HISTORIA STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU (cz.1)

babbnû šarrum ša mātim Krašnik

1822 r. - odczytanie hieroglifów przez Champoliona

1850 r. - ostateczne odczytanie pisma klinowego

W tym miejscu warto napomnieć pewną anegdotę dot. rzeczy, o którą pyta Dr podczas egzaminów (a raczej pojęcie z tym związane):

Sanherib (VIII/VII w.p.n.e.), władca Asyrii posiadał synów, którzy to przygotowali spisek na jego życie. Jeden z urzędników Sanheriba dowiedział się niefortunnie o całym zajściu, dlategoteż postanowił poinformować władcę o niecnych zamiarach potomnych. Aby spotkać się z królem musiał uprzednio wysłać list do kancelarii królewskiej z prośbą o takowe, by ustalić termin. Sprawy tego typu zazwyczaj się przeciągały, toteż termin wyznaczony był dość odległy, co jednak nieprzeszkadzało jemu i z czcią przyjął propozycję spotkania w takim a nie innym czasie. Gdy nadszedł ów pamiętny dzień przed spotkaniem z władcą musiał przejść rytualne oczyszczenie, by tzw. świetlistość (melammum) władcy go nie zabiła. Po przejściu aktu stanął przed królem, który miał z oczywistych względów zasłoniętą twarz, gdyż oczyszczenie do końca nie dawało ochrony. Urzędnik wyznał królowi o spisku na jego życie, ale gdy pan odsłonił swą twarz, nie był to już Sanherib, ale jego syn Assarhaddon. Dalsze losy nieszczęśnika możecie już sami dopisać.

[dla ciekawskich - Sanherib został zasztyletowany przez synów, którzy po jego śmierci toczyli walki o tron, aż 6 tygodni trwały (tu można zauważyć jaki czas musiał czekać urzędnik na spotkanie) zakończone zwycięstwem Assarhaddona i wygnaniem przyrodnich braci]

Bliski Wschód - ustrój i jego przekształcanie się:

miasto Uruk (IV tysiąclecie p.n.e.) oligarchiczne miasto państwo (brak pałacu)

3250 r.p.n.e. powstanie pisma

unkin - rada, krąg, naczelny organ istniejący w „państwie”

pieczęć cylindryczna - pozostawiony znak władzy (pamiętacie może z zajęć dr Machajewskiego® jaki jest to typ źródła

• najstarsza forma władzy na Bliskim Wschodzie znienawidzone przez nas miasto - państwo

• bogowie sumeryjscy (warto znać paru, bo przewijają się przy okazji obejmowania różnych władz przez takie a takie ludy):

- An (bóg nieba)

- Enlil (bóg powietrza)

- Enki (bóg ziemi)

-Inanna lub Isztar (bogini miłości, zmysłowości jak również i zemsty oraz wojny)

- Utu [akad. Szamasz] (bóg słońca)

-Enzu [Nanna lub dużo później Sin] (bóg księżyca)

Tu jest kolejny wątek z którego wspaniały Dr się radował:

• tzw. tabliczki przeznaczenia (są to zapisane losy przyszłości na gliniastych tablicach, które to ze względu na mistyczną moc, którą obdarowywały posiadacza [me], stawały się głównym celem wzdychań i podniet bogów; jeżeli chcecie to przeczytajcie sobie Enū - ma Eliš, mit o powstaniu świata, albo mit o ptaku Anzū, czyli o tym jak zmutowany gołąb [tak naprawdę orzęł, ale jakiś taki bardziej ch***wy] porwał tabliczki, albo inne pierdoły jak np. Gilgamesz).

Powstawanie monarchii:

• stan ciągłego zagrożenia (budowa murów)

• potrzeba posiadania wodza (względnie fȕhrera) osoba taka stawała się automatycznie królem, której rodzina również zostaje wywyższona (czyli wkręcanie hołocie że jest się bogiem)

• powstanie instytucji:

- król (sum. lugal)

- pałac (sum. egal) powstaje z pieniędzy posiadanych przez rodzinę

• od 2900 r.p.n.e - I okres wczesno dynastyczny [opisany przez sumeryjską listę królów (co trzeba wiedzieć to to, że początkowo rada starszych wybierała władcę [unkin])

Ważnym elementem każdej władzy starożytnej jest wkręcanie hołocie, że król pochodzi od boga, ma prawo do igraszek ze świeżymi żonami swoich przydupasów (ciekawe co by było gdyby prezydent K. posiadał prawo pierwszej nocy?), władca był jednocześnie kapłanem [en] lub był mężem bogini.

Przed XXIV w.p.n.e.; początek rywalizacji pomiędzy miastami - państwami o władzę nad całokształtem, prawdopodobnie stan ten trwał już od XXVI wieku.

Przed XXVI wiekiem, czyli przed atakami na sąsiednie miasta, tytulatura królewska miała się tak:

- lugal (mądry człowiek)

- en (kapłan o władzy świeckiej)

- ensi (namiestnik)

- sanja (zarządca dóbr świątynnych)

Od XXVI wieku, czyli od początku podbojów, doszły nowe tytuły związane z coraz to większą władzą jednostek na terenie Mezopotamii:

- lugal - kalan (król cywilizacji)

- lugal - kengir (król Sumerów)

- lugal - kíš (tu sprawa wymaga głębszego omówienia, otóż biorąc pod uwagę epos o Gilgameszu czy tam o niesamowitym rozmiarze członka głównego bohatera, tytuł taki przyjmują władcy, którzy nie panowali w Kíš, ale uważali, że posiadają władzę nad Sumerami [to oznacza właśnie ten zwrot])

Przy tytule lugal - Kíš pojawiła się również idea władzy uniwersalnej (owa władza przetrwa do końca starożytności)

Od XXIV w.p.n.e (nie śmiać się z gównianej mapki jaką robie na paincie):

Miasto Lagaš wraz z miastem Umma prowadzili od wieków zaciekły bój o władzę. Miasto Lagaš [władca Urukagina] poniosło klęskę korząc się przed ummijskim królem Lugalzagesim.

Warto zapamiętać, że Urukagina starał się uchronić miasto-państwo Lagaš przed upadkiem podejmując szereg reform, przez co naraził się kapłanom, bowiem poprzez swoje działanie umniejszył dochody świątyń. Lagaš borykało się również z problemami ze względu na zbyt ekspansywną politykę władców poprzedzających Urukaginę. Ale co najważniejsze - był twórcą najstarszego dekretu państwa, co trzeba zapamiętać!!!

Po przegranej Lagaš:

• Lugalzagesi stał się władcą całej Mezopotamii (pokonując uprzednio pozostałe miasta)

• Sumer staje się federacją miast państw

• Lugalzagesi staje się ofiarą ataku/spisku šarru - kín'a (król prawdziwy), uzurpatora semickiego, SARGONA z AKADU (2316 r.p.n.e. [Imperium Lugalzagesiego trwało przez 24 lata - poczynając od 2340 r.p.n.e.])

W tym jakże ciekawym miejscu proponuję dwie anegdoty, które tak czy srak warto znać (myślę, że się trochę rozluźnicie ):

Lugalzagesi przeniósł stolicę do Uruk, gdzie po jakimś czasie czekała na niego niespodzianka; wspomniany powyżej Sargon, który zaatakował imperium sumeryjskie, zdobywając je (równocześnie pojmując Lugalzagesiego) wyrządził małego psikusa ostatniemu władcy Sumerów. Otóż przewiózł go jako niewolnika do miasta Nippur, gdzie w ramach szacunku powiesił zamkniętego w klatce przed bramą miejską, dając możliwość (ku uciesze hołoty) oddawania śliny na postać wielkiego władcy.

Teraz druga, w sumie ważniejsza anegdotka, ale również istotna informacja:

Legenda jaka wytworzyła się wokół panowania tak świetnego władcy jak Sargon została spisana (i raczej w dużej mierze stworzona) przez Sargona II (władcę asyryjskiego w VIII w.p.n.e., również uzurpatora). Tak naprawdę Sargon był tylko podczaszym na dworze króla Kíš, ale sprytny Sargon II, by ukazać swą wspaniałość i pochodzenie (taaaa i co jeszcze) stworzył taki życiorys swego niby praprapra… poprzednika:

Sargon, jako niechciane dziecko (matka kapłanka, ojciec się ulotnił) został usunięty dość popularną drogą ze swej rodziny (czyli standartowo puszczony w koszu [na śmieci] z nurtem rzeki). Oczywiście jak to bywa w legendach; rzeka zaniosła go aż do bajecznych ogrodów, gdzie odnalazł go pewien ogrodnik (Aqqu). Wychowywany przez niego wyuczył się fachu i opiekował się Świętym Gajem, gdzie rosło święte drzewo (chodzi o palmę daktylową), utożsamiane z boginią Isztar. Bogini ze względu na różne fanaberie umiłowała Sargona, co dało mu podstawę do sięgnięcia po władzę. Resztę historii można się już tylko domyślić…

Panowanie Sargona

Podział Mezopotamii w ówczesnych czasach (czas na kolejną gównianą mapkę):

Sargon nazywa siebie - „władcą czterech stron świata” - od morza Górnego po morze Dolne

Podboje Sargona:

Jako, że doszły mnie słuchy, iż prof. Zawadzki wymagał znajomości imion władców krain podbitych przez Sargona, wypiszę je, czyli coś dla wytrwałych, pyzatym można błysnąć przed Dr T.:

[chronologicznie]:

• Sumer (Lugalzagesi)

• Ebla - pierwsze semickie państwo syryjskie (Ibbisipisz)

• Mari (?)

[W tym miejscu Sargon dochodzi do gór Amanu (Lasów Cedrowych) i Taurusu (Gór Srebrnych). Dało mu to możliwość posiadania szlaków handlowych i eksplatacji surowców szlachetnych, ale również w pewnym stopniu bezpieczeństwo, gdyż Ebla oraz Mari zostały podporządkowane władzy królewskiej a nie wyniszczone, jak to było często w zwyczaju panujących.]

• Awan (?)

• Warahsze (?)

• Elam [zdobycie głównego miasta Suzy jest symbolem u Mezopotamczyków hańby i poniżenia] (?)

• dalszy kierunek ekspansji Sargona jest już czysto hipotetyczny:

Prawdopodobnie wyprawa na Asyrię była już wyczynem jego wnuka Naramsina, a dalsze podboje, opisywane przez pisarzy/skrybów są na tyle odległe w czasie, że opowieści o zdobyciu Anatolii, Egiptu, Omanu czy Cypru wydają się być przesadzone.

Sargon Akadyjski panował ok. 54-56 lat, tuż przed jego śmiercią doszło do ogromnego buntu; jak podaje kronika staro babilońska - „Kiedy był już stary wszystkie kraje zbuntowały się przeciw niemu i oblegały go w Agade”, ale jak to z takimi ludźmi jak Sargon bywa, zmobilizował armię i zniszczył buntowników. Trochę później ludy północnej Mezopotamii (Subratu) uderzyły z całą zaciekłością w Sargona, ale ten zastawiając pułapkę doszczętnie zniszczył wrogie armie.

[dla ciekawych świata (czyli zapewne gro osób ominie tę rubrykę):

Córka Sargona - Erheduanna - została arcykapłanką miasta Ur oraz stała się żoną boga Sína, ponoć znane są jej wierszydła i inne kalectwa natury poetyckiej wychwalające boginię Inannę]

Po śmierci Sargona panowanie przejmują jego synowie (o zgrozo bliźniacy, naprawdę!):

- Rimuš

- Maništusu(m)

(w czasie ich panowania dochodzi do licznego tłumienia buntów w coraz to bardziej skłóconym imperium akadyjskim)

Panowanie Naram-Sína

Naramsin (ukochany przez boga Sina), wnuk Sargona, ok. 2250 zostaje władcą Imperium Akadyjskiego, następuje przełom administracyjny, o którym opowiem jeszcze, co warto dodać Naramsin przybywa do Mari, w ramach rozrywki burzy je, buduje nowe miasto i ustawia w nim garnizon, podobnie postępuje z Eblą i innymi „państwami”. Do osiągnięć ukochanego przez Sina należy dodać również zniszczenie świątyni w Nippur oraz ustanowienie nowej stolicy w Nagar (w sumie ustanowienie jej 2 stolicą) - dla zajaranych tematem dodam, że Nagar to dziesiejsze Tell Brak [fajnie co?].

Na sam koniec warto również dodać, że w Sumerze dochodzi do ostrych zrywów przeciwko dynastii akadyjskiej, procesu jednoczenia się w walce przeciw Akadom m.in. takich miast jak:

- Uruk

- Lagaš

- Kíš

- Nippur (pamiętajcie, że to miasto związane było z kultem Enlila)

Planom rewolty sumeryjskich polis przeszkodził najazd koczowniczych ludów (Gutejów), którzy doszczętnie zniszczyli cywilizację Akadu, wracając do korzeni sumeryjskich.

REFORMY ADMINISTRACYJNE:

Państwo Sargona z Akadu [później Naram-Sín] ze względu na rozległość państwa i niebezpieczeństwo rozpadu, oraz buntów w związku z oktrojowaną władzą, rządy pozostawione zostają w lokalnych strukturach cywilnych; um-alum (miasto - państwo) nie znika, państwo (Akad) nie niszczy struktur lokalnych pozostawiając samodzielność władz.

↓

Od II tysiąclecia p.n.e. formuje się powolny proces powstawania „konstytucji” miast - państw (kídínnu);

[specjalnie dla Was anegdotka (środek nocy a ja Wam wpieprzam anegdoty):

W VII wieku p.n.e. Ašurbanípal udaje się w pościg za rebeliantem, który to schrania się w Babilonie. Ašurbanípal mimo usilnego nalegania, by miasto wydało go, nie uzyskuje takiej możliwości, a wszystko ze względu na kídínnu. (w „Napomnieniach dla księcia” z ok. VII w.p.n.e. jest mowa o tym by książę przestrzegał praw miast)]

↓

Biorąc na przykład Egipt z XXVI w.p.n.e., gdzie król jest jednym z najwyższych bogów (Horus) ukazując swój despotyzm tworzył kult wokół siebie (wg. nudnego już Herodota, Egipt jest państwem ludzi martwych). Na Bliskim Wschodzie sytuacja była podobna, do czasu gdy Naran-Sín uznał, że bogów niższego rzędu również należy uznawać, przez co stracił władzę wykonawczą, ale wysnuł ważny wniosek, że nadmierny splendor władzy nie utrzymuje ani nie sprzyja, co doprowadziło w XVI w.p.n.e. do odrzucenia boskości króla.

Państwo Sumero - Akadyjskie, a okres Nowosumeryjski:

[od XXI wieku - ~2025r.p.n.e., związane z III dynastią z Ur]

• pierwowzorem dla dynastii pogutejskiej było państwo Sargona Wielkiego

• powstaje po 60 letnim okresie przejściowym (władza Gutejów [„okrutnych barbarzyńców”]

• 2152 r.p.n.e. zostają pokonani (Gutejowie) Utuhengal (Uruk) vs. Tirigan (Gutejowie)

Na południu państwo ze stolicą w Ur staje się ostatnim takim odwołującym się do kultury Sumeru, w nim też po raz ostatni wykorzystywany jest język sumeryjski (w ramach poszerzania wiedzy przypominam, że język sumeryjski był językiem tonicznym np. è oznaczało dom, a é jakieś inne cholerstwo).

Ur - Nammu (ogólnie Ur oznacza bohatera lub wojownika) założyciel III dynastii z Ur, która to zjednoczy Sumer.

Polityka Ur-Nammu:

• polityka podbojów w kierunku północy

• rozciągnięcie granic państwa daleko na północ

• stworzenie najstarszego zbioru praw (z XXI w.p.n.e.)

[dla tych co się już zajarali - budowa i struktura zbioru praw:

- podział na 3 części:

I

Prolog (preambuła) określa pochodzenie Ur-Nammu uznając go za boga Nanne, ale na ziemii:

II

Zbiór praw np.

- nie stosowanie zasady taliony (grzywny za utratę zdrowia)

- kobieta ma tylko jednego męża

III

Epilog; nakaz podporządkowania się prawom

PRAWO UR - NAMMU ŁĄCZY SIĘ Z PRAWAMI ZWYCZAJOWYMI!

PRAWO PAŃSTWOWE WPROWADZONE ZOSTAŁO PO TO BY REGULOWAC KONFLIKTY LOKALNE!

Ur - Nammu ginie podczas wyprawy wojennej, jego następcą jest jego syn Szulgí, gdzie za jego panowania dochodzi do kolejnych reform:

• nadawanie tytułu królewskiego urzędnikom (ensi)

• podatek rotacyjny (raz na 5 lat) dla uprzywilejowanych prowincji

• dla prowincji zewnętrznych podatek w zwierzętach (GU.UN) dwa razy do roku

• zarządzanie prowincjami zewnętrznymi przypadnie namiestnikom wojskowym (šagína) pochodzącym z prowincji ościennych

• częsta kontrola poprzez oddziały do tego powołane prow. zew.

• podległość garnizonów członkom rodziny królewskiej (ṣukkal.mah)

• całość ziemi i środków produkcji należy do państwa (gospodarka scentralizowana)

• płace dla najemników w tym co wyrobili (handel wymienny)

• powstanie tzw. strefy buforowej:

Szulgí zginął również jak ojciec Ur - Nammu [zginął w wyniku ugryzienia przez but, to nie jest wkręta], przed śmiercią toczył walki z ludami gór, przez co rozpoczął budowę muru terytoriów zewnętrznych (za życia zbudował 80 km), zaś jego następca przedłużył go do 300 km mur przeciw Amorytom.

Było to w pewnym sensie pokazanie swojej siły, ale z drugiej i tej która zaważyła na dalszych losach była bezsilność militarna, która objawiała się zabezpieczaniem granic w taki a nie inny sposób. Kolejną ciekawostką jest fakt, że w armii III dynastii pojawili się Amoryci, co było raczej wątłą ochroną (Amoryci kontra Amoryci?? myśleć logicznie)

W tym miejscu polecam mit o Inannie (Inanna zakochała się w amoryckim bogu Martu, czyli meta władza na odwrót [ten kto chodził na prof. Ilskiego będzie wiedział o co chodzi]), jednak wracając do kwestii Amorytów „zasymilowanych” można powiedzieć, że była to bomba z opóźnionym zapłonem. Ludność sumero - akadyjska postrzegała ich jak „tempych” barbarzyńców, stereotyp koczowników. Jak już pisałem apropo reform Szulgíego zaznaczyłem, że zarządzanie systemem w państwie było centralne, co okazało się jednym z problemów. Pod koniec panowania Szulgíego urzędnicy zamiast pieniędzy dostawali ziemie, gdyż państwa nie było stać na płacę, co w dalszej kolejności wyciągnęło skutki w postaci braku ludzi do pracy (gdyż ówczesna burżuazja wykorzystywała najemników do uprawy własnych ziem). W tym momencie jako tania siła robotnicza pojawiła się ludność amorycka (która niby była odpychana poprzez mur, ale spraszana ze względu na problemy ekonomiczne… ale debile). Wraz ze wzrostem truchła robotniczego w postaci Amorytów zaczęły powstawać w pewnym sensie ich osady - enklawy. Można to porównać do sytuacji Berlina i Turków, albo lepiej, Polska - Londyn, Chicago.

Ostatni z panujących z III dynastii z Ur - Ibbi -Sín - stanął w obliczu zagrożenia. Do kasy państwowej przestały wpływać podatki od ensi, przez co nastąpiła hiperinflacja co rzecz jasna spowodowało głód. Sytuację pogorszył najazd koczowniczych Amorytów w 2016 r.p.n.e., którzy sporsowali mur Szusina i docierali coraz głębiej w Sumer przecinając szlaki handlowe. Nastąpił bunt po czym państwo powróciło do formy polis - Ur. Ostateczny cios zadali Elamici, którzy zdobyli Ur i uprowadzili Ibbisína. Przed jednak samym uprowadzeniem, gdy sytuacja jest już tragiczna Ibbisín wysyła swojego sprzymierzeńca - Išbi - Errę do Amorytów z gotówką i zbożem, jednak jak wiadomo, pieniądzę psują, Išbi - Erra nie pojawia się już spowrotem, tylko ogłasza się władcą, co doprowadza do konfliktu na osi Ur, a Isin (tego miasta stał się Išbi - Erra władcą). Następuje podział państw na dwie części. Co trzeba dodać, Ibbi - Sín skończył jak skończył, ale Išbi - Errze udaje się pokonać Elamitów, później zdobyć Ur i Nippur, co doprowadziło do 100 letniego pokoju w dolnej Mezopotamii.

Ideologia Sumero - Akadów:

najważniejsi bogowie:

- Enlil (Nippur) najwyższy bóg

- Nanna (Ur)

- Gilgamesz [!] (Uruk)

STAROŻYTNA ANATOLIA:

Czas przenieść się z walecznej Mezopotamii do pewnej komuny asyryjskiej w Anatolii (gdzie, co trzeba wiedzieć mieszkali Hetyci).

Owe komuny znajdowały się pomiędzy niziną Konya, a dorzeczem Hokysu, na terenie dziesiejszej Turcji.

• epoka brązu IV tys.p.n.e. [rozwój miast, eksport towaru do Morza Egejskiego (zachód) przez prawdopodobnie Illion (Troję)

• zaczęła postępować migracja ludności ze wschodu (plemiona Hatti, które zostaną podbite przez Hetytów; nazwy podobne ponieważ Hetytą spodobała się nazwa Hatti i ją przejeli)

• pismo (pocz. II tys.p.n.e.) pismo asyryjskie

Kanesz - największe skupisko Asyryjczyków, pismo akadyjskie!

Organizacja kupiecka Kanesz:

• karum (organizacja skupiająca kupców asyryjskich)

• bitkarim (miejsce gdzie urzędowało karum)

• bitalim (kodeks kupiecki)

• wabartum (mniejsze osady kupieckie)

• ešerkum (szlak handlowy prowadzący do Zalpy)

• zalesienie Anatoli sprzyjało rozwojowi innych dziedziń niż uprawa piasku

• od 2100 r.p.n.e. napływ Indoeuropejczyków

• napływ Hurytów (wschodnia część Turcji, Azjatycka)

• XIX w.p.n.e. integracja miast niziny Konya:

[I podbój] królowie Zalpy; zajęcie miast m.in. Hattusas, Poruszanta, Zulpawa.

Skutki - stworzenie federacyjnego systemu wasalnego

[II podbój] królowie Kušar (władca Amitta); podbój niziny Konya, Hattusa (doszczętne zniszczenie miasta), uczynienie swoją siedzibą Nesy.

[III podbój vel II podbój Kušaru] Labarna odnawia Hattusę, ustanawia ją stolicą i przybiera (Labarna) imię Hattusili.

Skutki - początek budowy Anatolii jako imperium hetyckiego

[dla ciekawych - tytulatura królowej tawananna, co istotne, królowa posiada własną dyplomację]

Mapa tego, co wokół Anatolii:

• ekspanacja terytorialna Hattusiliego:

• północna Syria (Zaruna, Hassu, Hahhu, Zippasna)

• kraina Jamchad (miasto Halab) był to sojusznik innych państw atakowanych przez Hetytów

• północna Mezopotamia

• Hattusilis wyznacza na następcę tronu swego syna Mursilisa

Mursilis I (1620 - 1590 r.p.n.e.); kontynuacja polityki ekspansywnej ojca.

- zdobycie ponowne Halabu

- zdobycie Babilonu (władca Babilonu - Samsuditana) 1595r.p.n.e.

Początek skrytobójczych mordów w rodzinie królewskiej:

[po królu władzę obejmował nie syn ale zięć]

wersja skrócona :

• Musrilis zamordowany przez swojego szwagra Chantiliego

• Chantili przez swego zięcia Cidante

• Cidante przez swego syna Ammunu

• Ammunu przez swego zięcia Huciję

• Hucija próbuje zabić Telepinusa, ale nie udaje się mu to:

Dekret Telepinusa

- władzę dzierży rada starszych (pankus)

- najważniejsza jest równość rządzących

Reformy Telepinusa

- władzę po królu obejmuje syn

- jeśli król nie miał syna, władza przechodzi na zięecia (Telepinus nie miał syna… frajer)

- gdyby w rodzinie królewskiej doszło do zamachu, rada starszych ma sądzić rodzinę królewską

Załamanie się państwa Hetyckiego XV w.p.n.e.

Powrót do idei imperialnej XIV w.p.n.e. (imperium na wzór Mezopotamii [król jako bóg]) początek masowych przesiedleń do Anatolii (brak rąk do pracy) [czasy Suppiluliumy] walki z Egiptem, zakończone rozejmem w 1270 r.p.n.e. (Hattusilis II vs. Ramzes II) upadek państwa Hetyckiego ok. 1200 r.p.n.e. w skutek najazdu ludów morza.

---