Jakub Groenwald SLS_3
nr. albumu 16252

Sytuacja geopolityczna Rosji po rozpadzie

ZSRR

W grudniu 1991 roku ZSRR przestał istnied. Proces rozpadu jednego z supermocarstw
trwał około dwóch lat a jego przyczyn miały charakter wewnętrzny jak i zewnętrzny. Do
rozpadu ZSRR niewątpliwie przyczyniła się niewydolnośd systemu ekonomicznego oraz
niezamierzone działania M. Gorbaczowa w wyniku wprowadzonej przez niego od połowy
lat osiemdziesiątych pierestrojki. Nowa polityka, która w założeniu miała doprowadzid do
zreformowania upadającego imperium w konsekwencji doprowadziła do jego kooca.
Jednym z jej elementów była głasnost ( jawnośd). Przyczyniła się ona do rozbudzenia w
poszczególnych republikach radzieckich fali dążeo do uzyskania niezależności politycznej.
Możliwośd demaskowania zbrodni stalinowskich oraz odkrywania i mówienia otwarcie o
błędach socjalizmu w istotny sposób wpłynęły na kształtowanie się tożsamości narodowej
w republikach.
Paostwa bałtyckie, głównie Litwa i Łotwa, był tymi, które zapoczątkowały proces
rozpadu. W skład ZSRR zostały włączone najpóźniej ze wszystkich republik, stąd ich
poczucie świadomości narodowej było nieporównywalnie wyższe niż w pozostałych.
Działania paostw bałtyckich wywołały reakcje rosyjskich elit politycznych, skupionych
wokół przyszłego prezydenta Rosji Borysa Jelcyna. W czerwcu 1990 r. Rosja ogłosiła
Deklarację suwerenności paostwowej. W następnym miesiącu podobne akty ogłosiła
Ukraina oraz Białoruś, a później pozostałe republiki radzieckie.
Ogłoszenie deklaracji niepodległości przez poszczególne republiki rozpoczęło się dopiero w
momencie wyraźnego ujawnienia słabości władz radzieckich, co nastąpiło po
udaremnieniu puczu wojskowego w sierpniu 1991 roku. M. Gorbaczow próbował
przeciwstawid się procesowi ZSRR, jednak podejmowane przez niego działania były
spóźnione i nieadekwatne do otaczającej rzeczywistości politycznej. Niestety nowa
sytuacja geopolityczna na obszarze ZSRR spowodowała, że M. Gorbaczow mimo wielu
wcześniejszych starao ratowania Związku był zmuszony 25 grudnia 1991 r. oficjalnie
oświadczyd, że Związek Radziecki przestał istnied.
Za spadkobierców ZSRR formalnie uznano wszystkich członków Wspólnoty Niepodległych
Paostw, jednak rzeczywistym kontynuatorem mocarstwowości radzieckiej pozostała Rosja.
Status ten został zaakceptowany przez społecznośd międzynarodową. W praktyce
oznaczało to przejęcie przez Rosje wszystkich praw i zobowiązao po ZSRR. Rosja
odziedziczyła prawo udziału w organizacjach międzynarodowych, których członkiem był
ZSRR. Przyjęła ważne miejsce stałego członka w Radzie Bezpieczeostwa ONZ. Ponadto w
sferze militarnej, ze względu na ogromny potencjał jądrowy, stała się stroną w rozmowach
rozbrojeniowych. Jednocześnie została uznana przez społecznośd międzynarodową za
jedynego posiadacza całej broni jądrowej, znajdującej się na obszarze byłego ZSRR. Rosja
odziedziczyła także 4/5 terytorium byłego ZSRR i połowę jego ludności. Nadal została

Jakub Groenwald SLS_3
nr. albumu 16252

największym paostwem nie tylko w przestrzeni postradzieckiej, ale i na świecie.
Odzyskanie pełnej suwerenności przez paostwa należące do byłego Układu
Warszawskiego oraz pojawienie się na obszarze postradzieckim nowych niezależnych
paostw wywołało głównie, z punktu widzenia Rosji wiele negatywnych konsekwencji
geopolitycznych.
Po pierwsze nastąpiło rozdzielenie dotychczas zwartego terytorium Federacji Rosyjskiej,
a po drugie nastąpiło zjawisko odepchnięcia jej od Europy i Azji Południowej w północną i
południowo wschodnią częśd Eurazji. Rosyjski okręg Kaliningradzki na północy stał się
enklawą, otoczoną przez paostwa raczej niechętnie nastawione do bliższej współpracy z
Rosją. Jej zachodnie granice stały się niemal identyczne z granicami z kooca XVI w., gdy car
Iwan Groźny dopiero rozpoczynał swą politykę podbojów w tym obszarze. Na południu i
południowym wschodzie, w wyniku uzyskania niepodległości przez trzy republiki
zakaukaskie (Gruzję, Armenię i Azerbejdżan) oraz pięd republik środkowoazjatyckich
(Kirgistan, Uzbekistan, Tadżykistan, Turkmenistan oraz Kazachstan) Rosja także cofnęła się
w swoich granicach.
Jednak o wiele ważniejszym problemem, niż straty terytorialne była utrata przez
Federacje Rosyjską na początku lat dziewięddziesiątych bezpośredniej kontroli nad znaczną
częścią obszarów, ważnych dla niej pod względem geostrategicznym i geoekonomicznym.
Wszystkie ważne lądowe połączenia komunikacyjne (w tym system rurociągów), łączącej z
nią Europą , znalazły się na terytorium paostw, z których większośd poza Białorusią ma
niechętny stosunek do Moskwy. Powstanie suwerennej Gruzji oraz Litwy, Łotwy i Estonii
pozbawiło Rosję nieskrępowanego dostępu do wielu strategicznych obiektów militarnych
oraz najważniejszych niezamarzających portów nad M. Bałtyckich i M. Czarnym ( Ryga,
Tallin, Vestspils, Odessa). Federacji Rosyjskiej pozostały w tym obszarze jedynie trzy
istotne porty morskie: Kaliningrad, Sankt Petersburg oraz Noworosyjsk.
Pomimo zmiany położenia geopolitycznego, na terytorium Rosji pozostało wiele,
mających ogromne znaczenie w świecie, regionów zasobnych w surowce naturalne. Do
najważniejszych zalicza się Syberię, Ural oraz rosyjski Daleki Wschód. Na ich obszarach
znajdują się przede wszystkim, znaczące w skali światowej, złoża ropy naftowej oraz gazu
ziemnego. Stanowią one ok. 7-10 % zasobów światowych ropy naftowej oraz 35% zasobów
światowych gazu. Pod względem wielkości zasobów Rosja zajmuje 7 miejsce na świecie (po
paostwach Zatoki Perskiej i Wenezueli). Jednak najbardziej istotne znaczenie mają
największe na świecie złoża gazu ziemnego. Ważne miejsce zajmuje obszar rosyjskiego
Dalekiego Wschodu, gdzie znajdują się znaczące zasoby węgla kamiennego, bogate złoża
surowców mineralnych złota, diamentów oraz srebra. Jego dodatkowymi atutami jest
ogromne zalesienie, z którego ok. 80% stanowią wysokiej jakości gatunki drzew, oraz
bogate zasoby biologiczne przylegających do oceanu rosyjskich morskich akwenów M.
Beringa, M. Ochockiego oraz M. Japooskiego.
Po 1991 r. Rosja stanęła przed koniecznością budowy własnej paostwowości oraz wyboru
kierunku polityki zagranicznej. Był to proces niezwykle skomplikowany, ponieważ
jednoczesnie zmieniło się także otaczające ją środowisko międzynarodowe. Poza

Jakub Groenwald SLS_3
nr. albumu 16252

pojawieniem się w najbliższym otoczeniu Rosji nowych niepodległych paostw, z których
każde przystąpiło do budowy własnej paostwowości, konsekwencją rozpadu ZSRR był
także zanik dotychczasowego dwubiegunowego podziału świata. Wobec tych zmian i
równolegle do kształtującego się nowego ładu miedzynarodowego, Federacja Rosyjska
musiała na nowo dokonad odpowiedzniego dla niej wyboru modelu geostrategicznego.
Od momentu rozpadu ZSRR polityka zagraniczna Rosji ma charakter wielokierunkowy, przy
czym stosunki z paostwami postradzieckimi, są uważane za priorytet w jej polityce.
Do pierwszoplanowych kierunków w polityce Moskwy zalicza się:
przestrzeo postradziecką, kierunek euroatlantycki, kierunek wschodni (szczególnie na
region Azji i Pacyfiku oraz Azję Południową)
Przestrzeo postradziecka, czyli bliska granica, została uznana, ze względów historycznych,
kulturowych i gospodarczych, za sferę wyłącznych interesów Federacji Rosyjskiej. Z czasem
pojecie bliskiej zagranicy zostało ograniczone wyłącznie do paostw skupionych w
Wspólnocie Niepodległych Paostw. W przyjętym wówczas Strategicznym kursie Rosji z
paostwami członkowskimi WNP skazano za najważniejsze:
- pogłębienie procesów integracyjnych,
- stworzenie zintegrowanego związku ekonomicznego i politycznego paostw,
- umocnienie pozycji Rosji jako lidera we Wspólnocie
Kierunek euroatlantycki miał szczególnie znaczenie w stosunkach między w stosunku do
UE oraz Stanów Zjednoczonych. Unia Europejska jest dla Rosji jednym głównych partnerów
handlowych. Czyni to z UE strategicznego partnera w prowadzeniu przez Rosję polityki
zagranicznej. Dla Rosji Stany Zjednoczone z racji dominacji w pozimnowojennym porządku
międzynarodowym musiały stad się zagrożeniem a zaraz szansą w kreowaniu polityki
zagranicznej. W pierwszym okresie cele rosyjskie obejmowały uzyskanie od USA równego
statusu na arenie międzynarodowej oraz finansową i moralną pomoc w procesie reform.
Interesy rosyjskie wobec USA obejmowały:
- dopuszczenie Rosji do współdecydowania o porządku międzynarodowym oraz
poszanowanie rosyjkich interesów w regionach tradycyjnych wpływów Moskwy, takich jak
Europa Wschodnia oraz Bliski Wschód,
- respektowania obszaru b. Związku Radzieckiego jako wpływów Federacji Rosyjkiej,
- pomoc w transformacji politycznej, społecznej i gospodarczej zwłaszcza w wymiarze
finansowym co oznaczało również oczekiwanie pomocy we właczenie Rosji w gospodarkę
światową,
- dopuszczenie Rosji do współdecydowania w wymiarze regionalny, zwłaszcza na obszarze
Europy, przede wszystkim w dziedzinie bezpieczeostwa.
Po rozpadzie ZSRR, Stany Zjednoczone zostały uznane przez Rosję za najważniejszego
partnera strategicznego, co zostało potwierdzone w podpisanych przez obu prezydentów
w połowie 1992 r. Deklaracji o nowych stosunkach oraz Karcie amerykaosko-rosyjskiego
partnerstwa i przyjaźni.
Federacji Rosyjskiej kierunkiem wschodnim był ściśle powiązany, z jednej strony, ze
wzrastającym sprzeciwiem wobec amerykaoskiej dominacji w świecie, a z drugiej, ze

Jakub Groenwald SLS_3
nr. albumu 16252

specyficznym usytuowaniem geopolitycznym Rosji. Jej położenie na styku Europy i Azji,
uzasadniło koniecznośd prowadzeniu przez nią polityki w wielu kierunkach, nie tylko
zachodnim. Indie, a zwłaszcza Chiny, są postrzegane przez Rosję jako jej najważniejsi
partnerzy w przeciwstawianiu się jednobiegunowej pozycji USA w świecie i kształtowaniu
wielobiegunowej ładu międzynarodowego. Rosja dostrzega znaczenie stosunków z
Japonią, którą wciąż ma nieuregulowany spór terytorialny wokół południowej części Wysp
Kurylskich. Rozwiązanie tego problemu do dziś dzieo nie znalazło kooca, ponieważ oba
paostwa prezentują całkowicie odmienny punkt widzienia. Istotne miejsce w polityce
zagranicznej Federacji Rosyjskiej zajmuje również kwiestia koreaoska. Od początku lat
dziewięddziesiątych Rosja opowiada się za prowadzeniem jednakowej polityki wobec Korei
Północnej oraz Korei Południowej. Swą obecnośd w regionie azjatyckim poza utrzymaniem
stosunków dwustronnych z najważniejszymi paostwami tego obszaru, Rosja realizuje także
w ramach współpracy wielostronnej, głównie w temacie bezpieczeostwa, z ASEAN, w
Szanghajskiej Organizacji Współpracy oraz APEC.
Po rozpadzie ZSRR broo jądrowa znalazła się poza Rosją, także na terytoriach
Kazachstanu, Białorusi oraz Ukrainy. Zgodnie z podpisanym w 1992 r. protokołem
lizbooskim do START I, jedynym deyponentem radzieckiej broni jądrowej oraz
kontynuatorem amerykaosko-radzieckich rozmów rozbrojeniowych zostałą Rosja. Do
konca 1996 r. broo jądrowa z obszarów pozostałych trzech paostw postradzieckich została
wycofana.
Rosja rości sobie prawo obecnośdi wojskowej w ważnych regionach świata. Roszczenia te
wyrażają się przede wszystkim w budowaniu zagranicznych baz wojskowych portów floty
wojennej. Rosja poprzez taką obecnośd zamierza stabilizowad regionalną równowagę sił
oraz zapobiegad kryzysom. Niemałe znaczenie ma też przywiązanie do mocarstwowych
wpływów i możliwości przeprowadzania operacji w róznych częściach świata. W połowie
lat dziewięddziesiątych Rosja miałą 28 baz i obiektów wojskowych w przestrzeni
poradzieckiej to m.in. bazy na Białorusi, w Mołdawii, na Krymie, w Gruzji, Armieni,
Azerbejdżanie, Kirgistanie, Kazachstanie, Tadżykistanie oraz Syrii.
Niezmiennie od połowy lat dziewięddziesiątych zapewnienie bezpieczeostwa jest
uznawane przez Moskwę za jeden z najważniejszych aspektów polityki zagranicznej. Nawet
po rozpadzie Związku Radzieckiego Rosja postrzega swoje miejsce na świecie wyłacznie w
kategoriach mocarstwowych. Przez całe lata dziewięddziesiątych Rosja na nowo
poszukiwała swej roli międzynarodowej. Mimo prób odgrywania roli partnera
strategicznego najważniejszych potęg, stabilizatora bezpieczeostwa w przestrzeni
postradzieckiej oraz mediatora w konfliktach regionalnych Rosji nie udało się odzyskad
dawnej pozycji międzynarodowej, jaką zajmował Związek Radziecki.

Jakub Groenwald SLS_3
nr. albumu 16252

Bibliografia

1. Stanisław Bieleo, Maciej Raś, „Polityka zagraniczna Rosji”, Warszawa 2008
2. Teresa Łoś-Nowak, „Współczesne stosunki międzynarodowe”, Wrocław 2010
3. Stanisław Bieleo, „Tożsamośd Międzynarodowa Federacji Rosyjskiej”, Warszawa 2006