Fryderyk Chopin

WIELCY KOMPOZYTORZY

Tekst: Artur Szklener
Redakcja: Jacek Hawryluk
Projekt graficzny: Małgorzata Flis
Fotografie: Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie
Oktadka: Claude Monet (1840-1926) "Topole nad rzeką Epte", olej na
płótnie 1891
(Supe6tock)
ISBN 83-60004-08-0
ISBN (serii) 83-60004-06-4
© Copyright for this edition by
Mediasat Poland Sp. z o.o. / Mediasat Group, S.A. 2005
Ali rights reserved
Printed in EU

5 spis, utworów


Janusz Olejniczak
fortepian-Steinway)

1.

Etiuda c-moll 2:31

10. Walc Des-dur 1:57 op. 10 nr 12

op. 64 nr 1

2. Ballada g-moll

2.

9:10

3.

11. Mazurek B-dur
2:46
op, 23

4.

op. 7 nr 13. „Fantaisie-lmpromptu" cis-molI 5:1012. Mazurek

C-dur2:39WN 46 [op. 66]op, 24 nr 24. Nokturn e-moll4:4613.
Mazurek e-moll2:30WN 23 |op. 72 nr 1 jop.41 nr 25.
Preludium e-moll2:4314. Mazurek a-moll3:24op. 28 nr
4WN13[op. 68 nr 2]6. Preludium h-moll2:0715. Polonez A-
dur5:15op. 28 nr 6op. 40 nr 17. Preludium Des-dur5:3916.
Polonez As-dur7:01op. 28 ni 15op, 538. Preludium d-
moll2:2117.Berceuse (Kołysanka) Des-dur 5:08op. 28 nr
24op. 579. Walc cis-moll3:45op. 64 nr 2Czas
łączny:69:01Nagranie: Sala Koncertowa Akademii Muzycznej
im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy,sierpień 1995,
kwiecień 1996 rokuReżyser nagrania: Małgorzata Polańska,
Lech TołwińskiLicencja: Dux S.J.^m&^

r

Fryderyk Chopin

Fryderyk Franciszek Chopin - najwybitniejszy
polski kompozytor i pianista, urodził się we wsi Żelazowa
Wola w powiecie Sochaczewskim. Za dzień urodzin
kompozytora rodzina i on sam uznawali dzień 1 marca
1810 roku, jednak w metryce chrztu sporządzonej w
kościele parafialnym w Brochowie widnieje data 22 lutego.
Rozbieżność ta do dnia dzisiejszego nie została ostatecznie
rozstrzygnięta, choć współcześnie pierwszeństwo oddaje
się dacie obchodzonej przez samego kompozytora.
Fryderyk Chopin przyszedł na świat w dworku
będącym posiadłością hrabiów Skarbków, u których
funkcję guwernera pełnił spolonizowany Francuz, przybyły
do Polski w 16 roku życia i tu osiadły Mikołaj Chopin
(1771-1844) - ojciec kompozytora. Mikołaj Chopin do
tego stopnia zasymilował się w nowej ojczyźnie, iż w
1794 roku wziął udział w insurekcji kościuszkowskiej i

7 życie i twórczość

nigdy z Polski nie wyjechał. W 1806 roku poślubił Teklę
Justynę z Krzyżanowskich (1782-1861). Rok później
przyszła na świat starsza siostra Fryderyka - Ludwika, po
mężu Jędrzejewiczowa (1807-1855). Fryderyk był drugim
dzieckiem państwa Chopinów. Miał jeszcze dwie młodsze
siostry - Izabelę, po mężu Barcińską (1811-1881) oraz
przedwcześnie zmarłą Emilię (1812-1827). Już pół roku
po urodzeniu Fryderyka rodzina Chopinów przeniosła się
do Warszawy, gdzie Mikołaj otrzymał posadę w Liceum
Warszawskim. Państwo Chopinowie zamieszkali w Pałacu
Saskim.

DZIECIŃSTWO

Od najwcześniejszych lat życia Fryderyk miał styczność
z muzyką. Starsza siostra Izabela relacjonowała, iż „dziecię
płaczem rychło okazywać zaczęło czułość na wrażenia
muzyki". A tej w domu Chopinów nie brakowało. Matka
grała na fortepianie i śpiewała, ojciec towarzyszył na flecie
i skrzypcach, Izabela od najmłodszych lat wykazywała
talent muzyczny i uczyła się gry na fortepianie. Atmosfera

Fryderyk Chopin


domu rodzinnego była ciepła i serdeczna. To właśnie dom,
rodzice i siostry pozostaną dla Chopina symbolem spokoju,
bezpieczeństwa, miłości, swoistą arkadią odebraną w latach
młodości na zawsze. Najprawdopodobniej pierwszy kontakt
z fortepianem miał Chopin we wczesnym dzieciństwie, gdy
słuchał gry matki. Pierwsze samodzielne próby podejmował
pod okiem siostry Ludwiki, natomiast w wieku lat sześciu
rozpoczął regularną naukę gry u prywatnego nauczyciela
muzyki, czeskiego imigranta Wojciecha Żywnego
(1756-1842). Ten szybko zorientował się w niezwykłym
talencie młodziutkiego ucznia i z oddaniem wprowadzał
go w świat wielkich mistrzów, głównie Bacha i Mozarta,
bacznie obserwując jego postępy pianistyczne i swobodę
improwizacji. Niebawem pojawiły się pierwsze kompozycje
dziecięce: polonezy, marsze i wariacje. Początkowo
zapisywane z pomocą ojca, niemal błyskawicznie
przyczyniły się do sławy autora okrzykniętego cudownym
dzieckiem. W roku 1818 w Pamiętniku Warszawskim
odnotowano: „prawdziwy geniusz muzyczny: nie tylko
bowiem z łatwością największą i smakiem nadzwyczajnym

ż

ycie i twórczość

wygrywa sztuki najtrudniejsze na fortepianie, ale nadto
jest już kompozytorem kilku tańców i wariacji, nad którymi
znawcy muzyki dziwić się nie przestają".
Był to moment przełomowy w życiu Frycka.
W latach następnych gościł z niezliczonymi występami w
salonach warszawskiej arystokracji, nie wyłączając domów
Czartoryskich, Radziwiłłów, Zamoyskich czy otoczenia
księcia Konstantego. Jego talent muzyczny rozwijał
się niesłychanie szybko. W 1822 roku Wojciech Żywny
zasygnalizował państwu Chopinom z lojalnością godną
wiernego przyjaciela, iż nie jest w stanie już dalej rozwijać
talentu swego podopiecznego. Fryderyk zaczął pobierać
mniej regularne lekcje prywatne, jednak prowadzone przez
najwybitniejszych mieszkających w Warszawie nauczycieli:
kompozycji u Józefa Elsnera oraz prawdopodobnie gry
na fortepianie i organach u wybitnego i wpływowego
wirtuoza Wilhelma Wacława Wurfla.
Kolejne lata upłynęły na nauce i wielu występach.
Chwalony za biegłość oraz niespotykany w tak młodym
wieku wyraz interpretacji części powolnych, zaczął

Fryderyk Chopin 10


też uprawiać trudną sztukę improwizacji, zarówno
w prywatnym otoczeniu przyjaciół, jak i w salonach
arystokracji. Edukacja Chopina nie ograniczała się
jednak do muzyki. W roku 1823 wstąpił do IV klasy
Liceum Warszawskiego, w którym zdobył wszechstronne
wykształcenie. Wakacje regularnie spędzał w wiejskich
majątkach przyjaciół, gdzie z pasją folklorysty chłonął
ludowe zwyczaje, obrzędy i - oczywiście - muzykę.
Szczególnie silne wrażenie na młodym kompozytorze
wywarły letnie pobyty w Szafami w latach 1823-1824.
Pierwszy, najbardziej malowniczy, został udokumentowany
spontanicznym dziecięcym dziennikiem adresowanym
do rodziców: „Kurierem Szafarskim" (parodiującym w
tytule „Kurier Warszawski"). Kolejne wyjazdy, nieco już
poważniejsze - do Szafami, Dusznik, Torunia, a potem
Gdańska, Płocka i innych miejscowości Wielkopolski,
Pomorza i Śląska, pozwoliły poznać skarby kultury polskiej,
ale przede wszystkim polską muzykę ludową, której nie
zapomniał do końca życia. W czasie roku szkolnego Chopin
pełnił rolę licealnego organisty w kościele ss. Wizytek,

11

ż

ycie i twórczość

Portret olejny
Fryderyka Chopina
pędzla Ambrożego
Miro szewskiego
z 1829 roku
rekonstrukcja Jana
Zamoyskiego (1969)

U

Fryderyk Chopin 12


dzięki czemu poznawał repertuar muzyki organowej i
polskiej pieśni kościelnej.

STUDIA

W roku 1826 rozpoczął Chopin kolejny, ostatni
etap edukacji. Wstąpił w szeregi studentów Szkoły
Głównej Muzyki przy Uniwersytecie Warszawskim, którą
kierował Józef Elsner. Doceniony już w pierwszym roku
- Elsner notuje: „szczególna zdolność" - rok później
skomponował dwa pierwsze poważne utwory: Wariacje
B-dur na temat La ci darem la mano z „Don Juana" Mozarta
op. 2 dedykowane przyjacielowi Tytusowi Woyciechowskiemu
oraz Sonatę c-moll op. 4 dedykowaną Elsnerowi. Wariacje
staną się pierwszym utworem wydanym poza granicami kraju,
swoistym glejtem otwierającym przed młodym artystą sale
koncertowe w czasie debiutanckiego tournee w roku 1829.
Sonata przygotuje trzy dojrzałe arcydzieła w tym gatunku.
Rok po Wariacjach napisał Chopin Fantazję A-dur
na tematy polskie op. 13 i Rondo a la Krakowiak op. 14. Te
trzy kompozycje, przeznaczone na fortepian z orkiestrą.

13 życie i twórczość


19-!etni Chopin,
rysunek Elizy Radziwiłłówny
z roku 1829
\
miały na trwałe zagościć w programach koncertowych na
całym świecie. Fantazję i Rondo łączy wiele cech wspólnych.
Obydwa utwory z jednej strony podążają za specyfiką
wirtuozowskich gatunków w stylu brillant, z drugiej
strony przygotowują bogactwo środków, które niebawem

Fryderyk Chopin 14


wykorzysta Chopin w swych najważniejszych kompozycjach
z udziałem orkiestry- dwóch koncertach fortepianowych.

SAMODZIELNA TWÓRCZOŚĆ


W lipcu 1829 roku Chopin ukończył Szkołę Główną
Muzyki. Elsner ocenił wychowanka najwyżej: „Szopen
Friderik - szczególna zdolność, geniusz muzyczny". W tym
samym miesiącu wyruszył kompozytor w pierwszą podróż
do Wiednia, przy okazji zwiedzając południową Polskę i - w
drodze powrotnej - Czechy i Niemcy. W Wiedniu dał dwa
koncerty. Wykonywał Wariacje op. 2 i Rondo op. 14 oraz
improwizował. Sukces byt porywający.
Uskrzydlony nim, rzucił się w wir życia muzycznego,
towarzyskiego i w wir pracy. Już w październiku 1829
roku wspomniał przyjacielowi o swoim „ideale", który
mu się śnił i dla którego napisał Larghetto - wolną część
pierwszego koncertu (Koncertu f-moil, ukończonego na
początku 1830 roku, który został jednak wydany jako
drugi z op. 21, stąd numeracja koncertów nie odpowiada
chronologii powstania). Wspomnianym ideałem, adresatką

15 życie i twórczość


Koncertu, była studentka Konserwatorium Warszawskiego
w klasie śpiewu - Konstancja Gładkowska. Szczere i
niezwykle głębokie młodzieńcze uczucie leżące u podstaw
kompozycji, wpłynęło na jej szczególny wyraz emocjonalny
i rys osobisty. Odbiór utworu - a zwłaszcza Larghetta - był
tak entuzjastyczny, iż sam jego autor był nieco zdziwiony.
Zachęcony powodzeniem, niemal natychmiast rozpoczął
prace nad kolejnym koncertem, tym razem utrzymanym w
tonacji e-moll, który ukończył również niesłychanie szybko.
Już we wrześniu odbyły się pierwsze próby, a publiczne
wykonanie miało miejsce w październiku 1830 roku.

PODROŻ

11 października w Teatrze Narodowym miał miejsce
pożegnalny koncert Chopina przed planowaną zagraniczną
podróżą. Powodzenie pierwszego wyjazdu do Wiednia
zachęciło bowiem kompozytora i jemu najbliższych do
zorganizowania tournee artystycznego na większą skalę.
Okoliczności wydawały się nader sprzyjające. Chopin został
już zauważony w muzycznej stolicy Europy, zarówno jako

Fryderyk Chopin 16


pianista, jak i kompozytor. Wydane w Wiedniu Wariacje
zebrały bardzo pozytywne recenzje. Właśnie ukończył drugi
znakomity Koncert, którego wartości - mimo skromności i
samokrytycyzmu - był świadomy. Równolegle otrzymał
zaproszenie do Berlina, gdzie rad by go był przyjąć Książę
Antoni Radziwiłł. Nic, tylko spakować się, zebrać rękopisy,
listy polecające i ruszyć w drogę. Jednak Chopin odkładał
wyjazd, jak tylko mógł. Miotany młodzieńczymi afektami,
coraz częściej popadający w stany niemocy bez przyczyny,
zaczął snuć nieokreślone wizje śmierci na obczyźnie,
opuszczenia bliskich na zawsze, niewiadomej grozy
czyhającej po tamtej stronie granicy. Jakie były przyczyny
owych proroczych, jak się miało okazać, przeczuć? Czy
dwudziestoletni wirtuoz-kompozytor zdawał sobie
sprawę, że kończy szczęśliwy, niemal idylliczny etap życia?
Czy wrażliwa jego natura składała sygnały o niepokojach w
różnych zakątkach Europy w wizję niepewnej przyszłości?
Czy przeżywał tak naturalne obawy przed koniecznością
zmian? Trudno orzec. Nastrój niepewności musiał jednak
udzielić się najbliższym, gdyż wybranka serca, Konstancja,

17

ż

ycie i twórczość

na pożegnanie skreśliła słowa: „Ażeby wieniec sławy w
niezwiędły zamienić, | Rzucasz lubych przyjaciół i rodzinę
drogą; | Mogą cię obcy lepiej nagrodzić, ocenić, | Lecz od
nas kochać mocniej pewno Cię nie mogą".
Po miesiącach wahań i opóźnień ostatecznie
podjął Chopin decyzję: 2 listopada 1830 roku opuści
Warszawę i uda się w drugą podróż do Wiednia.
Pożegnanie zorganizowane przez najbliższych było
niesłychanie serdeczne. Do oberży rogatkowej na Woli
przybyli profesorowie, przyjaciele i najbliżsi, mistrz Elsner
skomponował nawet pożegnalną kantatę do tekstu
Ludwika Adama Dmuszewskiego, zaczynającego się od
słów: „Zrodzony w polskiej krainie".

WIEDEŃ

Do Wiednia dotarł Chopin po trzech tygodniach.
Kolejny tydzień spędził wiodąc dobrze już sobie znane
ż

ycie w salonach arystokracji i teatrach, asymilując się w

nowym miejscu i intensywnie poznając aktualnie grywany
repertuar. Wtedy dotarła doń wiadomość o wybuchu w

Fryderyk Chopin 1!


Polsce powstania listopadowego. Stało się. Chciał wracać i
bić się, jak wszyscy niemal koledzy. Siłą przymuszony przez
najwierniejszego przyjaciela, Tytusa Woyciechowskiego,
pozostał w Wiedniu. Ale zmienił się nie do poznania. Jeszcze
kilka tygodni wcześniej dusza towarzystwa, teraz niemal
błąkał się nie mogąc znaleźć sobie miejsca. Bez wieści o
powstaniu i najbliższych, nawiązał kontakty z Polakami
na obczyźnie. Samotnie spędził ponure święta Bożego
Narodzenia. Zwierzył się przyjacielowi: „za mną grób, pode
mną grób... tylko nade mną grobu brakowało". Żałując
wyjazdu, tęskniąc za rodziną, przyjaciółmi i Konstancją,
nie widząc racjonalnego wyjścia z sytuacji, rozpoczął
przelewanie skrajnych emocji na klawiaturę fortepianu.
Drugi, ośmiomiesięczny pobyt w Wiedniu, jakże
inny był od pierwszego. Chopin nie koncertował prawie
wcale, o komponowaniu też wiemy niewiele. Jego
ówczesny stan ducha i reakcje na wydarzenia w ojczyźnie
spowodowały, iż w tradycji z tym właśnie okresem zaczęto
łączyć pierwsze szkice jednych z najbardziej dramatycznych
utworów: Scherza h-moll. Etiudy c-mol! „Rewolucyjnej"

1 życie i twórczość



czy nawet Ballady g-moll. Jednak względy stylistyczne
i obserwacja drogi twórczej każą przesunąć prace nad
tymi pierwszymi arcydziełami o dwa, a nawet trzy lata.
W Wiedniu na pewno tworzył Nokturny op. 9 i op. 15,
Poloneza op. 22 i pierwsze wydane mazurki. Nie można
Jednak wykluczyć, iż walki w Polsce, a zwłaszcza ich tragiczny
finał, wpłynęły na rodzenie się niezwykle dramatycznego
nurtu twórczości, który miał zastąpić młodzieńczy liryzm
i wirtuozerię. Chopin miotał się. Na początku powstania
napisał: „gdybym mógł, wszystkie bym tony poruszył, jakie
by mi tylko ślepe, wściekłe, rozjuszone nasłało czucie, aby
choć w części odgadnąć te pieśni, których rozbite echa
gdzieś jeszcze po brzegach Dunaju błądzą, co wojsko
Jana śpiewało". Po wzięciu Warszawy zanotował (już w
Stuttgarcie): „A ja tu bezczynny, a ja tu z gołymi rękami,
czasem tylko stękam, boleję na fortepianie, rozpaczam".

PARYŻ

W lipcu 1831 roku ruszył w drogę przez Niemcy do
stolicy Francji. W Stuttgarcie zastały go wieści o upadku

T

Fryderyk Chopin 20


powstania, co - po załamaniu nerwowym, którego ślad
pozostawił w osobistym notatniku (tzw. „dzienniku
stuttgarckim") - ostatecznie skłoniło go do udania się
w „ten inny świat". W Paryżu z trudem i zmiennym
szczęściem starał się zaistnieć. Przez wybitnego pianistę
Friedricha Kalkbrennera potraktowany jak uczeń, chwilowo
wahał się, czy nie przyjąć propozycji trzyletniej nauki.
Z trudem próbował zorganizować publiczny koncert. Obok
pochwał i zachwytów, zdobywał też odosobnione recenzje
druzgocące. Pozostawał niemal bez środków do życia, jak
się zwierzył przyjacielowi, z „dukatem w kieszeni". Wobec
piętrzących się trudności organizacyjnych zaczął popadać
w zniechęcenie. Musiała się do tego przyczynić - przyjęta
pozornie obojętnie - wiadomość o ślubie Konstancji
z ziemianinem Grabowskim. Zachowała się nawet
wzmianka, iż myślał już poważnie o opuszczeniu Paryża,
kiedy nastąpił gwałtowny zwrot fortuny. Po niespełna pół
roku starań udało się wreszcie zorganizować samodzielny
koncert. Pod koniec lutego 1832 roku w sali Pleyela
zaprezentował się elicie ówczesnego świata muzycznego.

21 życie i twórczość


Kontem t ks Ra .J9 roku, fotograwiura R. Schusterj ŁVO obrazu
olejnego
Henryka -,- rnija,ktego z \>

z Ferencem Lisztem i Francois-Josephem Fetisem na czele.
Relacjonowano: „Wszystkich tutejszych fortepianistów
zabił na śmierć, cały Paryż ogłupiał". Natychmiast pojawiły
się liczne zamówienia z kręgów arystokratycznych na lekcje
fortepianu. Chopin zdecydował, że pozostanie w Paryżu.
Po publicznym sukcesie błyskawicznie wszedł w
krąg najwybitniejszych artystów epoki. Zaprzyjaźnił się z
Lisztem, Berliozem, Hillerem, Heinem, Mickiewiczem. Stał

Fryderyk Chopin 22


się częstym bywalcem najważniejszych salonów stolicy.
Nawiązał kontakty z polską Wielką Emigracją, zaprzyjaźnił
się z Księciem Adamem Czartoryskim i Delfina Potocką.
Jego popularność opisał Antoni Orłowski: „wszystkim
Francuzkom głowy zawraca, a w mężczyznach zazdrość
wzbudza. Jest on teraz w modzie i niedługo świat ujrzy
rękawiczki a la Chopin".
To powodzenie spowodowało, iż nie mógł zbytnio
skupić się na komponowaniu. Stopniowo wydawał
swoje utwory z okresu warszawskiego i wiedeńskiego,
stworzył też kilka kompozycji wirtuozowskich (m.in.
Duo Concertant), jednak z utworów wartościowych
należy wymienić ukończony wówczas cykl Etiud op.
10. Kompozycje te - dzięki niezwykle nowatorskiemu
podejściu do gatunku i bogactwu zastosowanych środków
- są ważnym świadectwem konsekwentnego rozwoju
Chopinowskiego stylu. Stanowią one swoisty pomost
łączący utwory wcześniejsze z arcydziełami wydanymi w
połowie lat trzydziestych: Scherzem h-moll i b-moli, Balladą
g-moll i Impromptu As-dur.

23 życie i twórczość

GEORGE SAND

W czasie największego paryskiego sukcesu,
próbował Chopin ustabilizować swoje życie osobiste. W roku
1835 zacieśnił kontakty z rodziną Wodzińskich ze Stużewa.
Rok później oświadczył się Marii Wodzińskiej i został
przyjęty, lecz w nieco zagadkowy sposób: w tajemnicy i pod
warunkiem dbania o zdrowie. Do dziś nie do końca jasne są
okoliczności ostatecznego fiaska planów matrymonialnych,
o szczerym zaangażowaniu kompozytora świadczy jednak
zapisek na pakiecie korespondencji z Wodzińskimi:
„moja bieda". Niedługo później, bo jeszcze w roku 1836
poznał Aurore Dudevant, o sześć lat starszą rozwiedzioną
francuską pisarkę występującą pod pseudonimem George
Sand, lecz spotkanie to pozostawiło raczej niechęć niż
zapowiedź późniejszej zażyłości. Po niespełna roku stało
się jasne, że małżeństwo z Marią Wodzińską nie dojdzie do
skutku, natomiast rosnące zainteresowanie kompozytorem
wykazywała właśnie George Sand.
W tym czasie Chopin ukończył - oprócz kolejnych
mazurków i nokturnów- drugi cykl Etiud op. 25 oraz drugie.

Fryderyk Chopin 24


najbardziej liryczne Scherzo b-moll op. 31. Jeszcze przed
wydaniem tego ostatniego, Schumann - kilka lat wcześniej
okrzykujący swego rówieśnika geniuszem - spointował:
„To smutne, że przez te siedem lat, od kiedy zamieszkał
w Paryżu, zrobił tak niewiele". Schumann najwyraźniej
nie docenił tego, co z perspektywy czasu wydaje się
oczywiste: Chopin do roku 1837 w Paryżu nie komponował
wiele, gdyż życie zmusiło go do skupienia się na innej
działalności, natomiast szczególny tryb pracy polegający na
niekończącym się cyzelowaniu szczegółów, spowodował,
iż spod jego pióra wychodziły utwory wyjątkowej
wartości. Na dodatek zmiany w stylistyce twórczości były
nieodwracalne i przyniosły ogromny potencjał, który jakby
czekał na dogodny moment do ukazania pełni swej siły.
Taki „moment" nadarzył się w wyniku zacieśnienia związku
z George Sand, co doprowadziło do wspólnej podróży na
Majorkę w zimie 1838 roku. To stamtąd podzielił się Chopin
z przyjacielem znamienną refleksją: „A moje życie, żyję
trochę więcej... Jestem blisko tego, co najpiękniejsze. Lepszy
jestem". Najprawdopodobniej temu stanowi ducha, długo

r

25

ż

ycie i twórczość

Portret George Sand,
mezzotinta Desmadryla wg
portretu olejnego Auguste'a
Charpentiera z 1838 roku.

Fryderyk Chopin 26


poszukiwanemu azylowi, atmosferze ciepła stworzonej
przez George, zawdzięczamy erupcję twórczego geniuszu.
To wtedy powstały bowiem jedne z najwybitniejszych
kompozycji Chopina, mimo że ten dręczony był ciężką
chorobą (zdiagnozowano objawy gruźlicy), spowodowaną
wyjątkowo niekorzystnym wilgotnym klimatem, panującym
na wyspie o tej porze roku.
George Sand napisała w drodze powrotnej: „Będąc
ś

miertelnie chory, stworzył na Majorce muzykę przywodzącą

nieodparcie myśl o raju. Ale tak bardzo przywykłam go
widzieć w obłokach, że nie wydaje mi się, by jego życie
lub śmierć coś dla niego znaczyły. Sam dobrze nie wie, na
jakiej planecie żyje". W klasztorze Kartuzów w Valdemosie
na Majorce ukończył Chopin Preludia op. 28, dwa Polonezy
op. 40 oraz pracował nad Balladą F-dur, Scherzem cis-moll i
Mazurkami op. 41. Pracę, przerywaną przez gwałtowne ataki
choroby i zawieszoną po ostatecznej decyzji o powrocie,
zakończył w lecie, w czasie pierwszego pobytu w posiadłości
George Sand w Nohant. Tam też pracował nad nowymi
kompozycjami: Scherzem Fis-dur oraz Sonatą b-moll.

27

ż

ycie i twórczość

Portret Fryderyka
Chopina.
Rysunek otówkiem
F.-X. Winterhaitera,
Paryż 1847.

o
u

Fryderyk Chopin 28


NOHANT


Pierwsze lato w Nohant i następujący po nim rok
wspólnej pracy w Paryżu, skłoniły kompozytora i jego
towarzyszkę życia do organizacji czasu według stałego
rytmu: ciepłe miesiące na wsi, gdzie Chopin intensywnie
komponował, natomiast reszta roku w Paryżu, gdzie wciąż
cieszył się niesłabnącym powodzeniem: udzielał licznych
lekcji fortepianu, dawał koncerty, uczestniczył w życiu
artystycznym miasta, pozostawał w ścisłym kontakcie
ze środowiskiem emigracyjnym oraz prowadził interesy
wydawnicze. Nohant stało się jego drugim domem,
miejscem, w którym otoczony był ciepłem i troskliwością.
Sześć kolejnych okresów letnich spędzonych na wsi to bez
wątpienia najszczęśliwsze chwile w życiu kompozytora
po opuszczeniu ojczyzny. Chwile, które przeznaczył na
niezwykle intensywną i owocną pracę. Chwile, które
przyniosły szereg arcydzieł literatury fortepianowej.
W czasie drugiego lata w Nohant (1841) stworzył
Balladę As-dur, dojrzałe Nokturny op. 48 i Fantazję f-moll.
W miesiącach letnich 1842 i 1843 skomponował Impromptu

29 życie i twórczość


Ges-dur, Balladę f-moll, Poloneza As-dur, Scherzo E-dur,
Nokturny op. 55 i Mazurki op. 56. Rok później Berceuse
i Sonatę h-moll. W roku 1845 pracował nad najbardziej
rozbudowanymi formalnie dziełami: Barkarolą, Polonezem-
Fantazją i Nokturnami op. 62; wreszcie w roku 1846 ukończył
Nokturny op. 62 i pracował nad Sonatą wiolonczelową
- ostatnim opusowanym dziełem. Tym razem pobyt na
wsi nie był jednak tak idylliczny, jak poprzednie. Rodzący
się konflikt, w którego zarzewiu leżała prawdopodobnie
niechęć syna George Sand do Chopina, stopniowo się
zaostrzał i sytuacja stawała się ciężka do zniesienia. Coraz
trudniej było skupić się na pracy. Wreszcie Chopin wyjechał
do Paryża - jak się miało okazać, aby do Nohant nigdy już
nie powrócić. Pomimo szczerych chęci, przynajmniej ze
strony kompozytora, konfliktu nie dało się już zatrzymać.
W sytuacji ogólnego napięcia, nie wiedząc o kłótni George
Sand z córką - Solange - w lipcu 1847 roku w dobrej wierze
pomógł tej ostatniej. W ten sposób nie tylko nieświadomie
wystąpił przeciwko George, ale i podsycił rosnącą zazdrość
matki o przyjaźń kompozytora z córką, co w konsekwencji

Fryderyk Chopin 30


doprowadziło do ostatecznego zerwania stosunków. Dla
Chopina byt to cios, po którym nie potrafił się podnieść.
Pomimo powierzchownego spokoju, uporczywie wracał w
myślach i korespondencji do tematu „Pani S.". Praktycznie
przestał tworzyć, do końca życia ukończył już tylko kilka
nieopusowanych miniatur i pozostawił kilka szkiców.

CHOROBA I ŚMIERĆ

Po zerwaniu z George Sand, Chopin próbował
odnaleźć się w otaczającym świecie. Dawał lekcje, był
stałym gościem ks. Czartoryskich w Hotelu Lambert,
widywał się z przyjaciółmi. Nie potrafił jednak skupić się
na komponowaniu, a przy tym nie mógł uciec od myśli o
Sand. W 1848 roku napisał do rodziny „Dotychczas jeszcze
jestem nieswój". W tym roku dał też ostatni, przyjęty
entuzjastycznie koncert w Paryżu i za namową uczennicy
Jane Stirling udał się w długą, fatalną w skutkach podróż
po Wielkiej Brytanii. Pomimo, iż traktowany z największą
troskliwością i mimo szeregu sukcesów artystycznych,
bardzo źle zniósł tę wyczerpującą tułaczkę. Wilgotny klimat

31

ż

ycie i twórczość

Ostatnie chwile R Chopina

o, 184 j ? m później.

Anglii i Szkocji spowodował szybki postęp choroby, równie
groźne okazało się pogorszenie kondycji psychicznej.
Z dala od bliskich, zamęczany licznymi wizytami w domach
brytyjskiej arystokracji, stopniowo tracił siły witalne, nie
miał też warunków do komponowania. Mimo ciężkiego

Fryderyk Chopin 32


stanu zdrowia, gorączki i wyczerpania, 16 listopada
1848 roku, dał ostatni w życiu koncert w sali Guildhall w
Londynie na rzecz polskich emigrantów. Po powrocie do
Paryża walczył jeszcze z chorobą, próbował pisać, jeszcze
uczył, lecz miał coraz mniej sił. Osamotniony, widujący
się już tylko z nielicznymi przyjaciółmi, pozostawał w
listownej łączności z Solange, nigdy też nie przestał myśleć
i mówić o George Sand. W lecie 1849 roku poprosił o
przyjazd starszą siostrę Ludwikę, która otoczyła brata
troskliwą opieką. Było już jednak za późno. Chopin
umierał. Paradoksalnie - jeszcze kilka miesięcy wcześniej
prawie zupełnie opuszczony - odchodził niemal na oczach
całego miasta. Według relacji słynnej śpiewaczki Pauline
Viardot, „wszystkie wielkie damy paryskie uważały za swój
obowiązek zemdleć w jego pokoju". Dokończył żywota
17 października 1849 roku o godzinie drugiej nad ranem.

33

ż

ycie i twórczość

Droga twórcza
Źródła twórczości Fryderyka Chopina są wielorakie.
Od najmłodszych lat poznawał kompozycje Bacha i
Mozarta, zdolności pianistyczne kształcił głównie na
repertuarze brillant, w czasie studiów otrzymał staranne
wykształcenie w zakresie form klasycznych, harmonii i
kontrapunktu, zainteresowany był repertuarem operowym,
dobrze znał polskie pieśni kościelne i narodowe, wreszcie
fascynowała go polska muzyka ludowa.


OKRES WARSZAWSKI


Pierwsze kompozycje z okresu studiów wskazują na
asymilację stylu brillant, czego dowodem są m.in. utwory
na fortepian z orkiestrą: Wariacje B-dur op. 2, Fantazja
A-dur na tematy polskie op. 13 czy Rondo a la Krakowiak op.
14. Praktycznie we wszystkich opusowanych kompozycjach

Fryderyk Chopin 34


z tego okresu, a szczególnie w Koncertach, pomimo
wykorzystania formy klasycznej w ujęciu typowym dla
stylu brillant, dąży kompozytor do przełamania środków
konwencjonalnych. Stosuje nieszablonowe chwyty
pianistyczne, zwiększa kontrasty pomiędzy poszczególnymi
ustępami, wzbogaca harmonikę, wprowadza technikę
wariacyjną i przetworzeniową, wykorzystuje rytmy polskich
tańców oraz eksponuje pierwiastek liryczny, z coraz większym
sukcesem łącząc go z czynnikiem wirtuozowskim.
W „prywatnym" nurcie twórczości nieopusowanej
powstają pierwsze miniatury, tańce i kompozycje, które
należy uznać za zapowiedź liryki instrumentalnej. Pierwszą
taką próbą jest Nokturn e-moll (WN 23). Już w tym utworze
zawiera młody kompozytor szczególnie silny - typowy dla
tego okresu twórczości - emocjonalizm i buduje spójny
napięciowy plan kompozycji z kulminacją w momencie
powrotu spotęgowanego wariantu tematu głównego. Tutaj
też krystalizuje się charakterystyczna faktura nokturnowa:
pasażowy akompaniament w układzie rozległym i linia
melodyczną cantabile z dużym udziałem polifonii.

--1 ?•

35

ż

ycie i twórczość

PRZEŁOM STYLISTYCZNY


O ile w Warszawie ma miejsce ewolucja
indywidualnego stylu kompozytorskiego, o tyle wyjazd z
Polski wiąże się ze stylistycznym przełomem. Kompozytor
ogranicza się do fortepianu jako środka wypowiedzi,
porzuca formy klasyczne, skupia się na gatunkach wybitnie
romantycznych: nokturnach, tańcach narodowych
(mazurkach, polonezach) i etiudach. Wyraźnie ogniskuje
twórczość wokół kompozycji pełnych zadumy (nokturny),
w mazurkach materializując tęsknotę za ojczyzną. Jednak
równocześnie dąży do pogłębienia kontrastów, głównie
w środkowych częściach Nokturnów: H-dur op. 9 nr 3 i
Fis-dur op. 15 nr 2. Forma kompozycji staje się coraz bardziej
spójna, a motywika zyskuje rolę integrującą.
Najprawdopodobniej jednak największy przełom
dokonuje się w momentach, kiedy samotnie „stęka,
boleje i rozpacza" przy fortepianie. Pierwsze efekty tych
emocjonalnych zmagań przy klawiaturze kompletuje dopiero
w roku 1832 w Paryżu, w pierwszym cyklu Etiud op. 10. Ów
cykl dwunastu kompozycji z tradycyjnym pojęciem „etiuda"

Fryderyk Chopin 36

tączą jedynie stosunkowo niewielkie rozmiary i skupienie na
wybranych aspektach technicznych. Problemy pianistyczne
- ujęte w sposób często tak karkołomny, iż zawzięty krytyk
Chopina, Ludwig Rellstab zalecał ich zaniechanie, „jeśli w
pobliżu nie ma chirurga" - pojawiają się tu na drugim planie.
Najistotniejszy staje się zadziwiająco głęboki wyraz każdego
z utworów cyklu. Wykorzystanie pełnej skali instrumentu,
podkreślanie niskich, ciemnych barw, uzyskiwanie efektów
kolorystyki ruchu, śmiałe przejścia harmoniczne, wyrazista
linia melodyczna, uderzająca niejednokrotnie w struny
kantyleny czy zadumy, to cechy, które sprawiają, iż cykl
Etiud nie ma precedensu we wcześniejszej literaturze
fortepianowej.


ETIUDA C-MOLL OR 10 NR 12


Zwana „Rewolucyjną" jest ostatnim utworem w
cyklu. Głównym problemem technicznym są tu szybkie
przebiegi pasażowe lewej ręki w układzie rozległym. Są one
jednak jedynie rodzajem pulsującego tła, które towarzyszy
akordowemu, wewnętrznie skontrastowanemu i bardzo

37

ż

ycie i twórczość

dramatycznemu tematowi w partii ręki prawej. Forma
kompozycji nawiązuje do formy repryzowej aba,, jednak
można tu zauważyć szereg typowo Chopinowskich cech
formalnych. Układ fraz raz podkreśla, raz zaciera symetrię
(zestawienie odcinków sześcio- i czterotaktowych). W
partii lewej ręki, zamknięta figura obejmuje bądź cały
takt, bądź tylko połowę, co potęguje wrażenie niepokoju.
Cząstka środkowa nie jest kontrastująca. Materiał repryzy
zasadniczo nie odbiega od pierwowzoru, choć nie jest z nim
identyczny. Zwiększa się wolumen brzmienia (określenia ff),
zagęszczeniu podlega główna linia melodyczna w partii
prawej ręki. W ostatniej fazie utworu (kodzie) dochodzi do
wyciszenia ruchu, po którym następuje nagłe i najbardziej
gwałtowne spiętrzenie w opadającym pasażu obu rąk,
zakończone ostrymi skandowanymi akordami w niskim
rejestrze, granymi najgłośniej jak to możliwe (fff).


BALLADA G-MOLL OR 23


W połowie lat trzydziestych Chopin jako pierwszy
podejmuje epicki gatunek ballady w obsadzie czysto

Fryderyk Chopin 38


instrumentalnej. Kompozytor wykorzystuje tu doświadczenie
w budowaniu długich odcinków muzycznych pozbawionych
cezur, zdobyte głównie na gruncie nokturnów, uzyskując
wrażenie snutej opowieści - tak zwany „ton balladowy"
- przez takie zabiegi jak metrum 6/4, powtarzanie, niemal
snucie motywów, dużą liczbę pobocznych myśli muzycznych,
czy zmianę charakteru tematów w trakcie utworu. Forma
kompozycji nie podąża za żadnym ze znanych schematów.
Składa się z szeregu wystąpień dwóch głównych
myśli muzycznych, poddawanych przekształceniom,
przedzielanych dramatycznymi epizodami, niejednokrotnie
nawiązującymi do materiału tematycznego. Tematy
występują w następującej kolejności: A, B, A', B', B", A".
Układ ten może wskazywać na związki z formą sonatową,
zwłaszcza w jej Chopinowskim ujęciu, z tematem drugim
(B") rozpoczynającym repryzę. Interpretację tę częściowo
potwierdza występowanie pracy przetworzeniowej w
całym utworze, największe zagęszczenie myśli pobocznych
pomiędzy fragmentami B' i B" (byłby to odpowiednik
przetworzenia) oraz zgodność tonalna fragmentów A i

39

ż

ycie i twórczość

A" (g-moll) oraz B i B" (B-dur), która w efekcie tworzy
symetryczny układ tonacji (g-B 11 B-g). Wszystkie te cechy
nie pozwalają wykluczyć wpływu formy Ballady g-moll na
późniejsze kształtowanie pierwszych części w sonatach
Chopina, jednak układ formalny tego utworu wydaje się
swobodniejszy. Świadczą o tym liczne epizodyczne wtręty,
zmiany charakteru „drugiego tematu" z lirycznego, poprzez
heroiczny, po burzliwy, stopniowo narastający rozkład
napięć prowadzący do ostatecznej kulminacji w bardzo
rozbudowanym fragmencie finalnym Presto con fuoco, a
wreszcie tendencja do zacierania podziałów formalnych.
W utworze tym osiąga Chopin niespotykany
wcześniej poziom dramatyzmu. Gwałtownie zmieniające
się rejestry, przebiegi gamowe i pasażowe niemal przez
całą klawiaturę fortepianu, gęsta faktura akordowa
przeciwstawiona kolorystyce ruchu, również w niskim
rejestrze - to tylko niektóre środki pianistyczne, które
zwiększają amplitudę kontrastów.

Fryderyk Chopin 40


PRELUDIA


Nasilenie kontrastów charakteryzuje większość
kompozycji z lat trzydziestych, jednak zasada ta wydaje
się coraz istotniejsza w ostatnich latach dekady. Jest ona
podstawą wszystkich scherz, jest widoczna w Balladzie
F-dur, co odróżnia ten utwór od innych ballad Chopina, spina
też cykl 24 Preludiów op. 28. Preludia, w większości pisane
w Va!demosie na Majorce, zdają się obalać mit Chopina
jako kompozytora słabowitego, skupiającego się jedynie na
niuansach z powodu kłopotów zdrowotnych. Stan zdrowia
kompozytora podczas pobytu na Majorce był tak zły, że
niejednokrotnie nie mógł on wstać z łóżka, a jednak ów cykl
lapidarnych kompozycji cechuje olbrzymi rozrzut środków, od
liryzmu po dramatyzm, od skupienia po brawurę, od zadumy
po furię. Przykładem furii właśnie (Allegro appassionato)
jest ostatnie Preludium d-moll. Kompozycja oparta jest na
ostinatowym, skandowanym akompaniamencie w niskim
rejestrze, na którego tle eksponowana jest zdecydowana,
ostra linia melodyczna pozbawiona charakterystycznych dla
kompozytora ornamentalnych zaokrągleń. Od czasu do czasu

41

ż

ycie i twórczość

przez całą klawiaturę fortepianu przebiegają pasaże, nie lekkie
i mgliste, lecz gwałtowne, niczym błyskawice. Rozkład napięć
podobny jest do tego z Etiudy „Rewolucyjnej". Po kulminacji w
końcowej fazie utworu, pojawia się ostatni opadający przebieg
o rozpiętości siedmiu oktaw (sic!) i trzy razy skandowany
jeden z najniższych dźwięków fortepianu: D. Cały cykl op.
28 charakteryzuje niezwykle silną, choć niejawną, integracją
motywiczną. Trzy Preludia (załączone na płycie: e-moll, h-moll
oraz Des-dur zwane „Deszczowym") cechuje równomierny,
jednostajny, repetycyjny akompaniament towarzyszący
oszczędnej linii melodycznej, co już George Sand kojarzyła z
dźwiękami kropel deszczu dzwoniącego o parapet.


„GATUNKI CHOPINOWSKIE"


Niektóre gatunki - mazurki, nokturny, polonezy i
walce - uprawiał Chopin niemal przez całe życie. Najwięcej
skomponował mazurków; to te utwory szczególnie umiłował;
w nich zawarł najbardziej charakterystyczne cechy polskiej
muzyki ludowej: metrorytmikę polskich tańców: mazura,
oberka i kujawiaka, oryginalną harmonikę - pozostającą

Fryderyk Chopin 42


pod wpływem skal modalnych i z czasem coraz bardziej
przepojoną dysonansem, określone maniery wykonawcze,
a nawet brzmienie instrumentów (np. burdony imitujące
dudy czy linia melodyczna upodobniona do linii skrzypiec
na tle basów). Początkowo traktując mazurki jako
kompozycje użytkowe, do tańca (np. Mazurek B-dur op. 7
nr 1 w zamaszystym rytmie mazura), już na początku lat
trzydziestych dąży do syntezy różnych cech, stopniowo
odchodząc od pierwowzoru tańca ludowego (np. Mazurek
C~dur op. 24 nr 2 zdradza cechy obertasa z hołubcami, ale
jest już o wiele mniej żywiołowy, jakby zadumany). Dalszy
rozwój gatunku polega na wprowadzaniu komplikacji
formalnych i wzmożeniu dramaturgii utworów, na przykład
w Mazurku e-moll op. 41 nr 2 temat pierwszy powraca
w formie przekształconej, udramatyzowanej i w efekcie
w repryzie ma miejsce kulminacja całej kompozycji - już
szalenie skupionej i refleksyjnej.
Gatunkiem, w ramach którego Chopin
szczególnie wyraźnie rozgranicza dwa równoległe nurty:
„sztambuchowy" i koncertowy, jest walc. Spośród 19

43

ż

ycie i twórczość

znanych obecnie utworów (jeden - WN 17 - niepewnej
autentyczności), kompozytor zdecydował się wydać
jedynie osiem. Większość z nich jest tak ruchliwa, pełna
nieokiełznanej energii, a przy tym zwiewna i filigranowa,
iż Robert Schumann stwierdził, że powinny być tańczone
wyłącznie przez hrabiny. Chopin stworzył jednak również
walce pełne zadumy: utrzymane w tonacjach mollowych
i w stosunkowo wolnym tempie. Dwa pierwsze utwory z
opusu 64 wydają się stanowić kwintesencję najlepszych cech
gatunku: melodia Walca Des-dur nr 1 zdaje się nieprzerwanie
wirować, już od wstępnego fragmentu przypominającego
ruch perpetuum mobile; natomiast refleksyjny i dostojny Walc
cis-moll nr 2 łączy pełen zadumy temat główny z szybkim,
niemal lakonicznym dopełnieniem, jakby nawiązującym do
typu ruchu zapoczątkowanego w poprzednim tańcu.
Bodaj najbardziej wyraźnie przemiany koncepcji,
a wręcz istoty gatunku w czasie, widoczne są na gruncie
Chopinowskiego poloneza. Po pierwszych próbach
kompozytorskich czerpiących z osiemnastowiecznego
wzoru galant, jeszcze w Warszawie kompozytor łączy rytm

Fryderyk Chopin 44


polskiego tańca z figuracją brillant, aby w późniejszym etapie
twórczości zwrócić się w stronę romantycznej melancholii
(op. 26), heroizmu i dramatyzmu (op. 40), i ostatecznie
wykształcić wielkie formy polonezowe (łącznie ze znacznym
udziałem rytmiki tego tańca w ostatnim opusowanym dziele
kompozytora - Sonacie g-moll na fortepian i wiolonczelę).
Polonez A-clur op. 40 nr 1 jest przykładem jednej z
najczystszych postaci „chodzonego" w muzyce artystycznej,
co nadaje kompozycji walory niemal użytkowe. Obydwa
utwory z op. 40 to ostatnie polonezy utrzymane w formie
repryzowej (choć już nie symetrycznej). Z drugiej strony ich
brzmienie cechuje już duży wolumen i specyficzna gęstość,
uzyskana głównie za pomocą faktury. W rezultacie Polonez
A-dur to kompozycja uroczysta, odznaczająca się swoistą
prostotą. Jest to bodaj najbardziej znany i najczęściej
wykorzystywany Chopinowski polonez.

STYL POZNY


W latach czterdziestych krystalizuje się tzw. późny
styl w twórczości Chopina. W tym czasie spod jego pióra

45 życie i twórczość


wychodzą praktycznie wyłącznie arcydzieła. Kompozytor
konsekwentnie przetwarza wypracowane wcześniej środki
stylistyczne. Dąży do zmiany funkcji chwytów pianistycznych
i dalszego pogłębienia wyrazu swych dzieł. Odchodzi od
zasady kontrastowości, cyzelując niuanse. Zwiększa rolę
polifonii. Eksperymentuje też z formą. Konsekwentnie
dąży do coraz większego zacierania cezur, uzyskując efekt
„niekończącej się melodii". Zwiększa rozmiary kompozycji, z
zasady nie podąża też za utartymi schematami formalnymi,
lecz nakłada cechy dwóch i więcej zasad kształtowania,
budując tak zwane „wielkie formy syntetyczne". Harmonię
lokalnie doprowadza do granic systemu dur-moll poprzez
zacieranie podstawowych ciążeń funkcyjnych i eksponowanie
dźwięków dysonansowych. Poprzez wzrost formotwórczej
roli chromatyki, doprowadza do chwilowych zaburzeń w
poczuciu centrum tonalnego. Tworzy też specyficzne efekty
kolorystyczne z udziałem akordów dysonansowych lub figur
wywodzących się z ornamentu, w niektórych kompozycjach
o pół wieku wyprzedzając zdobycze muzycznego
impresjonizmu (np. Nokturn H-durop. 62).

Fryderyk Chopin 46


POLONEZ AS-DUR Op. 53

Jest przedostatnim polonezem Chopina, jeśli
do gatunku tego zaliczyć Poloneza-Fantazję op. 61. Trzy
ostatnie utwory gatunku (opusy 44, 53 i 61) bywają
nazywane „poematami tanecznymi" ze względu na takie
cechy jak bardzo pokaźne rozmiary, skomplikowana i
nieszablonowa forma, epickie szeregowanie różnorodnych
odcinków, bogactwo środków pianistycznych oraz proces
syntetyzowania gatunków, czyli włączania w ramy
jednoczęściowego utworu epizodów posiadających cechy
innych gatunków. Polonez As-dur, łączący w swej formie
cechy repryzowe i rondowe, zawiera - oprócz uroczystego,
wręcz heroicznego tematu głównego - fragmenty
polonezowe utrzymane w spokojniejszym nastroju, quasi
etiudowy epizod ze słynnym ostinatowym „młynkiem"
w partii lewej ręki, a nawet fragment, który można
skojarzyć z gatunkiem nokturnu - w linii melodycznej
nieco upodobniony do skomponowanego rok wcześniej
Nokturnu fis-moll op. 48 nr 2. Polonez ten zyskał szczególną
popularność, głównie ze względu na symboliczne

47 życie i twórczość


połączenie elementu narodowego i heroicznego wyrazu.
Rytm tradycyjnego tańca polskiej szlachty i niezwykła siła
brzmienia, osiągnięta przez zagęszczenie akordów, z których
wyłania się zdecydowana linia tematu głównego, podniosły
znaczenie tego utworu do roli symbolu wolnej Polski.

BERCEUSE DES-DUR Op. 57

Skomponowane w roku 1844 Warianty Des-dur,
które Chopin ostatecznie nazwał Berceuse (Kołysanka), to
specyficzna forma wariacyjna oparta na stałym ostinatowym
basie, której idea polega na eksponowaniu specyficznej
kolorystyki ruchu. Cały utwór utrzymany jest w dynamice
piano, temat jest stosunkowo krótki i posiada niezachwianą
strukturę, którą Chopin bardzo wyraźnie podkreślił w
autografie szkicowym. Kolejne „warianty" charakteryzuje
stopniowe zagęszczanie ruchu uzyskane przez piętrzące
się ornamenty. Wszystko utrzymane jest w niezmiennej
dynamice i w wysokim rejestrze, co tworzy szczególną
aurę brzmieniową kompozycji. Berceuse wykonywał
Chopin szczególnie często, co potwierdza tezę, iż zwrot

Fryderyk Chopin 48


w kierunku eksponowania kolorystycznej funkcji środków
pianistycznych byt świadomy.

* * *
Pomimo, iż Fryderyk Chopin pozostawił stosunkowo
niewiele utworów i większość z nich ogranicza się do
jednego instrumentu, jego twórczość jest niezmiernie
różnorodna. Cechuje ją również stały proces przemian,
który najczęściej dzielony jest na trzy etapy. W pierwszym
- warszawskim - kompozytor szybko zasymilował środki
stylistyczne epoki i poszukiwał rysu indywidualnego.
W drugim - w latach trzydziestych - wzbogacał arsenał
ś

rodków wykorzystywanych w celu piętrzenia kontrastów.

W ostatnim - w latach czterdziestych - dążył do skupienia
na szczegółach i rozbudowywał skomplikowane formy,
jednocześnie syntetyzując różne środki i poszukując
niekonwencjonalnych efektów kolorystycznych. Jednocześnie
wciągu całej drogi twórczej zachowywał cechy indywidualne,
rozpoznawalne. Są to pewne właściwości melodii,
nawiązujące niejednokrotnie do polskiej melodyki ludowej
i popularnej, rytmika polskich tańców, budowanie szerokich

49 życie i twórczość

i !

' ~ ^^. i.-*i«-

\ ^

O



Autograf roboczy Berceuse Des-dur op. 57.

<~v — ' S



łuków melodycznych czy skłonność do uwypuklania
dysonansów. Wszystkie te cechy spowodowały, że już
pierwsi słuchacze uważali sztukę polskiego kompozytora za
niepowtarzalną. Zawsze-jak to trafnie ujął Schumann -już
po kilku taktach musieli zawołać: „To Chopin!"

U


Fryderyk Chopin

Portret z 1838 roku,
kopia Ludwika
Wawrzynkiewicza
wykonana z obrazu
pędzla Eugene'a
Delacroix-

50

51 Biblioteka Gazety Wyborczej - Wielcy Kompozytorzy



1. Johann Sebastian Bach
2. Fryderyk Chopin
3. Leonard Bernstein
4. Cesar Franek
5. Antonin Dvorak
6. Georg Philipp Telemann
7. Ludwig van Beethoven
8. Gustav Manier
9. Piotr Czajkowski
10.

Johann Strauss (syn)