PLAN BO

ŻY

Bóg, „Sprawca rzeczy wcze

śniejszych od obecnych i obecnych, i tych, które będą później"

(Jdt 9,5n)

, dzia

ła

„wed

ług miary, liczby i wagi"

(Mdr 11,20)

. Wniosek st

ąd, że historia ludzkości nie toczy się pod wpływem

impulsów

ślepego *przeznaczenia. Jako rezultat *woli Bożej historia — od swego początku do końca — układa się

wed

ług celu, do którego zmierza. Jej cel, sprecyzowany od wieków w Bożej myśli, posiada dwa zasadnicze aspekty:

celem historii jest zbawienie w Chrystusie i *zbawienie wszystkich ludzi. Taka jest *„tajemnica Jego woli wed

ług

Jego postanowienia, które przedtem w Nim powzi

ął dla dokonania pełni *czasów"

(Ef 1,9n

; por.

Ef 3,11)

. Ukryta

przez wiele wieków, zarysowana z lekka w *objawieniu starotestamentowym, tajemnica owa zosta

ła ujawniona w

pe

łni dopiero wtedy, gdy Chrystus włączył się tu na ziemi w historię ludzkości

(Ef 3, 1-12)

. On to równie

ż

wprowadzi jedno

ść pomiędzy historię świętą a Pisma i sprawi, że całość tak pojętych dziejów będzie możliwa do

zrozumienia. Je

żeli tajemnica ta rzadko tylko jest określana terminami technicznymi w Starym Testamencie, to

jednak jest ona bardzo misternie wpisana w t

ę historię od jednego jej końca po drugi.

STARY TESTAMENT

Stary Testament zawiera pierwsze, jeszcze bardzo niepe

łne i prowizoryczne zarysy planu Bożego. Spotyka się je

w ró

żnych nurtach literackich, odpowiadających różnym postawom Izraela wobec historii świętej

I. KULTYCZNE WYZNANIA WIARY

Literatura deuteronomiczne przechowa

ła wiele tekstów kultycznych — wyznania wiary

(Pwt 26,5-10)

, formu

ły

katechetyczne

(Wj 12,26n

;

Pwt 6,20...)

, schematy kaza

ń kapłańskich

(Joz 24,2-15)

, wszystkie opracowane wed

ług

tego samego modelu — które ukazuj

ą, jak bardzo centralne miejsce w wierzeniach religijnych Izraela zajmowała

idea planu Bo

żego. Z idei owej wiara Izraela czerpała swoje religijne zrozumienie narodowej przeszłości w jej

g

łównych zarysach. Była tam bowiem mowa o dokonanym przez Boga *wybraniu przodków, o *obietnicy licznego

potomstwa i posiadania ziemi na w

łasność, o *wypełnieniu obietnicy poprzez *opatrznościowe wydarzenia, które

dominuj

ą podczas: * wyjścia z Egiptu, przy zawieraniu *przymierza na Synaju, przy przekazywaniu *Prawa i

podczas podboju Kanaanu. Przysz

łość stoi otworem. Ale czy można mieć wątpliwości, że urzeczywistnienie Bożych

planów, tak ju

ż wprowadzonych w życie poprzez owe fakty, będzie doprowadzone do końca? Izraelita wie tedy

dobrze,

że cała jego egzystencja jest cząstką rozgrywającego się dramatu, którego epilog jest mu na razie znany tylko

w cz

ęści.

II. PROROCKIE ROZUMIENIE WYDARZE

Ń

Opieraj

ąc się na takich założeniach prorocy wnoszą pewne elementy nowe. „Nie uczynił Pan, Jahwe, niczego, by

nie wyjawi

ł swego zamiaru (sod) sługom swym, prorokom"

(Am 3,7)

. Ka

żde bowiem z owych wydarzeń, nim

zaistnia

ło, było poprzedzone przez pewną decyzję Bożą

(Iz 5,19

;

Iz 14,26

;

Iz 19,17

;

Iz 28,29

;

Iz 46,10

;

Jr 23,18-22)

,

przez pewien plan

(Mi 4,12) lub upodobanie (Iz 44,28

;

Iz 46,10

;

Iz 48,14

;

Iz 53,10)

. Oto dane tajemnicze, które

prorocy ukazuj

ą ludowi Bożemu. Podkreślają oni obecność tych danych w przeszłości narodowej: podczas *wyjścia

z Egiptu Bóg zechcia

ł wynieść Izraela do godności syna

(Jr 3,19n)

; obecne post

ępowanie niewdzięcznego ludu

powinno by

ć oceniane miarą tego dobrodziejstwa Bożego, które wymaga od ludu szczerego nawrócenia. Plany Boże

kieruj

ą bowiem także historią obecną. Jeżeli Nabuchodonozor nakłada swoje jarzmo na Izraela i na narody sąsiednie,

to czyni to jako s

ługa Boży

(Jr 27,4-8)

, jako narz

ędzie *gniewu Bożego przeciwko narodom bezbożnym

(Jr 25,15...)

.

Je

śli taki czy inny naród pogański ulega zagładzie, to taki jest plan Boży, i w ten sposób Bóg dokonuje swego sądu

(Jr 49,20

;

Jr 50,45)

. Je

żeli Cyrus staje się panem całego Wschodu, to w tym celu, żeby urzeczywistnić wolę Bożą i

zapewni

ć Izraelowi uwolnienie

(Iz 44,28

;

Iz 46,10

;

Iz 48,14)

. Wreszcie w swych przepowiedniach eschatologicznych

prorocy ukazuj

ą cel, ku któremu Bóg orientuje całą historię. Celem tym jest *zbawienie, mające stać się udziałem

wszystkich *narodów w tym samym stopniu co udzia

łem Izraela

(por. Iz 2,1-4, itd.)

. Jest to zbawienie, którego

obrazem i *zapowiedzi

ą były pewne wydarzenia należące do przeszłości; jest to zbawienie, które przekracza plany

doczesne, gdy

ż przynosi uwolnienie od grzechów zgodnie z planem Bożym

(Iz 53,10)

. Obraz nakre

ślony przez

proroków obejmuje wi

ęc całokształt owego planu. Zdarza się nawet, że wszystkie jego aspekty są podane w pewnej

syntezie, jak to ma miejsce w owej przypowie

ści Ezechiela, przedstawiającej kolejno przeszłość, teraźniejszość i

przysz

łość Izraela

(Ez 16)

.

III. SYNTEZA HISTORII

*Wyznania wiary i prorockie interpretacje wydarze

ń stwarzają ramy myślowe, które nadają charakter specjalny

historycznemu gatunkowi literackiemu. Chocia

ż w świetle nowszych badań materiały przedstawione według tego

rodzaju literackiego s

ą różne pod względem pochodzenia i wartości, to jednak ich syntetyczne ujęcie sprawia, że owe

szkice historyczne posiadaj

ą wartość trwałą, przekraczającą zwykłą dokumentację. *Wiara wprowadza do historii

jedno

ść po to, by dostrzec w niej ciągłość (mamy z tym do czynienia już przy zbiorach tradycji jahwistycznych).

Wiara ukazuje równie

ż w całej oczywistości opatrznościowe prawa wyjaśniające bieg historii (np. synteza z Księgi

S

ędziów

Sdz 2,11-13)

. Wszystkie wydarzenia ukazuj

ą się wskutek tego jako umieszczone w ramach tego samego

planu zbawienia. Chocia

ż wprost mowa przy tym o przyszłości tylko Izraela, to jednak perspektywy

uniwersalistyczne s

ą wyraźnie zarysowane

(por. Rdz 9,12

;

Rdz 10

;

Rdz 12,3

;

Rdz 49,10)

. W miar

ę upływu czasu

nowe fakty ukazuj

ą jeszcze wyraźniej elementy podstawowe planu Bożego. I tak do istniejących już zbiorów

tradycji, przedstawionych na nowo w formie skróconej przez historyka z kr

ęgów kapłańskich, kronikarze

deuteronomiczni dorzucili histori

ę podboju Kanaanu (Joz), dzieje sędziów (Sdz) i monarchii (Sm i Krl) aż do upadku

instytucji narodowych. Wreszcie Chronista przejmuj

ąc ten sam schemat uzupełni go historią odnowy Izraela (Krn,

Ezd. Ne). Nie ulega w

ątpliwości fakt, że mamy przy tym do czynienia z praktycznym wykonaniem odwiecznego

planu Boga, który jest w stanie pokrzy

żować plany ludzkie

(Ps 33,10n)

. Równocze

śnie te same syntezy dziejów

dostaj

ą się wprost do modlitw Izraela

(Ps 77

;

Ps 78

;

Ps 105

;

Ps 106)

: wiara ludzi opiera si

ę na znajomości planu

Boga objawionego za po

średnictwem historycznych faktów.

IV. REFLEKSJE M

ĘDRCÓW

Dla tych samych powodów do historii równie

ż nawiązują, by wyciągnąć z niej odpowiednie pouczenia, refleksje

m

ędrców, zresztą pozaczasowe zazwyczaj. Przedmiotem medytacji mędrców są drogi Boże, tak różne od dróg

ludzkich

(Iz 55,8)

i tak bardzo niezrozumia

łe dla grzeszników

(Ps 94,10)

. W tym koncercie jedynie Eklezjastes brzmi

odmienn

ą nutą mówiąc o wiecznym powracaniu rzeczy ziemskich

(Koh 1,4-11)

albo o niemo

żności zrozumienia

wszystkich czasów

(Koh 3,1-11)

: przenikni

ęty do głębi wyczuciem tajemnicy, niełatwo poprzestaje na rozwiązaniach

zbyt pochopnych! Ale poza tym orientacja my

śli sapiencjalnej jest zupełnie inna. Syracydes medytuje nad

przyk

ładem przodków

(Syr 44—50)

. Autor Ksi

ęgi Mądrości w historii patriarchów i w dziejach wyjścia z Egiptu

odkrywa zasadnicze-prawa post

ępowania Boga, ciągle stosowane w urzeczywistnianiu ziemskim Jego planów

(Mdr

10—19)

. Jest to cenna lekcja dla ludzi, którzy czuj

ą się zaangażowani w ten plan, oczekując na jego pełną realizację.

V. APOKALIPTYKA

Powsta

ła wskutek zetknięcia się Mądrości z proroctwami, apokaliptyka ujmuje wreszcie w syntezę to wszystko, co

pó

źny judaizm wiedział o planie zbawienia, opierając się na dawnych *Pismach uzupełnionych objawieniem z góry.

Ju

ż

Iz 25,1

w upadku Miasta Z

ła widzi wykonanie polecenia Bożego Ale przede wszystkim jednak Daniel obejmuje

jednym spojrzeniem dzieje przesz

łości narodu, jego położenie obecne oraz eschatologiczną przyszłość, ku której

zmierza. *Królestwa mijaj

ą, lecz poprzez ich kolejne następstwo przygotowuje się przyjście Królestwa Bożego jako

przedmiot dawnych obietnic

(Dn 2

;

Dn 7)

. Pot

ęgi wrogie prowadzą swoje machinacje przeciwko ludowi Bożemu.

Lecz zmierzaj

ą one ku zagładzie, podczas gdy Izrael — ku swemu ocaleniu

(Dn 8,19-26

;

Dn 10,20 — 12,4)

. Taka

jest oto *tajemnica

(Dn 2,22

;

Dn 2,27n)

, której tre

ść była już niejako zawarta w liczbach podanych przez Biblię

(Dn

9)

. Taki sam stan ducha ujawniaj

ą apokalipsy apokryficzne (Henoch); jest on zresztą charakterystyczny dla judaizmu

z czasu Nowego Testamentu.
Tak wi

ęc temat planu Bożego jest bardzo zasadniczy w całym Starym Testamencie. Historia święta jest realizacją

tego planu, a *S

łowo Boże — jego *objawieniem. Nie oznacza to jednak wcale, że człowiek wywiera w ten sposób

jakikolwiek wp

ływ na *tajemnice Boże. Jest to jedynie dowód, że Bóg w swej miłości daje możność stopniowego

poznania tajemnicy, ukazuj

ąc tym samym sens swojego istnienia.

NOWY TESTAMENT

Na tej samej strukturze opiera si

ę cały Nowy Testament, który prócz tego określa dokładniej najważniejszy cel planu

Bo

żego. Oto osoba i czyny Jezusa ukazują w całej pełni plan Boga, przy czym cel tego planu aktualizuje się na

p

łaszczyźnie historycznej.

I. JEZUS W PLANACH BO

ŻYCH

1.

Jezus sam widzi siebie w centrum Bo

żego planu,

pod koniec jego okresu przygotowawczego, w pe

łni

*czasu. Ta

świadomość ujawnia się w różnych formułach: wysłanie Jezusa przez Ojca

(Mt 15,24

;

J 6,57

;

J 10,36)

,

przyj

ście Jezusa na ten świat

(Mt 5,17

;

Mk 10,45

;

J 9,36)

, wype

łnienie woli Ojca

(J 4,34

;

J 6,30

;

J 6,38)

,

wype

łnienie się Pisma

(

Łk 22,37

;

Łk 24,7

;

Łk 24,26

;

Łk 24,44

;

J 13,18

;

J 17,12)

albo po prostu jako konieczno

ść

m

ęki

(„trzeba...": Mk 8,31 paral.

;

Łk 17,25

;

J 3,14

;

J 12,34)

, jako nadej

ście Jego *godziny

(J 12,23)

. Wyra

żenia te

przedstawiaj

ą pewną sytuację krytyczną, która kieruje ustawicznie całą działalnością Jezusa. Jeżeli głosi Dobrą

Nowin

ę o Królestwie

(Mt 4,17

;

Mt 4,23 paral.)

, je

śli uzdrawia chorych i wypędza czarty — to w tym celu, by

pokaza

ć, że jest Tym, który miał przyjść

(Mt 11,3nn)

, i

że *Królestwo Boże już przyszło

(Mt 12,28)

. Razem z osob

ą

Jezusa plan Bo

ży został więc doprowadzony do momentu decydującego. W Nim wypełnia się *Pismo, które już

przedtem zapowiedzia

ło Jego koniec. Pismo wyjaśnia sens Jego ziemskiego życia, które poprzez *krzyż zmierza do

chwa

ły. I odwrotnie — Jego ziemskie życie jest wyjaśnieniem Pisma przez ukazywanie, jak to przepowiednie

prorockie przybieraj

ą realne kształty.

2. Do tego objawienia za pomoc

ą czynów

do

łączył Jezus wyjaśnienia ustne, bardziej dokładne.

Poprzez

*przypowie

ści, ukazujące *tajemnice *Królestwa Bożego

(Mt 13,11 paral.)

objawia On, w jak paradoksalny sposób

plan Bo

ży zostanie doprowadzony do końca. Śmierć Jezusa staje się bowiem punktem centralnym tego planu

(Mt

21,38n)

po to, aby *„kamie

ń odrzucony stał się zwornikiem sklepienia"

(Mt 21,42)

. Konsekwentnie *winnica

Królestwa b

ędzie zabrana Izraelowi i zostanie powierzona innym rolnikom

(Mt 21,43)

, a uczta z okazji *za

ślubin

eschatologicznych, przedmiot wzgardy u zaproszonych z Izraela, stanie si

ę dostępna dla grzeszników z zewnątrz

(Mt

22,1-11 paral.)

. Budowanie *Królestwa na ziemi nie b

ędzie się zresztą dokonywało poprzez gwałtowną przemianę

świata: *słowo rzucone przez Jezusa będzie wschodzić w sercach ludzkich powoli, niczym ziarno w skibie, i dozna

niejednej kl

ęski, choć co prawda, będzie mu towarzyszyć wielkie powodzenie

(Mt 13,1-9

;

Mt 13,18-23 paral.)

.

Królestwo obejmie w ko

ńcu cały świat, jak drzewo wyrosłe z małego ziarenka

(Mt 13,31 n paral)

. Ono przekszta

łci

świat, jak kwas zakwasza całą masę ciasta

(Mt 13,33 paral.)

. Na to trzeba jednak du

żo czasu. I dlatego Jezus widzi w

przysz

łości kilka kolejnych planów Bożych: swoją już bliską mękę, po której dnia trzeciego nastąpi

zmartwychwstanie, swój chwalebny powrót na ziemi

ę w postaci Syna Człowieczego

(Mt 24,30n)

. Podobnie gdy

zamierza ustanowi

ć Królestwo Boże na ziemi, odróżnia okres zakładania Królestwa od czasu jego wypełnienia się

(Mt 13,24-30

;

Mt 13,47nn paral.)

. Wprowadza On w ten sposób do eschatologii prorockiej takie perspektywy

czasowe, których nic przedtem, nawet nauczanie Jana Chrzciciela, nie by

ło w stanie ukazać. Plan Boży będzie więc

mia

ł jeszcze jeden etap pomiędzy pełnią *czasów a końcem świata

(Mt 28,20)

. W przewidywaniu tego etapu Jezus,

zak

ładając swój Kościół

(por. Mt 16,18)

, nadaje Królestwu posta

ć instytucji widzialnej.

II. G

ŁOSZENIE PLANU ZBAWIENIA

Spo

łeczność pierwotna przyjęła z wiarą całość tych pouczeń. *Ewangelia, którą głosi wobec całego świata, nie jest

ju

ż Ewangelią tylko Królestwa. Jest to Ewangelia *zbawienia, które przyniósł Jezus, Mesjasz i Syn Boży, i które już

odt

ąd jest dostępne dla wszystkich ludzi, o ile tylko wierzą w Jego *imię

(Dz 2,36-39

;

Dz 4,10nn)

. Objawiaj

ąc

ostatni

ą tajemnicę planu Bożego, Kościół apostolski w swym nauczaniu skierowanym do Żydów odczuwa potrzebę

przezwyci

ężenia *skandalu spowodowanego krzyżem Jezusa: jakże można zrozumieć to, że Bóg zezwolił na śmierć

swojego *Mesjasza? Otó

ż ta *śmierć była właśnie częścią dawno ustanowionego planu Bożego i przedmiotem

uprzedniej wiedzy Boga

(Dz 2,23

;

Dz 4,28...)

, jak na to bardzo wyra

źnie i często wskazuje Pismo. Nie chodzi przy

tym o apologetyk

ę tylko; chrześcijańskie rozumienie paradoksu *krzyża zmierza wprost do samego sedna planu

Bo

żego: „Chrystus umarł zgodnie z Pismem za grzechy nasze"

(1Kor 15,13)

. To wcale nie przypadkiem jest

przedstawiana w Pi

śmie św. na tak różne sposoby postać Sługi cierpiącego. Chce ono pokazać, jak *Syn Człowieczy

dokona

ł *odkupienia.

III. PAWE

Ł JAKO TEOLOG PLANU BOŻEGO

1.

Zarys ogólny.

Ca

ła teologia św. Pawła jest właściwie jedną zapowiedzią planu Bożego jako całości

(Dz 20,27)

.

Temat ten, cho

ć niekiedy ukryty, znajduje się we wszystkich listach, bo Paweł przejmuje wszystkie idee społeczności

pierwotnej, uk

ładając je w pewien system, zwłaszcza gdy chodzi o paradoks *krzyża

(1Kor 1,17-25

;

1Kor 2,1-5)

. W

dwu wypadkach temat ten wysuwa si

ę na plan pierwszy jego myśli i jest wyrażony formalnie. Po raz pierwszy ma to

miejsce w owej syntezie, przedstawiaj

ącej w skrócie całokształt planów Bożych, osiągających punkt szczytowy w

*Jezusie Chrystusie i w Jego *Ko

ściele. Względem tych, których Bóg kocha, plan ten rozwija się według etapów

ściśle ze sobą powiązanych: *przeznaczenie, powołanie, usprawiedliwienie, uchwałebnienie

(Rz 8,28nn)

. Schemat

powy

ższy jest przedstawiony dokładnie w hymnie stanowiącym wprowadzenie do Listu do Efezjan

(Ef 1,3-14)

; tam

zbawczy plan, powzi

ęty przed wiekami i wprowadzony w życie, gdy nadeszła pełnia czasów, utożsamia się z

tajemnic

ą *woli Bożej

(Ef 1,9n)

, z t

ą tajemnicą, którą Chrystus ukazał w pełnym świetle i której sługą został

ustanowiony Pawe

ł

(Ef 3, 1-12)

.

2.

Przeznaczenie Izraela.

W ramach tego ogólnego uj

ęcia dostrzega Paweł jeden punkt szczególny, w którym

plan Bo

ży jest stwierdzony w sposób wyjątkowo paradoksalny: przeznaczenie *Izraela w ekonomii odkupienia.

Pewn

ą niezwykłością w sposobie postępowania Boga, zapewniającego zbawienie wszystkim ludziom, było

od

łączenie jedynego ludu, obdarzenie go wyjątkowymi przywilejami

(Rz 9,4n)

i wprowadzenie pozornie jego tylko

na drog

ę *zbawienia. Ale cóż powiedzieć, gdy ten naród, nie zadowoliwszy się odrzuceniem Jezusa, staje się

zatwardzia

łym na samo głoszenie Ewangelii? Czy nie kryje się w tym swoisty skandal? Czyż nie odrzucił Bóg

Izraela

(Rz 11,1)

, tego Izraela, którego powo

łanie i dary otrzymane od Boga pozostały bez żadnego oddźwięku

(Rz

11,29)

? Otó

ż nie! Co więcej, nawet ta *zatwardziałość, przewidziana już w Starym Testamencie

(Rz 9,23...

;

Rz

10,19 — 11,10)

, stanowi cz

ęść planu Bożego: Bóg postanowił zamknąć niejako wszystkich ludzi w

niepos

łuszeństwie, by okazać potem wszystkim swoje *miłosierdzie

(Rz 11,30nn)

; podcina

ł na pewien czas od pnia

oliwnego ga

łęzie nie rodzące owoców, by na ich miejsce wszczepić pogan

(Rz 11,16-24)

. Tak wi

ęc przywileje

Izraela w planach zbawienia okazuj

ą się w całej pełni. To właśnie przez Izraela Bóg nawiązał łączność z ludzkością,

a przez grzech Izraela ostatecznie urzeczywistni

ł zbawienie. Obecnie skończył się już czas pozostawiania Izraela na

szczególnym miejscu. Bóg postanawia sprowadzi

ć do *jedności wszystkich ludzi w Chrystusie, dokonując

pojednania

Żydów i pogan w jednym *kościele

(Ef 2,14-22)

. Na to definitywne zarz

ądzenie Boże odpowiedziała

tylko *Reszta Izraela

(Rz 11,1-6)

. Lecz ca

łość ludu udzieli odpowiedzi wtedy, kiedy już wszyscy poganie wejdą do

Ko

ścioła

(Rz 11,25nn)

. W ten sposób historia Ko

ścioła nie wykracza nigdy poza plan zbawienia Bożego, który

ukazywa

ły już ongiś dzieje Izraela; historia Kościoła jest raczej wyrazem ostatniej dyspozycji owego planu.

IV. PRZYSZ

ŁE DOPEŁNIENIE PLANU BOŻEGO

Opis planu Bo

żego w Starym Testamencie kończy się eschatologią: teksty natchnione bowiem już z góry ukazują

kres owego planu. Otó

ż w Nowym Testamencie panuje przekonanie, że tego kresu dosięga się właśnie teraz, że się

on rozpocz

ął, że jest się obecnym w samym środku czasów. Nie nastąpił jednak jeszcze definitywny koniec czasów.

Czas Ko

ścioła stanowi ostatni etap Bożego planu. Ale i ten czas zmierza do swego kresu. Jest tedy jeszcze miejsce

na eschatologi

ę chrześcijańską, z jej wizją zniszczenia wszystkich rzeczy, na eschatologię, która w tej perspektywie

czyni zrozumia

łą całą historię, jaka tę eschatologię przygotowuje. Z tą eschatologią należy wiązać całą serię tekstów,

poczynaj

ąc od tzw. apokalipsy synoptycznej

(Mk 13, paral.)

poprzez niektóre stwierdzenia Paw

ła

(1Tes 4,13-17

;

2Tes 2, 1-12

;

1Kor 15,20-28)

a

ż do Apokalipsy Jana branej jako całość. Ta ostatnia, interpretując świadectwa

Starego Testamentu w

świetle Chrystusa i doświadczeń Kościoła, zajmuje się zdecydowanie przyszłością i mówi o

wydarzeniach, które doprowadz

ą plan Boży do końca. Działanie zgubne *Antychrysta, *prześladowania — to jakby

akcje wst

ępne *sądu ostatecznego wpisane w szereg nieszczęść tworzących historię, to nie są dzieła samego tylko

przypadku; Bóg zna

ł je wszystkie od dawna i przez nie prowadził dzieło zbawienia na ziemi aż do *dnia, w którym

liczba Jego wybranych osi

ągnie swoją pełnię

(Ap 7,1-8)

. Wtedy Syn b

ędzie mógł przekazać wszystko Ojcu

(1Kor

15,24)

, a

żeby w ten sposób Bóg był wszystkim we wszystkim

(1Kor 15,28)

.