UWARUNKOWANIA WYBORU

KIERUNKÓW I TECHNOLOGII

PRODUKCJI ROŚLINNEJ

W GOSPODARSTWACH

1

W GOSPODARSTWACH

ROLNYCH

TENDENCJE ZMIAN W PRODUKCJI

I FUNKCJONOWANIU RYNKU PRODUKTÓW ROŚLINNYCH

UWARUNKOWANIA GLOBALNE

Produkcja roślinna pełni szczególną rolę w produkcji rolniczej.

Z jednej strony dostarcza produktów, które bezpośrednio lub po przetworzeniu są

przeznaczane na cele konsumpcyjne, z drugiej służą produkcji zwierzęcej.

Impulsy rozwojowe dla produkcji roślinnej są więc bardzo zróżnicowane. W pierwszym

2

Impulsy rozwojowe dla produkcji roślinnej są więc bardzo zróżnicowane. W pierwszym

przypadku mamy do czynienia z popytem bezpośrednim na określone produkty, w

drugim z popytem pośrednim, wynikającym z popytu na produkty zwierzęce.

Produkcja roślinna jest immanentną składową produkcji rolniczej. Podlega więc działaniu

wspólnych dla całego rolnictwa uwarunkowań.

Zmiana zewnętrznych uwarunkowań jest podstawowym czynnikiem determinującym

długookresowe zmiany w produkcji roślinnej.

Zasadnicze znaczenie mają zwłaszcza:

-

wzrost zamożności konsumentów,

choć bardzo nierównomierny w skali świata,

powoduje przesuwanie konsumpcji z produktów podstawowych o ujemnej

dochodowej elastyczności popytu (chleb, ziemniaki, ryż) na produkty wyższego

rzędu, (produkty mleczne, mięso, warzywa, owoce),

-

wzrost świadomości konsumentów;

konsumenci

w coraz mniejszym stopniu są

skłonni kupować produkty anonimowe o nieznanych cechach jakościowych

;

rośnie

natomiast popyt na produkty o ściśle określonych cechach jakościowych

,

3

natomiast popyt na produkty o ściśle określonych cechach jakościowych

,

spełniających wymogi określonych grup konsumentów;

Efektem tego typu przemian

jest np. wzrost popytu, a w konsekwencji i rozwój rynku produktów wytwarzanych

przy ograniczonym zużyciu nawozów sztucznych i środków ochrony roślin

,

- globalizacja w sferze produkcji i handlu

; w konsekwencji globalizacji rynki krajowe

są podawane coraz silniejszej

presji rynku międzynarodowego,

-

deregulacja i liberalizacja w sferze funkcjonowania rynków rolnych;

ograniczane

jest oddziaływanie państwa na funkcjonowanie rynków rolnych, w tym na poziom cen

produktów rolnych

; konsekwencją jest wzrost zmienności cen wielu produktów, co z

kolei jest jedną z przyczyn

rozwoju terminowego rynku produktów rolnych w centrach

ś

wiatowego handlu,

-

przyspieszenie tempa zmian technologicznych.

Dla produkcji roślinnej czynnikiem

określającym tempo i kierunek zmian stała się rewolucja biologiczna oparta na

rozwoju inżynierii genetycznej

. Innym przejawem zmian technologicznych jest

rewolucja informatyczna

radykalnie zwiększająca możliwości przepływu informacji i

4

rewolucja informatyczna

radykalnie zwiększająca możliwości przepływu informacji i

dostępu do niej. Wywarła ona m.in. istotny wpływ na funkcjonowanie rynków rolnych.

Współdziałanie wszystkich wymienionych czynników powoduje, że w dalszym rozwoju

produkcji rolniczej

coraz

większe znaczenie będą odgrywały badania naukowe

oraz dostęp do informacji.

ZMIANY W PRODUKCJI ROLNEJ NA ŚWIECIE I W

POLSCE

Ostatnie 20 lat było okresem znaczących zmian w produkcji rolniczej. Wywarły one dość

wyraźny wpływ na zmiany w powierzchni uprawy najważniejszych roślin.

W skali globalnej

szczególnie silnie

spadła powierzchnia uprawy buraka cukrowego,

pszenicy oraz jęczmienia

.

Największy wzrost dotyczył powierzchni uprawy soi

. Mniejszy, ale również

wyraźny był

5

Największy wzrost dotyczył powierzchni uprawy soi

. Mniejszy, ale również

wyraźny był

wzrost powierzchni uprawy kukurydzy

.

Dzięki wzrostowi plonów wzrosły wielkości światowych zbiorów buraka cukrowego, soi.,

Stosunkowo niewiele spadły zbiory jęczmienia. Przedstawione zmiany

odzwierciedlają

wzrost zainteresowania rynków wysoko wartościowymi roślinami

paszowymi. Spadek uprawy buraków cukrowych wynika natomiast z niższej
konkurencyjności produkcji cukru buraczanego w stosunku do produkcji cukru z

trzciny cukrowej.

Produkcja roślinna Polsce stanowi 52,8% globalnej produkcji rolnictwa, natomiast

40,0% produkcji towarowej, z czego: zboża stanowią 11,2% (w tym pszenica -
7,6%), owoce - 8,9%, warzywa - 7,5%, przemysłowe - 6,5%, ziemniaki - 3,5%

Zmiany w powierzchni uprawy i produkcji poszczególnych roślin

w Polsce nieco

odbiegały od tendencji ogólnoświatowych, chociaż były kształtowane przez zbliżony

układ czynników.

Zwraca uwagę przede wszystkim

głęboki spadek uprawy i zbiorów ziemniaka oraz

ż

yta

, w przeszłości jednych z podstawowych roślin uprawnych w Polsce.

6

Przyczyną tej rozbieżności był odmienny charakter uprawy ziemniaka w Polsce i na

ś

wiecie. O ile na świecie ziemniak jest uprawiany głównie na cele kulinarne, to w

Polsce zasadnicze znaczenie miało jego zużycie na paszę. Zbliżony układ czynników

zadecydował również o ograniczeniu uprawy żyta w Polsce.

W przeciwieństwie do ogólnych trendów światowych

wzrosła natomiast w Polsce

powierzchnia uprawy pszenicy

w wyniku zastępowania zbóż ekstensywnych

zbożami intensywnymi. Należy też zwrócić uwagę na

szybki wzrost powierzchni

uprawy kukurydzy po roku 1990.

ZMIANY W FUNKCJONOWANIU RYNKÓW

Rynki produktów roślinnych podlegały w ostatnich latach zbliżonym tendencjom, co rynki

innych produktów rolnych i cała gospodarka. Relatywnie wciąż wysoki poziom interwencji

państwa, a także pewna specyfika produktów powodowały, że zakres i tempo tych zmian

były mniejsze niż w przypadku produktów przemysłowych.

Wśród tendencji, jakie zarysowały się w sferze funkcjonowania rynku produktów roślinnych

można zwrócić uwagę na następujące:

-

wzrost znaczenia rynku międzynarodowego,

- dynamiczny rozwój rynku kontraktów terminowych na produkty roślinne,
- wzrost wahań cen przy długookresowej tendencji do ich realnej obniżki,

7

- wzrost wahań cen przy długookresowej tendencji do ich realnej obniżki,

-

rozwój integracji poziomej i pionowej, przy dużym zróżnicowaniu skali tego zjawiska
w odniesieniu do poszczególnych rynków.

Stosunkowo niski poziom obrotów międzynarodowych podstawowymi produktami

roślinnymi charakteryzuje polskie rolnictwo

.

Na przykład relacja sumy eksportu i importu do krajowej produkcji jest w przypadku

zbóż ponad dwukrotnie mniejsza aniżeli w przypadku produktów mięsnych i
mlecznych i po roku 1990 nie uległa większym zmianom. Również krajowy rynek
ziemniaka jest bardzo słabo powiązany z rynkami zagranicznymi.

Uczestnicy rynków rolnych w Polsce muszą więc

dokładnie śledzić rozwój sytuacji cenowej

na rynkach zagranicznych.

Dobrym źródłem informacji cenowych dla wielu produktów stały się

notowania na rynkach

terminowych

.

Od początku lat 80. rynki terminowe produktami rolnymi wyraźnie się rozwinęły. Rozwój ten

dotyczył wzrostu wolumenu zawieranych kontraktów, wprowadzania nowych kontraktów na

rynki oraz tworzenia od podstaw nowych giełd zajmujących się handlem terminowym.

W przypadku surowców roślinnych i ich produktów największe znaczenie mają następujące

grupy:

•

zboża, zwłaszcza pszenica i kukurydza,

8

•

zboża, zwłaszcza pszenica i kukurydza,

•

oleiste, zwłaszcza soja,

•

cukier,

•

produkty strefy tropikalnej i subtropikalnej

.

Chociaż

rynki terminowe nie odgrywają bezpośrednio wpływu na rynki produktów rolnych w

Polsce, to jednak powinny być przedmiotem zainteresowania firm zajmujących się
handlem odnośnie przyszłych cen produktów rolnych.

Jednym z bodźców rozwoju handlu terminowego produktami rolnymi jest

obserwowany na wielu rynkach

wzrost zmienności cen

.

Przyczyną wzrostu cenowego są przede wszystkim działania zmierzające do

liberalizacji rynków rolnych i ograniczenia wpływu państwa na ceny

produktów rolnych.

Zniesienie kontroli państwa w sferze cen produktów rolnych przy braku

rozwiniętych instytucji cenowych zaowocowało początkowo gwałtownym

wzrostem wahań cenowych, stopniowo jednak wahania cen ulegały

zmniejszeniu.

9

Stabilizująco na funkcjonowanie niektórych rynków wpłynęło przystąpienie

Polski do Unii Europejskiej.

Jedną z ważniejszych tendencji na rynku produktów rolnych jest

zjawisko

pogłębiającej się

pionowej integracji. Jej zakres w odniesieniu do rynków

poszczególnych produktów jest jednak bardzo zróżnicowany. Związane jest

to ekonomią kosztów transakcyjnych,

Na zmiany

w organizacji kanałów marketingowych

wpływają też

inne czynniki, m.in.:

-

wzrost świadomości konsumentów,

domagających się produktów

o określonych cechach jakościowych;

-

koordynacja

procesów handlowych jako czynnik ograniczający

ryzyko wytworzenia produktu o niepożądanych cechach,

10

-

koncentracja i industrializacja

w sektorze przetwórczym,

-

zmiany w technologiach produkcji

, m.in. inżynieria genetyczna,

stosowanie pestycydów, nawozów itp.

SZCZEGÓLNA ROLA JAKOŚCI.

Jak wcześniej stwierdzono, w produkcji surowców rolnych i żywnościowych rola

jakości jest większa niż w innych grupach produktów występujących na

rynku.

Hierarchię ważności czynników konkurencyjności

w produkcji roślinnej

można ustalić następująco:

-

jakość podaży,

11

-

jakość podaży,

- zmniejszenie kosztów i poprawa opłacalności,
- rozwój dystrybucji i promocji,
- postęp biologiczny,
- postęp technologiczny,
- wiedza i kwalifikacje producentów,
- zasoby produkcyjne, w tym jakość gleb.

ROLA WIEDZY, INFORMACJI I ZARZĄDZANIA.

Przyrodniczy i przestrzenny charakter produkcji rolniczej przy rosnących wymaganiach

rynku powoduje, że

szczególnie ważna rola przypada

wiedzy i informacji

.

Dostęp do najnowszej wiedzy technologicznej i informacji rynkowej jest niezbędnym

warunkiem zwiększenia innowacyjności, a tym samym konkurencyjności polskiego

rolnictwa.

Wykorzystanie wiedzy związane jest z

koniecznością podnoszenia kwalifikacji fachowych

producentów rolnych.

12

producentów rolnych.

Trzeba podkreślić, że w rolnictwie, w tym w produkcji roślinnej

najbardziej przydatna

jest kompleksowa wiedza, a więc zarówno biologiczna, technologiczna, a
zarazem ekonomiczna, w tym marketingowa.

Zarządzanie (przedsiębiorczość) stanowi bowiem podstawę osiągania sukcesów na

coraz bardziej konkurencyjnym rynku

.

Wobec dużej niestabilności produkcji roślinnej

szczególnie przydatny jest dostęp do

wiarygodnej informacji rynkowej

.

Z analizy krajowych badań przeprowadzonych wśród kadry kierowniczej wynika, że

hierarchię cech i umiejętności przydatnych skutecznym menedżerom można
uszeregować następująco:

-

umiejętności zarządzania i organizacji

- zdolność do stworzenia strategii (wizji)

rozwoju przedsięwzięcia i jej realizacji (zaplanowania pracy, podziału zadań, kontroli i
wyciągania wniosków),

-

odporność na sytuacje trudne

oraz

umiejętność działania w warunkach stresu,

-

umiejętności motywowania i mobilizowania ludzi do pracy i rozwoju

,

-

przedsiębiorczość - pomysłowość

w poszukiwaniu rynków zbytu i źródeł

finansowania inwestycji i rozwoju,

-

posiadanie cechy charakteru uczciwości i sprawiedliwości w ocenie ludzi

13

-

posiadanie cechy charakteru uczciwości i sprawiedliwości w ocenie ludzi

(kryteria obiektywne, a nie osobista sympatia),

-

odwaga podejmowania decyzji i stanowczość w dążeniu do celu

(nieuleganie

presji grup nacisku),

-

bystrość umysłu

- szybkość uczenia się, kojarzenia, umiejętność szybkich decyzji,

intuicja,

-

zdolności przywódcze

- charyzma, pewność siebie, spokój, samodzielność, energia

i odporność na zmęczenie,

-

umiejętność skupiania wokół siebie lojalnych i kompetentnych
współpracowników oraz pracy w grupie.

Funkcje gospodarstw rolniczych i podstawowe problemy rolników

Gospodarstwa i przedsiębiorstwa rolnicze spełniają wiele funkcji, z

których najważniejsze to:

•

funkcja produkcyjna

, związana z wytwarzaniem surowców i

produktów rolniczych;

•

funkcja dochodowa

, ponieważ gospodarstwo ma dostarczyć

ś

rodków na utrzymanie rodziny rolniczej;

14

•

miejsce pracy

, dające zatrudnienie rolnikom i członkom ich rodzin;

•

funkcja kapitałowa

-środek powiększania i przechowywania

majątku rodziny dla następnych pokoleń.

•

funkcja społeczna,

związana z kształtowaniem stosunków

międzyludzkich, wychowawczych, przekazywania określonych

wartości

Pomyślna realizacja funkcji gospodarstwa

jest możliwa wówczas, gdy rolnik
poprawnie odpowie na najważniejsze
pytania, a mianowicie:

•

co produkować?

•

jak produkować?

15

•

jak produkować?

•

ile produkować?

•

dla kogo produkować?

•

Co produkować?

- to pytanie dotyczące wyboru rodzaju działalności produkcyjnej

lub usługowej najkorzystniejszej dla gospodarstwa, np. bydło czy trzoda chlewna,
mleko czy żywiec rzeźny.

•

Jak produkować?

- oznacza podjęcie decyzji co do wyboru technologii produkcji

(sposobu pozyskiwania produktów), przebiegu procesu produkcyjnego, a więc
określenia sposobu przetwarzania surowców rolniczych i nierolniczych, z
wykorzystaniem procesów biologicznych zachodzących w organizmach roślin oraz
zwierząt i innych sił przyrody na produkty rolnicze.

16

•

Ile produkować?

- pytanie to dotyczy rozmiarów produkcji, czyli z jednej stro-ny

określa jej wielkość mierzoną np. powierzchnią zasiewów czy liczbą zwierząt, z
drugiej zaś poziomu nakładów środków produkcji, które wpływają na wzrost
wydajności roślin i zwierząt.

•

W warunkach gospodarki rynkowej coraz ważniejsza staje się odpowiedź na pytanie:

dla kogo produkować?

Ten sam produkt można bowiem sprzedać drożej lub taniej,

uzyskać zapłatę bezpośrednio po dostawie, z opóźnieniem, a nawet nie otrzymać jej
wcale.

Specyfika produkcji i pracy w rolnictwie

Rolnictwo wykazuje pewną odrębność wobec produkcji i pracy w innych działach

gospodarki narodowej. Na specyfikę procesów produkcyjnych w rolnictwie składa się

wiele elementów, z których wymienimy najważniejsze;

1.

Produkty stanowią żywe organizmy, w których zachodzą procesy biologiczne

.

Podstawowym wyróżnikiem produkcji rolniczej jest to, iż

nie jest ona tworzona

przez rolnika, lecz powstaje w żywych organizmach roślinnych i zwierzęcych

.

Rolnik w sensie dosłownym sam nie produkuje, lecz jedynie tworzy warunki do

17

Rolnik w sensie dosłownym sam nie produkuje, lecz jedynie tworzy warunki do

produkcji dla roślin i zwierząt.

2.

Dużą objętości i masa w stosunku do wartości

, powoduje to konieczność

ponoszenia znacznych nakładów i kosztów w kanałach dystrybucji związanych z

przemieszczaniem, przechowywaniem oraz stratami ilościowymi (oddychanie itp.)

oraz jakościowymi (np. powodowanych zmianami biochemicznymi, rozwojem

chorób).

3.

Produkty roślinne mają masowy

(jednorodny, homogeniczny)

charakter

,

co utrudnia różnicowanie ich oferty na rynku.

4.

Duża ich różnorodność wynikająca z dużej liczby gatunków roślin

rolniczych i ogrodniczych, odmian i specjalistycznych wymagań
odbiorców

(np. pszenica przeznaczona na różne wyroby piekarnicze).

5. Z uwagi na bardzo skomplikowane i nie do końca rozpoznane procesy

biologiczne zachodzące w organizmach żywych oraz wpływ sił przyrody na

18

biologiczne zachodzące w organizmach żywych oraz wpływ sił przyrody na
produkcję rolniczą, rolnik może uzyskać efekty produkcyjne odległe od
zamierzonych

.

6.

W produkcji rolniczej działa też prawo malejących przychodów z ziemi

(przyrostu

produkcji), zgodnie z którym, przy zwiększaniu poziomu nakładów na określoną

produkcję jej wzrost nie jest proporcjonalny, lecz rośnie wolniej niż nakłady.

7.

Znaczna część procesu produkcyjnego w rolnictwie odbywa się „pod gołym

niebem", a więc przebieg rolniczych procesów produkcyjnych jest silniej
uzależniony od czynników przyrodniczo-klimatycznych, aniżeli w innych
działalnościach pozarolniczych

.

8. Produkcja rolnicza jest stale narażona na niszczenie przez różnego rodzaju

agrofagi.

Rolnik musi więc zapobiegać powstaniu lub zwalczać chwasty, szkodniki,

pasożyty, czynniki chorobotwórcze, zapobiegać wylęganiu roślin itd. Powoduje to

wzrost pracochłonności produkcji i ją podraża, pominięcie zaś zabiegów ochronnych

19

grozi poniesieniem strat.

9. Cechą produkcji rolniczej jest względnie długi cykl produkcji,

choć jest on w

różnych działalnościach odmienny.

Brojlera można bowiem w tuczu intensywnym wyprodukować w ciągu 6 tygodni,

natomiast na uzyskanie krowy mlecznej trzeba 2,5 roku. Na ogół długi cykl

produkcyjny powoduje

małą elastyczność produkcji rolniczej i wolną reakcję na

zmiany sytuacji rynkowej

. W produkcji roślinnej trwa ona np. l rok, a przy produkcji

mleka nawet kilka lat.

10. Znaczna część produkcji rolniczej ma charakter cykliczny.

Dotyczy to zwłaszcza

produkcji roślinnej. Na przykład, do produkcji pszenicy ozimej rolnik musi przygotować

w tych samych okresach glebę do siewu, wysiać ziarno, w żniwa zebrać.

11. Rolnictwo jest w znacznej części producentem surowców do własnej produkcji.

Dotyczy to nasion i sadzeniaków, pasz własnych, zwierząt do odchowu, ściółki itd.

W gospodarstwach rolniczych, zwłaszcza tradycyjnych, występuje proces samoreprodukcji

oraz samozaopatrzenia, czyli wykorzystywania produktów z własnego gospodarstwa

rolniczego w gospodarstwie domowym (spożycie własne).

20

12. W wielu działalnościach rolniczych istnieje zjawisko produkcji sprzężonej, czyli

równoległego uzyskiwania dwóch lub więcej produktów w jednym procesie
produkcyjnym.

Na przykład,

•

przy chowie krów otrzymuje się mleko krowie, żywiec wołowy i obornik;

•

przy chowie owiec - żywiec barani, wełnę i obornik;

•

przy produkcji pszenicy - ziarno, słomę;

•

przy produkcji buraków - buraki i liście (pasza).

Cechy i organizacja produkcji roślinnej

Produkcja roślinna jest podstawowym, surowcowym działem produkcji

rolniczej. Jej specyficznymi czynnikami wytwórczymi są: ziemia i organizmy
roślinne zdolne do fotosyntezy, czyli przetwarzania związków
nieorganicznych w organiczne.

Z punktu widzenia organizacji i ekonomiki gospodarstw produkcja roślinna

charakteryzuje się następującymi cechami:

21

charakteryzuje się następującymi cechami:

–

istnieje olbrzymie zróżnicowanie roślin pod względem wymagań glebowych,
klimatycznych, zapotrzebowania na kapitał i pracę,

co powoduje, iż można

dobrać działalność dość dobrze dostosowaną do różnych warunków gospodarstw;

–

istnieje znaczna sezonowość zapotrzebowania na pracę,

dlatego wykorzystanie

ludzi i maszyn nie jest najlepsze w produkcji roślinnej;

–

produkcja roślinna w większości gospodarstw nie może być
prowadzona w monokulturze

(tylko jedna roślina), lecz musi

występować zmienność roślin;

–

produkty roślinne wykazują znaczne zróżnicowanie wrażliwości na
transport

(fizyczną, związaną np. z psuciem się produktów oraz

ekonomiczną, ponieważ transport na większe odległości produktów

zawierających dużo wody może być drogi);

22

–

mechanizacja prac w produkcji roślinnej jest łatwiejsza aniżeli w
zwierzęcej;

–

produkcję roślinną cechuje na ogół nieregulamość dopływu
gotówki z tytułu sprzedaży.

Między produkcją roślinną a zwierzęcą istnieje wiele powiązań

, m.in.:

•

przez obornik,

produkcja zwierzęca bowiem dostarcza dla produkcji roślinnej tego

składnika odżywczego;

•

przez pasze i ściółkę,

które są produkowane dla zwierząt w dziale roślinnym;

•

przez siłę roboczą

, która w różnych okresach roku jest lepiej wykorzystana dzięki jej

przesunięciom między działami;

23

•

przez środki finansowe,

co wynika z faktu, iż na ogół wpływ gotówki w

poszczególnych działach i gałęziach następuje w innym czasie, aniżeli szczyt

zapotrzebowania na nią, dlatego korzysta się z wpływów z innej działalności, np.

pieniądze otrzymane ze sprzedaży mleka można przeznaczyć wiosną na zakup

nawozów, a za ziarno sprzedane jesienią - na zakup cieląt;

•

przez niektóre środki produkcji,

np. ciągniki i przyczepy do transportu, wspólne

maszyny do uprawy roślin towarowych (przeznaczonych na sprzedaż) i pasz.

O ukierunkowaniu gospodarstwa, oprócz warunków przyrodniczych

decydują warunki ekonomiczno-organizacyjne. Np. na produkcję zbóż
jakościowych, predyspozycje mają gospodarstwa większe obszarowo,
dobrze wyposażone, reagujące na sygnały rynkowe. Te uwarunkowania

sprawiają, że są one w stanie dostarczyć do zakładów zbożowych większe

partie jednorodnego ziarna.

Ważne znaczenie z punktu widzenia lokalizacji określonego kierunku produkcji

mają

warunki klimatyczne. Zróżnicowanie elementów współtworzących

warunki agroklimatyczne (

poziom i rozkład opadów, długość okresu

24

wegetacji, nasłonecznienie, temperatura itp.)

decyduje o zmienności

plonów w latach i związanym z tym ryzyku.

Prawidłowo dobrana do warunków glebowych i klimatycznych

odmiana

(mieszaniec) i kierunek użytkowania umożliwiają osiągnięcie relatywnie

wysokich plonów.

Równocześnie umożliwia to ograniczenie lub

wyeliminowanie dodatkowych kosztów związanych z koniecznością

dosuszania ziarna. Ta czynność ma znaczący udział w strukturze kosztów.

Oprócz jakości gleb i warunków agroklimatycznych o wyborze kierunku produkcji

decydować może

położenie względem ośrodka gospodarczego, rzutujące na

poziom kosztów pozyskania pasz.

Lokalizacja uprawy kukurydzy na kiszonkę, charakteryzującej się dużą

transportochłonnością, w pobliżu gospodarstwa może znacząco obniżyć koszty i

usprawnić organizację pracy.

Udział trwałych użytków zielonych w gospodarstwie wywiera istotny wpływ na organizację

gospodarki paszowej, ograniczając lub eliminując uprawę pasz objętościowych na

gruntach ornych.

25

Produkcja roślinna dostarcza surowców dla przemysłu rolno-spożywczego, oczekującego

produktów

o określonych parametrach jakościowych, dostarczanych w większych

ilościach, jednorodnych

. Ten wymóg w zdecydowanie korzystniejszej sytuacji stawia

gospodarstwa większe obszarowo, wyposażone w odpowiedni sprzęt, potrafiące

dostosować się do wymagań rynku.

Popyt na określone surowce roślinne może przemawiać za wyborem kierunku

produkcji roślinnej dostosowanego do zapotrzebowania określonego zakładu

przetwórczego.

Wyposażenie polskiego rolnictwa w podstawowe środki produkcji jest

zróżnicowane regionalnie oraz w zależności od grup obszarowych

gospodarstw.

Ś

rodki produkcji, obok wpływu na wybór kierunku produkcji, wyznaczają

techniki wytwarzania w rolnictwie, charakteryzujące się odpowiednimi
kombinacjami: ziemi, pracy i kapitału.

26

Na tej podstawie wyróżnia się

techniki pracochłonne, ziemiooszczędne,

kapitałochłonne

. Relacje te wpływają także na wybór technologii o różnym

poziomie intensywności.

O wyborze technologii o określonej intensywności decydują m.in.

ceny

poszczególnych ziemiopłodów i ich relacje do cen środków produkcji
pochodzenia przemysłowego.

Mówiąc

o efektywności produkcji często zapomina się, że jest ona konsekwencją

stosowanych technologii rozumianych jako sposób wytwarzania. One bowiem
decydują zarówno o efektach (np. plonach z ha), jak i kosztach produkcji.

W polskiej rzeczywistości problemy natury technologicznej i ekonomicznej obecnie trzeba

traktować jako równorzędne. W miarę upowszechniania postępu technologicznego i

wyrównywania zaawansowania rozwojowego gospodarstw należy oczekiwać

przesunięcia punktu ciężkości na korzyść zagadnień ekonomicznych.

Technologie produkcji stanowią część złożonego systemu jakim jest gospodarstwo rolne

(stanowiące organiczną całość), stąd też ich silne sprzężenie z pozostałymi jego

27

(stanowiące organiczną całość), stąd też ich silne sprzężenie z pozostałymi jego

elementami (zasoby pracy, ziemi, itp.).

Wdrażaną w gospodarstwie technologię produkcji trzeba widzieć jako czynnik:

-

decydujący o efektywności danego kierunku (gałęzi) produkcji,

- współdecydujący o efektach ekonomicznych całego gospodarstwa (o poziomie

dochodu rolniczego),

- nadający przyspieszenie i decydujący o ilościowych oraz jakościowych

aspektach rozwoju (technologia jako siła wytwórcza).

Wybór technologii produkcji w konkretnym gospodarstwie jest

zagadnieniem niezmiernie skomplikowanym.

Na wybór ten, obok warunków przyrodniczych, w sposób wyraźny

wpływają czynniki ekonomiczne

.

O wyborze technologii produkcji obok czynników ekonomicznych

wewnętrznych, uwarunkowanych siłą ekonomiczną

28

wewnętrznych, uwarunkowanych siłą ekonomiczną
gospodarstwa, decydują czynniki zewnętrzne, z reguły mało
zależne od rolnika

.

Często są one związane z przyjętą strategią rozwoju rolnictwa w kraju

czy regionie, realizowaną polityką rolną, zakresem i formami
interwencjonizmu państwowego.

Czynniki ekonomiczne wpływające na wybór technologii produkcji przez

gospodarstwo

Czynniki ekonomiczne wewnętrzne:

•

zasoby finansowe gospodarstwa i jego ogólna sytuacja ekonomiczna,

•

zdolność gospodarstwa do akumulacji

•

poziom kosztów produkcji

•

poziom wyspecjalizowania gospodarstwa

29

•

poziom wyspecjalizowania gospodarstwa

•

kapitałochłonność nowej technologii na tle stosowanej dotychczas,

•

przewidywana opłacalność zmiany technologii

•

różnica w opłacalności technologii nowej wobec technologii starej,

•

poziom ryzyka produkcyjnego, rynkowego i ekonomicznego przy zmianie technologii
produkcji

Czynniki materialne wewnętrzne:

•

posiadanie własnych środków produkcji w gospodarstwie według

ilości i rodzaju oraz stanu fizycznego,

•

parametry techniczne różnych technologii wytwarzania uzyskiwane

lub możliwe do uzyskania w konkretnym gospodarstwie,

30

•

parametry techniczne różnych technologii wytwarzania uzyskiwane

lub możliwe do uzyskania w konkretnym gospodarstwie,

•

zapotrzebowanie poszczególnych technologii na środki materiałowe

własne i z zakupu pod względem ich ilości i struktury,

•

rozmiary strat w gospodarstwie.

Czynniki ekonomiczne zewnętrzne

•

poziom cen na produkty rolnicze, relacje cen na te produkty do cen środków

produkcji nabywanych przez rolnictwo i przewidywane ich zmiany,

•

parytet dochodu ludności rolniczej i nierolniczej,

•

polityka ekonomiczna państwa wobec gospodarstw rolniczych, zwłaszcza

kredytowa,

31

kredytowa,

•

możliwość pozyskania środków finansowych poza bankami,

•

poziom i zakres ekonomicznego wsparcia postępu technologicznego przez

instytucje zewnętrzne (dotacje, ulgi itp.),

•

koszt najmu siły roboczej.

Czynniki materialne zewnętrzne:

•

możliwość pozyskania środków produkcji i usług z zewnątrz, w tym
usług remontowych,

32

•

poziom techniczny dostępnych środków produkcji,

•

rozwój infrastruktury gospodarczej danego rejonu zwłaszcza dróg
dojazdowych, magazynów, suszami i silosów, punktów zaopatrzenia
i zbytu,

•

powiązania gospodarstwa z przemysłem przetwórczym.

Czynniki osobowe

•

wiek i sprawność fizyczna oraz umysłowa właściciela i członków rodziny

rolnika,

•

posiadane wykształcenie, doświadczenie i umiejętności,

•

typ charakteru, otwartość na ryzyko, na nowości technologiczno-

33

•

typ charakteru, otwartość na ryzyko, na nowości technologiczno-

organizacyjne, mentalność, możliwości i umiejętność podejmowania decyzji,

przedsiębiorczość,

•

umiejętność i możliwości zarządzania,

•

chęć uczenia i naśladownictwo we wdrażaniu postępu technologicznego,

•

lokalny rynek pracy i możliwości jego wykorzystania,

Inne czynniki:

• czasowa perspektywa stosowania określonej technologii,

• istnienie innych technologii, konkurencyjnych wobec

aktualnie stosowanych,

34

• wystąpienie czynników zakłócających proces

produkcyjny, zwłaszcza zakłóceń o charakterze trwałym

lub przewlekłym,

• poziom technologicznego rozwoju kraju.

Poza decyzjami dotyczącymi określonych zabiegów lub preparatów

ważne są decyzje dotyczące całych technologii.

Placówki naukowe oferują doradztwu i praktyce rolniczej technologie,

różniące się poziomem intensywności, uwzględniające
zróżnicowaną sytuację ekonomiczną różnych grup gospodarstw, ich
wyposażenia i zasoby finansowe.

35

Technologie te reprezentują różne typy intensyfikacji produkcji.

Poziom intensywności technologii, wyznaczony przez nakłady

ś

rodków produkcji (materiał siewny, nawozy, środki ochrony

roślin) decyduje o strukturze kosztów bezpośrednich i
opłacalności uprawy.

Do podejmowania decyzji o wyborze technologii czy też kierunków działalności

(produkcji) przydatne są

kalkulacje różnicowe lub też obliczanie nadwyżki

bezpośredniej.

Kalkulacja różnicowa polega na porównaniu elementów różniących określone

działalności lub technologie.

Do analizy przydatna jest

uproszczona formuła rachunku marginalnego.

Jeżeli

przyrost kosztów bezpośrednich oznaczymy jako ∆K, a przyrost wartości

produkcji ∆W, to można rozpatrywać następujące sytuacje:

36

produkcji ∆W, to można rozpatrywać następujące sytuacje:

— ∆W/∆K >1 wprowadzenie technologii intensywnej jest opłacalne,

— ∆W/∆K = 1 granica opłacalności wprowadzenia technologii intensywnej zamiast

standardowej,

— ∆

W/∆K<1 wprowadzenie intensywnej technologii zamiast standardowej (przy

danym poziomie cen) jest nieopłacalne.

Podsumowanie
Przedstawione rozważania dotyczą tylko wybranych aspektów wyboru kierunku i

technologii produkcji roślinnej. Wskazują one na złożoność problematyki, a

jednocześnie na konieczność oparcia decyzji na rzetelnych podstawach

informacyjnych. Niezbędna jest stała aktualizacja danych i umiejętność korzystania z

nich przy podejmowaniu decyzji.

W produkcji roślinnej istnieją jeszcze bardzo duże rezerwy związane z błędami w

technologii produkcji, złą strukturą zasiewów czy brakiem dbałości o jakość.

Uruchomienie tych rezerw będzie konieczne, ale ważniejsza wydaje się modernizacja

rzeczowa i przemiany w sferze intelektualnej, profesjonalizacja zawodu rolnika.

37

rzeczowa i przemiany w sferze intelektualnej, profesjonalizacja zawodu rolnika.

Z punktu widzenia wyboru kierunku produkcji i technologii, gospodarowanie

oparte na wiedzy jest przedsięwzięciem niezwykle ważnym.

Współcześnie zarządzanie gospodarstwem to proces ciągłego poszukiwania odpowiedzi

na pytania:

co robić, jakie kierunki produkcji wybrać, według jakiej technologii

produkować i jakie mogą być tego konsekwencje produkcyjne, ekonomiczne i
ekologiczne?