polska toczy walki z Rosją. Pierwsze
uderzenie skierowane jest na Wielkopolskę. Wojskom szwedzkim towarzyszy
podkanclerzy koronny Hieronim Radziejowski (skazany na banicję za intrygowanie
przeciw królowi Janowi Kazimierzowi i za warcholstwo uciekł w 1652 r. do
Szwecji i z zemsty namawiał Szwedów do ataku na Polskę).
Kapitulacja pod Ujściem (wojewoda poznański Krzysztof
Opaliński w towarzystwie Radziejowskiego i Wirtza przekazują królowi
szwedzkiemu władzę nad Wielkopolską).
Król Jan Kazimierz, nie zdoławszy nakłonić pospolitego
ruszenia do walki z najeźdźcą, rusza w kierunku Krakowa, powierzając jego
obronę Stefanowi Czarnieckiemu.
Uczta w Kiejdanach, Kmicic stronnikiem Radziwiłła (Na
Litwę dotarli Zagłoba oraz bracia Jan i Stanisław Skrzetuscy, chcą u boku
wielkiego hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła bronić kraju. W Upicie
dołączył do nich Michał Wołodyjowski. W Kiejdanach przebywa już Oleńka,
której towarzyszy stryj, Tomasz Bilewicz. Kmicic widząc w Radziwille obrońcę
kraju składa mu przysięgę wierności)
Odbicie przez Zagłobę eskortowanych oficerów (omamiony
przez hetmana Kmicic staje po stronie zdrajcy, zaś pozostali oficerowie
zostają aresztowani i skazani na śmierć. Kmicic błaga dla nich o łaskę i
hetman zapewnia go, iż zostaną internowani w Birżach. Eskortuje ich Roch
Kowalski. Spryt i przebiegłość Zagłoby ratują im życie - komendant miasta
miał ich rozstrzelać).
Ocalenie skazanego na rozstrzelanie Kmicica (rycerz próbuje
zmusić Bilewiczów do wyjazdu do Kiejdan, Wołodyjowski ratuje Oleńkę, ale
nakazuje rozstrzelanie Kmicica jako zdrajcy. Życie ratuje mu Zagłoba, który
przejętych listów wiedział o wstawiennictwie pana Andrzeja)
Kmicic u Bogusława Radziwiłła(pobyt w Pilwiszkach
uświadamia Kmicicowi przewrotność Radziwiłłów, próbuje porwać
Bogusława, ale sam ranny ledwie uchodzi śmierci)
Przełom duchowy Kmicica (Kmicic ukrywa się w lesie w chacie
smolarzy będącej teraz własnością Kiemliczów, opiekuje się nim Soroka):
przybiera nazwisko Babinicz,
wysyła listy do Janusza Radziwiłła, wypowiadając mu
służbę (bracia w zamian puszczą pogłoskę, jakoby to Kmicic postanowił
porwać króla i oddać go w ręce Szwedów) i do Wołodyjowskiego, ostrzegając
przed zdradą Radziwiłłów,
postanawia wyruszyć na Śląsk do króla Jana Kazimierza.
Ostrzeżenie przez Kmicica ojców paulinów (Kmicic podsłuchał
prowadzoną w języku niemieckim rozmowę pomiędzy dowódcą wojsk szwedzkich
Wrzeszczowiczem a baronem Lisola o zamiarze zajęcia Częstochowy i ograbienia
Jasnej Góry. Zdobyte informacje przekazuje przeorowi klasztoru, księdzu
Kordeckiemu.
Obrona Jasnej Góry, Babinicz:
8 listopada pod mury klasztoru przybywają wojska szwedzkie
pod dowództwem Wrzeszeczowicza, który na próżno próbuje skłonić zakonników
do otwarcia bram,
18 listopada docierają Szwedzi dowodzeni przez Millera,
kolejne ich szturmy nie przynoszą rezultatów,
Babinicz wykazuje się ogromnym męstwem, dzielnością i
zmysłem dowódczym czym zdobywa przychylność księdza Kordeckiego,
jeden z posłów ostrzega obrońców przed ściąganymi z
Krakowa działami burzącymi,
Kmicic pod osłoną nocy wysadza kolumbrynę prochem, ale
dostaje się do niewoli. Tu zdrajca Kuklinowski torturuje więźnia, ale ten
przy pomocy braci Kiemliczów uchodzi cało,
25 grudnia Szwedzi przypuszczają ostatni szturm i odchodzą
spod murów. Przeor, przekonany o śmierci Kmicica, ujawnia jego prawdziwe
nazwisko.
Spotkanie Kmicica z Janem Kazimierzem, powrót króla do
kraju (król nieufnie podchodzi do opowieści Babinicza, rusza jednak do kraju.
Babinicz ciężko ranny w bitwie, w której króla od szwedzkiej niewoli bronią
górale, wyznaje swe prawdziwe nazwisko).
Śmierć Janusza Radziwiłła w Tykocinie (oblężony przez
wojsk Sapiehy, pod jego dowództwem walczą Wołodyjowski i Zagłoba, hetman
umiera 31 grudnia).
Kmicic, z rozkazu króla, na czele oddziału Tatarów,
których chan przysłał na pomoc Rzeczypospolitej .
Ocalenie Anusi Borzobohatej (Zamojski, upatrzywszy sobie
Anusię Borzobohatą, dwórkę księżnej Wiśniowieckiej, każe odwieść
dziewczynę do Zamościa, ale planuje odbicie dwórki. Kmicic uniemożliwia
spisek i odwozi Anusię do Białej, skąd zostaje odesłana do Grodna. W drodze
porywa ją jednak Bogusław Radziwiłł i osadza razem z Oleńką w Taurogach).
Bitwa pod Sokółka, uratowanie Soroki przez Kmicica
(Sakowicz podstępnie chwyta Sorokę i skazuje na śmierć przez nabicie na pal.
Kmicic na próżno błaga o uwolnienie przyjaciela, wówczas zbuntowane oddziały
radziwiłłowskie atakują Bogusława).
Armia szwedzka w klinie Wisły i Sanu.
Bitwa pod Warką, zdobycie Warszawy, Prostki (Czarniecki
uniemożliwia wojskom szwedzkim dotarcie do obozu króla Karola Gustawa).
Oleńka u Bogusława w Taurogach (zakochany magnat na próżno
stara się o względy Oleńki, zaś po jego wyjeździe na wojnę z Sapiehą -
pan Sakowicz próbuje swe plany miłosne zrealizować w stosunku do Anusi).
Walki podjazdowe Kmicica skierowane przede wszystkim przeciw
wojskom znienawidzonego Bogusława Radziwiłła (Kmicic zwycięża magnata w
pojedynku, ale wypuszcza go wolno obawiając się o życie Oleńki).
Ucieczka Oleńki i Anusi do Wołmionowicz (panny przy pomocy
stryja Oleńki, p. Tomasza Bilewicza - dowodzi zbrojnym oddziałem na Żmudzi -
umykają z Taurogów).
Ocalenie Wołomowicz przez Kmicica (Sakowicz poszukując
oddziału pana Tomasza przechwytuje list i atakuje Wołomowicze. Wieś ocala
Kmicic. Kiedy jednak ma zamiar powrócić i spotkać z ukochaną, otrzymuje
rozkaz wyruszenia na południe Polski, na wojnę z Rakoczym)
Ranny Kmicic w Lubiczu (Oleńka zamierza wstąpić do
klasztoru, przypadkowo spotyka ciężko rannego w wojnie węgierskiej 1657 r.
Kmicica. Może przebaczyć umierającemu, ale nie chce znać żywego).
Rehabilitacja Andrzeja Kmicica (podczas mszy w Upicie ksiądz
odczytuje list królewski przywieziony przez Wołodyjowskiego, w którym
monarcha rehabilituje Kmicica. Oleńka [prosi ukochanego o wybaczenie).
Historia w powieści
Pisarz bardzo dokładnie zapoznał się z czasami najazdu
szwedzkiego (studiował pamiętniki, listy, kroniki, herbarze, notatki, prace
historyczne); do powieści wplótł autentyczne przemówienie Zamoyskiego do
zakonników jasnogórskich, oryginalne listy Janusza Radziwiłła do Bogusława;
Z "Pamiętników" J. CH. Paska zaczerpnął Sienkiewicz
obrazy pojedynków, bójek, awantur, sceny wojenne i zwroty staropolskie, wzorując
się na jego stylu i języku.
Źródeł historycznych trzymał się bardzo wiernie i "Potop"
należy pod tym względem do najlepszych dzieł historycznych.
Główny bohater powieści Andrzej Kmicic, to postać na
poły historyczna. Pasek w "Pamiętnikach" podaje, że w 1658 r.
pułkownik Samuel Kmicic "żołnierz dobry", służył w wojsku litewskim
pod Sapiehą, dostał się do niewoli rosyjskiej, skąd wydostał go
Czarniecki. Pozostałe wydarzenia z życia bohatera (służba u Radziwiłła,
udział w walce ze Szwedami, wysadzenie kolumbryny) to fikcja literacka.
Obraz społeczeństwa polskiego wieku XVII
Magnateria:
Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Hieronim Radziejowski,
Opaliński
prowadzą politykę kierując się jedynie dobrem
własnego rodu,
wydają cynicznie kraj na łup Szwedom (Ujście,
Kiejdany) i przechodzą na stronę wroga dla własnych korzyści materialnych
lub na skutek urazy osobistej,
, warchołowie, samowolni i pyszni egoiści.
Sapieha, Lubomirski, Zamoyski
patrioci stawiający dobro ojczyzny ponad własne
interesy, nie są to jednak postacie idealne
Szlachta:
poddaje się pokornie obcym najeźdźcom, szybko godzi z
nowym położeniem (kiedy Opaliński oznajmił o podpisaniu kapitulacji
Wielkopolski, wznosi okrzyki na cześć króla szwedzkiego), płaci im podatki,
słucha bez sprzeciwu rozkazów szwedzkich komendantów,
do zdrady ojczyzny skłania ich obietnica przywilejów
stanowych (np. stryj Oleńki, mówi: "Pana i pod obcym panowaniem znaleźć
można),
na Kmicicowej kompanii ciążą morderstwa, rozboje i
gwałty (każdy z żołnierzy był skazywany przez sądy na utratę czci i
życia, grasują bezkarnie, bo prawo i sądownictwo jest za słabe)
butna niekarna, egoistyczna, lekkomyślna, interesowna,
zaślepiona, bezmyślna politycznie i krótkowzroczna, uległa wobec magnaterii,
często obojętna wobec potrzeb ojczyzny,
Wśród szlachty są jednak jednostki prawe, gotowe do
poświęceń, np. Skrzetuski, który na wieść o kapitulacji Wielkopolski rwał
sobie włosy z głowy.
Lud miejski i wiejski
Sienkiewicz nie wprowadza do utworu bohatera chłopskiego ani
mieszczańskiego. Lud występuje tu bezimiennie, ale jest chętny i gotowy do
walki
cechuje ich: patriotyzm, wierność królowi, zapał do
walki,
biorą w swoje ręce sprawę obrony przed Szwedami; ruch
partyzancki obejmuje cały kraj (górale tatrzańscy ratują życie królowi;
kilkunastoletni Michałko, chłopak pańszczyźniany, naprowadza na Szwedów
polską chorągiew i w bitwie z nimi wykazuje się odwagą i bohaterstwem, czym
wprowadzają w podziw szlachtę),
stawiają opór, ponieważ najeźdźcy zwielokrotniają
nacisk ekonomiczny i obciążają dodatkowymi pracami, wolą znosić chłostę i
więzienie, a nawet śmierć, niż przyczyniać się do utwierdzania potęgi
najeźdźcy,
o ucisku ludu Sienkiewicz wspomina przelotnie, ukazując
śluby lwowskie Jana Kazimierza, w których król zobowiązał się, iż po
zakończeniu wojny poprawi położenie pospólstwa.
Na początku "Potopu" Sienkiewicz ukazuje upadek moralny
społeczeństwa (zdradę, zaprzedanie wrogom przez klasę rządzącą,
odstępowanie od władcy, apatię i rezygnację). Wrzeszczowicz (cudzoziemiec)
wypowiada się o Polakach: " Jest li na świecie taki drugi kraj, gdzieby tyle
nieładu i swawoli dopatrzeć można (...) Któryby w świecie naród
nieprzyjacielowi do zawojowania własnej ziemi pomógł? Który by tak króla
opuścił... Jeno szaleni, swawolni, źli i przedajni te ziemię zamieszkują".
Później następuje punkt zwrotny - naród się podźwiga i odradza. Przy
końcu utworu sami Szwedzi nie mogą nadziwić się zamianie, jaka zaszła w
narodzie, który do niedawna nie stawiał żadnego oporu.
Obrazy życia obozowo-rycerskiego
"Potop" to powieść wojenna. Na obraz życia
społeczeństwa polskiego XVII w. składają się głównie fakty ukazujące
życie obozowo-rycerskie, wojenne. Np. cnoty rycerskie, sposób formowania chorągwi,
pospolite ruszenie, turnieje, bardzo plastyczne opisy bitew. Niewiele natomiast
dowiadujemy się o stosunkach społecznych i życiu kulturalnym Polaków.
Obraz ten uzupełniają nieliczne sceny życia domowego i
obyczajowego:
ciche życie rodzinne, uczty i zabawy hulaszcze w
dworkach szlacheckich (tu doskonała scena zbiorowa: uczta w Kiejdanach), bójki
w karczmach.
Bohater główny
Andrzej Kmicic
to typowy przedstawiciel szlachty XVII w., potomek zubożałego rodu
szlacheckiego. Jego losy symbolizują los ojczyzny; jego upadkowi moralnemu
sekunduje upadek narodu, a odrodzeniu - tryumf zwycięskich Polaków.
Odważny, wesoły o bujnym temperamencie, zdolny do
szlachetnych i druchów serca i do wielkiej miłości. Ma naturę awanturniczą,
jest porywczy i skłonny do "bitki i wypitki", co psuje mu reputację.
Wychowany w potyczkach pogranicznych nawykł do ryzyka i bezkarności. Hulaka,
ceniący sobie dobrą kompanię i swawolne życie. Zachowaniem w Lubiczu, Upicie
i Wołmonowiczach popada w dramatyczny konflikt z otoczeniem, traci dobre imię,
Oleńkę i zaufanie przyjaciół. Porywając narzeczona staje ponownie w ostrej
kolizji z prawem.
Pierwszy punkt zwrotny w jego życiu następuje w związku z
otrzymaniem hetmańskich listów. Z rozkazu najwyższego dowódcy podejmując
się formowania oddziału nie podlega odpowiedzialności sądowej i ma okazję
zrehabilitować swoje imię.
Oddając się pod komendę Radziwiłła składa mu
przysięgę na wierność. Nie odstępuje jednak magnata, choć w oczach
przyjaciół i ukochanej uchodzi za zdrajcę, ponieważ wierzy w dobre intencje
hetmana. Naiwny i gorliwy, porywczy i wierny wierzy, że przyczynia się do
ratowania ojczyzny.
Swoja tragiczna pomyłkę uświadamia sobie w rozmowie z
Radziwiłłem w Pilwiszkach. Świadomy już swego upadku postanawia zemścić
się. Wpierw jednak czyni postanowienie oczyszczenia się z win poprzez
służbę Polsce. Jako Babinicz:
ostrzega wojsk konfederackie przed niebezpieczeństwem
grożącym im ze strony Radziwiłła, ocala starostę Łuszczewskiego,
ostrzega księdza Kordeckiego, bierze udział w obronie Jasnej Góry,
broni króla w Tatrach, walczy ze Szwedami na czele oddziału Tatarów,
ocala Wołmontowicze, uczestniczy w wojnie z wojskami Rakoczego.
Przemienia się w prawego, wiernego królowi i ojczyźnie
bojownika o wolność swego narodu, gotowego postawić obowiązek służby dla
kraju ponad głos serca.
Oleńka Bilewiczówna: godna potomkini rodu
szlacheckiego. Poważna, stateczna, dumna i energiczna panna, która potrafi
zachować spokój nawet w najgorszych chwilach. Uosobienie kobiety idealnej,
wzór patriotki, wiernej cnocie i ojczyźnie.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Potop Sienkiewicza, nowele Konopnickiej, poezje Przerwy TetmPotop Sienkiewicza, nowele Konopnickiej, poezje Przerwy Tetm1125806 Sienkiewicz W pustyni i w puszczy6zagloba swatem sienkiewiczżeromski i sienkiewicz (4)Potop jako powieść ku pokrzepieniu sercPOTOP streszczeniepotophenryk sienkiewiczPotopSienkiewicz Henryk stary slugawięcej podobnych podstron