Prace poglÄ…dowe
Characteristics of cows mastitis caused by Charakterystyka zapaleń gruczołu
human foodborne pathogens
mlekowego u krów wywoływanych przez
Malinowski E.1, 2, Gajewski Z.2, Department of
odżywnościowe patogeny człowieka
Pathophysiology of Reproduction and Mammary
Gland, National Veterinary Research Institute
Puławy, Division Bydgoszcz1 and Department of
Clinical Sciences, Faculty of Veterinary Medicine, Edward Malinowski1,2, Zdzisław Gajewski2
Warsaw University of Life Sciences  SGGW2
z Zakładu Fizjopatologii Rozrodu i Gruczołu Mlekowego Państwowego Instytutu
Numerous microorganisms causing mastitis in cows Weterynaryjnego  Państwowego Instytutu Badawczego w Puławach, Oddział
are detrimental and dangerous for humans. Staphy- w Bydgoszczy1 i z Katedry Nauk Klinicznych Wydziału Medycyny Weterynaryjnej
lococcus aureus, Escherichia coli, Streptococcus aga- w Warszawie2
lactiae, Campylobacter jejuni, Pseudomonas aerugi-
nosa, Bacillus cereus, Listeria monocytogenes, Brucel- mleka a wybuchem chorób spowodowa- cereus, E. coli i Salmonella spp. oraz w nie-
la abortus, Brucella melitensis, Salmonella Enteritidis, nych przez Streptococcus zooepidemicus, wielkim odsetku inne bakterie. W Polsce
Yersinia enterocolitica, Streptococcus equi subsp. zooep- Listeria monocytogenes, Bacillus cereus, przeważały salmonele, paciorkowce z gru-
idemicus, and Prototheca spp. are among the frequent Brucella melitensis, Salmonella typhimu- py A i gronkowiec złocisty. Występowały
milkborne pathogens. Milk can also be the source rium, Salmonella javiana, Salmonella Ora- też: E. coli, Campylobacter spp., Leptospi-
of Mycobacterium paratuberculosis and Coxiella bur- nienburg, Salmonella Dublin, Salmonel- ra spp. i Listeria spp. oraz Brucella abortus
netii. Most common are subclinical and chronic in- la enteritidis, Salmonella anatum, E. coli melitensis (20). Oprócz wymienionych ga-
flammations elicited by S. aureus that harbors genes 0157: H7 i Campylobacter jejuni. Oprócz tunków do  foodborne pathogens zalicza
for several enterotoxins and TSST-1 as virulence fac- tego mleko jest transmiterem wielu innych, się między innymi: Streptococcus agalac-
tors and clinical mastitis caused by E. coli harboring niebezpiecznych dla człowieka drobno- tiae, Pseudomonas aeruginosa, Streptococ-
genes for Shiga toxin. Raw, non-pasteurized milk and ustrojów, które znajdują się w organizmie cus zooepidemicus, Mycobacterium avium
dairy products made from mastitic milk may cause zakażonego zwierzęcia (11, 12, 13, 14). y
ró- v. paratuberculosis i Coxiella burnetii (11,
foodborne diseases, infections and/or intoxications. dłem odżywnościowych drobnoustrojów 21, 22, 23, 24). Zachorowania spowodować
The aim of this paper was to present hazards brought chorobotwórczych, takich jak Campylobac- może także Prototheca spp. (25). Wszyst-
by contaminated milk and dairy products for public ter jejuni, Salmonella spp., Listeria mono- kie wymienione drobnoustroje wywołują,
health. Prophylactic measurements, accurate diag- cytogenes oraz toksyczne (STEC) szczepy chociaż z różną częstotliwością, zapalenia
nosis and carefully performed treatment of mastitis, E. coli, może być sama krowa lub środowi- gruczołu mlekowego u krów. Procentowy
stringent hygienic measures for milking and rigorous sko, w którym przebywa. Drobnoustroje te udział poszczególnych gatunków w choro-
observance of procedures, can enable obtaining milk mogą przedostać się do mleka pośrednio bach człowieka przenoszonych przez mle-
and dairy products of highest quality. This is abso- z otoczenia (niedostateczna higiena) oraz ko jest jednak inny niż w wywoływaniu
lutely essential to reduce the existing threat of food- bezpośrednio wskutek wydalania ich do mastitis u krów. Choroby człowieka zwią-
borne diseases outbreaks in humans. mleka przez zakażone zwierzę (8, 15). Wy- zane z mlekiem i produktami mlecznymi
kaz drobnoustrojów wywołujących mastitis nie stanowią jednak najważniejszej grupy
Keywords: milkborne pathogens, mastitis, milk safety. u krów, które jednocześnie stanowią przy- wśród enteropatii pokarmowych.
czynę chorób przenoszonych przez mleko
(milkborne diseases) zawiera tabela 1. Charakterystyka zapaleń wymienia
roli czynników etiologicznych ma- Zakażona żywność, w tym mleko i pro- wywoływanych przez drobnoustroje
Wstitis występuje około 150 gatun- dukty mleczne, stanowi przyczynę pro- chorobotwórcze dla człowieka
ków drobnoustrojów (1), z których po- blemów zdrowotnych, ważnych zarówno
nad 100 wyizolowano w Polsce (2). Rolę z punktu widzenia pojedynczego człowie-
dominującą w wywoływaniu zapaleń wy- ka, jak też rodzin, populacji ludzkich czy Staphylococcus aureus
mienia mają gronkowce złociste i koagu- też krajów. Odsetek chorób przenoszo-
lazo-ujemne, paciorkowce bezmleczności nych przez żywność w krajach rozwinię- Gronkowiec złocisty jest obecnie najczęst-
i środowiskowe, E. coli i inne coli-podob- tych wzrósł w ostatnich 2 3. dekadach (16). szym i najtrudniejszym do zwalczania pato-
ne oraz Corynebacterium bovis (3, 4, 5, 6). W USA oszacowano, że rocznie choroby genem mastitis u krów (3, 4, 5, 26). Z uwagi
Wśród drobnoustrojów, które wywołują przenoszone przez żywność dotyczą 76 na sposób szerzenia się w stadzie (z krowy
mastitis u krów, znajdują się gatunki pato- mln mieszkańców tego kraju (17). Czynni- na krowę) zaliczany jest do tzw. drobno-
genne dla człowieka (2, 4, 7, 8, 9). Związek kami etiologicznymi tych chorób były wiru- ustrojów zakaz
nych (contagious). Zapa-
między obecnością patogennych drobno- sy, bakterie i pasożyty. Wśród bakterii wy- lenia spowodowane przez S. aureus z re-
ustrojów w mleku a chorobami przenoszo- stępowały między innymi: Staphylococcus guły są przewlekłe i przebiegają bez obja-
nymi na człowieka przez żywność (food- aureus, Streptococcus spp. E. coli, Bacillus wów klinicznych. Patogenność gronkowca
borne diseases  choroby odżywnościowe, cereus, Yersinia enterocolitica, Campylo- złocistego jest skutkiem ekspresji szeregu
enteropatie pokarmowe) ma odzwiercie- bacter spp., Salmonella spp. i Shigella spp. czynników wirulencji, które prowadzą do
dlenie w piśmiennictwie. We Francji (18) czynnikami etiologiczny- adhezji, ucieczki przed systemem obron-
Mleko, które pochodzi od krów z ma- mi chorób przenoszonych przez żywność nym oraz rozprzestrzeniania się w orga-
stitis oraz produkty otrzymane z takiego były w kolejności: Salmonella spp., Staphy- nizmie gospodarza (4, 27, 28, 29, 30). Pra-
surowca mogą być przyczyną chorób u lu- lococcus aureus, Clostridium perfringens, wie wszystkie szczepy wytwarzają enzy-
dzi wskutek zakażenia i/lub zatrucia toksy- Bacillus cereus oraz inne bakterie (w tym my i cytotoksyny, takie jak: hemolizyna,
nami bakteryjnymi. Boor (10) przytoczy- E. coli i Campylobacter spp.). Na Tajwa- nukleaza, proteaza, lipaza, hialuronidaza
ła dowody z piśmiennictwa na temat bez- nie (19) stwierdzono: Vibrio parahaemo- oraz kolagenaza. Część szczepów wytwa-
pośredniego związku między spożyciem lyticus, Staphylococcus aureus, Bacillus rza także jedną lub więcej dodatkowych
Życie Weterynaryjne " 2009 " 84(4)
290
Prace poglÄ…dowe
egzoprotein, do których należą enterotok- Tabela 1. Udział bakterii zaliczanych do patogenów odżywnościowych w wywoływaniu mastitis u krów
syny, toksyna zespołu wstrząsu toksycz-
Drobnoustrój Postać mastitis Odsetek krów/rok
nego (TSST-1), eksfoliatyny i leukocydy-
Staphylococcus aureus podkliniczna, przewlekła, ostra 5 50
na. Enterotoksyny oraz TSST-1 należą do
pirogennych egzotoksyn i mają właściwo-
Escherichia coli nadostra, ostra, przewlekła podkliniczna 5 20
ści superantygenów. Prowadzą one do ma-
Streptococcus agalactiae podkliniczna, przewlekła, ostra 2 25
sywnej aktywacji limfocytów T i uwolnie-
Pseudomonas aeruginosa ostra, przewlekła <1
nia dużej ilości cytokin odpowiedzialnych
za objawy wstrząsu toksycznego. Entero- Bacillus cereus ostra, przewlekła <1
toksyny gronkowcowe są względnie sta-
Listeria monocytogenes przewlekła <0,1
bilnymi białkami, opornymi na działanie
Pasteurella haemolytica ostra <0,1
enzymów trawiennych, które po podaniu
Brucella abortus melitensis podkliniczna, przewlekła, ostra <0,1
per os wywołują intoksykacje pokarmowe.
Obecnie znanych jest ponad 20 antygeno-
Salmonella enteritidis ostra, przewlekła <0,1
wych typów enterotoksyn (4). Stwierdzono,
Yersinia enterocolitica ostra <0,1
że 95% pokarmowych zatruć gronkowco-
Campylobacter jejuni ostra <0,1
wych ma zwiÄ…zek z tzw. enterotoksynami
klasycznymi (SEA  SED), w tym głównie Streptococcus pyogenes ostra <0,1
z SEA (31), wzrasta też udział SED, SEH
Streptococcus zooepidemicus podkliniczna <0,1
i SEI (55). Badania własne wykazały, że
Prototheca spp. przewlekła, ostra <1
22,1% szczepów gronkowców wyizolowa-
nych z wydzieliny zapalnej wymienia krów
cechowało się zdolnością wytwarzania Tabela 2. Wytwarzanie enterotoksyn przez szczepy Staphylococcus aureus z mastitis u krów
jednej lub dwu enterotoksyn (32). Szcze-
Liczba zbadanych Liczba (procent) Autor (pozycja
Toksyny lub geny (n)
py wywołujące mastitis cechowały się też
szczepów ESA dodatnich piśmiennictwa)
posiadaniem genów: seg, seh, sei i sej (29).
103 54 (52) SEJ(17), SED+SEJ (21), Akineden i wsp. (27)
Odsetek enterotoksycznych szczepów Sta-
SEC+SEG+SEI+TSST-1(15),
phylococcus aureus, wyizolowanych z ma-
SEA+SEC+TSST-1 (1)
stitis u krów, wahał się w różnych krajach
160 22 (13,7) SEC (7), SED (12), SEC+SED (3) Cenci-Goga i wsp. (35)
w granicach od 1 do 63% (33). Entero-
toksyczne szczepy gronkowców wykaza- 231 173 (74,9) seg (167), sei (161), sec (109), Hata i wsp. (28)
no w mleku surowym (34). Wyniki now- sell (103), selm (29), selo (14),
selm (8), seh (4), seb (3)
szych badań nad wytwarzaniem entero-
toksyn przez  mastitogenne gronkowce
104 23 (22,1) SEA (9), SEB (1), SEC (4), SED (7), Kuz
ma i wsp. (29)
złociste zawiera tabela 2.
SEC+TSST-1 (2)
Gronkowce odpowiedzialne sÄ… na za-
166 37 (22,9) SEA (32), SEB (3), SEC (1), Lim i wsp. (36)
trucia pokarmowe, wstrzÄ…s toksyczny oraz
SEA+TSST-1 (1)
tzw. zespół skórny. Zatrucia toksynami
gronkowcowymi stanowiły drugą grupę
chorób (po V. parahaemolyticus) przeno- obserwuje się najwięcej przypadków co- z ćwiartek objętych ostrą postacią colima-
szonych przez żywność na Tajwanie (19), limastitis. Ostre postacie częściej wystę- stitis nie jest brana pod uwagę z uwagi na
jak też (po Salmonella spp.) we Francji (18) pują w miesiącach letnich, kiedy zwierzę- rygorystyczne przestrzeganie przez pro-
oraz w Polsce (34). Ponad 32% zatruć gron- ta ulegają wpływom stresu termicznego. ducentów zakazu odstawiania (sprzeda-
kowcowych we Francji wiązało się z zaka- Bardziej podatne na zakażenia są krowy wania) mleka zmienionego makroskopo-
żonymi produktami mlecznymi (37). o wyższej wydajności. wo. Problemem jednak mogą stać się za-
Około 10% przypadków colimastitis ce- palenia podkliniczne, spowodowane przez
Escherichia coli chuje siÄ™ nadostrym przebiegiem z silnie szczepy STEC. W Nowej Zelandii wykaza-
wyrażonymi objawami ogólnymi (gorącz- no obecność dziewięciu genów wirulencji
Należy do tzw. patogenów środowiskowych ka, drgawki, tracenie apetytu, porażenia) w 37,5% szczepów E. coli wyizolowanych
i obok innych bakterii z grupy coli odpo- i miejscowymi, co nierzadko kończy się z wydzieliny zapalnej wymienia. Najczę-
wiada za większość klinicznych przypad- ograniczeniem wydzielania mleka lub na- ściej występowały geny stx1, enf2, vt2e i eae
ków zapaleń wymienia, które ze względu wet śmiercią zwierzęcia (40). Wymienione (44). Ostatnio, przy użyciu metody PCR,
na charakterystyczny, ostry przebieg, okre- zmiany spowodowane są przez uwolnioną przebadano w Polsce 100 szczepów E. coli,
ślono nazwą  colimastitis (38). Oprócz endotoksynę oraz mediatory stanu zapal- wyizolowanych z wydzieliny zapalnej wy-
E. coli, najczęściej izolowano gatunki z ro- nego, w tym TNF-ą. Ostatnio obserwuje mienia krów, na obecność genów odpo-
dzajów Klebsiella i Enterobacter (3, 39). się zapalenia przewlekłe, a nawet podkli- wiedzialnych za produkcję odmian tok-
Drobnoustroje te wywołują około 30 40% niczne (39, 41). syny Shiga (stx1, stx2, stx2c, stx2d, stx2e,
klinicznych, przeważnie ostrych, miejsco- Do tej pory nie brano pod uwagę związ- stx2f). U 4 szczepów stwierdzono wystę-
wych zapaleń wymienia. Żyją w oborniku, ku colimastitis z zachorowaniami ludzi. powania genów: stx2, stx2c i stx2e (45).
w materiale służącym jako ściółka, w gle- Szczepy wytwarzające toksynę typu Shi- Dane te, jak też wyniki badań innych au-
bie i w zanieczyszczonej wodzie. Najczę- ga (STEC  Shiga toxin-producing Esche- torów, zawiera tabela 3.
ściej do zakażeń (na drodze galaktogennej) richia coli) izolowane są głównie z kału Szczepy shigatoksyczne odpowiedzial-
dochodzi na początku i pod koniec zasu- krów (42) i to one stanowią przyczynę za- ne są za biegunki o lekkim przebiegu,
szenia oraz w czasie porodu. Z tego po- każeń mięsa i produktów mleczarskich jak też za krwotoczne zapalenie okręż-
wodu bezpośrednio po porodzie, jak też (43). Obecność bakterii, jak też media- nicy oraz hemolityczny zespół moczni-
w okresie pierwszych 6 tygodni laktacji torów procesu zapalnego w wydzielinie cowy (48).
Życie Weterynaryjne " 2009 " 84(4)
291
Prace poglÄ…dowe
Tabela 3. Zdolność do produkcji toksyny shiga przez szczepy E. coli z mastitis u krów pathogens , a z przypadków chorobowych
u ludzi w USA izolowany był najczęściej
Liczba zbadanych Odsetek Geny Autor (pozycja
(17). Pojedyncze zachorowania notowa-
szczepów STEC-dodatnich (procent wśród STEC +) piśmiennictwa)
ne były także w Polsce (20).
80 30,7 stx1(31), stx2 (7,5), vt2e (6,25), eae (4) Bean i wsp. (46)
Listeria monocytogenes
100 4 stx2e (3), stx2+stx2c (1) KÅ‚ossowska i wsp. (45)
182 12,8 stx1, stx2, eae Lira i wsp. (47)
Stanowi sporadyczną przyczynę poronień
lub zapalenia opon mózgowych u bydła
Streptococcus agalactiae (ewolucyjnym). Jednak patogenne pacior- jako wynik skarmiania kiszonki złej jako-
kowce, które występują w populacji ludz- ści (61). Powoduje też przewlekłe, śród-
Drobnoustrój ten stanowi przyczynę kiej mogą zakażać i krążyć wśród krów, co miąższowe podkliniczne zapalenie gru-
ostrych, przewlekłych oraz podklinicz- w konsekwencji stanowi z
ródło czynników czołu mlekowego, które prowadzi do zani-
nych zapaleń wymienia (5, 6, 9, 39) i nosi zakaz
nych dla człowieka. ku zakażonej ćwiartki (62, 63). Do zakażeń
nazwÄ™ patogenu zakaz
nego. Jedynym re- Innym paciorkowcem, który wywołuje wymienia może dojść na drodze galakto-
zerwuarem Streptococcus agalactiae jest mastitis u krów i stanowi przyczynę cho- gennej i hematogennej (64). Zapalenia są
wydzielina (mleko) z zakażonych ćwiartek. rób ludzi, jest Streptococcus zooepidemi- trudne do wyleczenia, gdyż drobnoustrój
Drobnoustroje te można wykryć także na cus. Stany zapalne wymienia są stosunkowo ten cechuje się wysoką opornością na ce-
powierzchniach, które w ostatnim czasie rzadkie i przeważnie mają przebieg prze- falosporyny, streptomycynę, trimetoprim,
miały kontakt z zakażonym mlekiem, ta- wlekły, podkliniczny. Wymieniony drob- amicylinę, rifampicynę, rifamycynę i florfe-
kich jak wyposażenie dojarskie, ręce doja- noustrój opisano jako przyczynę zapalenia nikol. Wrażliwość in vitro wykazuje w sto-
rzy i ściółka. Przenoszenie Streptococcus płuc, opon mózgowych, stawów oraz bak- sunku do amoksycyliny, erytomycyny, gen-
agalactiae na ćwiartki zdrowe zachodzi teriemii u ludzi, a z
ródłem zakażenia był tamycyny, kanamycyny i wankomycyny
głównie podczas doju. Przy braku higieny niewłaściwie pasteryzowany ser (50). (65). Wymieniony drobnoustrój występuje
wymion oraz skutecznych działań profi- okresowo w kale krowy oraz w środowisku
laktyczno-leczniczych, bakteria ta może Salmonella spp. jej życia i te z
ródła należy brać pod uwa-
się szybko rozprzestrzeniać wśród całe- gę na pierwszym miejscu w rozpatrywaniu
go stada. Niekompletne wydojenie zaka- Pałeczki Salmonella mogą wywoływać przyczyn zakażenia wymienia i/lub świe-
żonych ćwiartek może stanowić przyczy- mastitis u krów, chociaż zapalenia są nie- żego mleka (64, 66). Znalezienie w mleku
nę wzrostu przypadków o ostrym prze- zwykle rzadkie. Salmonella enterica, sero- surowym L. monocytogenes lub nawet in-
biegu. Jałówki mogą się zarazić podczas typ Typhimurium izolowano z krwi krów nego gatunku listerii wskazuje na koniecz-
wzajemnego ssania się w boksach grupo- z ostrą, ciężką postacią mastitis (31). War- ność radykalnej poprawy higieny środowi-
wych, szczególnie wtedy, kiedy otrzymują to dodać, że obecność tych drobnoustro- ska i pozyskiwania mleka.
do picia zakażoną siarę lub mleko. jów w mleku stanowi poważne zagrożenie Listeria monocytogenes jest ważną przy-
Streptococcus agalactiae w ogromnych dla zdrowia człowieka (51, 52). Salmone- czyną chorób człowieka przenoszonych
ilościach znajduje się w mleku zakażonej le wymieniane są obecnie jako pierwsza przez żywność (67), w tym przez mleko
ćwiartki. Wykazano, że jedna zakażona (18) lub druga (17) grupa bakteryjnych i produkty mleczne (10, 66). Powoduje
ćwiartka w stadzie złożonym ze 100 krów chorób związanych z żywnością. W Pol- poronienia, przedwczesne porody, zapa-
może zawierać w mleku zbiorczym powy- sce Salmonella spp. stanowi najważniejszą lenie opon mózgowych i zakażenia nowo-
żej 100 000 bakterii/ml. Zakażone ćwiartki grupę odżywnościowych drobnoustrojów rodków (67, 68).
cechuje z reguły wysoka liczba, w granicach chorobotwórczych (20). Izolowano je mię-
od 1 do 10 mln/ml lub więcej komórek so- dzy innymi z kału dzieci z biegunką (53). Bacillus cereus
matycznych, które w znaczny sposób pod- Salmonelozy u ludzi związane ze spoży-
noszą liczbę komórek somatycznych (SCC) ciem mleka i przetworów mleczarskich, Pałeczki Gram-dodatnie, takie jak Bacillus
w mleku zbiorczym. Widoczną cechą jest jak też gatunki pałeczek Salmonella, któ- cereus i Bacillus subtilis, występują, chociaż
zmiana barwy mleka (zażółcenie), rozwod- re były przyczyną zachorowań, przedsta- niebyt często, w roli czynników etiologicz-
nienie oraz obecność domieszek (strzęp- wiła Molska (54). nych zapalenia gruczołu mlekowego u krów
ki, kłaczki). Charakterystycznym objawem (5, 6). Wywołują zapalenia ostre, przewle-
klinicznym jest przerost ścian zatok i prze- Campylobacter jejuni kłe lub podkliniczne. Liczba komórek może
wodów wyprowadzających mleko oraz za- wynosić od 200 000 do 10 mln w 1 ml mle-
nik tkanki wydzielniczej (6, 49). Wymieniona bakteria jest stosunkowo rzad- ka (38). Obecność Bacillus spp. stwierdzo-
Paciorkowce bezmleczności zaliczane są kim patogenem mastitis u krów. Zapalenie no we krwi krów chorych na ostrą postać
do drobnoustrojów patogennych dla czło- może mieć ciężki, ostry przebieg z utratą mastitis w czasie trwania laktacji (40). Bak-
wieka. Stanowią przyczynę zapalenia płuc apetytu i wysoką gorączką (55). Ostre zapa- terie te są rozpowszechnione w środowi-
i opon mózgowych u dzieci  noworodków lenie wymienia uzyskano też w warunkach sku, co obejmuje glebę, wodę, obornik, pa-
i osesków. Dawniej przyjmowano, że czło- eksperymentalnych (56). Campylobacter je- szę, w tym kiszonkę i młóto. Ich obecność
wiek zakaża się od krowy. Badania oparte juni izolowano z mleka zbiorczego (57). wykazywano w mleku zbiorczym (2, 69).
na biologii molekularnej dostarczyły jednak Zakażenia i zachorowania ludzi zwią- Należy dodać, że endospory B. cereus są
dowodów, że Streptococcus agalactiae, który zane były ze spożyciem mleka surowego, oporne na pasteryzację (70).
zakaża człowieka, różni się od paciorkowca którego nie poddawano pasteryzacji (58). Bacillus cereus wykazywano w grani-
bezmleczności wywołującego mastitis (22). Przypadki enteritis spowodowane były cach od 3,7 (18) do 20,8% (19) przypad-
Leigh (21), na podstawie analizy przedmio- przez mleko pochodzące od krów z zapa- ków wśród chorób człowieka przenoszo-
towego piśmiennictwa doszedł do wniosku, leniem wymienia, naturalnie wywołanym nych przez żywność. Drobnoustrój ten
że bydlęcy i ludzki Streptococcus agalactiae przez C. jejuni (59, 60). Meng i Dole (51) produkuje toksyny, które odpowiedzialne
tworzą w dużym stopniu samodzielne popu- podają, że w ostatnich 20 latach drobno- są za 2 rodzaje zatruć pokarmowych, które
lacje o różnym pochodzeniu rozwojowym ustrój ten należał do głównych  foodborne noszą nazwę zespołów biegunkowego lub
Życie Weterynaryjne " 2009 " 84(4)
292
Prace poglÄ…dowe
wymiotnego. Zespół biegunkowy związany charakteryzuje się przewlekłym klinicznym Podsumowanie
jest z toksyną ciepłochwiejną, a zespół wy- lub podklinicznym przebiegiem z okresa-
miotny z toksyną ciepłooporną (cyt. 70). mi zaostrzenia. Zakażone ćwiartki mogą Drobnoustroje wywołujące mastitis u krów
stać się obrzękłe i twarde. Przeważnie nie są rzeczywistymi lub potencjalnymi patoge-
Brucella spp. obserwuje się objawów ogólnych. Spada nami bakteryjnych chorób przenoszonych
wydajność mleczna, a zwiększeniu ulega na człowieka przez mleko i jego produkty.
Zapalenie gruczołu mlekowego u krów liczba drobnoustrojów i komórek w mleku Zachorowania są przede wszystkim na-
wywołuje Brucella abortus bovis oraz Br. zbiorczym. Rozpoznanie opiera się na ba- stępstwem spożywania niepasteryzowane-
melitensis. Drobnoustroje te, a szczegól- daniu laboratoryjnym i wykazaniu obecno- go mleka oraz niektórych produktów z nie-
nie Br. melitensis, stanowią także przy- ści charakterystycznych endospor w prób- go wykonanych (8). Ze stanem zapalnym,
czynę mastitis u owiec i kóz. Bruceloza kach wydzieliny zapalnej (49, 79). Zasady nawet podklinicznym, ma związek wzrost
wymienia krów ma przebieg podklinicz- leczenia mastitis protothecosa nie zostały pozostałości antybiotyków, jak też zwięk-
ny lub niekiedy kliniczny  przewlekły. opracowane. Jedynym sposobem eliminacji szona liczba drobnoustrojów, których część
Do zakażeń dochodzi na drodze hemato- Prototheca spp. ze stada krów jest prawi- może okazać się oporna na pasteryzację (7).
gennej, a drobnoustroje umiejscawiają się dłowe rozpoznanie zakażenia oraz wybra- Wpływ mastitis na zdrowie człowieka może
głównie w tkance śródmiąższowej gru- kowanie krów zakażonych. Należy dodać, wyrazić się zarówno zakażeniem i/lub za-
czołu mlekowego. Zakażone krowy i owce że drobnoustroje te mogą przeżyć tempe- truciem pokarmowym, alergią, słabszym
ciągle wydalają drobnoustroje z mlekiem raturę pasteryzacji (25). rozwojem wskutek zmniejszenia wartości
(71). Mleko i jego przetwory, w tym głów- Drobnoustroje z rodzaju Prototheca odżywczych, wzrostem antybiotykoopor-
nie mleko surowe (niepoddane obróbce mogą wywołać u ludzi zapalenie skóry, ności wśród patogennych dla niego drob-
termicznej) i przetwory z mleka surowe- zapalenie łokciowej kaletki maziowej oraz noustrojów, jak też zaburzeniami w ukła-
go stanowią najczęstsze z
ródło zakażeń tzw. prototekozę rozsianą (przewodu po- dach immunologicznym i hormonalnym
człowieka (72, 73). karmowego, płuc, krwi). Podatność na za- spowodowanymi przez aktywne związki
każenie wymienionymi drobnoustrojami wyzwolone podczas procesu zapalnego.
Pseudomonas aeruginosa jest następstwem osłabienia mechanizmów Stany zapalne gruczołu mlekowego oraz
obronnych (80). Do tej pory nie dowiedzio- metody przeciwdziałania niektórym ich
Drobnoustrój ten wywołuje zarówno kli- no związku mastitis u krów z zakażeniami skutkom prowadzą do ograniczenia obec-
niczne, jak też podkliniczne zapalenie wy- człowieka. Autorzy brazylijscy stwierdzi- ności w mleku aktywnych farmakologicz-
mienia (74, 75). Objawy kliniczne są zróżni- li jednak, że przyczyną prototekozy prze- nie składników prozdrowotnych.
cowane, od łagodnych po nadostre, nawet wodu pokarmowego u ludzi był ser zaka- Należy zatem stwierdzić, że przestrze-
w połączeniu ze zgorzelą, co obserwowa- żony Prototheca spp. (cyt. 25). ganie zasad higieny podczas pozyskiwania
no w zasuszeniu. Większość przypadków i przechowywania mleka surowego oraz
przybiera postać przewlekłą, z zaostrze- Coxiella burnetii wytwarzania produktów mleczarskich, jak
niami o stosunkowo łagodnym przebiegu. też profilaktyka i terapia mastitis, zmniej-
y
ród łem zakażenia jest zanieczyszczona Zarazek ten izolowano z próbek mleka szają ryzyko wybuchu chorób przenoszo-
woda. Drobnoustroje te izolowano także krów, które wykazywały zaburzenia repro- nych przez mleko, a tym samym zwiększają
z mokrej powierzchni legowiska, ściółki, dukcyjne (14), jak też od seropozytywnych bezpieczeństwo zdrowotne żywności. Po-
ziemi, kału, kubków strzykowych, zanie- w badaniach na nosicielstwo (81). Podczas stępy w mikrobiologii, opracowanie i wpro-
czyszczonych preparatów antybiotykowych przewlekłej fazy zakażenia u krów drob- wadzenie do praktyki nowych, bardziej pre-
i strzykawek, a nawet z niektórych środków noustroje osiedlają się głównie w maci- cyzyjnych metod rozpoznawania zakażenia
do dezynfekcji strzyków (76). Pseudomonas cy i w gruczole mlekowym (82). Przeciw- wraz z ograniczaniem tzw. presji infekcji,
aeruginosa jest patogenem chorób ludzi ciała dla Coxiella burnetii wykazano tak- na co składa się higiena środowiska krowy,
i zwierząt (77). Opisano endemię zacho- że w 21% próbek mleka zbiorczego (24). stanowią ważny składnik profilaktyki od-
rowań dzieci wskutek spożycia zakażone- W badaniach przeprowadzonych w USA żywnościowych chorób człowieka.
go mleka (78). Drobnoustrój ten izolowano stwierdzono obecność tego drobnoustro-
z kału dzieci chorych z objawami biegun- ju w próbkach mleka z 94% stad (12). Za- Piśmiennictwo
ki (53). Badania genetyczne szczepów wy- tem mleko wydaje się głównym transmi-
1. Watts L.J.: Etiological agents of bovine mastitis. Vet. Mi-
izolowanych z mastitis u krów i szczepów terem gorączki Q na człowieka.
crobiol. 1988, 16, 41-66.
wyizolowanych z klinicznych zakażeń u lu- Ważnym problemem zdrowotnym i eko-
2. KÅ‚ossowska A., Malinowski E.: Drobnoustroje patogenne dla
dzi, nie potwierdziły bliskiego pokrewień- nomicznym w hodowli bydła mlecznego człowieka w mleku zbiorczym. Medycyna Wet. 2001, 57, 28-33.
3. Bradley A.: Bovine mastitis: an evolving disease. Vet. J.
stwa tych drobnoustrojów (77). jest paratuberkuloza. Uważa się też, że My-
2002, 164, 116-128.
cobacterium avium ssp. paratuberculosis
4. Fijałkowski K., Czernomysy-Furowicz D., Ferlas M.: Sta-
Prototheca spp. stanowi także przyczynę choroby Leśniow- phylococcus aureus kontra układ immunologiczny. Post.
Mikrobiol. 2008, 47, 497 501.
skiego-Crohna u ludzi. Drobnoustrój wy-
5. Malinowski E., Lassa H., KÅ‚ossowska A., Smulski S., Mar-
Czynnik etiologiczny mastitis u krów sta- izolowano z różnych narządów i płynów fi- kiewicz H., Kaczmarowski M.: Etiological agents of dairy
cows mastitis in western part of Poland. Pol. J. Vet. Sci.
nowiÄ… bezchlorofilowe glony z rodzaju Pro- zjologicznych organizmu, w tym z gruczo-
2006, 9, 191-194.
totheca, takie jak Prototheca zopfii i Pro- łu mlekowego i mleka krów (11). Z uwagi
6. Philpot N.W., Nickerson S.C.: Zwyciężyć w walce z ma-
totheca wickerhamii. Drobnoustroje te na fakt, że pałeczki te mogą być wydala- stitis. Wyd. WestfaliaSurge, Polska, Bydgoszcz 2006.
7. Hogan J.: Human health risks associated with high SCC
zakwalifikowano do patogenów środo- ne z mlekiem i mogą przeżywać tempera-
milk: Symposium overview. Proc. 44th National Mastitis
wiskowych, mimo że mogą przenosić się turę pasteryzacji, zachodzi podejrzenie,
Council Annual Meeting. Orlando, Florida 2005, s. 73-75.
z krowy na krowÄ™ w czasie doju. y
ródłem że mleko od chorych krów może być z
ró- 8. Oliver S.P., Jayarao B.M., Almeida R.A.: Foodborne pa-
thogens in milk and the dairy farm environment: food
tych glonów jest zanieczyszczona woda dłem zakażenia dla człowieka (66). Istnie-
safety and public health implications. Foodborne Pathog.
(w tym stawy, kanały, kałuże), gleba, feka- ją przypuszczenia, że drobnoustroje mogą
Dis. 2005, 2, 115-129.
9. Oliver S.P., Jayarao B.M., Almeida A.A.: Foodborne pa-
lia, korytarze w oborach, poczekalnie przed być chronione przez fagocytujące je ma-
thogens, mastitis, milk quality, and dairy food safety. Proc.
dojarnią, nowe zwierzęta wprowadzone do krofagi mleka przed działaniem tempera-
National Mastitis Council Annual Meeting. Orlando, Flo-
stada i zanieczyszczona ściółka. Zapalenie tury pasteryzacji (13). rida 2005c, s. 3-27.
Życie Weterynaryjne " 2009 " 84(4)
293
Prace poglÄ…dowe
10. Boor K.J.: Mastitis and dairy food safety. Proc. III Pan- 35. Cenci-Goga B.T., Karama M., ERossitto P.V., Morgante 61. Low J.C., Donacie W.: A review of Listeria monocytoge-
american Congress on Mastitis Control and Milk Quali- R.A., Cullor J.S.: Enterotoxin production by Staphylo- nes and listeriosis. Vet. J. 1997, 153, 9 29.
ty. Leon, Mexico 2006, s. 223-237. coccus aureus isolated from mastitis cows. J. Food. Prot. 62. Bourry A., Poutrel B., Rocourt J.: Bovine mastitis caused by
Listeria monocytogenes: characteristics of natural and expe-
11. Collins M.T.: Mycobacterium paratuberculosis: a potential 2003, 66, 1693 1696.
food-borne pathogen? J. Dairy Sci. 1997, 80, 3445-3448. 36. Lim S., Joo Y., Moon J., Lee A., Wee S., Koh H.: Molecu- rimental infections. J. Med. Microbiol. 1995, 43, 125 132.
12. Kim S.G., Kim E.H., Lafferty C.J., Dubovi E.: Coxiella bur- lar typing of enterotoxigenic Staphylococcus aureus iso- 63. Winter P., Schilcher F., Bago Z., Schoedwer D., Egerba-
neti in bulk tank milk samples, United States. Emerg. In- lated from bovine mastitis in Korea. J. Vet. Med. Sci. 2004, cher M., Baumgartner W., Wagner M.: Clinical and histo-
fect. Dis. 2005, 11, 619-621. 66, 581 584. pathological aspects of naturally occurring mastitis cau-
13. Stabel J.R.: Johne s disease and milk: do consumers need 37. Haeghebaert S., Le Querrec F., Gallay A., Boovet P., Go- sed by Listeria monocytogenes in cattle and ewes. J. Vet.
to worry. J. Dairy Sci. 2000, 83, 1659-1663. mez M., Vaillant U.: Les toxi- infections alimentaires col- Med. B 2004, 51, 176 179.
14. To H., Htwe K.K., Kako N., Kim H.T., Yamaguchi T., Fu- lectives an France, en 1999 et 2000. Bull. Epidémiol. Heb- 64. Vishinsky Y., Grinberg A., Ozery R.: Listeria monocyto-
kushi H., Hirai K.: Prevalence of Coxiella burneti infec- do. 2002, 23, 105 109. genes udder infection and carcasses contamination. Vet.
Rec. 1993, 133, 484 485.
tion in dairy cattle with reproductive disorders. J. Vet. 38. Hogan J., Smith K.L.: Coliform mastitis. Vet. Res. 2003,
65. Srinivasan V., Nam H.M., Nguyen L.T., Tamilselvam B.,
Med. Sci. 1998, 60, 859-861. 34, 507 519.
Murinda S.E., Oliver S.P.: Prevalence and antimicrobial
15. Oliver S.P., Murinda S.E., Nguyen L.T., Nam H.M., Alme- 39. Malinowski E., Lassa H., KÅ‚ossowska A., Markiewicz H.,
ida R.A., Haendrick S.J.: On- farm sources of foodborne Kaczmarowski M., Smulski S.: Relationship between ma- resistance in Listeria monocytogenes isolated from da-
iry farms. Foodborne Path. Dis. 2005, 2, 201 211.
pathogens: isolation from the dairy environment. Masti- stitis agents and somatic cell count in foremilk samples.
66. Wiedmann M.: ADSA Foundation Scholar Award  An
tis in dairy production. Wageningen Academic Publishers Bull. Vet. Inst. Pulawy 2006, 50, 349 352.
integrated science-based approach to dairy food safety:
2005, s. 665 670.
40. Wenz J.R., Barrington G.M., Garry F.B., McSweeney K.D.,
16. Käferstein F.K.: Actions to reverse the upward curve of Dinsmore R.P., Goodell G.,Callan R.J.: Bacteremia asso- Listeria monocytogenes as a model system. J. Dairy Sci.
2003, 86, 1865 1875.
foodborne illness. Food Control 2003, 14, 101 109. ciated with naturally occurring acute coliform mastitis in
67. Farber J.M., Peterkin P.I.: Listeria monocytogenes, a fo-
17. Mead P.S., Slutsker L., Dietz V., McCaig L.F., Bresee J.S., Sha- dairy cows. J. Am. Vet. Med. Assoc. 2001, 219, 976-981.
od-borne pathogen. Microbiol. Rev. 1991, 55, 476 511.
piro C., Griffin P.M., Tauxe R.V.: Food-related illnesses and 41. Bradley A.J., Green M.J.: Adaptation of Escherichia coli
68. MacDonald P.D., Whitwam R.E., Boggs J.D., MacCormack
death in United States. Emerging Infect. Dis. 1999, 5, 607 612. to the bovine mammary gland. J. Clin. Microbiol. 2001,
J.N., Anderson K.L., Reardon J.W., Saah J.R., Graves L.M.,
18. Le Loir Y., Baron F., Gautier M.: Staphylococcus aureus 39, 1845 1849.
Hunter S.B., Sobel J.: Outbreak of listeriosis among Mexican
and food poisoning. Genet. Mol. Res. 2003, 2, 63 76. 42. Kijima-Tanaka M., Ishihara K., Kojima A., Morioka A.,
19. Pan T.M., Wang T.K., Lee C. L., Chien S.W., Horng C.B.: Nagata R., Kavanishi M., Nakazawa M., Tamura Y., Ta- immigrants as a result of consumption of illicity produced
Food-borne disease outbreaks due to bacteria in Taiwan, kahashi T.: A national surveillance of Shiga toxin-produ- Mexican-style chese. Clin. Infect. Dis. 2005, 40, 677 682.
69. Holm C., Jepsen L., Larsen M., Jespersen L.: Predomi-
1986 to 1995. J. Clin. Microbiol. 1997, 35, 1260 1262. cing Escherichia coli in food-producing animals in Japan.
nant microflora of downgraded bulk tank milk. J. Dairy
1969 90. Epidemiol. Infect. 1993, 110, 519 531. J. Vet. Med. B 2005, 52, 230 237.
Sci. 2004, 87, 1151 1157.
20. Czarkowski M.P., Cielebąk E., Stępień E., Kondej B.: Cho- 44. Cursons R.T., Williamson J., Bean A.: Shiga toxin genes
70. Svensson B., Monthan A., Shaheen R., Andersson M. A.,
roby zakaz
ne i zatrucia w Polsce w 2004 roku. Biuletyn from Escherichia coli strains isolated from mastitic milk.
Salkinoja-Salonen M., Christiansson A.: Occurrence of
PZH, Warszawa, 2005. W: Mastitis in Dairy Production. Wageningen Academic
emetic toxin producing Bacillus cereus in the dairy pro-
21. Leigh J.A.: Are bovine Streptococcus agalactiae (GBS) a le- Publishers 2005, s. 671 676.
duction chain. Inter. Dairy J. 2006, 16, 740 749.
ading cause of neonatal death? Proc. National Mastitis 45. KÅ‚ossowska A., Malinowski E.: Shiga toksyczne szczepy
71. Tittarelli M., Diventura M., De Massis F., Scacchia M.,
Council Annual Meeting. Orlando, Florida 2005, 41-51. Escherichia coli wyizolowane z mastitis u krów. Medycy-
Giovannini A., Nannini D., Caporale V.: The persisten-
22. Martinez G., Harel J., Higgins R., Lacouture S., Daignault na Wet. 2007, 63, 1108 1110.
ce of Brucella melitensis in experimentally infected ewes
D., Gottschalk M.: Characterization of Streptococcus aga- 46. Bean A., Williamson J., Cursons R.T.: Virulence genes of
through three reproductive cycles. J. Vet. Med. B 2005,
lactiae isolates from bovine and human origin by random- Escherichia coli strains isolated from mastitic milk. J. Vet.
52, 403 409.
ly amplified polymorphic DNA analysis. J. Clin. Micro- Med. B 2004, 51, 285 287.
72. Mishal J., Ben-Israel N., Levin Y., Sherf S., Jafari J., Embon
biol. 2000, 38, 71 78.
47. Lira W.M., Macedo C., Marin J.M.: The incidence od Shi-
E., Sherer Y.: Brucellosis outbreak: analysis of risk factors
23. Nuta M., Van der Giessen J.W.B.: Human exposure to ga toxin producing Escherichia coli in cvattle with masti-
and serologic screening. Int. J. Mol. Med. 1999, 4, 655-658.
Mycobacterium paratuberculosis via pasteurized milk: tis in Brazil. J. Appl. Microbiol. 2004, 97, 861 866.
73. Namiduru M., Gungor K., Dikensoy O., Baydar I., Ekin-
A modeling approach. Vet. Rec. 1998, 143, 293 296. 48. Altecruse S.T., Cohen M.L., Swerdlow D.E.: Emerging fo-
ci E., Karaoglan I., Bekir N.A.: Epidemiological, clinical
24. Paiba G.A., Green E., Lloyd G., Patel D., Morgan K.L.: odborne diseases. Emerg. Infect. Dis., 1997, 3, 285 293.
and laboratory features of brucellosis: a perspective eva-
Prevalence and antibodies to Coxiella Burnettii (Q fever) 49. Malinowski E., Lassa H., KÅ‚ossowska A.: Isolation of Pro-
luation of 120 adult patients. Int. J. Clin. Pract. 2003, 57,
in bulk tank milk in England and Wales. Vet. Rec. 1999, totheca zopfii from inflamed secretion of udders. Bull.
20 24.
144, 519 522. Vet. Inst. Pulawy 2002, 46, 295 299.
74. Bannermann D.D., Chockalingam A., Paape M.J., Hope
25. Melville P.A., Watanabe E.J., Benites N.R., Ribeiro A.R., 50. Bordes-Benitez A., Sanchez-Onoro M., Suarez-Bordon P.,
J.C.: The bovine innate response during experimentally-
Silva J.A.B., Garino F., Costa E.O.: Evaluation of the su- Garcia-Rojas A.J., Saez-Nieto J.A., Gonzalez-Garcia A.,
induced Pseudomonas aeruginosa mastitis. Vet. Immu-
sceptibility of Prototheca zopfii to milk pasteurization. Alamo-Antunez I., Sanchez-Marato A., Bolanos-Rivero
nol. Immunopathol. 2005, 107, 201 215.
Mycopathologia 1999, 146, 79 82. M.: Outbreak of Streptococcus equi subsp. zooepidemi-
75. Kirk J.H., Barlett P.C.: Pseudomonas aeruginosa masti-
26. Smith G. W., Lyman R.L., Anderson K.K.: Efficacy of vac- cus infections on the island of Gran Canaria associated
tis in a dairy herd. J. Am. Vet. Med. Assoc. 1984, 184,
cination and antimicrobial treatment to eliminate chronic with the consumption of inadequately pasteurized cheese.
671-763.
intrammmary Staphylococcus aureus infections in dairy Eur. J. Clin. Microbiol. Infect. Dis. 2006, 25, 242 246.
76. Hicks C.R., Eberhart R.J., Erskine R.J., Spencer S.B.: In-
cattle. J. Am. Vet. Med. Assoc. 2006, 228, 422 425. 51. Meng J., Doyle M.P.: Emerging and evolving microbial fo-
teractions between Pseudomonas aeruginosa and iodo-
27. Akineden O., Annemuller C., Hassa A.A., Lamler C., Wol- odborne pathogens. Bull. Inst. Pasteur 1998, 96, 151-164.
phor germicides in milking parlor udder wash water sys-
ter W., Zschock M.: Toxingenes and other characteristics 52. Wells S.J., Ott S.L., Seitzinger H.A.: Key health issu-
tem. Appl. Environ. Microbiol. 1991, 57, 568 572.
of Staphylococcus aureus isolates from milk of cow with es for dairy cattle  new and old. J.Dairy Sci. 1998, 81,
77. Daly M., Power F., Bjorkroth J., Shhehan P., O Connel A.,
mastitis. Clin. Diagn. Lab. Immunol. 2001, 8, 959 964. 3029-3035.
Kolgan M., Korkeala H., Fanning S.: Molecular analysis
28. Hata E., Katsuda K., Kobayashi H., Ogawa T., Endo T., Egu- 53. Rożkiewicz D., Zaremba M.L., Danilut F., Ściepuk M., Ku-
of Pseudomonas aeruginosa: epidemiological investiga-
chi M.: Characteristics and epidemiologic genotyping of rzÄ…tkowska B., Oldak E.: Bakteryjne czynniki etiologiczne
tion of mastitis outbreaks in Irish dairy herds. Appl. Envi-
Staphylococcus aureus isolates from bovine mastitic milk w biegunkach u dzieci z regionu białostockiego hospitalizo-
ron. Microbiol. 1999, 65, 2723 2729.
in Hokkaido, Japan. J. Vet. Med. Sci. 2006, 68, 165 170. wanych w roku 2003. Post. Microbiol. 2004, 43, supl. 1, s. 126.
78. Gras-Le Guen C., Lepelletier D., Ddebillon T., Gournay
29. Kuz
ma K., Malinowski E., Lassa H., Kłossowska A.: De- 54. Molska I.: Występowanie pałeczek Salmonella w mle-
V., Espaze E., Roze J.C.: Contamination of a milk bank
tection of genes for enterotoxins and toxic shock syndro- ku i wybranych produktach mlecznych. Post. Microbiol.
pasteurizer causing a Pseudomonas aeruginosa outbre-
me toxin-1 in Staphylococcus aureus isolated from bovi- 1991, 31, 33 43.
ak in a neonatal intensive care unit. Arch. Dis. Child. Fe-
ne mastitis. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2003, 47, 419 426. 55. Gudmuntson J., Chirfini-Trejo J.M.: A cause of bovine
tal Neonatal Ed. 2003, 88, 534 535.
30. McLauchlin J., Narayanan G.L., Mithani V., O Neill G.: mastitis caused by Campylobacter jejuni. Zentralbl. Ve-
79. Lassa H., Malinowski E.: Aktywność enzymatyczna droż-
The detection of enterotoxins and toxic shock syndrome terinärmed. B 1992, 40, 326 328.
dżaków i alg wyizolowanych z wydzieliny zapalnej gruczo-
toxin genes in Staphylococcus aureus by polymerase cha- 56. Lander K.P., Gill K.P.: Experimental injection of the bovi-
łu mlekowego krów. Medycyna Wet. 2005, 61, 673-675.
in reaction. J. Food Prot. 2000, 63, 479 488. ne udder with Campylobacter coli/jejuni. J. Hyg. (Lond.),
80. Pfaller M.A., Diekema D.J.: Unusual fungal and pseudo-
31. Wieneke A.A., Roberts D., Gilbert R.J.: Staphylococcal 1980, 84, 421 428.
fungal infections in humans. J. Clin. Microbiol. 2005, 43,
poisoning in the United Kingdom, 1969 90. Epidemiol. 57. Doyle M.P., Roman D.J.: Prevalence and survival of Cam-
1495 1504.
Infect. 1993, 110, 519 531. pylobacter jejuni in unpasteurized milk. Appl. Environ.
81. Lorenz H., Jäger C., Willems H., Baljer G.: PCR detection
32. Kuz
ma K., Malinowski E., Lassa H., KÅ‚ossowska A.: Wy- Microbiol. 1982, 44, 1154 1158.
Coxiella burneti from different clinical specimens, especial-
twarzanie enterotoksyn oraz toksyny zespołu wstrząsu 58. Schildt M., Savolainen S., Hanninen M.L.: Long-lasting
ly bovine milk, on the basis of DNA preparation with a si-
toksycznego przez szczepy Staphylococcus aureus izolowa- Campylobacter jejuni contamination of milk associated
lica matrix. Appl. Environ. Microbiol. 1998, 64, 4234-4237.
ne z mastitis u krów. Medycyna Wet. 2005, 61, 282-285. with gastrointestinal illness in a farming family. Epide-
82. Maurin M., Raouilt D.: Q fever. Clin. Microbiol. Rev. 1999,
33. Larsen H.D., Aaarestrup F.M., Jensen N.E.: Geografical miol. Infect. 2006, 134, 401 405.
12, 518 533. 86, 1865 1875.
variation in the presence of genes encoding superantige- 59. Hutchinson D.N., Bolton F.J., Hinchliffe P.M., Dawkins
nic exotoxins and beta-hemolysin among Staphylococcus H.C., Horsley S.D., Jessop E.G., Robertshaw P.A., Coun-
aureus isolated from bovine mastitis in Europe and USA. ter D.E.: Evidence of udder excretion of Campylobacter
Vet. Microbiol. 2002, 85, 61 67. jejuni as the cause of milk-borne campylobacter outbre-
Prof. dr hab. Edward Malinowski, Zakład Fizjopatologii Roz-
34. Bystroń J., Kosek-Paszkowska K., Molenda J.: Występo- ak. J. Hyg. (Lond.), 1985, 94, 205 215.
wanie gronkowców enterotoksycznych w mleku suro- 60. Orr K.E., Lightfoot N.F., Sisson P.R., Harkis B.A., Twed- rodu i Gruczołu Mlekowego, Państwowy Instytut Weteryna-
wym. Medycyna Wet. 2001, 57, 645 648. dle J.L., Boyd P., Carroll A., Jackson C.J., Wareing D.R.,
ryjny  Państwowy Instytut Badawczy, Oddział w Bydgosz-
34. Hussein H.S., Sakuma T.: Prevalence of shiga toxin-pro- Freeman R.: Direct milk excretion of Campylobacter je-
czy, Al. Powstańców Wlkp. 10, 85-090 Bydgoszcz, e-mail:
ducing Escherichia coli in dairy cattle and their products. juni in a dairy cow causing cases of human enteritis. Epi-
J. Dairy Sci. 2005, 88, 450 465. demiol. Infect. 1995, 114, 15 24. [e-mail]
Życie Weterynaryjne " 2009 " 84(4)
294