Wykład prof. J. Zdanowskiego

Bliski Wschód: historia i współczesność

Bliski Wschód, ang. the Middle East – nazwa stosowana najczęściej w odniesieniu do
rozległego obszaru położonego na styku Europy, Azji i Afryki; obejmuje Azję
Południowo-Zachodnią, Afrykę Północną; państwa: Afganistan, Iran, Turcja, Arabia
Saudyjska, Bahrajn, Kuwejt, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Oman, Jemen,
Liban, Syria, Izrael, Cypr, Jordania, Autonomia Palestyńska, Egipt, Sudan, Libia,
Tunezja, Algieria, Maroko, Mauretania.

Wiele cech wspólnych – kulturowych, etnicznych, religijnych; przyrodniczych; jedność
kulturową i polityczna nadała temu światu początkowo zależność od cesarstwa
bizantyjskiego,

później

imperium

arabskiego

i

osmańskiego;

najbardziej

rozpowszechnionym językiem jest arabski; większy zasięg – perski, turecki, kurdyjski,
hebrajski, niewielki – berberski, baluczi (Iran), grecki (Cypr)

Rys historyczny

Mahomet (Muhammad Ibn Abd Allah) – ok. 570-632
610 pierwsze objawienie
615 emigracja do Etiopii
622 emigracja do Medyny (hidżra), początek ery muzułmańskiej
630 powrót do Mekki
632 śmierć

632-661 panowanie 4 kalifów prawowiernych (Abu Bakr, Umar, Usman i Ali),
okres idealizowany później jak „złoty wiek
ok. 640 pierwsza faza podbojów
656-661 wojna domowa i śmierć Alego (podział na sunnitów szyitów)

661-749 kalifat Umajjadów ze stolicą w Damaszku
podboje – Hiszpania (711), bitwa pod Poitiers (732)

750-1258 kalifat Abbasydów ze stolicą w Bagdadzie
a/ 750-847 rozkwit (Al-Mansur 754-775, Harun ar-Raszid 786-809, Al-Mamun
813-833); powstanie cywilizacji islamu
b/ 847-945 schyłek (dominacja tureckiej gwardii przybocznej, Fatymidzi,
Omajjadzi w Hiszpanii);
c/ 945-1258 upadek (zdobycie Bagdadu przez Mongołów – Hulagu)

909-1171 kalifat Fatymidów w Egipcie
972 – Al-Azhar

1096-1291 wojny z krzyżowcami

1250-1517 Mamelucy w Egipcie i Syrii
Bajbars (1259 bitwa pod Ajn Dżalutem – powstrzymanie najazdów
mongolskich, budowle, pogromca krzyżowców)

1492 upadek Grenady i utrata Hiszpanii

1517 Turcy zdobywają Kair i opanowują arabski Bliski wschód
do 1918 panowanie Turków osmańskich na Bliskim Wschodzie

1798 ekspedycja Napoleona do Egiptu

1830 opanowanie Algierii przez Francję
1881 Tunezja pod wpływami francuskimi
1869-1899 Wielka Brytania opanowuje Sudan i Egipt
1911-1912 Włochy zajmują Libię

I wojna światowa – Imperium Osmańskie staje po stronie Niemiec i jest stroną przegraną;
jego losy rozstrzygają się na konferencja w Sevres i Lozannie; utrata krajów arabskich

1917 deklaracja lorda Balfoura - Wielka Brytania deklaruje, iż śydzi mają prawo do
założenia własnego państwa na Bliskim Wschodzie

1920 konferencja w San Remo wprowadza system mandatowy, powierzając Francji do
administrowania Syrię i Liban , a Wielkiej Brytanii – Palestynę i Irak

niepodległość – Jemen 1918
Oman 1920
Egipt 1922
Arabia Saudyjska 1927
Irak 1930
Syria i Liban 1943
Transjordania 1946
Libia 1941
Tunezja, Sudan i Maroko 1956
Mauretania 1960
Kuwejt 1961
Algieria 1962
ZEA 1971

Bliski Wschód w XX wieku

W XX w. ogromne zmiany = „modernizacja” jako przejście od społeczeństwa
tradycyjnego do nowoczesnego, czyli

a/ przejście od społeczeństwa segmentarnego do hierarchicznego i od niepiśmiennego

do piśmiennego

b/ przejście od gospodarki rolniczej i pasterskiej do przemysłowej i usługowej;
c/ przejście od systemu politycznej charakteryzującego się słabą pozycją państwa i

wysokim stolonem samorządności poszczególnych segmentów społeczeństwa do stanu
dominującego roli państwa w społeczeństwie i gospodarce.

Proces przechodzenia od tradycjonalizmu do nowoczesności bardzo skomplikowany,

nie jednokierunkowy, na pewno niedokończony.

1. Modernizacja – różne stadia w poszczególnych częściach regionu = Turcja i Egipt

najwcześniej wkroczyły na drogę radykalnych zmian; Arabia później.

2. Zmiany polityczne znacznie wyprzedzały zmiany gospodarcze, a zwłaszcza

społeczne.

3 czynniki oddziaływania zewnętrznego na region:
a/ Imperium Osmańskie
b/ kraje europejskie
c/ super mocarstwa

Niedocenianie oddziaływania osmańskiego (kultury, metod zarządzania, biurokracji)..

Możemy mówić, że do połowy XX w. wpływy osmańskie były znaczące. Polityka do tego
momenty była zdominowana przez ludzi wychowanych i wyedukowanych w tradycji
osmańskiej.

Odejście w połowie XX w. ze sceny politycznej w sposób naturalny pokolenia

wychowanego w tradycji osmańskiej było jednym z bardziej znaczących wydarzeń
społecznych i politycznych na Bliskim Wschodzie.

Wpływ Europy = Francji i Wielkiej Brytanii. W XIX w. Francja była modelem, na

którym wzorowały się elity krajów bliskowschodnich, instytucje francuskie transformowane
w Stambule pozostawały długo centralnymi w krajach bliskowschodnich. Prawo francuskie,
szkolnictwo, style zarządzania w administracji – w krajach arabskich i także w Iranie.

Wpływ Francji i W. Brytanii skończył się. Dlaczego? Ludzie, którzy przejęli władzę w

połowie XX w. nie byli wychowani w kulturze europejskiej, byli bardziej zwróceni ku
wartościom rodzimym. Wpływ kultury europejskiej zaczął słabnąć wraz z wycofywaniem się
Europy z rządzenia Bliskim Wschodem, a więc od lat 20. XX wieku. Iran i Turcja poszły
swoją drogą. Interwencja Francji i Wielkiej Brytanii w 1956 r. oznaczała, że elity tych krajów
nie rozumiały do końca tego, co się działo na Bliskim Wschodzie i ingerowały w starym
kolonialnym stylu. Tymczasem zmienił się i Bliski Wschód, i świat. Sprzeciw USA i ZSRR
przeciwko interwencji Francji i Wielkiej Brytanii miał kluczowe znaczenie i obydwa te kraje
stały się bardzo popularne wśród nowych elit.

Wpływ USA i ZSRR. Obydwa te kraje uzyskały po 1956 r. znaczne wpływy, ale

głównie jako dostarczyciele pomocy gospodarczej i wojskowej. Często przy tym było tak, że
to nie kraje bliskowschodnie były manipulowane przez wielkie mocarstwa, ale na odwrót.
Często wielkie mocarstwa były zakładnikami bliskowschodnich. Nie można powiedzieć, że
USA i ZSRR zajęły kulturowe miejsce Francji i Wielkiej Brytanii. Przed 1956 r. nie były to
kulturowo obecne. Pustkę ideową, która zajmowała przed 1956 r. kultura francuska i
brytyjska zajęła idea niepodległości i kultura rodzima.

Społeczeństwo
W społeczeństwie tradycyjnym jego podstawowe segmenty tworzyły zamknięte

struktury, które funkcjonowały obok siebie w tym sensie, że ludzie tworzący te segmenty nie
wychodzili w swoim życiu poza granice tych segmentów. Rodzina rozszerzona (małżeństwa
między kuzynami), plemiona (całkowicie zamknięte), wspólnoty religijne (muzułmanie,
chrześcijanie, żydzi), wspólnoty wiejskie, dzielnice miast (Kair – ludzie poszczególnych
dzielnic nie mieszają się ze sobą). Struktury te stanowiły często samowystarczalne jednostki
produkcyjne. Tak układ utrzymywała się co najmniej od XVI wieku, kiedy Bliski Wschód
przeszedł pod panowanie osmańskie.

Wiek XX oznaczał głębokie zmiany w tym systemie.
Rodzina oczywiście pozostała podstawową jednostką społeczną, jednak zmienił się jej

charakter. Jeśli na początku XX w. dominującą była rodzina rozszerzona (2-3 rodziny
podstawowe żyły pod jednym dachem), zwłaszcza na terenach wiejskich (wtedy 80% ludzi

Bliskiego Wschodu mieszkało na wsi). N początku lat 90. jedynie ok. 25% ludności żyło w
rodzinach rozszerzonych. Główna przyczyna = gwałtowna urbanizacja

Upadek nomadyzmu i zanik plemion jako instytucji społecznej, w ramach której żyli

ludzie. Warto zaznaczyć, że plemienność (więzy krwi jako główne spoiwo społeczne) na
Bliski Wschodzie w mało stopniu wiązała się z nomadyzmem i gospodarką pasterską. Ludzie
tworzący plemiona byli głównie rolnikami, prowadzili osiadły tryb życia. Plemienność na
Bliski Wschodzie wyraża się przywiązaniem do prawa zwyczajowego, zwyczajami
małżeńskimi (małżeństwem między kuzynami stryjecznymi), posłuszeństwem wobec
starszych (szejków), poczucie tożsamości oparte o genealogię, silnie rozwiniętą pamięć o
historii, silnie rozwinięte poczucie zagrożeń zewnętrznych i wspólnotowe formy obrony przed
takimi zagrożeniami.

Wspólnoty religijne
Na początku XX w. Bliski Wschód był zdecydowanie muzułmański i taki pozostał do

naszych dni. Chrześcijanie stanowią ok. 3-4% populacji i mieszkali oraz mieszkają głównie w
Egipcie, Syrii, Libanie i Palestynie. 1% stanowili w 1923 r. żydzi, rozproszeni po całym
Bliskim Wschodzie. Niewielkie grupy Hindusów znajdowały się w Zatoce Perskiej oraz
równie małe grupy jazydów w Iraku i Syrii. Wśród muzułmanów 4/5 stanowili sunnici. Szyici
– zróżnicowani wewnętrznie z dominacją imamitów lub dwunastoimamowców – oni
stanowili 90% ludności Iranu i połowę Iraku. W 1990 r. proporcje były podobne. Udział
chrześcijan troszeczkę się zmniejszył, a żydzi opuścili poszczególne kraje arabskie i
przemieścili się do Izraela.

Wspólnoty religijne stanowią nadal bardzo ważną formę organizacji społeczeństwa

Mimo że władze państwowe jeszcze w drugiej połowie XIX w. znalazły sposób na
kontrolowanie wspólnot religijnych, to te ostatnie do dzisiaj zachowują wielki wpływ życie
codzienne ludzi przez formowanie wzorców etycznych, żywotność prawa zwyczajowego,
edukację (szkoły religijne, szkółki niedzielne) oraz przez określanie granic tego, co społecznie
dozwolone, a co nie, głównie przez zwyczaje małżeńskie. Wspólnoty religijne to bogate
instytucje, posiadające swoje budynki, ziemie, inne nieruchomości.

Mniejszości nie-muzułmańskie żyjące w otoczeniu większości muzułmańskiej miały do

wyboru 3 strategie.

1. Polityczny kwietyzm. Mogły zachowywać polityczne milczenie i liczyć na to, że

władze muzułmańskie pozostawią ich w spokoju i pozwolą im zachować tożsamości i bez
przeszkód prowadzić działalność gospodarczą. Taką strategię przyjęli bahaiści i Ormianie w
Iranie oraz Ormianie i Grecy w Stambule po 1923 r. Bahaiści czasami ukrywali wręcz swoją
tożsamości. Kwietyzm polityczny nie zawsze jednak się sprawdzał. Bahaiści w Iranie zostali
poddani prześladowaniom w 1955 r. (rząd przyzwolił, aby tłum atakował domy bahaistów,
gdyż chciał w ten sposób odciągnąć uwagę od krytyki jego polityki przez opozycję) i w 1979
(rewolucja). Strategię pozostawania w politycznym cieniu stosowali śydzi poza Palestyną.
Jednak wraz z narastaniem aktywności syjonistów w Palestynie, śydzi w innych krajach
arabskich zaczęli odczuwać narastającą niechęć do nich, a po 1936 r. zaczęły się mnożyć
przypadki prześladowań. W czerwcu 1941 r. w Bagdadzie doszło do krwawych pogromów.
Wojną 1948 r. przyniosła kardynalną zmianę ich sytuacji. Pod wpływem narastającej
wrogości do nich w związku z powstaniem państwa Izrael i przegraną przez kraje arabskie
wojną, musieli opuścić kraje, w których mieszkali od dziesiątków stuleci.

2. Strategia kameleona. Mogli dążyć do pomniejszenia roli czynnika religijnego jako

podstawy tożsamości i eksponowanie innych elementów identyfikacji. W ten sposób mogli
uniknąć niekorzystnych sytuacji wynikających z faktu bycia nie-muzułmaninem. Tymi
czynnikami identyfikacji wprowadzanymi na miejsce religii był nacjonalizm i komunizm.
Partie komunistyczne, które powstały w latach 20. i 30. miały bardzo wysoki procent

członków nie-muzułmanów. W Syrii prawosławni Grecy (miejscowi) eksponowali hasła
nacjonalizmu syryjskiego i arabskiego. Partia Baas została założona przez prawosławnego
Greka Michela Aflaka i należeli do niej głównie Grecy, Druzowie, ismailici, a zwłaszcza
alawici (nusaijryci) = mniejszości religijne lub przedstawiciele sekt w islamie, zwalczanych
przez ortodoksję muzułmańską.

3. Budowa własnego państwa. Ta strategia możliwa wówczas, gdzie dana mniejszość

była skoncentrowana na jednym terytorium i miała potężnego protektora. Kilka mniejszości
próbowało pójść tą droga, ale z różnym skutkiem. Sukces maronitów w Libanie pod protekcją
Francji i syjonistów w Palestynie pod parasolem ochronnym brytyjskich władz mandatowych.
Te obydwa przypadki = niepełny sukces. W Libanie maronici byli najpierw większością, ale z
czasem – wskutek procesów demograficznych i politycznych – stali się mniejszością i ich
władza została zakwestionowana – w rezultacie – wojny i wstrząsy polityczne. Stworzony
ustrój – współistnienie wspólnot – samorządnych – odrębne sądownictwo, podział władzy –
taki system mógł funkcjonować jedynie przy pełnej zgodzie wszystkich stron. Od 1958 r.
stopniowa erozja tego systemu. Izrael – także sukces połowiczny – państwo to nie może nadal
istnieć bez protektora.

Muzułmanie = islam ortodoksyjny reprezentowany jest przez alimów (ulemów), czyli

ludzi religii, kształconych w prawie muzułmańskim i teologii na uniwersytetach o długich
tradycjach nauczania (Al-Azhar z 996 r.); islam ludowy wyrażany przez bractwa mistyczne
(sufuickie). Obydwa nurty pełniły ważne funkcje wobec wiernych = pierwszy – edukacyjne i
prawne; drugi – głównie społeczne. W obliczu narastające siły państwa instytucje islamu
miały do wyboru kilka strategii. 1. Przystosować się polityki państwa, głoszącego inną niż
religia ideologię (w latach 1923-1978 dominowały ideologie narodowe), tracąc wpływ na
sferę edukacji i ustawodawstwa, ale zachowując wpływ na sferę wiary. Tak postąpiły ośrodki
ortodoksji we wszystkich krajach bliskowschodnich. Duchowni związani z meczetami,
szkołami religijnymi, obiektami kultu stali się urzędnikami państwowymi i sankcjonowali
wiele poczynań władz państwowych. Szejkowie Al-Azharu ogłaszali np. fatwy (orzeczenia
prawne) uznające zgodność z religią aktów nacjonalizacyjnych Nasera, układ z Camp David
w 1978-1979. 2. Sprawować swoje dotychczasowe funkcje w ukryciu przed władzami. Tam
postąpiły bractwa mistyczne, szczególnie na Kaukazie, w Iraku i Turcji wśród Kurdów w
latach 20. i 30. 3. Szukać kompromisu między instytucjami religii, których sensem istnienia
było trwanie, a państwem, którego sensem istnienia była zmiana. Instrumentem osiągania
takiego kompromisu były tradycyjne techniki epistemologii muzułmańskiej. Ten kierunek
zrodził ciekawe zjawisko, jakim stał się modernizm muzułmański. Zaczął się jeszcze w XIX
w. i miał swoich wielkich przedstawicieli: Sajjid Ahmad Khan w Indiach, Namik Kemal w
Imperium Osmańskim i Muhammad Abduh w Egipcie. Konflikt między religią a
modernizującym społeczeństwo państwem polegał na tym, że prawo muzułmańskie (szaria),
która szczegółowo reguluje życie każdego wiernego, nie sankcjonowało wiele praktyk
społecznych i gospodarczych, które chciało wprowadzić państwo (np. działalność bankowa i
pobieranie procentów). 4. Zdobyć państwo i realizować swoja wersje modernizacji. Ta
strategia nazywana jest w językach europejskich fundamentalizmem. W obrębie języka
arabskiego używany jest termin salafijja, oznaczający powrót do czasów wspaniałych
przodków (chodzi o 4 prawowiernych kalifów). Ten kierunek jest bardzo ważny w II połowie
XX w. Jego cel = przejąć państwo i wprowadzić ustrój oparty na szarii. Fundamentalizm nie
neguje podstawowych kierunków modernizacji, w tym roli państwa i konieczności ingerencji
państwa w sferę życia wspólnotowego. Nie neguje programów przyspieszonego rozwoju
gospodarczego, promowania edukacji i ochrony zdrowia w oparciu o nowoczesne metody
nauczania i leczenia. Na odwrót – popiera je. Podkreśla jednak, że rozwój nie może polegać
na przejmowaniu i akceptowaniu zachodnich wzorców zachowań – mody, spożywania
alkoholu, spędzania wolnego czasu (taniec), zasad moralnych (sprawy damsko-męskie,

kontakty seksualne przedmałżeńskie, kontrola urodzin przez stosowanie antykoncepcji,
aborcja, nawet dyskusje nad dopuszczalnością stosunku przerywanego). Sfera gospodarcza =
bezwzględny zakaz czerpania zysków z samego faktu posiadania pieniędzy. Fundamentalizm
– lata 20. XX w . w Egipcie. Stowarzyszenia Braci Muzułmanów. Fenomen popularności
Braci i fundamentalizmu w ogóle wiąże się z procesami demograficznymi i urbanizacyjnymi
= bum demograficzny i ruralizacja miast. Miasta zalane ludnością wiejską, które akceptuje
przemiany, modernizację, gdy ż widzi w tym szansę na poprawę swojego bytu, ale
jednocześnie widzi, że efekty modernizacji na drodze westernizacji konsumuje głównie elita
miejska, w związku z czym akceptuje hasła fundamentalizmu modernizacji w oparciu o
wzorce rodzime. śadnych ustępstw wobec szarii. Czy możliwa jest modernizacja bez sięgania
po wzorce zachodnie? To już inna sprawa. Fundamentalistom zarzuca się populizm, ale oni
mówią – dajcie nam władzę, to się przekonacie, że jest to możliwe. Jedyny przypadek, kiedy
fundamentaliści zdobywali władze to Iran. Głównym argumentem fundamentalizmu
przeciwko rozwojowi à la Zachód jest rozwarstwienie społeczne, które bez wątpienia rodzi
kapitalizm zachodni, oraz patologie społeczne. Stąd też fundamentalizm jest bardzo
socjalistyczny w sferze podziału i konserwatywny w sferze obyczajowości. Mniejszościowe
ugrupowania optują za zbrojnymi metodami walki o państwo (terroryzm).

Konkluzja = wspólnoty religijne zostały pozbawione w XX w. wielu funkcji –

edukacyjnych i prawnych; zderzyły się z groźnym rywalem w postaci sektora państwowego i
państwa. Nacjonalizacja własności prywatnej osłabiła ich bazę ekonomiczną. W wielu
wypadkach ułożenie stosunków z państwem okazało się niemożliwe i wyjściem była jedynie
emigracja – śydzi do Izraela, chrześcijanie do Ameryki i Europy, fundamentaliści
muzułmańscy do innych, bardziej konserwatywnych krajów arabskich..

Przemiany na wsi
Wieś zmieniła się radykalnie w wyniku reformy rolnej = odejście ze sceny społecznej i
politycznej warstwy ziemiaństwa, tzw. ajanów, czyli obszarników. Ich miejsce zajęło państwo
przez promowanie i sponsorowanie na wsi ruchu spółdzielczego. Gam’ijja – kooperatywa.
Generalnie nieudany eksperyment. Kooperatywa stała się synonimem marnotrawstwa,
rozchwiania dyscypliny społecznej i hierarchii wartości, deprecjacja pracy i przede wszystkim
synonimem złej jakości produktu. Na temat skutków reformy rolnej i usunięcia ziemiaństwa
zdania są podzielone. Najczęściej uważa się, że reforma rolna nie stworzyła na wsi bardziej
egalitarnego społeczeństwa, gdyż miejsce obszarników zajęli właściciele średnich
gospodarstw, którzy zaczęli pełnić funkcję pośredników miedzy biedota wiejską a państwem,
czasami zajmowali ważne miejsca w instytucjach państwa.

Główna zmiana na wsi = wzrost liczby ludności i wielka migracja do miast plus rozwój

środków komunikacji = to przełamało wielowiekową izolację wsi od miasta. Przemożna
obecność państwa w życiu wsi. W Iranie w czasach szacha, gdy na wieś kierowano specjalne
brygady niosące kaganek oświaty. Jeden z badaczy spotkał się z taka opinią: „Do tej pory nie
wiedzieliśmy co to są pigułki i szczepionki. Do tej pory, kiedy umierało dziecko, starsi
mówili nam, że taka była wola Boga. Teraz wydaje nam się, że kiedy umiera dziecko, jest to
wola rządu”. Z kolei nie można przeceniać wpływu państwa na sytuację wsi. Historia
młodego lekarza z Aleksandrii – idealisty, po studiach jedzie na wieś, aby leczyć dzieci.
Bród, jak widzi, powoduje, że traci na kilka dni apetyt, po czym skrajnie wyczerpany z głodu
wraca do Aleksandrii.

Zmiana charakteru miasta bliskowschodniego
Tradycyjne miasto, np. Teheran czy Damaszek składało się z samorządnych kwartałów,

które tworzyły się bądź w oparciu o podziały etniczne, bądź religijne, bądź zawodowe.
Kwartałem rządził starszyzna rodowa, duchowni i tzw. przywódcy ulicy, a więc szefowie

nieformalnych struktur kontrolujących wytwarzanie towarów, zbyt i podział. Władze
państwowe interesowały się zbieraniem podatków i nie ingerowały w życie kwartałów. W XX
w. kardynalne zmiany = głównie na skutek napływu ludności wiejskiej, miasta się rozrastały,
tradycyjny handel znalazł poważnego konkurenta w postaci państwowych instytucji produkcji
i dystrybucji towarów, szefowie gangów znaleźli lepsze źródła dochodów niż kontrolowanie
kwartałów (spekulacja gruntami, zamówienia państwowe, budownictwo, spekulacje
giełdowe), do miasta „weszło” państwo, a tam, gdzie nie mogło sobie poradzić – organizacje
fundamentalistyczne (Bracia Muzułmanie w latach 50. zaczęli tworzyć w Kairze własne
miasto, teraz też kontrolują niektóre dzielnice – biedoty, np. Imbaba, gdzie instytucje rządowe
nie mogą sobie poradzić z wieloma problemami, jak np. wywóz śmieci, własne sieci
supermarketów).

Czy na Bliskim Wschodzie były klasy społeczne ?

Generalnie

historycy

bliskowschodni

odrzucają

pogląd,

że

społeczeństwa

bliskowschodnie były kiedykolwiek podzielone na klasy. Uważa się, że więzy krwi, religii,
czy podział na rządzących i rządzonych były tak silne, że poczucie wspólnoty w oparciu o
interesy ekonomiczne nigdy nie wykształciło się w takim stopniu jak na Zachodzie. Takie
stanowisko wynikało w dużym stopniu konotacji analizy klasowej z marksowska teoria walki
klas. Konstytucja turecka zakazała używania terminu klasa społeczna, a w Iranie w 1944
wprowadzono zakaz używania tego słowa w prasie. Naser mówił jedynie o różnicach
społecznych. Fundamentaliści, którzy mówią sprawiedliwości społecznej i nawet o
socjalizmie muzułmańskich potępiają pojęcie walki klasowej. Mówią jednak o wyzysku
jednych grup przez drugie i konieczności przywrócenia harmonii społecznej.

Na pewno trudno mówić o tym, że w XX w. na BW struktura społeczna była

zdominowana przez istnienie klas jako zbiorowości uformowanych przez specyficzny
stosunek do środków produkcji. Tym nie mnie, można dostrzec poważne grupy uformowane
na bazie wspólnego interesu ekonomicznego. Warstwa ziemiaństwa – wielkich posiadaczy
ziemskich, notabli ziemskich. Do lat 50. XX w. Mieli swoje stowarzyszenia, lobby
polityczne, dbali o swoje interesy ekonomiczne. Upadek warstwy ziemiaństwa to jeden z
najbardziej pasjonujących tematów badawczych dla historyka BW w XX w.

Miejsce ziemiaństwa zajęli w połowie XX w. (w Turcji wcześniej) nowi ludzie - tzw.

średnie warstwy miejskie, ludzie zawodu – prawnicy, inżynierowie, lekarze, nauczyciele,
studenci, urzędnicy państwowi i wojskowi.

Edukacja – głębokie przemiany
W 1923 r. ok. 1 mln dzieci chodziło do szkół, co stanowiło 2%ogólnej liczby ludności.
W 1980 r. do szkół chodziło 32 mln dzieci, co stanowiło 15% ludności regionu. Wzrost

liczby uczących się zwłaszcza na poziomie średnim i wyższym. W 1990 r. w regionie było
około 100 uniwersytetów. W niektórych krajach arabskich (Egipt, Maroko) rozwój
szkolnictwa wyższego prywatnego, ale generalnie edukacja przeszła w ręce państwa.

Stopniowa zmiana filozofii nauczania. W czasach osmańskich edukowano po to, aby

przygotować urzędników do administracji państwowej. Na przestrzeni XX w. edukacja
zaczyna być postrzegana jako klucz do rozwoju i instrument osiągania wyższej pozycji
społecznej.

Nabór do szkół podstawowych w państwach arabskich w latach 1990 i 2002

0

20

40

60

80

100

Su

da

n

Ar

ab

ia

S

au

dy

js

ka

M

au

re

ta

ni

a

Je

m

en

O

m

an

Ku

w

ej

t

ZE

A

Ba

hr

aj

n

M

ar

ok

o

Eg

ip

t

Li

ba

n

Jo

rd

an

ia

Al

gi

er

ia

Ka

ta

r

Li

bi

a

Tu

ne

zj

a

Sy

ria

1990/91

2002/03

Źródło: Human Development Report 2005, op cit., s. 258-261.

Ludność – bum demograficzny i urbanizacyjny
Po I wojnie światowej w regionie mieszkało ok. 52 mln osób (Turcja – 13 mln, Egipt –

13 mln, Iran – 12 mln).

Na przełomie XX i XXI w. liczbę ludność regionu szacowano na ok. 360 mln.

Przyczyny szybkiego wzrostu liczby ludności to przede wszystkim zmniejszenie wskaźników
umieralności wśród dzieci w następstwie poprawy warunków życia i zdrowotności. W
Egipcie np. umieralność niemowląt spadła z 40 przypadków zgonu na 1 tys. urodzin po I
wojnie światowej do 16 przypadków już w 1960 r.

Po I wojnie światowej w miastach Bliskiego Wschodu mieszkało ok. 20% ludności.

Obecnie – ponad 50%. Obecnie kilkanaście miast z ludnością ponad 1 mln, w tym Kair – ok.
18 mln. Przyczyny napływu do miast: przeludnienie na wsi, bezrobocie, perspektywa
lepszego życia w miastach. Charakterystyczne = ruralizacja, czyli zwieśniaczenie miast, tzn.
przenoszenie przez ludność napływową swoich zwyczajów do miast i trwanie przy tych
zwyczajach.

Tabela 1: Liczba ludności i przyrost naturalny w państwach arabskich w latach 1975-2015

Liczba ludności

(mln)

Przyrost naturalny

(średnia w danym

okresie; %)

Kraj

1975

2001

2015

1975-

2001

2001-

2015

Algieria

16,0

30,7

38,1

2,5

1,5

Arabia
Saudyjska

7,3

22,8

32,7

4,4

2,6

Bahrajn

0,3

0,7

0,9

3,6

1,9

Egipt

39,3

69,1

90,0

2,2

1,9

Irak

11,12

24,02

?

ca 2,7

Jemen

6,9

18,7

30,7

3,8

3,6

Jordania

1,9

5,2

7,0

3,8

2,1

Katar

0,2

0,6

0,7

4,8

1,3

Kuwejt

1

2,4

3,4

3,3

2,5

Liban

2,8

3,5

4,2

0,9

1,2

Libia

2,4

5,3

6,9

3,0

1,8

Maroko

17,3

29,6

36,5

2,1

1,5

Mauretania

1,4

2,7

4,0

2,5

2,7

Oman

0,9

2,7

3,9

4,1

2,7

Sudan

16,7

32,2

41,4

2,5

1,8

Syria

7,5

17,0

23,0

3,1

2,2

Tunezja

5,7

9,6

11,1

2,0

1,0

ZEA

0,5

2,9

3,6

6,7

1,6

Źródło: Human Development Report 2003, UNDP 2003, s. 250-253, poza Irak: CIA World Factbook,
http://www.cia.gov/cia/publications/factbook/, Britannica Deluxe 2004, Adherents.com.

Gospodarka
Istotne zmiany w sferze wytwarzania. Po I wojnie światowej podstawą gospodarki było
rolnictwo, w którym zatrudnionych było ok. ¾ ludzi czynnych zawodowo. Udział rolnictwo
w wytwarzaniu PKB i zatrudnieniu stopniowo spadał. Mimo ożywienia w rolnictwie w latach
40. i 50., czemu towarzyszyło rozszerzenie powierzchni zasiewów w państwach takich, jak
Syria, Irak i Iran, rolnictwo przestało odgrywać role głównego sektora w gospodarce regionu.
Obecnie jego udział w tworzeniu PKB jest mniejszy niż 20%, a ludzie pracujących w
rolnictwie stanowią 30-40% ogółu siły roboczej. Przemysł przetwórczy tworzy ok. 15%
PKB.
Generalnie arabski Bliski Wschód jest regionem biednym. Dla przykładu łączny produkt
krajowy brutto wszystkich krajów arabskich jest niższy do PKB jednej Hiszpanii. Główny
problem makroekonomiczny to niskie tempo przyrostu PKB. Inne problemy: wysokie
bezrobocie, słabe przygotowanie kapitału ludzkiego do nowoczesnych działów wytwarzania,
niska innowacyjność gospodarek, niski udział eksportu w wytwarzaniu PKB.

Poziom rozwoju krajów Bliskiego Wschodu

w ujęciu wskaźnika rozwoju ogólnospołecznego (HDI)




Miejsce

Kraj

Wskaźnik
HDI w
2003

PKB per
capita w
dol. USA

Spodziewana
długość życia

Wskaźnik
alfabetyzacji
(powyżej 15
roku życia)

1

Norwegia

0,963

37 670

79,4

100

23

Izrael

0,915

20 000

79,7

96,9

36

Polska

0,858

11 379

74,3

99,7

40

Katar

0,849

19 844

72,8

89,2

41

ZEA

0,849

22 420

78,0

73,3

43

Bahrajn

0,846

17 479

74,3

87,7

44

Kuwejt

0,844

18 047

76,9

82,9

poziom średni

58

Libia

0,799

-

73,6

81,7

71

Oman

0,781

13 584

74,1

74,4

77

Arabia Saudyjska

0,772

13 226

71,8

79,4

81

Liban

0,759

5 774

72,0

86,5

89

Tunezja

0,753

7 161

73,3

74,3

90

Jordania

0,753

4 320

71,3

89,9

94

Turcja

0,750

6 772

68,7

88,3

99

Iran

0,736

6 995

70,4

77,0

102

Autonomia Palest.

0,729

-

72,5

91,9

103

Algieria

0,722

6 107

71,1

69,8

106

Syria

0,721

3 576

73,3

82,9

119

Egipt

0,659

3 950

69,8

55,6

124

Maroko

0,631

4 004

69,7

50,7

141

Sudan

0,512

1 910

56,4

59,0

poziom niski

150

Dżibuti

0,495

2 086

52,8

65,5

151

Jemen

0,489

889

60,6

49,0

151

Mauretania

0,477

1 766

52,7

51,2

Opracowanie własne na podstawie: Human Development Report 2005, UNDP, s. 219-221.

Sfera polityki
Główna tendencja w tej sferze w XX w. to powstanie nowych państw. Państwo jako
instytucja, początkowo słabe wobec społeczeństwa, stopniowo podporządkowało sobie
główne segmenty społeczeństwa i przejęło od wspólnot religijnych, wiejskich i miejskich
inicjatywę w sprawach edukacji, stanowienia prawa, wytarzania.
W pierwszej połowie XX w. państwami bliskowschodnimi rządziły elity związane z
ziemiaństwem. Jednak procesy modernizacji społecznej wysunęły na pierwszy plan nowe
warstwy miejskie związane. Te nowe elity odsunęły stare w drodze gwałtownych wydarzeń
nazwanych rewolucjami. Miały one miejsce w latach 50. w Egipcie, Syrii, Iraku, Jemenie.
Turcja już po I wojnie światowej wkroczyła na drogę przemian promowanych przez nową
elitę władzy. W krajach arabskich nowe elity zapewniały sobie legitymizację na bazie
ideologii pan-arabizmu, czyli idei, że głównym spoiwem społecznym jest etniczność, i
mobilizowały społeczeństwa pod hasłami walki z imperializmem zachodnim. W końcu lat
70., wobec niepowodzeń wielu eksperymentów społecznych (nieefektywność sektora
państwowego, niepowodzenia ruchu spółdzielczego, przegrane wojny z Izraelem) oraz
ogromu wyzwań rozwojowych (bum demograficzny, przeludnienie w miastach, bezrobocie)
ideologię pan-arabizmu zaczęła zastępować religia muzułmańska jako bardziej efektywna w
mobilizowaniu społeczeństwa i integrowaniu go w obliczy narastających trudności.


Opr. na podstawie m. in. Malcolm Yapp, The Near east since the First World War: A History
to 1995, Longman, Harlow, 1996; Arab Human Development Report, UNDP, 2005.