K Kwiatkowski NOWA MARCHIA W DZIAŁANIACH MILITARNYCH 1410

Krzysztof Kwiatkowski
NOWA MARCHIA W DZIAŁANIACH
MILITARNYCH 1410–1411 ROKU*

Kiedy 6 VIII 1409 r. wielki mistrz Ulrich von Jungingen wraz z całym zako-

nem niemieckim i wszystkimi uznającymi jego władztwo zwierzchnie w Prusach

pisemnie wypowiadał królowi polskiemu Władysławowi II i jego poddanym oraz

W niniejszym artykule zastosowano następujące skróty (poza tymi rozwiązanymi w przy-

pisach): DOZA = Deutschordens-Zentralarchiv Wien; GStA PK, XX. HA (HistStA

Königsberg) = Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, Berlin-Dahlem, XX.

Hauptabteilung (Historisches Staatsarchiv Königsberg): OBA = Ordensbriefarchiv,

Perg.-Urk. = Pergamenturkunden, OF = Ordensfolianten; LMAVB = Lietuvos mokslų

akademijos Vrublevskių biblioteka: RS = Rankraščių skyrius; CDBr = Codex diplomati-

cus Brandenburgensis. Sammlung der Urkunden, Chroniken und sonstigen Quellenschriften

für die Geschichte der Mark Brandenburg und ihre Regenten, hrsg. v. A. F. Riedel, HTl.

A: Geschichte der geistlichen Stiftungen, der adlichen Familien, so wie der Städte und Burgen

der Mark Brandenburg, Bd. XVIII, Berlin 1859; Bd. XIX, Berlin 1860; Bd. XXIV, Berlin

1863; HTl. D: Sammlung der Ueberreste alter Brandenburgischer Geschichtsschreibung, Bd. I,

Berlin 1862; Supplementband, Berlin 1865; UBGK = G. A. Kratz, Geschichte des Geschlechts

von Kleist, Tl. I: Urkundenbuch, Berlin 1862; RGN = Repertorium der im Kgln. Staatsarchive

zu Königsberg in Preussen befindlichen Urkunden zur Geschichte der Neumark, bearb.

v. E. Joachim, hrsg. v. P. v. Niessen, „Schriften des Vereins für Geschichte der Neumark”

(dalej: SVGNM), H. 3: 1895 (Landsberg a. Warthe); UGH = Geschichte des Geschlechts

v. Heydebreck. Urkundenbuch, hrsg. v. H. Hoogeweg, Bd. I: 1245–1500, Stettin 1924; RHN

= Regesta Historiae Neomarchicae. Die Urkunden zur Geschichte der Neumark und des Landes

Sternberg, hrsg. v. Karl Kletke, Abt. II, „Märkische Forschungen”, Bd. 12: 1868 (Berlin);

GQGB = Geschichtsquellen des burg- und schloßgesessenen Geschlechts von Borcke, hrsg.

v. G. Sello, Bd. II: Bis zum Ausgang des 15. Jahrhunderts, Berlin 1903; SHGWPŚ = Słownik

historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu red. A. Gąsiorowski,

Słownik Historyczno-Geograficzny Ziem Polskich w Średniowieczu, red. A. Gąsiorowski,

t. VIII: cz. I, oprac. S. Chmielewski, K. Górska-Gołaska, J. Luciński, z. 3 (Dębowa Łęka

– Gorzyca), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986; cz. III (Ł–Q), z. 1 (Ł –

Myszkowo), oprac. K. Górska-Gołaska, T. Jurek, J. Luciński, G. Rutkowska, I. Skierska,

Poznań 1993; cz. IV, oprac. P. Dembiński, K. Górska-Gołaska, T. Jurek, G. Rutkowska,

I. Skierska, A. Łosińska, z. 2 (Sabel – Sikorzyn), Poznań 2003.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

wszystkim sprzymierzeńcom ‘niezgodę’ (fehde)

, konfliktem tym objęci zostali

również mieszkańcy pozostającego od lata 1402 r. pod zarządem Zakonu teryto-
rium Nowej Marchii

. Samo położenie geograficzne tego kraju powodowało, że

jako sąsiadujący z wielkopolską częścią Królestwa Polskiego

stał się on teatrem

Z. H. Nowak, Akt rozpoczynający „Wielką wojnę”. List wypowiedni wielkiego mistrza

Ulryka von Jungingen z 6 sierpnia 1409 roku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” (da-

lej: KMW), 1976, nr 1 (131), s. 79–85, tu: s. 84 (tekst listu wypowiedniego). Odnośnie

wypadków z lata 1409 r. i okoliczności wypowiedzenia wojny por. niedawno S. Jóźwiak,

A. Szweda, Przed „wielką wojną”. Polsko-krzyżacka rozgrywka dyplomatyczna w czerw-

cu–sierpniu 1409 roku, „Roczniki Historyczne” (dalej: RH), R. 73: 2007, s. 139–164; oraz

K. Kwiatkowski, Okoliczności wypowiedzenia wojny królowi polskiemu Władysławowi II

przez wielkiego mistrza zakonu niemieckiego Ulricha von Jungingen w sierpniu 1409 roku,

„Zapiski Historyczne” (dalej: ZH), t. 74: 2009, z. 3, s. 7–33; S. Jóźwiak, A. Szweda,

Wypowiedzenie wojny królowi polskiemu przez wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego, [w:]

S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem

krzyżackim w latach 1409–1411, Malbork 2010, s. 117–120.

Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen im 15. Jahrhundert (dalej: SVDO), hrsg.

v. E. Weise, Bd. I (1398–1437), Königsberg

1970, Nr. 15 (dokument z 25 VII 1402 r.

poświadczający zastaw terytorium nowomarchijskiego przez króla węgierskiego i margra-

biego brandenburskiego Zygmunta Luksemburskiego za sumę 63 200 guldenów węgier-

skich). Wydarzenia związane z zastawem Nowej Marchii zakonowi niemieckiemu anali-

zowali m.in. M. Fenrych, Próba nabycia Nowej Marchii przez Polskę w roku 1402 (w świetle

dokumentu Sędziwoja z Szubina i towarzyszy z d. 14 lutego t.r.), „Zeszyty Naukowe UAM”,

nr 14, Historia, z. 3, Poznań 1958, s. 69–111, tu: s. 89–91; Z. H. Nowak, Polityka północna

Zygmunta Luksemburskiego do roku 1411, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu,

R. 69, z. 1, Toruń 1964, s. 74–75; idem, Nieznany dokument Władysława Jagiełły w sprawie

zastawu Nowej Marchii w roku 1402, ZH, t. 52: 1987, z. 3, s. 117–120; E. Rymar, Nowa

Marchia za Luksemburgów (1373–1402). Władztwo i administracja terytorialna, [w:] idem,

Studia i materiały z dziejów Nowej Marchii i Gorzowa. Szkice historyczne, Biblioteczka

Nadwarciańskiego Rocznika Historyczno-Archiwalnego, Nr 8, Gorzów Wielkopolski

1999, s. 70–98, tu: s. 95; S. A. Sroka, Polacy na Węgrzech za panowania Zygmunta

Luksemburskiego 1387–1437, Kraków 2001, s. 92–95. Odnośnie geografii terytorium

nowomarchijskiego por. do dziś niezastąpioną pracę E. Höhnemanna, Landeskunde der

Neumark, SVGNM, H. 6: 1897 (Landsberg a. Warthe), s. 1–65.

Do granic południowo-wschodnich i wschodnich Nowej Marchii – spornych zresztą w 1409

r. – przylegały obszary powiatu poznańskiego, por. A. Gąsiorowski, Powiat w Wielkopolsce

XIV–XVI wieku. Z zagadnień zarządu terytorialnego i podziałów Polski późnośredniowiecznej,

PTPN, Wydział Historii i Nauk Społecznych, Prace Komisji Historycznej, t. XXI, z. 2,

Poznań 1965, s. 27, 88–89; E. Rymar, Losy nadnoteckiego pogranicza wielkopolsko-nowomar-

chijskiego koło Drezdenka (XIV–XVI w.), „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny”

(dalej: NRH-A), nr 12: 2005, s. 15–32. Do dziś brakuje stojącego na odpowiednim po-

ziomie studium historyczno-geograficznego i osadniczego terytorium nowomarchijskiego

tudzież Pomorza (w pełnym geograficznie rozumieniu tego słowa) w późnym średniowie-

czu, za takie nie może bowiem zostać uznane studium Z. Wielgosza, Charakterystyka geo-

graficzno-historyczna Pomorza Zachodniego, [w:] Z dziejów wojennych Pomorza Zachodniego.

Cedynia 972 – Siekierki 1945, red. B. Miśkiewicz, Poznań 1972, s. 11–42. Z kolei artykuł

K. Olejnika, System obronny Pomorza Zachodniego do połowy XVII wieku, [w:] Z dziejów

wojennych Pomorza Zachodniego, s. 43–87; pełen jest anachronizmów i oparty na niewiele

wnoszącej do problematyki historyczno-geograficznej metodologii dialektyzmu historycz-

nego; równie niewielką wartość w związku z zupełnym niemal brakiem podstawy źródło-

wej i przyjęciem anachronicznych ram geograficznych ma obliczony jako syntetyczne ujęcie

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

działań militarnych podejmowanych przez obie strony konfliktu, którego zresztą

jedną z propagandowych (czy też może i faktycznych przyczyn)

był spór o po-

łożone na pograniczu wielkopolsko-nowomarchijskim zamki w Santoku (niem.
Zantoch) i Drezdenku (stpol. Drzeń, niem. Driesen)

Wypadki wojenne z lata 1409 r. ukazały znaczenie obszaru Nowej Marchii

(i w mniejszym stopniu również demograficznego i materiałowego potencjału kra-
ju) w działaniach militarnych podejmowanych przez Zakon przeciwko Królestwu

Wydaje się ono dość ograniczone i wynikało nie tylko z konkretnych czynników
natury geograficznej, lecz determinowane było o wiele bardziej wielopłaszczyzno-

wo. Rozejm zapośredniczony między obiema stronami sporu na granicy krajeńsko-

-pomorskiej 8 X 1409 r. przerwał działania wojenne po niespełna 8 tygodniach
(dokładnie po 53 dniach) aktywności militarnej – winien on trwać do św. Jana

Chrzciciela następnego roku (tj. do 24 VI 1410 r.), zaś cały konflikt został oddany

pod sąd polubowny króla rzymskiego i czeskiego Wacława IV

Właściwa ocena roli i znaczenia Nowej Marchii w 1410 r. wydaje się możliwa

jedynie przy uwzględnieniu szerszego kontekstu funkcjonowania tego terytorium

problemu punktów umocnionych na Pomorzu Zachodnim niedawny artykuł Z. Pilarczyka,

Udział stałych punktów oporu w obronie Pomorza Zachodniego do XV wieku, [w:] Wojskowość

ludów Morza Bałtyckiego. Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego.

Materiały z II Międzynarodowej Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego, Wolin

4–6 sierpnia 2006, red. M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk, Toruń 2007, s. 307–367.

Odnośnie tej kwestii por. artykuł Romana Czai w niniejszym zbiorze studiów.

A. Czacharowski, Polsko-krzyżacki spór o Drezdenko i Santok na początku XV wieku, ZH,

t. 50: 1985, z. 3, s. 191–208; E. Rymar, Losy nadnoteckiego pogranicza wielkopolsko-nowomar-

chijskiego, s. 17–19 (w obu pracach dalsza literatura zagadnienia).

Ich dość syntetyczne omówienie zawarte jest w pracach G. J. Brzustowicza, Rycerstwo ziemi

choszczeńskiej XIII–XVI wieku. Polityka – gospodarka – kultura – genealogia, Warszawa 2004,

s. 52; oraz ostatnio S. Jóźwiaka, Ofensywa Zakonu, [w:] S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda,

S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim, s. 120–136, tu: s. 129–130.

S. Jóźwiak, Zawarcie rozejmu i jego przestrzeganie w pierwszych miesiącach, [w:] S. Jóźwiak,

K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim,

s. 142–149, tu: s. 142–143; A. Szweda, Wyrok sądu polubownego Wacława IV, [w:] ibidem,

s. 177–187, tu: s. 177. W porządkującej i systematyzującej periodyzacji konfliktu 1409–

1411 r. letnio-jesienne działania militarne stanowią niewątpliwie oddzielny, pierwszy jego

etap. Drugim jest okres trwania rozejmu między 8 X 1409 a 24 VI 1410 r., w którym

dominowały głównie (choć nie wyłącznie) działania dyplomatyczne i podjęta została pró-

ba polubownego rozwiązania sporu na drodze arbitrażu. Trzeci etap, głównie militarny,

przypada na okres od początku lata 1410 r. aż po zimę 1410/1411 r. i kończy się układem

pokojowym w Toruniu 1 II 1411 r. Można w nim wyodrębnić okres wyprawy letniej wojsk

królewskich do Prus i następujące po niej działania jesienno-zimowe, por. poszczególne

rozdziały i podrozdziały przywoływanego wyżej ostatniego monograficznego ujęcia pro-

blematyki konfliktu 1409–1411 autorstwa S. Jóźwiaka, K. Kwiatkowskiego, A. Szwedy,

S. Szybkowskiego.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

w początkach XV stulecia. Dotyczy on przede wszystkim form obecności zakonu

niemieckiego w omawianym kraju w okresie między 1402 a 1411 r. Jest to zagad-
nienie samo w sobie dość szerokie, które dotychczas, mimo pewnej liczby szcze-

gółowych, monograficznych prac

, nie zostało jeszcze dokładnie przeanalizowane,

zwłaszcza w szerszym odniesieniu do zagadnienia funkcjonowania pruskiego władz-
twa terytorialnego, w związku z czym w literaturze występują co do tej kwestii fał-

szywe wyobrażenia

dające się sprowadzić do dość fundamentalnie i kategorycznie

wypowiadanego poglądu o wybitnie „strategicznej” roli Nowej Marchii, mającej za-
pewniać pruskiej gałęzi zakonu „połączenie terytorialne” z (innymi) krajami Rzeszy

(z Zachodem)

, przy czym Zakon, m.in. rzekomo powodowany świadomością takie-

Z podstawowych i aktualnych do dziś wymienić należy studia J. Voigta, Die Erwerbung

der Neumark. Ziel und Erfolg der Brandenburgischen Politik unter dem Kurfürsten Friedrich I.

und Friedrich II. (1402–1457), Berlin 1863; oraz K. Heidenreicha, Der Deutsche Orden in

der Neumark (1402–1455), Einzelschriften der Historischen Kommission für die Provinz

Brandenburg und die Reichshauptstadt Berlin, Bd. 5, Berlin 1932.

Zwłaszcza wśród mnogich lepszych i gorszych prac o charakterze typowo regionalnym;

przykładem może być tu choćby stwierdzenie o przeznaczeniu zamku świdwińskiego po

jego przejęciu przez zakon niemiecki latem/jesienią 1384 r. dla wójta, 12 braci i jeszcze

jednego kapelana, razem aż dla 14 członków korporacji (por. T. Katafiasz, Dzieje miasta

do 1945 roku, [w:] Świdwin 1296–1996. Studia z dziejów miasta, red. B. Polak, Koszalin–

Świdwin 1996, s. 21–80, tu: s. 41) wynikające najpewniej z niewłaściwego uogólnienia

informacji o ideowym wymiarze konwentu zakonnego złożonego z ‘przewodniczącego’

(komtura) i 12 podlegających mu braci na wzór Chrystusa i Dwunastu Apostołów, pod-

czas gdy dom świdwiński nigdy konwentem nie był i nie ma jakichkolwiek przesłanek, by

zamierzano w nim kiedykolwiek konwent zakonny osadzić.

Terytorium nowomarchijskie w ramach anachronicznych dla późnego średniowiecza XIX-

wiecznych wyobrażeń geopolitycznych traktowano dotychczas zazwyczaj jako „pomost” tu-

dzież „korytarz” między „państwem zakonnym” a „Brandenburgią” lub „ziemiami niemiec-

kimi” odcinający zarazem Królestwo Polskie od ziem Pomorza (Zachodniego); ze starszych

prac w tej kwestii por. m.in. G. Körser, Die Entwicklung der ordostdeutschen Verkehrsstraßen

bis 1800, „Forschungen zur Brandenburgischen und Preußischen Geschichte” (dalej:

FBPG), Bd. 48: 1936, s. 120–145, tu: s. 138; W. Fenrych, Związki Pomorza Zachodniego

z Polską w latach 1370–1412, Biblioteka Słupska, t. 10, Poznań 1963, s. 77–82; idem,

Nowa Marchia w dziejach politycznych Polski w XIII i w XIV wieku, Zielona Góra–Poznań

1959, s. 72, 99; G. Labuda, Pomorze Zachodnie w obronie swej niezawisłości w XII–XVI

wieku, [w:] Z dziejów wojennych Pomorza Zachodniego, s. 120–171, tu: s. 158; H. Janocha,

F. J. Lachowicz, D. Ptaszyńska, Gród i zamek w Starym Drawsku, Poznań 1972, s. 22; zaś

z nowszych m.in. A. Czacharowski, Polsko-krzyżacki spór o Drezdenko i Santok, s. 193;

idem, Die Neumark – Gestaltung einer regionalen Einheit hinter der polnischen Nordgrenze

im Mittelalter, [w:] Nationale, ethnische Minderheiten und regionale Identitäten in Mittelalter

und Neuzeit, hrsg. v. A. Czacharowski, Toruń 1994, s. 151–161, tu: s. 151; T. Katafiasz,

Dzieje miasta do 1945 roku, s. 40–41; M. Trubas, Ekonomiczne, polityczne i militarne znacze-

nie bramy lubuskiej, NRH-A, nr 11: 2004, s. 99–109, tu: s. 105. Przy takim rozumieniu póź-

nośredniowiecznej rzeczywistości terytorium owo niewątpliwie winno byłoby nabierać dla

Zakonu znaczenia „strategicznego” w „śmiertelnych zapasach z Polską”. Zasadniczą błędną

przesłanką w owym konstrukcie myślowym, jest bezpodstawne, wynikające ze stereoty-

powego i anachronicznego zestawiania zakonu niemieckiego z „niemczyzną”, uznawanie

w Brandenburgii (ściślej Marchii Brandenburskiej złożonej z dwóch terytoriów – Starej

Marchii (Altmark) i Środkowej Marchii (Mittelmark) drugiego krańca owego rzekomego

„pomostu”, podczas gdy na żadnym z tych terytoriów zakon niemiecki nie posiadał na

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

przełomie XIV i XV w. ani jednego domu. Obydwa terytoria były obszarami niespo-

kojnymi, na których wróżdy (‘fehde’) między rodzinami rycerskimi, panami duchowny-

mi, jak i miastami były na przełomie XIV i XV w. na porządku dziennym, by przywo-

łać jedynie konflikt rodziny von Bismarck z kapitułą magdeburską w latach 1407–1409,

por. A. F. Riedel, Geschichte des schloßgesessenen adligen Geschlechts von Bismarck bis zur

Erwerbung von Crevese und Schönhausen, „Märkische Forschungen”, Bd. 11: 1867 (Berlin),

s. 153–156. Ówczesne możliwości swobodnego komunikowania się między domami za-

konnymi położonymi w Saksonii, Turyngii, Westfalii i dalej na zachód i południe a tymi

z pruskiej prowincji zależały nie od wyimaginowanych w XIX i w 1. poł. XX stulecia „kory-

tarzy”, ale od zakresu funkcjonowania na licznych terytoriach Rzeszy rzymskiej zwyczaju/

instytucji prawnej wolnego i ‘bezpiecznego przejazdu’ (Geleit), co warunkowane było wie-

lorodnymi czynnikami w dość nieznacznym stopniu zależnymi od działań samego Zakonu.

W rysowanym w dotychczasowej literaturze swego rodzaju ‘geopolitycznym’ kontekście

Nową Marchię traktowano także jako jedno z ramion „kleszczy krzyżackich” otaczających

ówczesne księstwo słupskie od wschodu i południa, por. J. Mielcarz, Dzieje społeczne i po-

lityczne Księstwa Słupskiego w latach 1372–1411, Biblioteka Słupska, t. 29, Poznań–Słupsk

1976, s. 203. Również wyobrażenia o zakresie fizycznej prezencji zakonu niemieckiego na

terytorium nowomarchijskim były dotychczas mocno przerysowane pod wpływem ogólne-

go odczucia i wyobrażenia „mocarstwowej polityki” Zakonu, mającej być wyrazem niejako

jego „naturalnej agresji”, czego przykładem może być choćby stwierdzenie J. Mielcarza,

Dzieje społeczne i polityczne Księstwa Słupskiego, s. 202; o szybkim obsadzeniu Nowej

Marchii przez Zakon „swymi wojskami”, który miał w początkach XV w. rzekomo dążyć

do „podporządkowania sobie” księstwa słupskiego Bogusława VIII, por. ibidem, s. 203, 206.

Znowu zaś G. Labuda (Pomorze Zachodnie w obronie swej niezawisłości, s. 159) przedstawiał

nowomarchijskie władztwo Zakonu jako dla księstw pomorskich „sąsiada o wiele bardziej

żądnego i bardziej agresywnego” w porównaniu do margrabiów brandenburskich. To rze-

kome nastawienie miało rzutować na stosunki wewnątrz kraju, którego ludność wbrew

swoim nastrojom miała znosić nieprzychylną władzę zwierzchnią. Tymczasem już sam

przykład Ulricha II von der Osten w okresie 1402–1408 r. wskazuje, że przedstawiciele ro-

dów rycerskich posiadających dobra ziemskie na pograniczu wielkopolsko-nowomarchij-

sko-pomorskim w swojej działalności nie kierowali się jakimikolwiek politycznymi ideami

ani etniczną świadomością, ale własnymi, zazwyczaj chwilowymi, interesami indywidual-

nymi, głównie zaś rodzinnymi. Jednocześnie wiadomo, że sam zakon niemiecki początko-

wo nie był zainteresowany ofertami składanymi przez członków rodziny Luksemburgów

i począwszy od 1392 r., kilkakrotnie odrzucał propozycje zastawne króla węgierskiego

i margrabiego brandenburskiego Zygmunta, na co wskazywała nawet starsza literatura,

por. W. Fenrych, Nowa Marchia w dziejach politycznych Polski, s. 85 (przy czym ową niechęć

Zakonu polski badacz słusznie tłumczył obawami jego kierownictwa „przed zawikłanymi

stosunkami wewnętrznymi oraz przed ewentualnymi trudnościami mogącymi wynikać ze

skomplikowanych warunków dziedziczenia w domu [l]uksemburskim”). Natomiast zakres

oddziaływania wypadków związanych z uwięzieniem jesienią 1388 r. spieszącego na kru-

cjatę do Prus księcia geldryjskiego Wilhelma I oraz tych z układem handlowym zawartym

między królem Władysławem II a książętami szczecińskimi i miastami pomorskimi z 1390

r. na późniejsze decyzje kierownictwa zakonnego był przeceniany w duchu operowania

ogólnikowymi geopolitycznymi kategoriami, jak już zaznaczono, obcymi epoce późnego

średniowiecza, por. ibidem, s. 88. W mojej opinii fakt posiadania Nowej Marchii przez

zakon niemiecki oznaczał per se ipsum nieposiadanie tego kraju przez króla polskiego i wy-

daje się, że wiosenna decyzja kierownictwa zakonnego w 1402 r. o zastawnym zakupie

owego terytorium wynikała przede wszystkim z tej właśnie przesłanki i była wymuszoną

reakcją na dość nagłe zresztą pojawienie się negatywnej dla Zakonu perspektywy rozwo-

ju wydarzeń w postaci przejęcia władztwa nowomarchijskiego przez polskiego monarchę,

pozostającego wówczas w konflikcie z korporacją krzyżacką. Zagadnienie to wymagałoby

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

go stanu rzeczy, miał w kraju „zwiększać swe wpływy, m.in. przez budowę własnych

zamków”

. Wpływ tej swego rodzaju „Treitschke’owskiej wizji” korporacji zakon-

nej

także i w odniesieniu do regionalnej problematyki, jaką jest podejmowane tu

zagadnienie Nowej Marchii, pozwala się w większości prac dość łatwo zauważyć.
Stąd też w niniejszym artykule, wykorzystującym wyniki bardzo już licznych, i stale

przyrastających, badań regionalnych

, podjęta zostanie próba ujęcia kwestii nowo-

marchijskiej, w tym zwłaszcza nowomarchijskiego „momentu” III etapu konfliktu
polsko-litewsko-krzyżackiego 1409–1411 r., w kontekście funkcjonowania władztwa

zakonnego w tym kraju od 1402 (1384) r. po rozpatrywany okres wojenny, tak by

zasygnalizowaną wcześniej lukę badawczą w miarę możliwości zacząć wypełniać.

Zasadniczym więc celem podjętej analizy nie jest prezentacja wydarzeń wo-

jennych mających miejsce w Nowej Marchii w 1410 (i w początkach 1411) r., przy
czym już na wstępie prezentowanych rozważań wypada zauważyć, że do dziś brak

pełnego i dokładnego przedstawienia wypadków wojennych na terytorium no-

womarchijskim w 1409–1411 r., co zresztą w zupełności odnosi się także do akcji
militarnych prowadzonych jako część działań wojennych w konfliktach Królestwa

Polskiego z zakonem niemieckim z późniejszych lat

. Wszystkie dotychczasowe

prace każdorazowo z różnych przyczyn nie mogą spełniać roli tego rodzaju mono-

grafii. Można ją tu zatem zasygnalizować jako postulat badawczy, z punktu widze-
nia badań regionalnych bez wątpienia ważny

. Przy tym nie chodzi jedynie o moż-

jednak ponowionej bliższej analizy w odrębnym studium i jego podjęcia można oczeki-

wać w przygotowywanej przez S. Kubona na Uniwersytecie w Hamburgu pod kierunkiem

J. Sarnowsky’ego dysertacji poświęconej polityce zewnętrznej Konrada von Jungingen.

A. Czacharowski, Pogranicze Nowej Marchii z Pomorzem Zachodnim w XII–XVII w., [w:] Dzieje

powiatu świdwińskiego, red. J. Lindmajer, E. Z. Zdrojewski, Poznań 1973, s. 59–118, tu: s. 81.

W tej kwestii syntetyzująco por. R. Czaja, Der Deutsche Orden an der Ostsee. Mythos und histo-

rische Wirklichkeit, [w:] Vorträge zur polnischen Geschichte. Vortragszyklus veranstaltet im Rahmen

des Polnischen Jahres in Österreich (April 2002 – April 2003), Symposien und Seminare am

Wissenschaftlichen Zentrum der Polnischen Akademie der Wissenschaften in Wien, Bd. 2,

Wien 2004, s. 39–51, tu: s. 47–48; analitycznie zaś W. Wippermann, Der Ordensstaat als Ideologie.

Das Bild des Deutschen Ordens in der deutschen Geschichtsschreibung und Publizistik, Publiktionen

zur Geschichte der Deutsch-Polnischen Beziehungen Bd. 2, Einzelveröffentlichungen der

Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 24, Berlin 1979, s. 155–166.

Wystarczy choćby pobieżnie przejrzeć bibliografię prac jednego z głównych badaczy

Nowej Marchii Edwarda Rymara zamieszczoną w jednym z ostatnich tomów „Przeglądu

Zachodniopomorskiego”, by zauważyć dynamizm badań regionalnych nad dziejami tego

kraju (czy szerzej regionu), por. Biografia prac prof. dr. hab. Edwarda Rymara, oprac. S.

Wesołowska, „Przegląd Zachodniopomorski” (dalej: PZP), R. 21 (50): 2006, z. 4, s. 19–56.

Za wyczerpujące studia nie mogą też uchodzić dwie najpoważniejsze prace poświęcone

tematyce działań militarnych w Nowej Marchii podczas konfliktów polsko-(litewsko)-

-krzyżackich, dotyczące wypadków z lat 1433–1436, por. E. Rymar, Polsko-czeska wyprawa

zbrojna do Nowej Marchii w 1433 r., PZP, t. 8 (37): 1993, z. 1, s. 31–56; idem, Nowa Marchia

po wyprawie husyckiej w czasie wojny polsko-krzyżackiej w latach 1433–1435/36, PZP, t. 9

(38): 1994, z. 4, s. 7–33. Ich autor bowiem podstawową bazę źródłową do analizowanej

problematyki wykorzystał zaledwie w postaci regestów, a nie oryginalnych przekazów.

Tym bardziej nabiera on na znaczeniu, że w ostatnim okresie publikowane są prace poświęcone

wybranym zagadnieniom z traktowanej tu szerokiej problematyki, mające niewielką wartość

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

liwie dokładne opisanie wydarzeń w ramach poszczególnych działań wojennych,

ale o ich pełną i dogłębną analizę z uwzględnieniem szerszego kontekstu, nie tylko
militarnego i politycznego, ale również społecznego, gospodarczego, mentalnego,

i koniec końców jeszcze jednego, który w badaniach nad historią militarną ma nie-

poślednie znaczenie – mianowicie historycznego środowiska geograficznego, tak
naturalnego, jak i antropogenicznego, które stanowiło zawsze jeden z najistotniej-

szych determinantów aktywności militarnej. Tymczasem już choćby tylko późno-

średniowieczna sieć drożna (a ogólniej możliwości komunikacyjne) analizowanego
tu obszaru nie została jeszcze całościowo przebadana, przy czym dość liczne przy-

czynkowe studia

bądź wzmianki w różnorodnych mniejszych i większych publi-

kacjach regionalnych nie zapewniają ani całościowego przeglądu tej rozległej pro-
blematyki, ani możliwie pełnego obrazu warunków geograficzno-komunikacyjnych

Nowej Marchii w XIV–XV stuleciu. Podobnie ma się sprawa z układem szaty leśnej

(różnych typów) i zasięgiem obszarów podmokłych tudzież bagiennych

. Wypada

więc stwierdzić i wyraźnie podkreślić, że i w tym przypadku istnieje postulat prze-
prowadzenia całościowej analizy warunków przyrodniczych przy uwzględnieniu

stopnia ich przekształcenia przez osadnictwo aż po czasy późnego średniowiecza.

Badania te winny wyprzedzić wszelkie poważniejsze próby prezentacji działań mi-
litarnych w Nowej Marchii podczas konfliktów polsko-krzyżackich, które same

w sobie – chronologicznie rzecz biorąc – są najstarszym (pierwszym) możliwym do

bliższego uchwycenia przedmiotem badawczym w zakresie historii militarnej tego
regionu. Należy zaznaczyć, iż tak zdefiniowana problematyka powinna dotyczyć

naukową, por. choćby J. Łuszczyk, „Pogranicze w ogniu” (Polityczne losy Ziemi Wałeckiej w XIV

i XV wieku), „Zeszyty Wałeckie”, nr 4: 2008, s. 33–62 (w tym niczego nie wnoszący fragment

dotyczący wojny 1409–1411 r. na s. 49–51; gdzie m.in. nieuzasadniona źródłowo teza o przej-

ściowym zajęciu Wałcza przez Michaela Küchmeistra w początkach października).

Z nielicznych przyczynków bądź przyczynkarskich wzmianek por. m.in. P. v. Niessen,

Der Markgrafenweg, die alte Heerstrasse nach Preussen, FBPG, Bd. 14: 1901, s. 259–263;

G. Körser, Die Entwicklung der ordostdeutschen Verkehrsstraßen, s. 133–138 (jednak z licz-

nymi sugestiami o czysto ideologicznym charakterze, a przy tym anachronicznymi); S.

Zajchorowska, Rozwój osadnictwa w północnej części województwa zielonogórskiego od XII

do XV wieku, [w:] Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną

Wartą, t. I: Ziemia lubuska, Nowa Marchia, Wielkopolska, red. Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki,

Zielona Góra 1967, s. 113–126, tu: s. 116–118; A. Czacharowski, Społeczne i polityczne siły

w walce o Nową Marchię w latach 1319–1373. Ze szczególnym uwzględnieniem roli możno-

władztwa nowomarchijskiego, Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, R. 73, z. 2,

Toruń 1968, s. 16; G. J. Brzustowicz, Recz nad Iną od lokacji do rozkwitu w XVII wieku.

Studia z dziejów miasta, Recz–Choszczno 2008, s. 30.

Z odrębnych prac por. zaledwie studium E. Rymara, Lasy gorzowskie, s. 119–134; oraz incy-

dentalne uwagi, np. idem, Opactwo cysterskie w Mironicach k. Gorzowa, cz. 1, NRH-A, nr 2:

1995, s. 41–57, tu: s. 41 (dotycząca puszczy między Gorzowem a Barlinkiem). Sporo mate-

riału wnoszą na tym polu monograficzne studia poświęcone sporom granicznym i związa-

nym z nimi opisom granic, por. m.in. E. Rymar, Losy nadnoteckiego pogranicza wielkopolsko-

-nowomarchijskiego, s. 15–32; E. Syska, Rzekoma umowa graniczna polsko-nowomarchijska

datowana na rok 1251, RH, R. 64: 1998, s. 129–173, tu: s. 169–173; jednak z natury rzeczy

oświetlają one zaledwie dość ograniczone przestrzenie ciągnące się wzdłuż liniowych stref

granicznych.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

także sieci komunikacyjnej w dość licznych miastach nowomarchijskich (i osadach

typu miejskiego), bowiem najstarsza onomastyka miejska daje w wielu przypadkach
konkretne przesłanki do samego stwierdzenia istnienia połączeń drożnych między

poszczególnymi ośrodkami

. Niekiedy stanowić to może znacznie lepszą meto-

dę, aniżeli próby ujęć retrospekcyjnych w oparciu o pochodzący właściwie dopiero
z XVII stulecia materiał kartograficzny

. Być może realizacja projektu opraco-

wania słownika historyczno-geograficznego Nowej Marchii wypełni tę lukę, na
co oczekiwać pozwalają dotychczasowe doświadczenia z tego typu publikacjami,

choćby z obszaru sąsiedniej ziemi poznańskiej

Niniejszy artykuł ma na celu jedynie podkreślić i uwydatnić główne aspekty

zagadnienia roli terytorium nowomarchijskiego i jego mieszkańców w wypadkach

wojennych 1410–1411 r. oraz zaprezentować próbę oceny tego zjawiska w całościo-

wym ujęciu konfliktu 1409–1411 r. Próbę taką można podjąć z jednej strony bez
roztrząsania (co nie oznacza nieuwzględniania) ogromnej ilości szczegółowych

kwestii związanych z pojedynczymi wydarzeniami, z drugiej zaś jedynie prowa-

dząc analizę problematyki w szerszym kontekście wszystkich wydarzeń wojennych

omawianego okresu, które też ostatnio zostały całościowo zaprezentowane

W nowo nabytym (pod zastaw) kraju zakon niemiecki zaczął w 1402 r.

wdrażać praktykę administracyjną znaną nie tylko z obszaru swojego pruskiego
władztwa terytorialnego, ale również z pozyskanej i zarządzanej od wiosny 1384 r.

ziemi świdwińskiej

oraz posiadanej od lata 1400 r. ziemi drawskiej (dawniej

Por m.in. stare, ale gruntownie opracowane studium H. Wittlingera, Untersuchungen zur

Entstehung und Frühgeschichte der neumärkishen Städte, Landsberg a. W. 1932; czy węższe

H. Bütowa, Die älteren Straßennamen der Stadt Königsberg Neum., „Neumark. Mitteilungen

des Vereins für Geschichte der Neumark”, Jg. 16: 1939, Nr. 2, s. 45–66; ponadto: E. Linette,

Dobiegniew, [w:] Studia nad początkami i rozplanowaniem miast, s. 135–154, tu: s. 138–140;

G. Wróblewska, Gorzów, [w:] ibidem, s. 173–198, tu: s. 179–181; E. Rozenkranz, Kostrzyn,

[w:] ibidem, s. 211–226, tu: s. 214; niedawno zaś m.in. M. Pytlak, „…tuż za mostem na

rzece Warcie”. Odkrycie późnośredniowiecznego cmentarza w Gorzowie Wlkp., cz. I, NRH-A,

nr 14: 2007, s. 93–118; cz. II (Populacja średniowiecznych mieszczan gorzowskich w świetle

wykopalisk archeologicznych i badań antropologicznych), NRH-A, nr 15: 2008, s. 9–15; eadem,

Czytanie bez chęci zrozumienia. Dlaczego most w średniowiecznym Gorzowie Wielkopolskim

znajdował się w osi ul. Mostowej?, NRH-A, nr 16: 2009, s. 381–385; J. Zysnarski, Tuż za

mostem, ale którym?, NRH-A, nr 16: 2009, s. 371–379.

R. Skrycki, Dzieje kartografii Nowej Marchii do końca XVIII wieku, Warszawa 2008.

K. Górska-Gołaska, Wstęp, [w:] SHGZPŚ I, s. VII–XVI, tu: s. X, XIII (również:

http://www.slownik.ihpan.edu.pl/intro.php

, dostęp z 25 II 2012 r.).

S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzy-

żackim w latach 1409–1411, Malbork 2010. Owo założone przez autorów holistyczne potrak-

towanie konfliktu 1409–1411 r. siłą rzeczy – przy uwzględnieniu konieczności zachowania

akceptowalnych wydawniczo rozmiarów studium – zmusiło do rezygnacji ze szczegółowych

rozważań analitycznych dotyczących niektórych przynajmniej, mniej istotnych wypadków.

CDBr A XVIII IV/33, s. 236–237 (= Urkundenbuch zur Geschichte des Schloßgesessenen

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

złocienieckiej)

. Wielki mistrz na zarządcę Nowej Marchii powołał 31 X 1402 r.

(po 3 miesiącach od uzyskania praw władczych) odrębnego urzędnika, którym
został członek korporacji określany mianem wójta (vogt)

. Zastąpił on jedno-

cześnie wójta świdwińskiego do jesieni 1402 r. zarządzającego terytorium połą-
czonych ziem świdwińskiej i drawskiej. Ponieważ terytorium nowomarchijskie

graniczyło bezpośrednio od północy z terytorium drawskim, urzędnicy zakonni
z domu świdwińskiego (źródłowo poświadczeni w tym okresie leśniczy

i piw-

niczy

), których dotychczasowym zwierzchnikiem/przełożonym był wójt świ-

dwiński, zostali podporządkowani mocy nakazodawczej nowego wójta nowo-
marchijskiego, mimo że początkowo jeszcze ziemia świdwińska i drawska nie

Geschlechts der Grafen und Herren von Wedel, bearb. u. hrsg. v. Heinrich F. P. v. Wedel, Bd.

IV: Die Herren von Wedel im Märkischen Lande über der Oder, im Herzogthum Pommern,

im Bisthum Camin, im Königreich Polen und im Gebiet des Deutschen Ordens. 1374–1402.

Juni, Leipzig 1891, Nr. 43; 14 IV 1384 r.); por. J. Voigt, Die Erwerbung der Neumark,

s. 13; K. Heidenreich, Der Deutsche Orden in der Neumark, s. 3–4; E. Rymar, Administracja

krzyżacka w Nowej Marchii 1384/1402–1454/1455, [w:] idem, Studia i materiały z dzie-

jów Nowej Marchii, s. 99–133, tu: s. 99.

GStA PK, XX. HA, OF 67, f. 122v (= regest: RGN 75; 24 VIII 1400 r.); CDBr A XVIII

IV/43, s. 243 (24 VIII 1400 r.); por. J. Voigt, Geschichte Preussens von den ältesten Zeiten

bis zum Untergange der Herrschaft des Deutschen Ordens, Bd. VI: Die Zeit des Hochmeisters

Konrad von Jungingen von 1393 bis 1407. Verfassung des Ordens und des Landes, Königsberg

1834, s. 190; K. Heidenreich, Der Deutsche Orden in der Neumark, s. 8. Transakcja sprzedaży

ze strony króla węgierskiego i margrabiego brandenburskiego Zygmunta Luksemburskiego

dotyczyła terytorium obejmującego również obszary uznawane w 1400 r. jako znajdujące

się w granicach Królestwa Polskiego, mianowicie Czaplinek (niem. Tempelburg) z przy-

należnościami, por. CDBr A XXIV XIII/133, s. 80; K. Górska-Gołaska, Czaplinek (ha-

sła), [w:] SHGWPŚ I/2, s. 278–280; E. Rymar, Nowa Marchia za Luksemburgów, s. 94.

Zakon niemiecki już wcześniej, od 1366 r., pertraktował z joannitami w sprawie zakupu

przezeń posiadłości wokół zamków w Czaplinku, Łagowie (niem. Lagow) i Skarszewach

(niem. Schöneck), co doprowadziło jedynie do uzyskania dóbr joannickich na Pomorzu

Gdańskim, por. H. Lüpke, Das Land Tempelburg. Eine historisch-geographische Untersuchung,

,,Baltische Studien” (dalej: BS) N.F., Bd. 35: 1933, s. 43–97, tu: s. 61–62; W. Hubatsch, Der

Johanniterorden in Ost- und Westpreußen, „Zeitschrift für Ostforschung”, Jg. 21: 1972, H. 1,

s. 1–19, tu: s. 9–10; K. Conrad, Die Übergang von Ordens- und Klosterbesitz in Pommerellen

an den Deutschen Orden, [w:] Ordensherrschaft, Stände und Stadtpolitik, hrsg. v. U. Arnold,

Schriftenreihe Nordost-Archiv, H. 25, Tagungsberichte der Historischen Kommission für

ost- und westpreußische Landesforschung, H. 5, Lüneburg 1985, s. 3–26, tu: s. 4, 18–19.

Das Marienburger Tresslerbuch der Jahre 1399–1409 (dalej: MTB z podaniem numeru stro-

ny i wersu), hrsg. v. E. Joachim, Königsberg 1896, 191.32–34, 201.1–3; por. K. Heidenreich,

Der Deutsche Orden in der Neumark, s. 4, 20; E. Rymar, Administracja krzyżacka w Nowej

Marchii, s. 99; S. Jóźwiak, Krzyżacka polityka obsady administracyjnej nowo pozyskanych tery-

toriów na przełomie XIV i XV wieku, KMW, 1997, nr 2 (216), s. 147–160, tu: s. 156.

Urzędnicy ci określani niemieckim terminem waltmeistere oddawani są w polszczyźnie za-

zwyczaj jako ‘nadleśniczy’ bądź ‘nadleśni’ – błędnie – bowiem polska tradycja nazw urzędów

z prefiksami ‘nad-’ i ‘pod-’ nie daje się tu stosować w związku z niekompatybilnością seman-

tyczną zachodzącą między obu językami odzwierciedlającymi w dużym stopniu odmienne

rzeczywistości struktur administracyjnych tudzież dworskich w kręgu Królestwa Polskiego

i Rzeszy rzymskiej.

E. Rymar, Administracja krzyżacka w Nowej Marchii, s. 103, 126.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

były traktowane jako integralne części Nowej Marchii, w związku z ich odmien-

nym statusem prawnym bądź dotychczasową praktyką zarządu

Należy zauważyć, że zmiana pana terytorialnego – choć nie właściciela

–

kraju przyniosła strukturalne ograniczenie intensywności zarządu terytorium, bo-
wiem w miejsce dotychczasowych dwóch landwójtów (gorzowskiego i kaliskiego)

wprowadzony został tylko jeden urzędnik jako przedstawiciel władcy, któremu
dodatkowo podlegały od tego czasu terytoria zarządzane wcześniej przez jeszcze
innego administratora (wójta świdwińskiego). Tak więc od jesieni 1402 r. w kraju

rozciągającym się od Kostrzyna (niem. Küstrin) po Świdwin (niem. Schivelbein)

zamiast trzech zarządców pozostał tylko jeden

MTB 201.1–3 (grudzień 1402 r., wymienionych dwóch wójtów urzędujących w Świdwinie

– najpewniej Johann von Techwitz i Baldwin Stal); K. Heidenreich, Der Deutsche Orden in der

Neumark, s. 16. Pojęcie ‘Nowej Marchii’ (Nuwe marke uff dissit Oder) pojawiło się dopiero w la-

tach 90. XIV w., zresztą w kancelarii wielkomistrzowskiej; por. Z. Wielgosz, Nowa Marchia

– znaczenie i rozwój nazwy, RH, R. 35: 1969, s. 83–91, tu: s. 85–89; idem, Nowa Marchia

w historiografii niemieckiej i polskiej, UAM, Seria Historia, nr 84, Poznań 1980, s. 18–21; E.

Rymar, Nowa Marchia – kraina zapomniana? Stan badań nad średniowieczem, „Nowa Marchia

– prowincja zapomniana – wspólne korzenie”, Zeszyty Naukowe, nr 1, Gorzów Wielkopolski

2004, s. 7–33, tu: s. 8; idem, Administracja krzyżacka w Nowej Marchii, s. 99.

Alienacja Nowej Marchii przez Zygmunta Luksemburskiego miała postać pożyczki za-

stawnej pozyskanej od zakonu niemieckiego – miała ona charakter tymczasowy z możli-

wością natychmiastowego wykupu pod określonymi z góry warunkami (wypłata wierzy-

cielowi, tj. zakonowi równowartości sumy zastawnej (a więc niekoniecznie w pieniądzu

zastawnym) powiększonej o wartość sum wydatkowanych przez wierzyciela na budowle

w zastawionym kraju (ale nie większą aniżeli 7 000 kop groszy czeskich, czyli ca 19 250

guldenów węgierskich, tj. niemal

sumy zastawnej)). Właścicielem zastawionego kraju

pozostawał oczywiście Zygmunt Luksemburski, jednak prawa do wykupu (spłaty pożycz-

ki) zostały rozszerzone również na jego brata, króla rzymskiego i czeskiego Wacława IV

oraz stryjecznego brata, margrabiego morawskiego i brandenburskiego Josta ( Jodoka). Jako

rzeczywisty użytkownik kraju, ale nie właściciel, zakon nie miał prawa wyzbywania się

jakichkolwiek majątków, dochodów bądź uprawnień władczych, natomiast mógł wszystkie

alienowane niegdyś prawa władcze odzyskiwać i następnie użytkować, zaś cena ich wykupu

miała być doliczona do sumy zastawnej. Ponadto jako właściciel Nowej Marchii Zygmunt

Luksemburski zobowiązał się do prawnej obrony zakonu przed wszelkimi roszczeniami

stron trzecich względem terytorium nowomarchijskiego i związanych z nim praw i docho-

dów; por. K. Heidenreich, Der Deutsche Orden in der Neumark, s. 15–16.

Nieporozumieniem jest opinia E. Rymara (Wybrane momenty dziejowe Ziemi Chojeńskiej

i Chojny w średniowieczu (2). Od wójtostwa ziemskiego do powiatu chojeńskiego, [w:] Chojna

i okolica na przestrzeni wieków, t. 2, red. R. Skrycki, Chojna–Zielona Góra 2008, s. 15–36,

tu: s. 34) o funkcjonowaniu na terytorium nowomarchijskim w 1403 r. „okręgów wojsko-

wo-policyjno-podatkowych zwanych landrajtarskimi i »winklami«”, bowiem wyrażenie

wynkel zastosowane w liście Konrada von Jungingen, nie z 1403 r. – jak podaje E. Rymar

– ale z 29 X 1407 r., jest zwykłym określeniem geograficznym, por. GStA PK, XX. HA, OF

3, s. 321 (= edycja: UGH 277): […] der schaden, die her hatte getan yn dem Konigsbergissche

wynkel […]; zaś przywoływany przez tegoż badacza J. Voigt (Die Erwerbung der Neumark,

s. 252–253) także nie wspomina o ‘winklach’. W Chojnie, wbrew sugestiom E. Rymara

(Wybrane momenty dziejowe Ziemi Chojeńskiej (2), s. 35) przed 1445 r. nie było żadnego

dworu krzyżackiego, bowiem pierwotne plany z 1403 r. nie zostały zrealizowane, zapewne

z przyczyn organizacyjnych i finansowych. W każdym razie głucho o jakimkolwiek dworze

zakonnym w tym mieście w wykazach inwentarzowych i gospodarczych z 1. dekady XV

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

Dom zakonny (hus)

w Świdwinie, mający architektoniczną postać murowa-

nego zamku, początkowo siłą rzeczy był głównym miejscem pobytu wójta nowo-
marchijskiego

. Bezpośrednio zarządzał nim jednak nie wójt, lecz leśniczy (walt-

meister)

. Urząd ten zapewne każdorazowo sprawował brat zakonny i do jego

kompetencji należała prawdopodobnie nie tylko administracja domem zakonnym
i przyległym folwarkiem

, lecz również wykonywanie czynności władczych na

całym terytorium świdwińskim w czasie nieobecności wójta

. W domu zakon-

nym w Świdwinie od ostatniej dekady XIV w. poświadczony jest również piwni-
czy (kellermeister), prawdopodobnie także członek korporacji

, ponadto zaś przyj-

mować należy również obecność zarządcy (mistrza) kuchni (kuchenmeister)

oraz

zarządcy (mistrza) kowalskiego (schmiedemeister)

. Czy owe dwa ostatnie urzędy

pełnili bracia zakonni, trudno orzec. Na zamku w 1408 r. obok kuchni poświad-
czona jest także zbrojownia (harnisch)

. Na poddaszu przechowywano wówczas

stulecia. Natomiast warte bliższej analizy są relacje wójta nowomarchijskiego i dysponują-

cego nadal po 1402 r. zamkiem kaliskim (czy z funkcjami wójtowskimi?) Heinricha von

Güntersberg aż po koniec 2. dziesięciolecia tegoż wieku, zwłaszcza w kontekście doku-

mentu wielkiego mistrza z 22 IX 1408 r., por. CDBr A XVIII III/104, s. 167 (edycja z ko-

pii znajdującej się w XVIII-wiecznym zbiorze Gottfrieda Immanuela Grundiga, z błędną

datacją na 22 IX 1409 r.; krótki regest XVI-wieczny: LMAVB, RS, F 15-73, f. 32r (tu

właściwa data roczna 1408)).

Das große Ämterbuch des Deutschen Ordens (dalej: GÄB z podaniem numeru strony i wersu),

hrsg. v. W. Ziesemer, Danzig 1921, 765.4; odnośnie zamku por. J. Salm, Świdwin (hasło),

[w:] L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, red. L. Kajzer, Warszawa

2010, s. 490–493 (tu zebrana najważniejsza starsza literatura); ponadto: A. Czacharowski,

Pogranicze Nowej Marchii, s. 77–78; T. Katafiasz, Dzieje miasta do 1945 roku, s. 36, 41–42;

H. Janocha, Późnośredniowieczna broń miotająca z badań w Świdwinie, [w:] Instantia est

mater doctrine. Księga jubileuszowa prof. dr. hab. Władysława Filipowiaka, red. E. Wilgocki

i in., Szczecin 2001, s. 301–309; H. Janocha, F. Lachowicz, Zamki Pomorza Środkowego,

Koszalin 1990, s. 180–182.

E. Rymar, Administracja krzyżacka w Nowej Marchii, s. 99.

Poświadczony w domu świdwińskim już w 1394 r.; por. GStA PK, XX. HA, Perg.-Urk.,

Schiebl. 46, Nr. 45 (= regest: RGN 70); Perg.-Urk., Schiebl. XLIII, Nr. 10 (= regest: RGN

71); również GÄB 765.19.22.

GÄB 765.19.22.

Niezbyt dokładnie zaprezentował relacje administracyjne między wójtem nowomarchij-

skim a leśniczym świdwińskim E. Rymar, Administracja krzyżacka w Nowej Marchii, s. 100.

GStA PK, XX. HA, Perg.-Urk., Schiebl. 46, Nr. 45; Schiebl. XLIII, Nr. 10; GÄB 766.36

(piwnica w domu świdwińskim); por. też E. Rymar, Administracja krzyżacka w Nowej

Marchii, s. 100, 103.

GÄB 765.12.15.

GÄB 767.23.31.

GÄB 765.5–11. Znajdowało się w niej wówczas: 9 pancerzy kolczych, 9 pancerzy typu ‘płaty’

(kirysów folgowych krytych), 1 kirys płytowy, 8 czepców kolczych, 3 szorce (fartuchy folgowe),

1 kołnierz kolczy, 7 przyłbic, 3 hełmy (szyszaki?), 5 łebek, 14 kapalinów, 3 pary nabiodr-

ków, 3 pary nakolanków, 2 pary opach, 1 para karwaszy, 14 tarcz, 43 kusze (z tego 20 kusz

z windą), 3 haki i napinacze, 3 windy, 2 mechanizmy spustowe do kusz (schyben), ½ beczki

prochu, 1 kamień saletry (ca 10,4 kg) i 6 beczek bełtów. Było to uzbrojenie (choć niepełne)

dla najwyżej 19 zbrojnych typu ‘men-at-arms’ i ewentualnie 43 strzelców przy założeniu,

że ‘men-at-arms’ nie byli wyposażeni w kusze.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

zapasy zboża, głównie żyta i owsa, oraz słodu

. Zapewne obok zamku, na zachód

od niego, po drugiej stronie Regi bądź na południe, na lewym, wschodnim jej
brzegu, znajdował się również folwark zakonny (vyhove)

Od jesieni 1405 r. zakon znalazł się w użytkowaniu zamku/dworu murowanego

w Drezdenku wymienionego 23 września tego roku przez Ulricha I von der Osten
na Lipiany (stpol. Lipiana, niem. Lippehne)

, a następnie sprzedanego 7 IX 1408 r.

korporacji

. W inwentarzu z 1 VIII 1408 r. określony jest on terminem hus

. Zakon

już w 1405 r. przejął w nim po rycerzu nowomarchijskim nie tylko sprzęty kuchenne
i zapasy żywnościowe (w tym zboża), ale najprawdopodobniej również broń i zaopa-

trzenie, w tym m.in. działa (z wyposażeniem), wóz artyleryjski, rusznice z amunicją

do nich, kusze (z wyposażeniem i pociskami), tarcze oraz proch do broni ognio-
wej

. Zamek/dwór drzeński był zarządzany przez burgrabiego (burggraf) poświad-

czonego źródłowo począwszy od 23 VII 1409 r.

, choć niewykluczone, że został on

GÄB 765.17–18.20–21. Nie sposób określić, czy chodziło tu o wzniesione po 1384 r. tym-

czasowe skrzydło mieszkalne na wschód od bramy, czy też o poddasze przebudowywanego

aż po 1446 r. domu (skrzydła) północnego, por. J. Salm, Świdwin, s. 491.

GÄB 765.15, 766.13–14.25. W lecie 1408 r. hodowano w nim 35 wołów, 178 świń, 7 cieląt,

50 owiec, 8 szweików polowych i 13 koni podróżnych.

GStA PK, XX. HA, OBA 821 (= edycja: CDBr A XVIII V/64, s. 319–321); GStA PK,

XX. HA, Perg.-Urk., Schiebl. 46, Nr. 12 (= edycja: CDBr A XVIII V/63, s. 318–319;

regest: SVDO I 42); por. dokładne omówienie problematyki przez E. Rymara, Panowie

von der Osten – Drzeńscy z Drezdenka (1317–1408), cz. 3 i 4, NRH-A, nr 6: 1998,

t. II, s. 39–66, tu: s. 53–63; przy czym rozważania dotyczące ewentualnego pojawienia

się zbrojnej załogi wójta nowomarchijskiego w zamku już w początkach 1404 r. budzą

zastrzeżenia (głównie w związku z kontrowersjami wokół datacji niektórych przekazów).

Zagadnienie to wymaga jeszcze dalszych analiz.

CDBr A XVIII V/76, s. 330–332 (= regest: SVDO I 45); por. m.in. A. Czacharowski,

Ulryk von der Osten (hasło), [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXIV, Wrocław–Warszawa–

Kraków–Gdańsk 1979, s. 463–464.

GÄB 765.4.33; odnośnie tego punktu osadniczego i obronnego zlokalizowanego na le-

wym, południowym brzegu tzw. Leniwej Noteci (początkowo zapewne na wyspie rzecz-

nej) por. A. Wędzki, Drezdenko nad Notecią (Drzeń), „Przegląd Zachodni”, R. 9: 1953,

nr 1–3, s. 369–372, tu: s. 370–371; idem, Drezdenko, [w:] Studia nad początkami i rozpla-

nowaniem miast, s. 155–171; A. Biranowska-Kurtz, Zabytkowy zespół Drezdenka w świetle

najnowszych badań, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 30: 1985, z. 1, s. 27–49, tu:

s. 33–34; Z. Radacki, Średniowieczne zamki na Pomorzu Zachodnim. Suplement do mono-

grafii z 1976 roku, „Materiały Zachodniopomorskie” (dalej: MZP), NS, t. 2/3: 2005/2006,

z. 2, s. 5–46, tu: s. 24–26 (tu dalsza literatura).

GÄB 765.32–766.8; ponadto dość pokaźną liczbę zwierząt hodowlanych.

GStA PK, XX. HA, OBA 996 (= regest: RGN 213). Burgrabią był wówczas Friedrich Zorn,

por. E. Rymar, Administracja krzyżacka w Nowej Marchii, s. 130. Dotychczas w literaturze list

burgrabiego skierowany do wójta nowomarchijskiego datowany był na 24 VII 1408 r., jed-

nak w świetle jego treści dotyczących rokowań księcia szczecińskiego Świętobora I z królem

polskim Władysławem II należy go przedatować właśnie na 23 VII 1409 r.; por. W. Loos,

Die Beziehungen zwischen dem Deutsch-Ordensstaat und Pommern, Königsberg 1937, s. 52;

B. Zientara, Bydgoszcz, Nakło i hołd w Pyzdrach. Księstwo słupskie a Polska w latach 1386–

1412, ZH, t. 34: 1969, z. 1, s. 7–47, tu: s. 33–34; J. Zdrenka, Dokument poznańskiego rozejmu

polsko-pomorskiego z 1409 r. w kontekście „wielkiej wojny”, [w:] Biskupi, lennicy, żeglarze, red.

B. Śliwiński, Gdańskie studia z dziejów średniowiecza, nr 9, Gdańsk 2003, s. 427–431, tu: s. 428.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

tam osadzony jeszcze przed zakupem obiektu przez zakon niemiecki. Już bowiem

w wykazie administracyjnym ustępującego z urzędu wójtowskiego Baldwina Stala
z 1 VIII 1408 r. znajdują się informacje o jego zasobach. Poświadczona jest w nim

piwnica, gdzie składowano gorzowskie, strzeleckie i brneńskie piwo

Najpóźniej w lecie 1405 r. zakon kupił od byłego margrabiowskiego wójta no-

womarchijskiego, wówczas starosty pirneńskiego, Jana z Vartenberka na Děčíně
Kostrzyn wraz z tamtejszym dworem (hof )

. Trudno określić, kiedy i w jaki spo-

sób zorganizowano zarząd nim, bowiem w połowie 1405 r. prawa własnościowe
korporacji podważał łużycki rycerz, marszałek Otto von Kittlitz

. Brak jakich-

kolwiek informacji o obiekcie kostrzyńskim w wykazie z 1 VIII 1408 r. mógłby
wskazywać, że stan prawny nie był wówczas jeszcze ostatecznie ustalony i Baldwin

Stal nie traktował sprzętu i wyposażenia znajdującego się w dworze jako własno-

ści zakonnej. W świetle źródeł administracyjnych przejęcie dworu kostrzyńskiego
pod zarząd przez zakon niemiecki należałoby sytuować na okres między jesienią

1408 a wiosną 1410 r. w czasie urzędowania Arnolda von Baden, bowiem spis z 25

IV 1410 r. obejmuje już ten obiekt

. Zapewne w tych miesiącach osadzony w nim

został, podobnie jak w Drezdenku, burgrabia, po raz pierwszy poświadczony źró-
dłowo w grudniu 1410 r. i wiosną roku następnego

. W związku z pobliską prze-

prawą przez Odrę i położoną przy niej komorą celną dwór kostrzyński miał istotne
znaczenie gospodarcze tudzież potencjalnie militarne

GÄB 766.36–37.

GStA PK, XX. HA, OBA 812, 813; por. E. Rymar, Administracja krzyżacka w Nowej

Marchii, s. 129; V. Štěpán, Moravský markrabé Jošt (1354–1411), Knižnice Matice mora-

vské, sv. 10, Brno 2002, s. 593. Odnośnie tego punktu osadniczego w XIV i na początku XV

w. por. J. Dobosz, Kostrzyn nad Odrą w latach 1232–1536, [w:] Kostrzyn nad Odrą. Dzieje

dawne i nowe, red. J. Marczewski, Poznań 1991, s. 77–110, tu: s. 77–78, 82–84, 89–92,

102–104 (tu też starsza literatura).

Por. przyp. wyżej.

GÄB 768.4–7.

GStA PK, XX. HA, OBA 1432; GStA PK, XX. HA, OF 5, s. 19 (zaginiony); por. GStA PK,

XX. HA, Fb. 65, k. 282–283; M. Pelech, Der verlorene Ordensfoliant 5 (früher Hochmeister-

Registrant II) des Hist. Staatsarchivs Königsberg, mit Regesta (nach Rudolf Philippi und

Erich Joachim), [w:] Beiträge zur Geschichte des Deutschen Ordens, Bd. 1, hrsg. v. U. Arnold,

Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, Nd. 36, Veröffentlichungen

der Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens, Bd.

1, Marburg 1986, s. 123–180, tu: s. 140, Regest Nr. 15; ostatnio również: K. Kwiatkowski,

Działania militarne w grudniu 1410 i w styczniu 1411 roku, [w:] S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski,

A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim, s. 675–693, tu:

s. 678; A. Szweda, K. Kwiatkowski, Rokowania przed zawarciem pokoju i sytuacja militarna na

przełomie stycznia i lutego 1411 roku, [w:] ibidem, s. 703–712, tu: s. 711. Nie jest wykluczone,

że osadzenie przez wójta w dworze kostrzyńskim burgrabiego związane było z wrogimi dzia-

łaniami rycerza środkowomarchijskiego Dietricha von Quitzow, por. V. Štěpán, Moravský

markrabé Jošt, s. 655; który jednak chronologię tych wypadków sytuuje w początkach 1410 r.

Odnośnie warunków geograficznych położenia Kostrzyna (n. Odrą) por. E. Rozenkranz,

Kostrzyn, s. 211–226; A. Wędzki, Kostrzyn (hasło), [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich,

t. 2 (F–K), red. W. Kowalenko, G. Labuda, T. Lehr-Spławiński, Wrocław–Warszawa–

Kraków 1964, s. 489; A. M. Wyrwa, Położenie, nazwa i charakterystyka środowiska naturalnego

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

Wiosną 1407 r. Baldwin Stal na polecenie wielkiego mistrza obsadził swo-

imi zbrojnymi zamek joannitów w Santoku, który ci dzierżyli od 1397 r. pod za-
staw od Zygmunta Luksemburskiego

. Uważa się w literaturze przedmiotu, że

głównym motywem kierownictwa zakonnego była chęć wzmocnienia nielicznej
obsady joannickiej, m.in. działami

, przy czym niewykluczone, że decyzję o prze-

prowadzeniu takiego działania podjęto jako reakcję na wrogie akty wielkopol-
skich rycerzy z północno-zachodnich rubieży ziemi poznańskiej, a być może osta-

tecznie w rezultacie wiadomości o skutecznie przeprowadzonym ataku starosty

generalnego wielkopolskiego na inny zamek joannitów w Drahimiu (ob. Starym
Drawsku, niem. Alt-Draheim)

. Można by taką interpretację zaakceptować tym

Kostrzyna nad Odrą, [w:] Kostrzyn nad Odrą, s. 17–36.

GStA PK, XX. HA, OBA 965, k. 2r (= edycja: CDBr A XVIII III/101, s. 165); por.

P. v. Niessen, Die Burg Zantoch und ihre Geschichte. Ein Beitrag zur Grenzgeschichte der

Neumark, SVGNM, H. 2: 1894, s. 13–61, tu: s. 40–42 (który wskazuje na dwukrotny

zastaw zamku joannitom, w 1397 i 1402 r., po pierwszym jego wykupieniu 24 III 1401

r.); H. Lüpke, Zantoch zur Johanniter- und Deutsch-Ordenszeit, [w:] Zantoch. Eine Burg

im deutschen Osten, hrsg. v. A. Brackmann, W. Unverzagt, Tl. 1: Zantoch in der schriftli-

chen Überlieferung und die Ausgrabungen 1932/33, Deutschland und der Osten. Quellen

du Forschungen zur Geschichte ihrer Beziehungen, Bd. I, Leipzig 1936, s. 44–56; E.

Kittel, Zantoch als Grenzburg und Netzepaß zur Johanniter- und Deutschordens-Zeit, FBPG

”, Bd. 46: 1934, Hl. 1, s. 1–27, tu: s. 3; W. Hubatsch, Der Johanniterorden in Ost- und

Westpreußen, s. 10–11; A. Czacharowski, Die politische Rolle der Johanniter im pommer-

schen Grenzgebiet im Mittelalter, [w:] Die Ritterorden zwischen geistlicher und weltlicher

Macht im Mittelalter, hrsg. v. Z. H. Nowak, Ordines Militares. Colloquia Torunensia

Historica, Bd. V, Toruń 1990, s. 143–152, tu: s. 148–149 (= [w:] idem, Bürgertum und

Rittertum im Spätmittelalter. Festgabe zu seinem siebzigsten Geburtstag, Toruń 2001,

s. 91–101, tu: s. 98); T. Jurek, Santok (hasło), [w:] SHGWPŚ IV/2, s. 286–299, tu:

s. 289–290; E. Rymar, Santok w czasach joannickich i krzyżackich, [w:] Santockie zamki,

red. D. Rymar, Z. Czarnuch, Biblioteczka Nadwarciańskiego Rocznika Historyczno-

Archiwalnego, nr 3, Gorzów Wielkopolski 1997, s. 43–64, tu: s. 45, 47 (w tych pra-

cach starsza literatura). W kwestiach architektonicznych późnośredniowiecznego zam-

ku santockiego w dolinie Warty i Noteci, mającego właściwie postać tzw. motte, por.

O. Doppelfeld, Beschreibung der Burgen und Kleinfunde, [w:] Zantoch, s. 78–122, tu:

s. 109–119; Z. Kurnatowska, Grody santockie w świetle dotychczasowych badań archeologicz-

nych, [w:] Santok – początki grodu. Materiały z sesji historycznej, red. D. Rymar, Biblioteczka

Nadwarciańskiego Rocznika Historyczno-Archiwalnego, nr 1, Gorzów Wielkopolski

1995, s. 10–22, tu: s. 18–19; i niedawno Z. Radacki, Średniowieczne zamki, s. 22–23; na-

tomiast odnośnie obronnego dworu santockiego, położonego na wzgórzu na prawym wy-

sokim brzegu Noteci, błędnie niekiedy utożsamianego z ośrodkiem krzyżackim (por. np.

Z. Kurnatowska, Grody santockie, s. 19), natomiast zbudowanego prawdopodobnie dopiero

w latach 30. XV w., również typu motte, por. E. Rymar, Fragmenty najdawniejszych dzie-

jów Santoka, [w:] Santok – początki grodu, s. 63–81, tu: s. 75; J. Brzeżycki, Cmentarzysko

i grodziska średniowieczne na stanowisku 2 w Santoku, [w:] Santockie zamki, s. 7–41, tu:

s. 32–36, 38–39. Poglądowo o siedzibach rycerzy i giermków nowomarchijskich w rejonie

Choszczna por. G. J. Brzustowicz, Średniowieczne rezydencje rycerskiej na ziemi choszczeń-

skiej, NRH-A, nr 11: 2004, s. 27–47.

W. Hubatsch, Der Johanniterorden in Ost- und Westpreußen, s. 11.

Inaczej W. Hubatsch (Der Johanniterorden in Ost- und Westpreußen, s. 11), który przyj-

mował odwrotną kolejność wypadków. W Drahimiu po zdobyciu zamku przez wojsko

koronne, dowodzone przez starostę generalnego wielkopolskiego Tomka z Węgleszyna

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

bardziej, że relacje między santocką komandorią joannicką a wójtem nowomar-

chijskim były dowodnie dobre, mimo różnorodnych incydentów

, a przy tym je-

szcze wiosną 1405 r. Konrad von Jungingen jednoznacznie wskazywał Zygmuntowi
Luksemburskiemu, że wykupem Santoka od joannitów nie jest zainteresowany

Jednocześnie joannici santoccy chcieli prawdopodobnie – siłą rzeczy – uniknąć
obecności załogi wójtowskiej w swoim domu zakonnym, zwracając się nawet w tej

sprawie bezpośrednio do Zygmunta Luksemburskiego

. Ostateczne pojawienie

się zbrojnych wójta nowomarchijskiego w Santoku od wiosny/lata 1407 r. nie
podważyło prawnego stanu własnościowego tamtejszego zamku. W jaki sposób

zorganizowana była współpraca załogi wójtowskiej z komandorią joannicką nie

wiadomo. Brak Santoka w spisach administracyjnych z 1408 i 1410 r. sugerowałby,
że obecność na zamku joannitów zbrojnych podległych wójtom nie była związana

z zorganizowaniem tam odrębnego zakonnego punktu gospodarczego, którego za-

rząd podlegałby głównemu urzędnikowi nowomarchijskiemu. Można stwierdzić,
że była to akcja podjęta ad hoc, niepociągająca za sobą jakichkolwiek działań na

płaszczyźnie administracyjnej, być może nawet tylko przejściowa. Należy zazna-

czyć, że Ulrich von Jungingen na zjeździe z Władysławem II w Kownie 6 I 1408
r. najprawdopodobniej dał się przekonać do uznania przynależności Santoka do

Królestwa Polskiego a nie do Nowej Marchii

, stąd też początkowo nie podej-

mował działań, które jeszcze bardziej wikłałyby zakon niemiecki w tę kwestię

h. Jelita, w miejsce dotychczasowej obsady joannickiej podległej komandorii w Czaplinku

osadzony został starosta królewski, którego jurysdykcji poddany został także zamek cza-

plinecki; por. Joannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae (dalej: Długosz),

lib. X–XI (1406–1413), ed. K. Baczkowski et alii, Varsaviae 1997, s. 14; por. H. Janocha,

F. J. Lachowicz, D. Ptaszyńska, Gród i zamek w Starym Drawsku, s. 23; E. Bahr, Die Starostei

Draheim zwischen 1565 und 1632, BS, N.F., Bd. 57: 1971, s. 27–42, tu: s. 29; B. Kozłowska,

Posiadłości joannitów na Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej (XII–XV w.), „Szczecińskie

Studia Historyczne”, nr 8, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 140,

Szczecin 1995, s. 5–23, tu: s. 23; K. Górska-Gołaska, Drahim (hasła), [w:] SHGWPŚ

I/3, s. 392–395, tu: s. 392, 394; L. Kajzer, J. Salm, Stary Drawsko (hasło), [w:] L. Kajzer,

S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, s. 465–468, tu: s. 466 (w tych pracach

dalsza literatura). Natomiast inny zamek/dwór (motte) joannicki w Machlinach (niem.

Machlin), na południe od Czaplinka, był wówczas w posiadaniu prywatnym, por. Sandt,

Die Johanniter im Deutsch-Kroner Lande, „Grenzmärkische Heimatblätter”, Bd. 4: 1928, H.

2, s. 87–94, tu: s. 90–92; W. Hubatsch, Der Johanniterorden in Ost- und Westpreußen, s. 9; K.

Górska-Gołaska, Machliny (hasła), [w:] SHGWPŚ III/1, s. 72–73, tu: s. 72.

GStA PK, XX. HA, OBA 771 (23 XI 1404 r.); por. P. v. Niessen, Die Burg Zantoch, s. 41–42.

GStA PK, XX. HA, OF 3, s. 188. Przy czym znowu istotnym czynnikiem w rozgrywa-

niu kwestii zamku santockiego było dla Zakonu nie jego rzekomo szczególnie ważne

położenie, lecz ponawiane prawdopodobnie w lecie 1406 r. zabiegi króla Władysława II

o wykup zamku z rąk joannitów i Zygmunta Luksemburskiego; por. OF 3, s. 272; GStA

PK, XX. HA, OBA 893.

P. v. Niessen, Die Burg Zantoch, s. 43.

GStA PK, XX. HA, OF 3, s. 345–346; podobnego zdania był już P. v. Niessen, Die Burg

Zantoch, s. 43.

Nastawienie wielkiego mistrza uległo zasadniczej zmianie po uzyskaniu od Baldwina Stala

informacji o powszechnej opinii panującej wśród mieszkańców Nowej Marchii, wyrażonej

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

Obok omówionych dotychczas czterech murowanych zamków/dworów bracia

krzyżaccy posiadali w Nowej Marchii w 1408 r. duży dwór/folwark w Chomętowie
(niem. Hermannsdorf, Hermsdorf) koło Strzelec (Krajeńskich)

oraz mniejsze

w Choszcznie (niem. Arnswalde)

, Drawsku (niem. Dramburg)

i Dalewie (niem.

Dalow) koło Drawska

. Zachowana baza źródłowa nie pozwala jednoznacznie

określić, kiedy dokładnie rozpoczęła się gospodarcza eksploatacja tych obiektów
przez zakon. W spisie gospodarczym z wiosny 1410 r. poświadczone są ponadto

dwory zakonne w Myśliborzu (niem. Soldin)

i w Gorzowie (niem. Landsberg)

oraz mały folwark (i zapewne stadnina) w Dankowie (niem. Tankow)

Obecność zakonu niemieckiego w Nowej Marchii miała zupełnie inny wyraz,

aniżeli w Prusach

. W tamtejszym władztwie terytorialnym korporacja posiadała

nieporównywalnie szersze i liczniejsze uprawnienia władcze i była właścicielem
znacznej części dóbr ziemskich. W Nowej Marchii zakon przejął bazę material-

ną po poprzednim władcy, na którą składały się majątki margrabiowskie i róż-

norodne uprawnienia, których liczby i zakresu nie sposób określić. Zachowane

na zjeździe krajowym wiosną 1408 r., co do niepodważalnej pertynencji Santoka do teryto-

rium nowomarchijskiego, oraz w rezultacie podobnych w treści wiadomości od Zygmunta

Luksemburskiego, por. P. v. Niessen, Die Burg Zantoch, s. 43–44. Tę zmianę punktu widze-

nia na sprawę santocką Ulrich von Jungingen zakomunikował Władysławowi II w liście

z 1 VIII 1408 r., por. GStA PK, XX. HA, OF 3, s. 345–346.

GÄB 765.4.23–26; 766.9; por. G. J. Brzustowicz, Średniowieczne Chomętowo, NRH-A,

nr 5: 1998, s. 35–42, tu: s. 38–39; J. Salm, Chomętowo (hasło), [w:] L. Kajzer, S. Kołodziejski,

J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, s. 131; Z. Radacki, Średniowieczne zamki, s. 29–31;

ostatnio zaś P. Kołosowski, Dwór obronny w Chomętowie (gmina Dobiegniew, wojewódz-

two lubuskie). Badania architektoniczno-archeologiczne, [w:] Acta Archaeologica Pomoranica

III. XVI Sesja Pomorzoznawcza, Szczecin 22–24 listopada 2007 r., cz. II: Od późnego średnio-

wiecza do czasów nowożytnych, red. A. Janowski, K. Kowalski, S. Słowiński, Szczecin 2009,

s. 391–398. Dwór murowany (kemnade) i przyległe zabudowania dworskie (hof) zostały

zakupione przez wójta nowomarchijskiego od członków rodziny von Papstein w 1403 r.

Z korporacją zakonną związany był tu również miejscowy karczmarz, por. GÄB 766.12–13.

W literaturze dwór/folwark w Chomętowie określany jest niekiedy jako „zamek”, jednakże

przynajmniej w odniesieniu do 1. dekady XV w. jest to nieporozumienie, por. Z. Radacki,

Średniowieczna zamki Pomorza Zachodniego, Warszawa 1976, s. 11.

GÄB 765.4.18 (w lecie 1408 r. na poddaszu przechowywane zboże); 765.30–31. Ostatnio

Z. Radacki (Średniowieczne zamki, s. 27) błędnie datuje utworzenie dworu choszczneńskie-

go dopiero na lata 40. XV w., gdy tymczasem wzmianki źródłowe z tego okresu poświad-

czają prace budowlano/remontowe we dworze, a nie jego budowę od podstaw.

GÄB 765.18 (w lecie 1408 r. na poddaszu przechowywane zboże).

GÄB 765.26–29. Tu znajdowała się stadnina koni.

GÄB 768.8.

GÄB 768.9. Odnośnie dworu (raczej nie zamku) gorzowskiego por. E. Rymar,

Średniowieczny zamek (dwór) w Gorzowie, NRH-A, nr 6: 1999, t. II, s. 137–141, tu: s. 140;

Z. Radacki, Średniowieczne zamki, s. 27.

GÄB 768.1l (koło Strzelec (Krajeńskich)).

A. Czacharowski, Die Neumark, s. 156–158; idem, Miasta Nowej Marchii w pierwszych

latach panowania Zakonu Krzyżackiego, [w:] Aetas media – aetas moderna. Studia ofia-

rowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red.

H. Manikowska, A. Bartoszewicz, W. Fałkowski, Warszawa 2000, s. 175–181, tu: s. 175.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

źródła wskazują jednakże dość wyraźnie, że znaczna ich część była przedmiotem

sporów z miejscowym rycerstwem i miastami, w związku z czym nie mogła być
efektywnie eksploatowana przez korporację. Uposażenie poszczególnych domów

zakonnych w porównaniu z władztwem pruskim było raczej skromne

. Być może

tłumaczy to również fakt, że kierownictwo zakonne nie podjęło w Nowej Marchii
próby powołania konwentu. Zresztą ani ono, ani wójtowie nie podejmowali po-

czątkowo jakichkolwiek większych prac budowlanych na tym terytorium, które

pozwoliłby na stworzenie warunków do zorganizowania domu konwentualnego;
a i w późniejszych latach miały one zakres bardzo ograniczony

Trudno dokładnie określić liczbę członków zakonu niemieckiego i przy-

należących do niego dinerów i knechtów przebywających w Nowej Marchii
w 1. dekadzie XV stulecia. Obok wójta jedynym zarządcą i jednocześnie człon-

kiem zakonu był leśniczy świdwiński. Tylko ten ostatni miał do dyspozycji podle-

głych braci (najwyżej kilku) mieszkających w tamtejszym domu. Zachowane źró-

dła nie wskazują, by wójt nowomarchijski miał odrębną, stałą siedzibę

i by poza

kapelanem pełniącym jednocześnie funkcje pisarza towarzyszyli mu w trakcie
wypełniania funkcji administracyjnych inni członkowie zakonu. Członkami kor-

poracji nie byli zazwyczaj ani burgrabiowie (błędnie niekiedy określani mianem

starostów) zamków/dworów w Drezdenku i w Kostrzynie, ani włodarze (hofme-
istere) w dworach/folwarkach zakonnych

, ani komornicy (camerere) mianowani,

jak się wydaje, przez wójta w niektórych przynajmniej miastach

. Trudno też jed-

noznacznie określić, ze względu na skąpe rozmiary podstawy źródłowej, jak i czy

w ogóle funkcjonowały na terytorium nowomarchijskim w omawianym okresie
urzędy ‘objezdników’ (heidenreitere) pochodzące z okresu margrabiowskiego

W sytuacji obecności w kraju kilku zaledwie członków korporacji zakonnej

zasadnicze znaczenie dla efektywności zarządu nim ze strony zakonu niemieckiego

mieli przynależący doń dinerzy, witingowie i knechci. Dość skąpa baza źródło-
wa pozwala na tylko ogólne uchwycenie tego zjawiska

. Z listu wójta nowomar-

GStA PK, XX. HA, OBA 29022 (niedatowany, ca 1430–1450 r.) (wykaz uposażenia domu

zakonnego w Choszcznie: jedna wieś, pewien obszar pustkowia (heyde) nad Drawą, prawo

do połowu w pobliskim jeziorze na całej długości jego linii brzegowej, prawo połowu we

wszystkich jeziorach po ich zamarznięciu, pewne dochody z urbury).

Słusznie zauważył to ostatnio Z. Radacki, Średniowieczne zamki, s. 16, 19.

Najczęściej przebywał on najprawdopodobniej w dworze zakonnym w Choszcznie, zapew-

ne w związku z jego dogodnym, niemal centralnym położeniem geograficznym. Tu jednak

nie było domu zakonnego, tak więc nie można owego dworu uznawać za siedzibę wójta.

E. Rymar, Administracja krzyżacka w Nowej Marchii, s. 100.

CDBr A XVIII V/76, s. 332 (7 IX 1408 r., komornicy w Choszcznie (Scharfenberg)

i Gorzowie (Gurtaw), wraz ze swoimi kompanami (kumpane, podkomornicy)).

GStA PK, XX. HA, OF 67, f. 118v–119r (= regest: RHN II, s. 9); por. E. Rymar, Lasy

gorzowskie w wiekach średnich i ich nazwy, NRH-A, nr 14: 2007, s. 119–134, tu: s. 124.

Szeroko zagadnienie różnych grup przynależących do zakonu omawiam w przygotowywa-

nej do druku pierwszej części dysertacji, por. K. Kwiatkowski, Zakon niemiecki jako corpo-

ratio militaris, cz. I: Korporacja i krąg przynależących do niej. Kulturowe i społeczne podstawy

działalności militarnej zakonu w Prusach (do początków XV wieku), Toruń 2012 [w druku].

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

chijskiego Baldwina Stala wiadomo, że w sierpniu 1406 r. 5 sług (gesellen) wraz

z 4 witingami zostało wysłanych na rozkaz wielkiego mistrza Konrada von
Jungingen z Prus do obsady zamku w Drezdenku, wówczas pozostającego jeszcze

wyłączną własnością Ulricha (II) von der Osten

. Z innego źródła wiadomo, iż

owych 5 gesellen było dinerami zakonnymi, co zresztą wynika również z kontekstu

listu wójtowskiego

. Ukazuje to niezwykle ograniczoną skalę zaangażowania się

pruskiej gałęzi zakonu niemieckiego w kontrolę terytorium nowomarchijskiego.

Kiedy 31 X 1403 r. Baldwin Stal pisał do zwierzchnika zakonu w kwestiach

dotyczących m.in. wewnętrznych spraw zarządzanego przez siebie terytorium,

wspomniał o dwóch witingach z pruskich domów zakonnych w Christburgu
(Dzierzgoniu) i Sztumie przebywających niegdyś razem z nim w Landsbergu

(Gorzowie). Prosił wielkiego mistrza o wysłanie listów do obu komturów z prośbą

o ponowne skierowanie obydwóch nad dolną Wartę, gdzie nadal mogliby wyko-
nywać funkcje strażników na murach i inne czynności pomocnicze

. Ówczesną

obecność witingów w Nowej Marchii potwierdzają także zapisy skarbowe

. Max

Toeppen wskazywał, że również zaopatrzenie dla witingów przebywających na
terytorium nowomarchijskim wysyłano z Prus

. Udział pochodzących z Prus

pojedynczych osób na służbie zakonu w zarządzie krajem w omawianym okresie

poświadcza również inny list ze stycznia ca 1411–1413 r., w którym mowa jest o bli-
żej nieznanym dinerze wielkiego komtura, który wysłany z Malborka do Nowej

Marchii został uwięziony przez joannitów na zamku w Santoku

Angażowanie dinerów i witingów w administrowanie nowo nabytym tery-

torium mieści się w zwyczajowej praktyce pruskiej gałęzi zakonu niemieckiego

GStA PK, XX. HA, OBA 841. Wójt nowomarchijski pisał w tej sprawie, iż byłoby dobrze

jeszcze dodatkowych 3 gesellen i 2 witingów mieć na zamku i prosił o przysłanie kilku

rzemieślników. A. Czacharowski, Polsko-krzyżacki spór o Drezdenko i Santok, s. 201, 202,

przyp. 47; sugerował datację tego pisma na początek (luty?) 1406 r., jednakże zestawienie

z zapisem z Księgi Skarbnika Malborskiego wskazuje na późne lato 1406 r.

MTB 404.33–35 (19 VIII 1406 r.): [Z]um irsten 1 m 4 dinern, vom Sthume 2, von Thorun 1,

von Osterode 1, die zogen ken Dryszen, zerunge am donrstage noch assumpcionis Marie.

GStA PK, XX. HA, OBA 722: Ouch liber gnediger meister, so seyn dy wytinge van Kirsburg

vam Stume der tzeit us gewest, das ewer gnade dar tzu welde daroben, das ir iren heren welt

vorschreben, das sie aider bekante us senden worden, wen gros mag an in her mit dem wachende

uff der muren und andern zachen, als ir selber wol megt dorkonnen.

GStA PK, XX. HA, OF 129, f. 252v, 278r.

M. Toeppen, Einige Reste der altpreussischen Sprache, s. 147.

GStA PK, XX. HA, OBA 1787 (= regest: RGN 262; list Reimara von Güntersberg, baliwa

pomorsko-brandenburskiego joannitów do Heinricha von Plauena).

Dinerzy pełnili różnego rodzaju służbę, w tym także militarną na wschodnich rubieżach

kraju pruskiego, m.in. osłaniając prace budowlane w tamtejszych punktach umocnionych,

por. m.in.: GStA PK, XX. HA, OBA 775, k. 2r–2v (1403 lub 1404 r., Ragneta, Kłajpeda,

Niewiaża); OBA 840 ([1405 r.?], Ragneta); OBA 28166, k. 1r, 1v (ca 1400–1420 r.,

Ragneta, Tylża); OBA 28574, k. 1r, 1v (ca 1400–1420 r., bez wzmiankowanego miejsca);

K. Kwiatkowski, Zakon niemiecki jako corporatio militaris, cz. I [w druku]; ostatnio w tej

kwestii uwagi S. Jóźwiaka, J. Trupindy, Budowa krzyżackiego zamku komturskiego w Ragnecie

w końcu XIV – na początku XV wieku i jego układ przestrzenny, „Kwartalnik Historii Kultury

Materialnej”, R. 57: 2009, nr 3–4, s. 339–367.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

i nie jest niczym niezwykłym. W kontekście całościowych analiz dotyczących

Prus można byłoby wnioskować, że tego rodzaju działania wynikały z ograni-
czonych zasobów personalnych korporacji, która w swej pruskiej prowincji nie

miała u progu XV stulecia wystarczającej liczby członków do stworzenia nowych

odpowiednio rozbudowanych struktur zarządu na trzech opanowanych wówczas
obszarach (Żmudzi, Gotlandii i Nowej Marchii). Wypadałoby zatem postawić

tezę, że zakon w początkach XV stulecia nie miał możliwości zbudowania na

terytorium nowomarchijskim takiej struktury administracyjnej, która zapewnia-
łaby efektywną nad nim kontrolę. Zapewne zresztą, będąc tego zupełnie świa-

dome, kierownictwo zakonne wcale do tego nie dążyło, starając się możliwie

najmniejszym kosztem zarządzać krajem nabytym z konieczności i tymczasowo.

Zaprezentowana powyżej dokumentacja źródłowa zdaje się ukazywać obraz moc-
no ograniczonej obecności korporacji krzyżackiej w Nowej Marchii, przynajmniej

w pierwszej dekadzie trwania tamtejszego jej władztwa.

O ile dinerzy i witingowie tworzyli personel o uprawnieniach decyzyjnych,

a więc mogący krótkoterminowo spełniać także funkcje kierownicze, o tyle per-
sonel obsługujący majątek zakonny w kraju i przebywających w nim braci w nowo

organizowanych domach stanowili knechci, nieodłącznie towarzyszący członkom

korporacji

. Wiadomo, że pełnili oni na zamkach i we dworach zakonnych naj-

różniejsze funkcje gospodarcze oraz komunikacyjne (w tym bardzo istotne trans-

portowe)

. Podobnie jak w przypadku dinerów i witingów materiał źródłowy dla

pierwszych lat władztwa zakonnego nad Nową Marchią jest bardzo nieliczny.

Z zachowanych przekazów wynika, że w 1413 r. leśniczy świdwiński miał utrzy-
mywać na zamku stale 23 knechtów, których wójt nowomarchijski uznawał wów-

czas jednak za zupełnie nieużytecznych w aż tak znacznej jego zdaniem liczbie.
Przy tym leśniczy miał w tym czasie żywić ze swojego stołu aż 50 osób

. Oznacza

to, że poza dinerami, witingami i knechtami urzędnicy zakonni korzystali z usług

jeszcze innych osób, zapewne miejscowego pochodzenia, przy czym ich służba
wychodziła poza formalne ramy struktur korporacyjnych i opierała się na nie-

formalnych relacjach między nimi i członkami zakonu zawiązywanych właśnie

w czasie mniej lub bardziej regularnych wspólnych posiłków

. W ten sposób za-

rządcy zakonni uzupełniali niedobory kadrowe, jednocześnie tworząc w wymiarze

lokalnym bazę społeczną własnych rządów. Znanym nieco bliżej przykładem tego
rodzaju relacji może być służba na rzecz zakonu burmistrza Frankfurtu (n. Odrą)

GÄB 765.13 (1 VIII 1408 r., Świdwin); OBA 770 (16 XI 1404 r., knecht wójta nowomar-

chijskiego wzięty do niewoli w Choszcznie (niem. Arnswalde)); ponadto: OBA 810 (16

VII 1405 r.).

Por. m.in. GStA PK, XX. HA, OBA 28868 (niedatowany, ca 1420–1430 r.); OBA 647

(ca 1400 r., transport rzeczy leśniczego zakonnego do szafarza królewieckiego).

GStA PK, XX. HA, OBA 1855 (10 III 1413 r.).

Zagadnienie to w kraju pruskim, ale wyłącznie w odniesieniu do osób w wieku starczym,

a więc już nieaktywnych, analizował Z. H. Nowak, Sprawa zaopatrzenia „emerytalnego”

w zakonie krzyżackim w pierwszej połowie XV wieku, [w:] Zakon krzyżacki a społeczeństwo

państwa w Prusach, red. idem, RTNT, R. 86, Toruń 1995, s. 83–100, tu: s. 85–86.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

Paula Quentina, który przynajmniej od 1399 r.

zbierał i przekazywał wielkiemu

mistrzowi istotne informacje dotyczące Nowej Marchii i pogranicza wielkopol-
sko- oraz nowomarchijsko-brandenburskiego

. Przedstawiający się jako poddany

margrabiego brandenburskiego Josta i rzeczywiście występujący także jako jego
wysłannik

, uznawał się jednocześnie za sługę zwierzchnika zakonu, dość inten-

sywnie współpracując z braćmi, jak się wydaje w zamian za okazywane mu z ich
strony względy oraz uiszczane konkretne subsydia finansowe

Całościowy obraz zarządu Nowej Marchii przez zakon niemiecki pod koniec

1. dekady XV w. ukazuje słabość formalnych struktur władczych, czego istotną przy-
czyną była niewielka liczebność przedstawicieli władcy terytorialnego. Kilku człon-

ków korporacji, prawdopodobnie kilku lub kilkunastu dinerów i witingów wraz z kil-

kudziesięcioma zapewne knechtami przybyłymi z Prus nie mogło w żadnym wypadku

zapewnić efektywnego wykonywania czynności władczych w dość rozległym, rozcią-
gniętym geograficznie kraju liczącym prawdopodobnie co najmniej kilkanaście tysię-

cy mieszkańców i to jeszcze w sytuacji pozostawania władzą „nowo zainstalowaną”.

Materialną podstawą funkcjonowania tego szczątkowego niemalże zarzą-

du zakonnego, obok omówionych wyżej kilku dworów/folwarków, były dochody
z daniny zwanej (ur)bede

, z danin młyńskich (metzen)

, a poza nimi także czyn-

sze z dóbr ziemskich i cła z komór celnych

. Trudno jednoznacznie stwierdzić,

czy już w pierwszej dekadzie rządów zakonu niemieckiego w Nowej Marchii była

pobierana danina określana terminem dinstkorn. Pojawia się ona bowiem dopiero

MTB 37.18–21 (7 XII 1399 r.); 256.24–25 (czerwiec/lipiec 1403 r.); GStA PK, XX.

HA, OBA 723 ([5] XI 1403 r.); MTB 301.8–10 (8 III 1404 r.); OBA 744 (25 IV [1404]

r.); OBA 704 ([17 V 1405] r.); por. A. Czacharowski, Polsko-krzyżacki spór o Drezdenko

i Santok, s. 194.

GStA PK, XX. HA, OBA 704 ([17 V 1405] r.); OBA 1050 ([24] I [1409] r.?); GStA PK, XX.

HA, Perg. Urk., Schiebl XIII, Nr. 8 (= edycja: Das Soldbuch des Deutschen Ordens 1410/1411.

Die Abrechnungen für die Soldtruppen (dalej: SBDO), bearb. u. ed. v. S. Ekdahl, Tl. 1: Text mit

Anhang und Erläuterungen, Veröffentlichungen aus den Archiven Preussischer Kulturbesitz,

Bd. 23/1, Köln–Wien 1988, Anh. 16, s. 170; 10 II 1411 r.); OBA 1520 (25 IV 1411 r.).

GStA PK, XX. HA, OBA 704a ([17 V 1405] r.).

MTB 37.18–21; 570.40–41.

GStA PK, XX. HA, OBA 704 (= edycja: CDBr A XVIII III/91, s. 156; 2 V 1403 r.); odnośnie

daniny na obszarze brandenburskim por. studium O. Merklinghausa, Die Bedeverfassung in

der Mark Brandenburg bis zum 14. Jahrhundert, FBPG, Bd. 8: 1894, Hl. 2, s. 59–102; oraz

P. v. Niessen, Die Bedeverfassung in der Mark Brandenburg (Eine Besprechung der gleichna-

migen Arbeit von M. Merklinghaus, Forschungen z. br. pr. Gesch. VIII, 59–102), SVGNM, H.

4: 1896, s. 104–109; H. Wittlinger, Untersuchungen zur Entstehung und Frühgeschichte der

neumärkischen Städte, „Die Neumark. Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark”,

H. 8: 1932 (Landsberg (Warthe)), s. 119–121.

Por. np. CDBr A XVIII I/60, s. 38–39 (opłaty za korzystanie z młyna zakonnego

w Choszcznie); w kwestii akcji wykupów (często narzucanych i wymuszanych) młynów

miejskich przez Zakon po (1400) 1402 r. por. K. Heidenreich, Der Deutsche Orden in der

Neumark, s. 23–25; A. Czacharowski, Miasta Nowej Marchii, s. 177–179.

Bliżej odnośnie tych zagadnień por. K. Heidenreich, Der Deutsche Orden in der Neumark,

s. 21–25, 27–29.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

w sprawozdaniu Nikolausa von Nickerich z urzędu wójtowskiego z 29 IX 1430 r.

Wszystkie te źródła fiskalne nie przynosiły – jak się zdaje – zbyt wysokich docho-
dów, stąd finansowo wójt nowomarchijski był w dużej mierze zależny od zwierzch-

nika. Zależność tę pogłębiał fakt, iż zakon nie posiadał do 1409 r. (i jeszcze długo

później) na terytorium nowomarchijskiej własnej mennicy

Kraj stanowił oczywiście – jak każdy – bazę mobilizacyjną, choćby w związ-

ku z faktem, że zakon przejął pochodzące z czasów margrabiowskich zobowią-
zania rycerzy i giermków oraz gmin miejskich do powinności militarnych wobec

władcy terytorialnego. Ścisłe określenie potencjału mobilizacyjnego terytorium

(manschafft)

jest niemożliwe. Pewną orientację daje lista rycerzy i knechtów,

którzy zapewne w ciągu lata 1402 r. złożyli hołd wielkiemu mistrzowi przez
pośrednictwo jego wysłanników. Zawiera ona imiona 160 (161) rycerzy (rittere)

i giermków (knechte) przysięgających wierność Konradowi von Jungingen i zako-

nowi niemieckiemu

. Możliwości mobilizacyjnych 14 miast nowomarchijskich

w początkach XV w. nie sposób miarodajnie ocenić.

Z racji swojego położenia względem Wielkopolski stanowiło terytorium

nowomarchijskie potencjalny obszar wypadowy w różnych kierunkach, w tym

także na południowy wschód. Kierownictwo zakonne było świadome tych

GÄB 772.23.

Była to danina zbożowa i można przypuszczać, że była ona ściągana na

obszarze wójtostwa na św. Michała (29 września) w zamian za zwolnienie od wszelkiego

rodzaju służb, w tym również tych o charakterze militarnym.

Mennice w Świdwinie i Choszcznie zostały najprawdopodobniej zorganizowane dopiero

w 3. i 4. dekadzie XV stulecia; por. M. Maciejowski, M. Pawłowski, Kontakty Pomorza

Zachodniego z Zakonem Krzyżackim w późnym średniowieczu w świetle skarbu monet z XV w.

z Kamienia Pomorskiego, MZP, t. 45: 1999, s. 455–484, tu: s. 464; T. Szczurek, Tezauryzacja

w średniowieczu na pograniczu Wielkopolski, Pomorza i Ziemi Lubuskiej, NRH-A, nr 17:

2010, s. 15–61, tu: s. 21.

Takim terminem określał w liście do Władysława II z 2 VIII 1408 r. rycerzy nowomar-

chijskich Ulrich von Jungingen, GStA PK, XX. HA, OBA 1000; por. też inne przekazy:

OBA 983 (= edycja: CDBr A XVIII III/100, s. 164; 28 IV 1408 r., manschafft mogąca

najechać Nową Marchię); także późniejsze: OBA 27849 (ca 1420–1440 r., de manschop alle

den deme lande thu Schivelben); OBA 8598 (10 XI 1444 r., manschafft komtura elbląskiego).

Znaczenie terminu ‘mannschaft’ jako ‘kontyngentu zbrojnego’, ‘służby zbrojnej’ poświad-

czone jest także w początkach XV w. bezpośrednio w źródłach proweniencji zakonnej,

por. OBA 1770, k. 1r–1v (1412 r., zakonny opis treści dokumentów wystawionych przez

Władysława II dotyczących zastawu Nowej Marchii, Drezdenka i Świdwina przez Zakon).

‘Mannschaft’ oznaczał również zbrojną drużynę rycerza bądź ‘knechta’, której członków

łączyły z jej wodzem określone relacje, w tym również lenne, por. OBA 1794 (1412–1413 r.,

manschaft rycerza nowomarchijskiego Ludekego von Nörenberg).

GStA PK, XX. HA, OBA 727, k. 2r–2v, 3r–4r (= mocno skrócony regest: RGN 92).

Były to: Barlinek (niem. Neu-Berlin, Berlinchen), Barnówko (niem. Newenbernow,

Berneuchen), Chojna (stpol. Chojnica, niem. Königsberg), Choszczno (niem. Arnswalde),

Danków (niem. Tankow), Dobiegniew (niem. Woldenberg), Drawsko (Pomorskie) (niem.

Dramburg), Gorzów (Wielkopolski) (niem. Landsberg), Kostrzyn (niem. Küstrin), Lipiany

(stpol. Lipiana, niem. Lippehne), Mieszkowice (niem. Bärwalde), Moryń (stpol. Murzynno,

niem. Mohrin), Myślibórz (niem. Soldin), Strzelce (Krajeńskie) (niem. Friedenberg),

Trzcińsko (niem. Schönfließ). Ponad 100 lat później, wg wykazów z 1529 r., były one zobo-

wiązane łącznie do wyasygnowania 240 zbrojnych, por. J. Dobosz, Kostrzyn nad Odrą, s. 106.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

możliwości, na co wskazują wyraźnie plany wojenne w sierpniu 1409 r., jednak aż

do tego okresu, począwszy od lata 1402 r., nie ma jakichkolwiek przesłanek, by
za ową świadomością szły określone działania mające na celu stworzenie w któ-

rymś z ośrodków nowomarchijskich militarnego punktu oparcia. Nie wydaje się

zatem, by wielki mistrz wraz z dostojnikami zakładali w jakimkolwiek momen-
cie między 1402 a 1409 r. możliwość podjęcia z terytorium nowomarchijskie-

go zakrojonej na szeroką skalę akcji zbrojnej przeciwko Królestwu Polskiemu

bądź któremukolwiek z sąsiadujących z Nową Marchią władztw terytorialnych.
Natomiast małe grupy wypadowe działać mogły z każdego punktu i w każdym

kierunku i nie potrzebowały większej bazy wypadowej.

Znaczenie komunikacyjne terytorium nowomarchijskiego, jak się wydaje,

również nie było dla Zakonu zagadnieniem najważniejszym. Przez Nową Marchię
przebiegały tylko niektóre szlaki komunikacyjne prowadzące do Prus, przy czym

nawet i te nie wiodły wyłącznie przez to terytorium, zaś nie ma poświadczeń

źródłowych, by kierownictwo zakonne starało się pozyskać kolejne istotne wę-
złowe punkty komunikacyjne na tych trasach. Nawet w sytuacji, kiedy były ku

temu realne możliwości, jako kontrahent w alienacji dóbr ziemskich występował

zakon joannitów a nie zakon niemiecki

. Wiadomo zresztą, że w 1409 r., mimo

iż trasy przemarszu oddziałów najemnych i ‘gości’ z Zachodu przebiegały przez
terytorium nowomarchijskie, to jednak przyjmowanie tych zbrojnych grup i ich

przegląd (musterung) odbywał się już w Prusach (w Lędyczku (niem. Landeck),

głównie zaś w Człuchowie (niem. Schlochau)), bowiem istniało realne zagroże-
nie w przewożeniu gotówki, którą opłacano żołd

. W związku z ograniczonymi

możliwościami kontroli kraju przez korporację, bezpieczeństwa na drogach nikt
nie mógł i nie był w stanie zapewnić, zaś niemoc zakonu w tym zakresie była tym

większa, że pozostawał on w stanie konfliktów/sporów (fehde) z miejscowymi tu-

dzież pomorskimi rodami rycerskimi. Próba wystąpienia Zakonu jako władcy te-

rytorialnego w charakterze czynnika mitygującego życie społeczne – łagodzącego
spory i wprowadzającego landfrydy (pokoje ziemskie) – nie przyniosła efektu,

bowiem w skomplikowanym zastanym już systemie relacji między poszczególny-

mi rodzinami i frakcjami

100

w swej praktyce władczej sam popadał nieuchronnie

w konflikty, występując w nich jako jedna ze stron.

W dniu 13 I 1409 r. joannici wzięli w zastaw od margrabiego Josta landwójtostwo stern-

berdzkie (torzymskie) wraz z wszystkimi przynależnymi doń prawami, zamek w Santoku,

miasto Rzepin (niem. Reppen) oraz ‘urbede’ w Ośnie (Lubuskim) (niem. Drossen) za sumę

2 700 kop groszy czeskich, por. CDBr A XIX, X/33, s. 144–146; E. L. Wedekind, Geschichte

des Johanniter-Ordens bes. dessen Heereisterthums Sonnenburg oder Ballei Brandenburg, Berlin

1853, s. 88; za nim niedokładnie B. Kozłowska, Posiadłości joannitów na Pomorzu Zachodnim

i Ziemi Lubuskiej XII–XV w., „Szczecińskie Studia Historyczne”, nr 8, Zeszyty Naukowe

Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 140, Szczecin 1995, s. 5–23, tu: s. 19.

Por. rozważania niżej, fragm. V.

100

Odnośnie wróżd (‘fehde’) rycerzy i giermków nowomarchijskich na przełomie XIV i XV

w. por. poglądowo m.in. G. Sello, Einleitung, [w:] Geschichtsquellen des burg- und schloßgeses-

senen Geschlechts von Borcke, hrsg. v. G. Sello, Bd. II: Bis zum Ausgang des 15. Jahrhunderts,

Berlin 1903, s. 1–77, tu: s. 19–22.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

Przywoływane już spisy inwentarzowe urzędu wójtowskiego sporządzone

dla potrzeb administracyjnych przy zmianie obsady osobowej 1 VIII 1408

101

i 25

IV 1410 r.

102

dostarczają znacznej porcji informacji o ówczesnym stanie zarządu

Nowej Marchii, w tym także w trakcie trwania wojny 1409–1411 r.

103

. Wstępna

analiza wskazuje, że w stosunku do stanu z 1 VIII 1408 r. (zmiana Baldwina
Stala na Arnolda von Baden) w dniu 25 IV 1410 r. (zmiana Arnolda von Baden na

Michaela Küchmeistra) nie widać zwiększonych zasobów w sprzęcie militarnym,

które świadczyłyby o szczególnej wadze przywiązywanej przez kierownictwo za-
konne do władztwa nowomarchijskiego. W domu zakonnym w Świdwinie wio-

sną 1410 r. przechowywano broń pozwalającą uzbroić ca 18 zbrojnych (typu ‘men

at arms’) i 27 kuszników

104

, w Drezdenku zaś sprzęt dla ca 4 zbrojnych i 29 kusz-

ników

105

. Wypada zatem przypuszczać, że kierownictwo zakonne od lata 1409 r.

nie poczyniło żadnych działań w kierunku zwiększenia potencjału militarnego

korporacji na terytorium nowomarchijskim. Albo nie miało ku temu możliwo-
ści i środków, albo też nie widziało takiej konieczności. Najprawdopodobniej zaś

oddziaływały w tym przypadku obydwa czynniki pospołu. Dostojnicy zakonni

z wielkim mistrzem na czele nie postrzegali obszaru Nowej Marchii w kategoriach
szczególnego terytorium zapewniającego połączenia komunikacyjne z obszarami

położonymi dalej na zachód, które miałyby być niezbędne do prowadzenia dłuż-

szych działań wojennych przeciwko Królestwu Polskiemu. Nie ulega wątpliwości,
że geopolityczne struktury konceptualizacji i projekcji rzeczywistości wyrażające

się m.in. w stosowaniu kategorii „korytarzy terytorialnych” charakterystycznych

dla XIX i XX stulecia były im całkowicie obce.

Przeprowadzona analiza wskazuje więc, że Nowa Marchia w końcu 1. dekady

XV stulecia miała dla Zakonu zarówno z gospodarczego, jak i militarnego punktu

widzenia, znaczenie niezwykle ograniczone, tym bardziej, że nie posiadał on ani
sił, ani środków, by swoją władzę na tym terytorium zintensyfikować. Tym samym

jego realne władztwo było tu bardzo ograniczone. Z punktu widzenia zakonu nie-

mieckiego w 1. dziesięcioleciu XV w. zastawny zakup Nowej Marchii i następnie
władanie tym krajem było dlań niejako złem koniecznym wynikającym z prze-

słanek głównie – jeśli nie wyłącznie – natury politycznej. Przez cały ten okres

kierownictwo zakonne nie mogło być pewne utrzymania kraju i zabezpieczenia
go przed ewentualnością zakupu przez króla polskiego

106

, tym bardziej, że suma

101

GÄB 765.1–766.41.

102

GÄB 767.1–768.16.

103

Kolejne wykazy pochodzą z kwietnia i czerwca 1413 r.; por. GÄB 768.17-769.4;

769.5-770.30.

104

GÄB 767.16.22 (w dniu 1 VIII 1408 r. było tylko o 16 kusz więcej).

105

GÄB 767.31.32 (tu żadnej zmiany w stosunku do 1 VIII 1408 r.).

106

Władysław II bowiem po 1402 r. nie zrezygnował z pozyskania Nowej Marchii, w której to

kwestii dowodnie prowadził m.in. w styczniu 1408 r. rozmowy z wysłannikiem Zygmunta

Luksemburskiego, wojewodą siedmiogrodzkim Ściborem ze Ściborza, por. GStA PK, XX.

HA, OBA 983. Przy tym wydaje się, że osobą działającą na rzecz tej alienacji był przede

wszystkim węgierski wojewoda kujawskiego pochodzenia; o nim por. S. A. Sroka, Polacy

na Węgrzech za panowania Zygmunta Luksemburskiego 1387–1437, Kraków 2001, s. 73–104.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

zastawna określona dokumentami z 25 VII i 29 IX 1402 r. została w całości uisz-

czona Zygmuntowi Luksemburskiemu dopiero po kilku latach

107

i dopiero wraz

z wystawieniem przez węgierskiego monarchę dokumentu z 27 I 1409 r. Zakon
formalnie uzyskiwał pewność co do tego, że terytorium nowomarchijskie nie zo-

stanie wykupione (= zastawione) przez kogokolwiek innego poza trzema panami

z rodu Luksemburgów

108

W ten sam kontekst należałoby wpisywać zabiegi króla polskiego o nabycie ziemi stern-

berdzkiej (torzymskiej) w 1403 r., por. GStA PK, XX. HA, OBA 723; A. Czacharowski,

Polsko-krzyżacki spór o Drezdenko i Santok, s. 194–195; także M. Eckert, Z dziejów Rzepina,

„Rocznik Lubuski”, t. 3: 1961, s. 156–189, tu: s. 165. Także na sojusz z margrabią mi-

śnieńskim Wilhelmem I Jednookim (der Einäugige) można spojrzeć w kontekście jego

ówczesnego władztwa w Marchii Brandenburskiej, które Jost przekazał mu (tytułem zasta-

wu) w Berlinie 12 X 1402 r., por. O. Tschitsch, Die Übertragung der Mark Brandenburg an

Wilhelm von Meißen im Jahre 1402 nach einer neu aufgefundenen Urkunde des Brandenburger

Stadtarchivs, FBPG, Bd. 6: 1893, Hl. 2,s. 565–571; V. Štěpán, Moravský markrabé Jošt,

s. 542; przy czym należy zauważyć, że spotkało się to z pozytywnym przyjęciem wielkie-

go mistrza, por. CDBr A XXIV, XIII/174, s. 112–113 (= Codex Diplomaticus Prussicus.

Urkunden-Sammlung zur ältern Geschichte Preusens aus dem Königl. Geheimen Archiv zu

Königsberg nebst Regesten, hrsg. v. J. Voigt, Bd. V, Königsberg 1857, Nr. 132, s. 177–178;

6 XI 1402 r.). Całe owo samo w sobie warte bliższego omówienia zagadnienie wymaga

podjęcia dokładniejszej analizy, wraz z próbą wyjaśnienia motywów polskiego monarchy

i jego otoczenia w tych niemal notorycznie ponawianych działaniach. Czy chodziło tu

jedynie o praktykę szkodliwego działania względem zakonu niemieckiego, czy też może

konkretną rolę odgrywała tu (także, a może przede wszystkim) idea regni Poloniae i ide-

owo-polityczny imperatyw przywrócenia zwierzchniej władzy króla polskiego wszystkich

ziem wedle ówczesnych opinii wchodzących w jego skład?

107

Dowodnie określona jest ona jako zapłacona w dokumencie z 27 I 1409 r., por. DOZA,

Urkunden, 1409 Jan. 27., Nr. 2870, http://www.mom-ca.uni-koeln.de/mom/AT-DOZA/

8UNXQGHQFKDUWHU GRVWĊS ] II 2012 r.) (= częściowa edycja: CDBr B III, 1284,

s. 170–171 = regest: SVDO I 64 = Die Urkunden des Deutschordenszentralarchiv in Wien.

Regesten, hrsg. v. U. Arnold, Tlbd. II: Februar 1313 – November 1418, Quellen und Studien

zur Geschichte des Deutschen Ordens, Bd. 60/II, Veröffentlichungen der Internationalen

Historischen Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens, Bd. 11/II, Marburg

2007, Nr. 2870); E. Weise, [w:] SVDO I, s. 25; ostatnio niezbyt ściśle w tej kwestii, idąc za Z.

H. Nowakiem, S. Szybkowski (Relacje Królestwa Polskiego i zakonu krzyżackiego z Królestwem

Węgierskim, [w:] S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy

z zakonem krzyżackim, s. 44–47, tu: s. 46–47), który pisze o „zadeklarowaniu ostatniej raty” 27

I 1409 r. i błędnie sugeruje, że Zakon nabył Nową Marchię „na wieczyste posiadanie”. Owe

40 000 guldenów węgierskich było nie tyle ratą z pierwotnej sumy 63 200 guldenów wę-

gierskich, ile odrębnym dodatkiem, który łączną wysokość zastawu podwyższał do 103 200

guldenów, zaś tytuł prawny Zakonu do terytorium nowomarchijskiego niezmiennie pozo-

stawał ograniczony prawami do wykupu zarezerwowanymi dla Zygmunta Luksemburskiego,

Wacława IV i Josta, a więc w żadnym razie nie była to własność wieczysta korporacji.

108

DOZA, Urkunden, 1409 Jan. 27., Nr. 2870, http://www.mom-ca.uni-koeln.de/mom/AT-

DOZA/Urkunden/2870/charter (dostęp z 25 II 2012 r.).

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

***

Jak już stwierdzono wyżej, w Nowej Marchii zakon niemiecki napotkał sieć

różnorodnych, niekiedy skomplikowanych powiązań i zależności między ro-
dami i rodzinami miejscowych rycerzy (rittere) i giermków (knechte). Terytorium

nowomarchijskie, podobnie zresztą, jak inne kraje Rzeszy, cechował wysoki po-
ziom skonfliktowania posiadaczy ziemskich, niezależnie od zakresu posiadanych
uprawnień władczych

109

. Liczne spory (wróżdy, fehde), zwłaszcza te toczone przez

przedstawicieli najmożniejszych i najbardziej wpływowych rodów, niekiedy także
przez poszczególne rodziny wewnątrz nich, w związku z częstymi przypadkami

dzierżenia dóbr także poza granicami Nowej Marchii przybierały charakter kon-

fliktów transgranicznych, w których niejednokrotnie stroną byli książęta pomorscy

(szczecińscy bądź słupscy) z jednej a wójtowie nowomarchijscy z drugiej strony

110

Konfliktom tym nie mogli zazwyczaj zapobiec ani jedni, ani drudzy

111

. Z drugiej

strony były one istotnym czynnikiem dość znacznej, jak się zdaje, mobilności rycer-
stwa nowomarchijskiego, którego przedstawiciele, często pojawiając się w otoczeniu

109

Odnośnie problematyki zróżnicowania warstwy posiadaczy ziemskich w Nowej Marchii

(oraz szerzej w Marchii Brandenburskiej) por. m.in. A. F. Riedel, Von dem Unterschiede

zwischen den beschlossenen und den unbeschlossenen Geschlechtern der Brandenburgischen

Ritterschaft, „Märkische Forschungen”, Bd. 1: 1841, s. 266–290; A. Czacharowski,

Struktury organizacyjne rycerstwa Nowej Marchii w późnym średniowieczu, [w:] Europa

Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów. Materiały z sympozjum, Toruń, 14–15 grudnia

1995 r., red. K. Zielińska-Melkowska, Toruń 1997, s. 333–341; idem, Der neumärkische

Adel während der Auseinandersetzungen zwischen Polen und dem Deutschen Orden um die

Wende vom 14. zum 15. Jahrhundert, [w:] Slawen und Deutsche im südlichen Ostseeraum

vom 11. bis 16. Jahrhundert. Archäologische, historische und sprachwissenschaftliche Beispiele

aus Schleswig-Holstein, Mecklenburg und Pommern. Vorträge Symposium Kiel, 18.–19.

Oktober 1993, hrsg. v. M. Müller-Wille, D. Meier, H. Unverhau, Veröffentlichungen

des Instituts für Landesforschung der Christian-Albrechts-Universität zu Kiel, Bd. 3,

Neumünster 1995, s. 149–169; także uwagi G. Kratza (Die pommerschen Schloßgesessenen,

Berlin 1865, s. 3–15) odnoszące się również do terytorium nowomarchijskiego;

oraz prace C. Fuchsa, Zur Geschichte des gutsherrlich-bäuerlichen Verhältnisses in

der Mark Brandenburg, „Zeitrschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte”,

Germanische Abteilung, Bd. (12) 25: 1891, s. 17–33; i H. Cramera, Die Herren von

Wedel im Lande über der Oder. Besitz- und Herrschaftsbildung bis 1402, „Jahrbuch für die

Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands”, Bd. 18: 1969, s. 63–129.

110

Por. np. GStA PK, XX. HA, OBA 983 (= edycja: CDBr A XVIII III/100, s. 163–164);

E. Rymar, Niektóre momenty dziejowe Ziemi Chojeńskiej i Chojny w średniowie-

czu. Kolonizacja niemiecka w XIII w. (1), [w:] Chojna i okolice na przestrzeni wieków,

red. R. Skrycki, Chojna–Zielona Góra 2007, s. 37–63, tu: s. 59.

111

K. Heidenreich, Der Deutsche Orden in der Neumark, s. 30–31. Przykładem może być

‘fehde’ Johanna von Schöningen (z Krajnika Górnego (niem. Hohenkränig) i Dolnego,

(niem. Niederkränig)) i Lamprechta von Wedel (z Czartoryi, niem. Wedell) z Wedegonem

z Widuchowy (niem. Fiddichow) i Henningem von Rehberg, por. G. J. Brzustowicz,

Z dziejów Wedlów w okolicach Chojny w XIII–XVI w., [w:] Chojna i okolice na przestrzeni

wieków, s. 65–86, tu: s. 80.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

książąt pomorskich, stawali się tym samym dość istotnym czynnikiem politycznym

w kształtowaniu relacji między wójtami i Zakonem a władcami z rodu Gryfitów

112

W takiej sytuacji przy niewielkiej liczbie własnego personelu wójtom za-

konnym zależało na nawiązaniu bliższych relacji przynajmniej z częścią posia-
daczy ziemskich, na których pomoc w zarządzie kraju mogliby w przyszłości

liczyć. Pierwszą okazją ku temu był hołd złożony przez rycerzy i giermków (oraz
przedstawicieli miast) nowomarchijskich przed Johannem von Techwitz

113

jako

wysłannikiem wielkiego mistrza w Choszcznie 9 VIII 1402 r.

114

oraz następ-

nie najprawdopodobniej pierwszy zjazd wójta z przedstawicielami mieszkańców
kraju odbyty w tymże mieście 26 II 1403 r.

115

Dla okresu 1. dekady XV stulecia trudno mówić o wyraźnej dominacji jed-

nej bądź kilku rodzin rycerskich na terytorium Nowej Marchii. Lokalne znacze-
nie odzyskali członkowie silnie rozrodzonego w kilka gałęzi rodu von Wedel – po

112

Jako egzemplifikacja tego zjawiska niech posłuży tu akt prawny dokonany i poświadczo-

ny przez Bogusława VIII w Stargardzie (Szczecińskim) (niem. Stargard) 1 XI 1409 r.

(a więc już w okresie trwania konfliktu wielkiego mistrza z królem polskim), w którym

książę nadawał miejscowe wójtostwo z przynależącymi doń prawami władzom miejskim

Stargardu, zaś przy wystawianiu dokumentu świadkowali m.in. związani z Zakonem krewni

Godeke von Wedel i Henning von Wedel, obok Hansa von Borcke, marszałka książęcego

Dahmego von Flemming i baliwa joannickiego Reimara von Güntersberg, por. W. Barthold,

Geschichte von Rügen und Pommern, Tl. III: Vom Tode Barnims I. (1278) bis zum Auftreten

der Hohenzollern in der Mark Brandenburg (1411), Hamburg 1842, s. 615, przyp. 4 na tejże.

113

MTB 177.23–26; GÄB 673.28–31. Błędnie widziano obecność Baldwina Stala w Nowej

Marchii już w sierpniu i wrześniu 1402 r., por. E. Rymar, Administracja krzyżacka w Nowej

Marchii, s. 103. Nie ma bowiem podstaw do datacji listu Baldwina Stala do gminy miejskiej

Chojny (niem. Königsberg) na 9 IX 1402 r., jak czynił do A. F. Riedel, por. CDBr A XIX

XI/183, s. 291–292. Natomiast V. Štěpán (Moravský markrabé Jošt, s. 535) uważa, że ówcze-

snym wójtem świdwińskim był Johann von Mülheim, były komtur krajowy czeski i morawski.

114

GStA PK, XX. HA, Perg.-Urk., Schiebl. 43, Nr. 8 (= edycja: CDBr A XXIV, XIII/177,

s. 115–116); GStA PK, XX. HA, OBA 727, k. 2r–2v, 3r–4r; por. A. Czacharowski, Struktury

organizacyjne rycerstwa Nowej Marchii, s. 336; E. Rymar, Administracja krzyżacka w Nowej

Marchii, s. 103. Odnośnie przedstawicieli poszczególnych rodzin nie dokonano jeszcze cało-

ściowej analizy zachowanych list hołdowniczych, zagadnienie było traktowane jedynie przy-

czynkowo, por. m.in. E. Rymar, Wybrane momenty dziejowe Ziemi Chojeńskiej, s. 18, 34; idem,

Początki Horkerów – rodu rycerskiego ziemi gorzowskiej i myśliborskiej (XIV–XV w.), NRH-A,

nr 5: 1998, s. 307–311, tu: s. 309; idem, „Stolec” (Stolzenburg) – Różanki to go-

rzowskie czy zawsze zamek koło Morynia?, NRH-A, nr 9: 2002, s. 249–253, tu:

s. 250; idem, Nowomarchijski ród Marwitzów w średniowieczu, NRH-A, nr 10:

2003, s. 267–283, tu: s. 272; idem, Straussowie – ród rycerski Nowej Marchii (w zie-

mi chojeńskiej, myśliborskiej i gorzowskiej), NRH-A, nr 11: 2004, s. 267–277, tu:

s. 269; idem, Kilka mniej znanych rodów rycerskich ziemii gorzowskiej w śred-

niowieczu, NRH-A, nr 15: 2008, s. 253–260, tu: s. 256; idem, Kilka mniej znanych rodów

rycerskich ziemii gorzowskiej i myśliborskiej w średniowieczu, NRH-A, nr 17: 2010, s. 363–

374, tu: s. 364, 373; G. J. Brzustowicz, Z dziejów Wedlów w okolicach Chojny, s. 80; idem,

Rycerze i Młyn Szlifierski. Studia z dziejów dawnego miasta Kalisza Pomorskiego i rycerstwa

ziemi kaliskiej, Kalisz–Choszczno 2004, s. 45; idem, Pełczyce – Bernstein. Z dziejów Ziemi

Pełczyckiej, Choszczno 2004, s. 56).

115

A. Czacharowski, Miasta Nowej Marchii, s. 177.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

kryzysie, jaki spotkał ich w 2. połowie lat 70. XIV w.

116

. Od jesieni 1404 r. związa-

ny był z Zakonem m.in. Henning von Wedel (z Krzywnicy (niem. Uchtenhagen)
i Drawna (niem. Neuwedell))

117

i Viviantz (III) von Wedel (z Recza (niem. Reetz)

i Osieczna (niem. Hochzeit))

118

. Zwolennikami władzy zakonu niemieckiego

w Nowej Marchii stali się dość szybko przedstawiciele rodziny von Güntersberg,
roszczący sobie w oparciu o nadania cesarskie z 19 VII 1378 r. oraz margrabiow-

skie z 17 II 1399 r. i 18 IV 1402 r. prawa do ziem położonych między Drawą (niem.

Drage), Notecią (niem. Netze) i Gwdą (niem. Küddow) o powierzchni co naj-
mniej ca 850 km

2 119

. Wśród nich bliskie relacje z wójtem zakonnym utrzymywał

zwłaszcza Heinrich von Güntersberg

120

. Również członkowie rodu von Hagen

jawią się w zachowanych źródłach z tego okresu jako związani z Zakonem. Ich
dwaj przedstawiciele, Janekin (Hans) i Ludwig (IV), poświadczeni są w grupie

rycerzy i giermków składających hołd w lecie 1402 r.

121

. Dwaj ich krewni, Hanusz

i Markward, w 1410 r. służyli na rzecz wójta nowomarchijskiego, skoro w okresie
powojennym ich dobra w rejonie Pełczyc (niem. Bernstein) zostały splądrowane

przez zbrojnych pozostającego w konflikcie z Zakonem księcia pomorskiego

122

Przynależność rodowa, a niekiedy nawet i rodzinna, nie była jednak zazwy-

czaj czynnikiem determinującym nastawienie i stosunek poszczególnych rycerzy

i giermków do władzy terytorialnej, czego wyrazistym przykładem są choćby

rody von Güntersberg i von Wedel

123

. Stąd też ogólnikowe i jednolite traktowa-

nie rycerstwa nowomarchijskiego w kontekście jego sympatii politycznych nie
ma podstaw bytu. W świetle zachowanej dokumentacji źródłowej trudno mówić

o akcentowanych przez starszą literaturę powszechnych rzekomo nastrojach anty-

krzyżackich w okresie przed 1409 r.

124

. Zjazd przedstawicieli kraju z Baldwinem

Stalem w Gorzowie w maju 1408 r. i prawdopodobnie także następny tamże

116

E. Rymar, Nowa Marchia za Luksemburgów, s. 75, 76.

117

GStA PK, XX. HA, OBA 770 (= edycja: CDBr A XVIII III/92, s. 157); OBA 805a

(= edycja: CDBr A XVIII III/94, s. 158–159); OBA 805b (= edycja: CDBr A XVIII III/95,

s. 159); OBA 849 (= edycja: CDBr A XVIII III/97, s. 160–161).

118

GStA PK, XX. HA, OBA 799 (= edycja: CDBr A XVIII III/93, s. 157–158).

119

E. Rymar, Polityczne losy ziem wielkopolskich między Drawą, Gwdą i Notecią, w szczególności

ziemi wałeckiej, w latach 1360–1411, PZP), R. 18 (47): 2003, z. 4, s. 5–43, tu: s. 25–26, 32;

idem, Nowa Marchia za Luksemburgów, s. 79–80, 93, 95.

120

E. Rymar, Nowa Marchia za Luksemburgów, s. 95–96.

121

R. Eckert, Geschichte von Landsberg an der Warthe. Stadt und Kreis, Landsberg 1890, s. 79;

za nim E. Rymar, Post scriptum do rozprawy Grzegorza Jacka Brzustowicza o rodzie Hagenów

nowomarchijskich, NRH-A, nr 2: 1995, s. 194–200, tu: s. 197.

122

G. J. Brzustowicz, Ród Hagenów (Indagine) w średniowieczu. Z heraldyki i genealogii ry-

cerstwa Nowej Marchii i Pomorza Zachodniego, NRH-A, nr 2: 1995, s. 58–77, tu: s. 65;

por. też krytyczne uwagi E. Rymara (Post scriptum, s. 197) posiadłości ziemskich obu

członków rodu i w kwestii rzekomej śmierci Janekina (Hansa) von Hagen w 1410 r.

123

GStA PK, XX. HA, OBA 930; por. zbyt kategoryczną interpretację A.

Czacharowskiego (Pogranicze Nowej Marchii, s. 81), który uznawał, że spośród człon-

ków rodu von Güntersberg wszyscy byli w 1407 r. przeciwnikami władzy zakonu

niemieckiego w Nowej Marchii.

124

Tak m.in. A. Czachorowski, Pogranicze Nowej Marchii, s. 81.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

w dniu 2 III 1409 r. z Arnoldem von Baden wskazywałyby zupełnie na co inne-

125

. Jednocześnie nic bliższego nie wiadomo o zjeździe Ulricha von Jungingen

z rycerzami i giermkami nowomarchijskimi w Kosobudach (niem. Kossabude)
w połowie lipca 1409 r.

126

, poza tym, że po nim nastąpiło spotkanie z przed-

stawicielami rycerstwa w Malborku 29 lipca

127

. Czynniki zbliżające niektóre

możne rodziny rycerskie do zakonu niemieckiego były znacznie zróżnicowane.
Słusznie podkreślano w dawniejszych badaniach politykę pożyczek pieniężnych

na rzecz rycerzy, podjętą przez Baldwina Stala

128

i kontynuowaną przez Arnolda

von Baden

129

, przy czym należałoby ją traktować jako przedłużenie znanej i sto-

sowanej od dawna praktyki udzielania przez kierownictwo zakonne subsydiów
finansowych bądź żołdu przedstawicielom pomorskich rodzin rycerskich w za-

mian za zobowiązanie do służby zbrojnej na jego rzecz

130

. Wiadomo bowiem, że

wójt nowomarchijski udzielał pożyczek na wyraźne polecenie i za zgodą wielkie-

go mistrza Konrada von Jungingen

131

. Drugą formą pozyskiwania sobie rycerzy

i giermków było nadawanie im dóbr ziemskich bądź korzystne dla posiadaczy
ziemskich zmiany w zakresie służb (manndienst) pełnionych z dzierżonych mająt-

ków

132

, choć w związku z niewielkimi rozmiarami domeny władczej działania te

nie mogły przybrać szerszych rozmiarów, a więc możliwość oddziaływania wład-

cy terytorialnego była tu ograniczona. Jako trzeci determinant zbliżający część
rycerstwa nowomarchijskiego do przedstawicieli korporacji zakonnej jawić się

może wspólna świadomość społeczno-kulturowa, mianowicie poczucie szlachec-

kiego ekskluzywizmu i elitarności, na co nie zwracano dotychczas w literaturze
większej uwagi – przy tym kwestia ta wymaga pogłębionych badań.

Relacje władz zakonnych z miastami nowomarchijskimi wydają się być bar-

dziej złożone, m.in. w związku z tym, że w grę wchodziły, w znacznie większym

125

GStA PK, XX. HA, OF 3, s. 345–346; GStA PK, XX. HA, OBA 1056, k. 2r.

126

MTB 551.16–17; 552.11–15.

127

MTB 556.21–22.

128

GÄB 766.27–29 (pożyczka wysokości 1 000 grzywien finkenaugen dla Hansa von

Uchtenhagen i Matzkego von Uchtenhagen); GÄB 766.29–33 (pożyczka wysokości 100

kop groszy czeskich dla Hassona von Uchtenhagen pod zastaw ¼ Recza (niem. Reetz)).

129

GQGB II 24 (2 III 1409 r., pożyczka dla Matzkego von Borcke wysokości 380 grzywien

finkenaugen).

130

E. Kutowski, Zur Geschichte der Söldner in den Heeren des Deutschordensstaates in Preussen bis

zum ersten Thorner Frieden, „Oberländische Geschichtsblätter”, H. 14: 1912, s. 407–522, tu:

s. 423–424, 425, 428–430. Spośród rycerstwa nowomarchijskiego już w 19 X 1388 r. człon-

kowie rodu von Wedel zawarli układ z Zakonem odnośnie służby wojskowej, por. GStA

PK, XX. HA, Perg.-Urk., Schiebl. 45, Nr. 4/2; Schiebl. 45, Nr. 5/2; następnie 25 VIII 1401

r. Gerhard von Dewitz i Jurgen von Wedel ułożyli się podobnie odnośnie służby wojskowej

przeciwko Królestwu Polskiemu, por. GStA PK, XX. HA, Perg.-Urk., Schiebl. XII, Nr. 16

(= edycja: CDBr A XVIII III/90, s. 154–156).

131

GÄB 766.28.34 (von unsers homeisters geheisse).

132

Jako egzemplifikacja może tu posłużyć kazus Hansa von Brederlow, który 29 III 1406 r.

otrzymał korzystne nadanie dóbr w Żeńsku (niem. Schönfeld) i Granowie (niem. Granow),

por. CDBr A XXIV, XIII/184, s. 121; por. G. J. Brzustowicz, Rycerstwo ziemi choszczeńskiej,

s. 51.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

stopniu aniżeli w przypadku rycerzy, także interesy gospodarcze. Niektóre aspek-

ty tych stosunków, głównie konfliktowych, zostały już w literaturze przedmiotu
omówione

133

. Jednakże pojawienie się zakonu niemieckiego w charakterze nowego

władcy zwierzchniego generowało nie tylko antagonizmy. Z interesującego nas tu
okresu 1. dekady XV w. zachował się materiał źródłowy wskazujący również na

współdziałanie władz miejskich z wójtem nowomarchijskim.

Jedną z takich płaszczyzn kooperacji były działania o charakterze militarnym.

W przywoływanym już liście z marca lub nawet stycznia–lutego 1407 r. Baldwin
Stal informował wielkiego mistrza, iż gmina miejska w Landsbergu (Gorzowie)

gotowa byłaby w razie konieczności do osłony zajętego przez ‘raubritterów’ zamku

w Santoku wysłać tam pociski i działa (geschos unde buxsen)

134

. Akcje militarne miast

w tym regionie wydają się typowe dla tego okresu. Przykładem może być choćby
zorganizowana w 1400 r. przez władze Frankfurtu (n. Odrą), Ośna (Lubuskiego)

(niem. Drossen) i Rzepina (niem. Reppen) w ziemi sternberdzkiej (torzymskiej) wy-

prawa na siedzibę Petera von Lossow w Boczowie (niem. Bottschow), będąca odwe-
tem (zemstą) za jego rozbójniczą działalność przeciwko kupcom z tych ośrodków

135

List mieszczan nieokreślonego bliżej ośrodka miejskiego w Nowej Marchii po-

chodzący z 1. bądź 2. dziesięciolecia XV w. wskazuje, że podobnie jak we władztwie

pruskim, tak i na tym obszarze Zakon dysponował realną możliwością kontroli
prac fortyfikacyjnych podejmowanych w miastach. Adresaci prosili bowiem wiel-

kiego mistrza o zezwolenie na wycinkę drzew nadających się na materiał budow-

lany do wznoszenia wszelkich elementów konstrukcyjnych umocnień miejskich,
jak czynili to niegdyś, zgodnie ze „starym zwyczajem” (van older gewonheid wegen)

zachowywanym przez poprzedników mistrza

136

. Z treści pisma wynika zatem, że

w pewnym momencie bracia zakonni, najpewniej wójt, zabronili mieszkańcom

miasta użytkowania okolicznych zasobów leśnych na tyle skutecznie, że ci zmusze-
ni byli interweniować u zwierzchnika zakonu. Należy wnioskować, iż moc wład-

cza braci krzyżackich opierała się w tym przypadku na autorytecie, jaki posiadali

u mieszczan

137

. Znaczenie władczego autorytetu zakonu wśród gmin miejskich dla

133

A. Czacharowski, Miasta Nowej Marchii, s. 175–181.

134

GStA PK, XX. HA, OBA 965, k. 2r: […] das dy vorgenanten, dy den czol unde das stetychen

haben unde dy dy gutcher dor umbe haben hulffen bemannen unde dy von Landesberg myt irm

geschos unde buxsen unde des synt sy gancz eynes geworden als lange, bys dy botschafft wydder von

Ungarn kommet; por. P. v. Niessen, Die Burg Zantoch, s. 43, i przyp. 1 na tejże.

135

Miasta polskie w tysiącleciu, t. II, Wrocław–Kraków 1967, s. 650, 652–653; Ziemia Lubuska,

red. M. Sczaniecki, S. Zajchowska, Poznań 1950, s. 348; E. Rymar, Wojna gorzowsko-gło-

gowska, NRH-A, nr 7: 2000, t. II, s. 21–23, tu: s. 22–23; K. Bartkiewicz, Szlachta pogranicza

śląsko-lubuskiego w okresie wczesnonowożytnym (XVI–XVIII wiek), RLub, t. 26: 2000, cz. 2,

s. 11–26, tu: s. 12–13.

136

GStA PK, XX. HA, OBA 27859: Live gnedige here, van older gewonheid wegen unser ver-

storven herschopp seliger dechtnisse, di uns des uppe unser stad behuff gegund hebben tu houwen

buwhold, dar men unse stad mede beterde, anderen wikhusen, planken slagen und ronnebomen,

des moge wi nicht so wol.

137

GStA PK, XX. HA, OBA 27895: […] wente wi di iuwen sin und tu allen tiden gerne dun

scholn, wes iuw erbar gnade gebidet […].

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

efektywności władzy w kraju, w tym utrzymywania ładu i spokoju na terytorium

nowomarchijskim, stanie się jeszcze bardziej wyraziste, jeśli zestawimy je z innym
przekazem pochodzącym z 2. dekady XV w., ukazującym jego podważenie. Chodzi

mianowicie o list wójta Albrechta von der Duba (Duben) adresowany 30 III 1412

r. do wielkiego mistrza, w którym zarządca nowomarchijski informował zwierzch-
nika o licznych rozbojach na drogach krajowych, organizowanych głównie przez

ludzi z obszaru władztwa książąt pomorskich (szczecińskiego i słupskiego), którym

on nie był w stanie ze swoimi dinerami w żaden sposób przeciwdziałać, ze względu
na niewielką liczbę tych ostatnich. Ponieważ miasta nowomarchijskie odmówi-

ły udziału w akcji, dopominając się o zapewnienie im prawa do odszkodowań za

ewentualne poniesione w służbie Zakonowi straty, wójt nie był w stanie opanować

sytuacji – tym bardziej, że rycerze i knechci krajowi mieli w tych niepokojach rów-
nież swój udział

138

. Władztwo korporacji budowane na autorytecie miało charakter

w dużej mierze konsensualny, jego zakres wyznaczały każdorazowo możliwości
współudziału elit społecznych kraju, poddających się pod kierownictwo zakonu

z uwagi na posiadane przezeń i przez jego członków uznanie społeczne.

Duże znaczenie przedstawicielstwa krajowego w zarządzie terytorium nowo-

marchijskim było zasadniczym czynnikiem relatywnie szybkiego wykształcenia się
rady wójtowskiej

139

. Funkcjonowanie tego niesformalizowanego ciała doradczego,

także na płaszczyźnie militarnej, ukazuje list wójta Arnolda von Baden z 6 VIII 1409

r., w którym informował on wielkiego mistrza o planowaniu w Świdwinie działań
wojennych przeciwko Królestwu Polskiemu, odnośnie których, jak pisał, [ist] mit
im von Henyng von Wedele so eyns geworden, aby atakować przez Międzyrzecz (niem.

Meseritz) na Poznań

140

. Widzimy tu więc rycerza-poddanego radzącego z bratem

zakonnym, przedstawicielem władcy terytorialnego nad wyprawą wojenną. Także

i w 1410 r. rada odgrywała dużą rolę w czynnościach decyzyjnych wójta

141

– znowu

przykład władztwa realizowanego konsensualnie.

****

Sytuacja polityczna w sąsiedztwie Nowej Marchii wiosną 1410 r. stanowi-

ła wynik oddziaływania kilku przynajmniej czynników kształtujących złożone

138

GStA PK, XX. HA, OBA 1679: Sunder um der strose befredung geruche ewer genad czu

wissen, das ich dorczu alleyn nicht gethun mochte, sunder der stete hulffe, der ich niht enhat, und

sye nicht reiten wolden mit sapt den mannen, man stund in den vor schaden, und wenth ich mit

meynen dinern halden lis uff eynen hald ader uff czweyn, gelich wol nomen dye rober uff andern

strosen, das geschit uns us des herczogens lanth von Pomern und seynen mannen und auch enteils

von des herczogens man van Stethyn, und sunderlich von Hans und Hennig von Cremsaw […].

139

GStA PK, XX. HA, OBA 805a (= edycja: CDBr A XVIII III/94, s. 158–159); odno-

śnie tego fenomenu por. szczegółową analizę K. Heidenreicha, Der Deutsche Orden in der

Neumark, s. 65–83.

140

GStA PK, XX. HA, OBA 1102.

141

Por. niżej fragm. V.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

relacje między lokalnymi władcami terytorialnymi w ciągu 1. dekady XV stule-

cia

142

. Stanowiły one m.in. ciąg dalszy trwającego od 1402 r. otwartego konfliktu

księcia słupskiego z biskupem kamieńskim Nikolausem von Schippenbeil, któ-
ry – co należy podkreślić – był bratem-kapłanem zakonu niemieckiego, o dobra

ziemskie Kościoła kamieńskiego

143

. Wydaje się, że chwilowe załagodzenie sporu

142

Odnośnie sytuacji na Pomorzu Zachodnim w 1410 r. szerzej por. K. Kwiatkowski,

Następstwa bitwy pod Grunwaldem/Tannenbergiem/Žalgiris 15 VII 1410 r. na Pomorzu

Zachodnim – kilka wybranych zagadnień [w druku].

143

Analizę granic władztwa kamieńskiego i ich przekształceń w okresie późnego średniowie-

cza oraz posiadłości kapituły kamieńskiej i innych instytucji duchownych na tym obszarze

daje G. Müller, Das Fürstentum Kammin. Eine historisch-geographische Untersuchung, BS,

N.F., Bd. 31: 1929, s. 111–205, tu: s. 153–205. Początki i przyczyny omawianego tu konflik-

tu sięgają jeszcze roku 1386, kiedy w marcu kapituła kamieńska po śmierci biskupa-elekta

Johanna Willekiniego na biskupa diecezji wybrała syna Bogusława V księcia Bogusława

(VIII), por. K. R. Prokop, Biskupi zachodniopomorscy (X–XX w.), Koszalin 2003, s. 126,

130; A. Nadolny, J. Petersohn, Bogislaw von Pommern-Wolgast, [w:] Die Bischöfe des Heiligen

Römischen Reiches. Ein biographisches Lexikon 1198 bis 1448, hrsg. v. E. Gatz, C. Brodkorb,

Berlin 2001, s. 262–265, tu: s. 262–263. Ponieważ jednak król rzymski Wacław IV wy-

mógł na Urbanie VI prowizję swojego kandydata, kanclerza Rzeszy Johanna Brunonisa

i faktycznie nadał mu 7 VI 1386 r. księstwo kamieńskie jako lenno Rzeszy, książęcy człon-

kowie rodu Gryfitów, posiadający duże wpływy wśród kanoników oraz duchowieństwa

diecezjalnego i zakonnego, zawarli 24 VIII i 7 XII 1387 r. układy z kapitułą kamieńską

z prepozytem Ekhadem von Manteuffel na czele o ograniczeniu jurysdykcji nowego bi-

skupa tylko do sfery in spiritualibus, całą zaś władzę świecką składając w ręce niedawnego

elekta Bogusława (VIII), który niebawem zaczął tytułować się jako vorstendere unde be-

schermere der […] kerken to Camyn, por. R. Klempin, Diplomatische Beiträge zur Geschichte

Pommerns aus der Zeit Bogislafs X., Berlin 1859, s. 434–437; M. Wehrmann, Vatikanische

Nachrichten zur Geschichte der Caminer Bischöfe im 14. Jahrhundert, BS, N.F., Bd. 8: 1904,

s. 131–145, tu: s. 139; E. Bütow, Staat und Kirche in Pommern im ausgehenden Mittelalter

bis zur Einführung der Reformation, BS, N.F., Bd. 14: 1910, s. 87–148, tu: s. 104–105; K. R.

Prokop, Biskupi zachodniopomorscy, s. 126–127; R. Marciniak, Dobra kapituły kamieńskiej do

połowy XV wieku. Studium z dziejów społecznych gospodarstwa feudalnego, SzTN, Wydział

Nauk Społecznych, t. XVII, Szczecin 1970, s. 39. Bogusław (VIII) uzyskał realną kontro-

lę nad dobrami ziemskimi Kościoła kamieńskiego i przejął zamki biskupie w Maszewie

(niem. Massow), Polanowie (niem. Pollnow), Lipiu (niem. Arnhausen), Golczewie (niem.

Gülzow), Bobolicach (niem. Bublitz), Sianowie (niem. Schwanau, kaszub. Sjónowò),

Karlinie (niem. Körlin) i Koszalinie (niem. Köslin), w niektórych z nich osadzając swo-

ich wójtów jako zarządców, por. OF 3, s. 153 (= UBKl 96 = regest: RGN 127). Jeszcze

przed 15 X 1389 r. Bogusław VIII zrezygnował z administrowania dobrami fundacyjnymi

diecezji kamieńskiej, jednak zachował załogi w Maszewie, Polanowie, Lipiu i Golczewie,

które traktował jako zastaw o wartości 40 000 grzywien; por. M. Wehrmann, Vatikanische

Nachrichten zur Geschichte der Caminer Bischöfe, s. 140; A. Nadolny, J. Petersohn, Nikolaus

von Schippenbeil, s. 264; K. R. Prokop, Biskupi zachodniopomorscy, s. 138. Biskupowi pozo-

stały zamki w Sianowie, Karlinie (rychło zastawiony, od lat 80. XIV w. główna rezydencja

biskupia), Koszalinie i Bobolicach, przy czym – jak się zdaje – tylko zamek sianowski,

koszaliński i bobolicki znajdowały się w początkach XV w. bezpośrednio w rękach bisku-

pich, por. Z. Radacki, Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego, s. 214; P. Gartkiewicz, Z.

Radacki, J. Widawski, Zamek biskupów kamieńskich w Karlinie, „Kwartalnik Architektury

i Urbanistyki”, t. 11: 1966, z. 3, s. 303–324, tu: s. 306. Pozostający nadal w sporze z Kościołem

kamieńskim (po rezygnacji Johanna III Brunonisa, od 1394 r. biskupem był książę opolski

Jan IV Kropidło) Bogusław VIII najpóźniej od 1397/1398 r. został obłożony ekskomuniką

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

przyniosło zawarcie w Białogardzie (niem. Belgard) 17 VI 1408 r. pokoju ziemskie-

go (landfrydu)

144

między biskupem i kapitułą kamieńską z prepozytem Johannem

Westphalem i dziekanem Heinrichem Palbornem na czele oraz miastem Kołobrzeg
a Bogusławem VIII

145

, co nastąpiło prawdopodobnie pod naciskiem władz miej-

skich, w interesie których leżało uspokojenie kraju i utrzymanie w nim porządku.

Konflikt jednak całkowicie nie wygasł, zaś wkrótce za sprawą obu stron zy-

skał nowy, bardziej uniwersalny, wymiar. Pewne przesłanki mogłyby wskazywać,

że już jesienią 1408 r. sytuacja na Pomorzu ponownie wydawała się niepewna

146

biskupią, zatwierdzoną w 1405 r. przez Innocentego VII, por. E. Rymar, Myślibórz siedzibą

biskupa Mikołaja, [w:] idem, Biskupi – mnisi – reformatorzy. Studia z dziejów diecezji ka-

mieńskiej, Uniwersytet Szczeciński, Rozprawy i Studia, t. 405, Szczecin 2002, s. 89–94, tu:

s. 93. Konflikt z Bogusławem VIII po 1402 r. zbliżył Nikolausa von Schippenbeil (biskupa

kamieńskiego od 1398 r.) ponownie do zakonu niemieckiego, tak iż za wiedzą Konrada

von Jungingen w 1405 r. uzyskał od papieża rzymskiego Innocentego VII przekazanie dóbr

fundacyjnych Kościoła kamieńskiego pod opiekę Zakonu, co formalnie godziło zarówno

w prawa Rzeszy do księstwa kamieńskiego (wg przywileju z 7 VI 1386 r.), jak i pretensje

władcze książąt pomorskich wobec tego terytorium (w oparciu o układ z 19 VI 1356 r.),

por. M. Wehrmann, Bischof Johann I. von Camin 1343–1370, BS, Bd. 46: 1896, s. 1–44, tu:

s. 24; E. Bütow, Staat und Kirche in Pommern, s. 98–102; W. Loos, Die Beziehungen zwi-

schen dem Deutsch-Ordensstaat und Pommern, s. 47–52; B. Kumor, Kamieńska diecezja, [w:]

Encykopedia Katolicka, t. VIII (Język – kino), Warszawa 2000, szp. 483–497, tu: 485. Status

władztwa kamieńskiego był jednakże rzeczywistością dynamicznie zmieniającą się. Sam

Nikolaus von Schippenbeil traktował swoje terytorium biskupie jak księstwo Rzeszy, na

co wskazują elementy heraldyczne na jego pieczęciach, por. O. Grotefend, Die Siegel der

Bischöfe von Kammin und ihres Domkapitels, BS, N.F., Bd. 26: 1924, s. 193–234, tu: s. 211, nr

28–29 (przy czym autor błędnie identyfikował tarczę z wyobrażeniem herbowym w postaci

orła zwróconego w (heraldyczną) prawą stronę z herbem rodzinnym biskupa lub nawet

z herbem jego poprzednika, księcia opolskiego Jana Kropidły). Prawdopodobnie w tym-

że 1405 r. w bliżej nieznanych okolicznościach oddziały zakonne zajęły zamki biskupie

w Bobolicach i Koszalinie, podczas gdy Maszewo, Polanowo, Lipie i Golczewo pozostawa-

ły w rękach księcia słupskiego (zaś zamek w Karlinie już od 1389 r. pozostawał w zastawie

u mieszczan kołobrzeskich), por. Z. Radacki, Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego,

s. 215, 216, 222. Ten stan powodował w 1409 i 1410 r. pozostawanie zakonu niemieckiego

w iście zapalnej relacji względem Bogusława VIII.

144

Odnośnie praktyki landfrydów na obszarze Pomorza w końcu XIV stulecia por. syntetycz-

ne ujęcie H. Braniga, Geschichte Pommerns, Tl. I: Vom Werden des neuzeiltichen Staates bis

zum Verlust der staatlichen Selbständigkeit 1300–1648, Veröffentlichungen der Historischen

Kommission für Pommern, Reihe V: Forschungen zur Pommerschen Geschichte, Bd. 22/I,

s. Köln–Weimar–Wien 1997, s. 26–30; oraz odrębne studium M. Wehrmanna, Kämpfe

und Fehden in Pommern in den Jahren 1370–1380, „Monatsblätter der Gesellschaft für

Pommersche Geschichte und Althertumskunde”, Jg. 11: 1897, s. 1–7.

145

H. Riemann, Geschichte der Stadt Kolberg, Kolberg 1924, Beilage Nr. XXVIII, s. 34–35;

por. J. Courtois, Der Kolberg-Körliner Kreis. Die Geschichte seiner Städte und Ortschaften,

Kolberg 1909, s. 59; H. Riemann, Geschichte der Stadt Kolberg, s. 181; W. Fenrych, Konflikt

książąt wołogosko-słupskich z biskupstwem w Kamieniu na przełomie XIV–XV w., MZP,

t. 6: 1960, s. 341–360, tu: s. 357, przyp. 52; J. Mielcarz, Dzieje społeczne i polityczne Księstwa

Słupskiego, s. 103–104, 211.

146

W dniu 9 X 1408 r. w Słupsku (niem. Stolp) przedstawiciele miast: Słupska, Darłowa

(niem. Rügenwalde) i Sławna (niem. Schlawe) zawarły układ o wzajemnej pomocy, por.

F. W. Barthold, Geschichte von Rügen und Pommern, Tl. III: Vom Tode Barnims I. (1278) bis

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

Tymczasem wiosną 1409 r. Nikolaus von Schippenbeil zaangażował się w działal-

ność arbitrażową w sporze miasta Landsbergu (Gorzowa) z biskupem poznańskim

147

oraz w konflikcie władz miasta Stralsundu z miejscowym plebanem, archidiakonem
trzebuskim/trzebudzickim (niem. Tribsees) Konradem Bonowem

148

. Najpóźniej

wczesnym latem 1409 r. Nikolaus von Schiffenbeil na wezwanie papieża rzymskiego
Grzegorza XII udał się do Italii, gdzie wziął udział w zwołanym przezeń soborze

w Cividale i 24 VIII 1409 r. został mianowany legatem papieskim na biskupstwa

nadbałtyckie

149

. Tymczasem Bogusław VIII wysłał swoich przedstawicieli na sobór

w Pizie, którzy wnieśli do obrad skargę na Nikolausa von Schippenbeil

150

. Wybrany

przez kardynałów pizańskich 26 VI 1409 r. na papieża Aleksander V, którego obe-
diencję uznał książę słupski, obłożył 14 III 1410 r. biskupa kamieńskiego eksko-

muniką, zdjął go jako „schizmatyka” i „heretyka” ze stolca biskupiego i unieważ-

nił sankcje kościelne nałożone przezeń na księcia. Nowym ordynariuszem diecezji
został mianowany książę sasko-lauenburski Magnus

151

. Spór o dobra fundacyjne

Kościoła kamieńskiego Aleksander V oddał pod rozjemstwo Konrada Bonowa

152

Decyzje te zostały po śmierci Aleksandra V (3 maja) podtrzymane w przez wy-
branego 17 maja Jana XXIII, w dniu 25 maja

153

. Jeszcze w lecie 1409 r. Bogusław

VIII z wojskiem pomorskim zaatakował w bliżej nieznanych okolicznościach ob-

sadzony załogą zakonną zamek w Karlinie

154

, którego nie zdołał zdobyć, zajmując

i paląc jedynie miasto

155

. Nie wiadomo dokładnie, kiedy Nikolaus von Schippenbeil

zum Auftreten der Hohenzollern in der Mark Barndenburg (1411), Hamburg 1842, s. 615.

147

Por. niżej.

148

F. W. Barthold, Geschichte von Rügen und Pommern, Tl. III, s. 596; za nim E. Rymar,

Myślibórz siedzibą biskupa Mikołaja, s. 93.

149

J. Petersohn, Vatikanische Beiträge zur Chronologie der Kamminer Bischofsreihe in der späten

Schismazeit (1410–1418), BS, N.F., Bd. 48: 1961, s. 17–32, tu: s. 18; idem, Die pommersche

Geschichtsforschung und das Vatikanische Archiv, BS, N.F., Bd. 50: 1964, s. 13–27, tu: s. 23;

A. Nadolny, J. Petersohn, Nikolaus von Schippenbeil, s. 265; B. Jähnig, Nikolaus Bock von

Schippenbeil, s. 266; E. Rymar, Myślibórz siedzibą biskupa Mikołaja, s. 93. Grzegorz XII

sprzyjał Nikolausowi von Schippenbeil również ze względów osobistych, bowiem ten od

kwietnia do lipca 1407 r. dowodził załogą Zamku św. Anioła i odparł w czasie ataku na

Rzym 17/18 czerwca wojska neapolitańskiego Władysława I z Durazzo, por. K. R. Prokop,

Biskupi zachodniopomorscy, s. 140.

150

J. Petersohn, Vatikanische Beiträge zur Chroologie der Kamminer Bischofsreihe, s. 19;

K. R. Prokop, Biskupi zachodniopomorscy, s. 139–140.

151

M. Wehrmann, Vatikanische Nachrichten zur Geschichte der Caminer Bischöfe, s. 142–144;

H.-G. Aschoff, Magnus, Herzog von Sachsen-Lauenburg, Bischof von Cammin und Hildesheim,

[w:] Neue Deutsche Biographie, Bd. 15 (Locherer – Maltza(h)n), Berlin 1987, s. 663–664, tu:

s. 663; A. Nadolny, J. Petersohn, Nikolaus von Schippenbeil, s. 265.

152

K. R. Prokop, Biskupi zachodniopomorscy, s. 140.

153

J. Petersohn, Vatikanische Beiträge zur Chronologie der Kamminer Bischofsreihe, s. 19;

K. R. Prokop, Dwóch biskupów kamieńskich z rodu von Sachsen-Lauenburg ( Jan I i Magnus),

„Szczecińskie Studia Kościelne”, t. 3: 1992, s. 51–59, tu: 57; idem, Biskupi zachodniopomor-

scy, s. 143; H.-G. Aschoff, Magnus, Herzog von Sachsen-Lauenburg, s. 663.

154

Odnośnie tego obiektu obronnego por. P. Gartkiewicz, Z. Radacki, J. Widawski, Zamek

biskupów kamieńskich w Karlinie, s. 303–324.

155

E. Bütow, Staat und Kirche in Pommern, s. 107; P. Gartkiewicz, Z. Radacki, J. Widawski,

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

powrócił na Pomorze, gdzie w diecezji zastępował go wikariusz generalny Johann

Winkler, tytularny biskup Gardar na Grenlandii

156

. Dowodnie przebywał 4 VII

1410 r. w Myśliborzu (niem. Soldin)

157

. W diecezji miał za sobą przynajmniej część

duchowieństwa, w tym również środowiska zakonne

158

. Pobyt hierarchy w Nowej

Marchii wskazuje jednak, że wiosną/latem 1410 r. nie miał on możliwości kon-
troli terytorium kamieńskiego, co miało istotne znaczenie w III fazie konfliktu

polsko-litewsko-krzyżackiego, zwłaszcza z komunikacyjnego punktu widzenia

159

Możliwości mobilizacyjne władztwa kamieńskiego trudno oszacować, przy czym
starsze chronologicznie przesłanki wskazują, że mogły one wynosić przynajmniej

200 konnych zbrojnych

160

. Zapewne w lecie tegoż roku Magnus, mając militarną

pomoc Bogusława VIII, przystąpił do akcji przejęcia realnej zwierzchności nad
diecezją i władztwem kamieńskim, jednakże o jej przebiegu nic bliższego nie

wiadomo. W literaturze przedmiotu łączono ją najczęściej z faktem opowiedze-

nia się słupskiego Gryfity po stronie króla polskiego w konflikcie z Zakonem po

bitwie grunwaldzkiej

161

. Nie należy tego wykluczać, przy czym symptomatyczny

pozostaje w tym wypadku brak informacji o terytorium kamieńskim w zachowa-
nej korespondencji wójta nowomarchijskiego z wielkim mistrzem z wiosny 1410

162

. Prawdopodobnie w ciągu lata 1410 r. obsady zakonne zamków w Bobolicach,

Karlinie i Koszalinie zostały wycofane, zaś punkty te przejęte w imieniu biskupa-
-nominata Magnusa przez oddziały Bogusława VIII lub nawet przez nowego hie-

rarchę

163

, choć pierwsze poświadczenia biskupiej działalności Magnusa w diecezji

kamieńskiej zachowały się dopiero z 18 i 22 X oraz 25 XI 1410 r.

164

. W starszej

Zamek biskupów kamieńskich w Karlinie, s. 306; K. R. Prokop, Biskupi zachodniopomorscy,

s. 141; także K. Kwiatkowski, Następstwa bitwy pod Grunwaldem/Tannenbergiem/Žalgiris

15 VII 1410 r. na Pomorzu Zachodnim [w druku]. W literaturze powszechnie wiąże się tę

akcję z wybuchem wojny Zakonu z królem polskim (6 VIII 1409 r.).

156

E. Rymar, Kolegiata w Myśliborzu i skład jej kapituły (XIII–XVI w.), NRH-A, nr 13: 2006,

s. 9–45, tu: s. 16.

157

CDBr A XIX XI/202, s. 306–308; por. J. Petersohn, Vatikanische Beiträge zur Chroologie der

Kamminer Bischofsreihe, s. 20; K. R. Prokop, Biskupi zachodniopomorscy, s. 141. Jak uważa E.

Rymar, Myślibórz siedzibą biskupa Mikołaja, s. 89–94; dwór myśliborski był przynajmniej po

1405 r. głównym punktem mieszkalnym biskupa Nikolausa von Schippenbeil.

158

J. Petersohn, Vatikanische Beiträge zur Chronologie der Kamminer Bischofsreihe, s. 20.

159

Por. niżej fragm. V.

160

K. Kwiatkowski, Następstwa bitwy pod Grunwaldem/Tannenbergiem/Žalgiris 15 VII 1410 r.

na Pomorzu Zachodnim [w druku].

161

K. R. Prokop, Dwóch biskupów kamieńskich, s. 57; idem, Biskupi zachodniopomorscy, s. 141,

143–144.

162

Szerzej kwestia ta została omówiona w innym moim artykule, por. K. Kwiatkowski,

Następstwa bitwy pod Grunwaldem/Tannenbergiem/Žalgiris 15 VII 1410 r. na Pomorzu

Zachodnim [w druku].

163

K. R. Prokop, Biskupi zachodniopomorscy, s. 143–144.

164

H. Riemann, Geschichte der Stadt Kolberg, s. 181; K. Kwiatkowski, Neue Quellen aus dem Kreis

des Deutschen Ordens zum Krieg von 1409–1411 (Teil 1), ZH, t. 75: 2010, z. 4, s. 67–111,

tu: Quellenmaterial Nr. 25, s. 99–100 (z pomyłką w datacji na 25 października); E. Rymar,

Biskupi, sufragani, wikariusze generalni kamieńscy z XII–XVII wieku. Rodowody, drogi karier,

chronologia, [w:] idem, Biskupi – mnisi – reformatorzy, s. 11–67, tu: s. 47.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

literaturze, idąc zazwyczaj za XVII-wiecznym przekazem kroniki Georga Valentina

von Winthera, przyjmowano, że po 15 lipca Nikolaus von Schippenbeil, pozbawio-
ny wsparcia i ochrony pokonanej pod Grunwaldem pruskiej gałęzi zakonu, uciekł

z Myśliborza do Prus, gdzie jeszcze w tym samym 1410 r. zmarł

165

. Bliższa analiza

kontekstowa położenia kamieńskiego hierarchy w tym czasie, przy uwzględnieniu
zarazem lakonicznej wzmianki pomorskiego kronikarza, pozwala z pewną dozą

ostrożności przypuszczać, że biskup skierował się w lecie 1410 r. do Prus na pomoc

korporacji na czele zebranego przez siebie kontyngentu najemnych żołnierzy

166

Trudno jednoznacznie określić, jaką rolę w kształtowaniu lokalnych stosun-

ków na pograniczu wielkopolsko-nowomarchijskim w omawianym okresie odegrał

spór biskupa Nikolausa von Schippenbeil z biskupem poznańskim Wojciechem

Jastrzębcem o dziesięciny z wsi nowomarchijskich: Deszczna (niem. Dechsel),

Karnina (niem. Kernein), Ulimia (niem. Eulam), Borka (niem. Borkow), Glinika
(niem. Altensorge) i Brzozowca (niem. Berkenswerder), który trwał przynajmniej

od jesieni 1405 r.

167

. Natomiast większego znaczenia dla Nowej Marchii w 1410 r.

nie miała prawdopodobnie postawa biskupa lubuskiego Johanna Borsnitza

168

, zwią-

zanego blisko z margrabią Jostem, w połowie 1. dekady XV stulecia również skon-
fliktowanego z Nikolausem von Schippenbeil o granice diecezji, roszczącego sobie

prawa biskupie we wsiach nowomarchijskich w rejonie na wschód od Kostrzyna

(Mościcach (niem. Blumberg), Dzieduszycach (niem. Diedersdorf), Wysokiej
(niem. Hohenwalde) i Lubnie (niem. Liebenow)), z których przynajmniej część

w 1405 r. objęta była faktyczną jurysdykcją biskupa kamieńskiego

169

*****

Terytorium Nowej Marchii w III fazie (II fazie zbrojnej) konfliktu 1409–1411 r.,

podobnie jak latem–jesienią 1409 r., było teatrem różnych form działań militarnych.

W tym sensie nie można stwierdzić między wypadkami z drugiego półrocza 1409
r.

170

a drugiej połowy następnego roku oraz zimy 1410/1411 r. żadnej typologicz-

165

G. V. v. Winther, Historia Episcopatus Caminensis in Pomerania ab origine ad annum 1618,

[w:] Scriptores Rerum Germanicarum, vol. II, ed. I. P. Ludewig, Francofurti & Lipsiae

1718, sp. 496–679, tu: cap. XXXV, sp. 605; por. F. W. Barthold, Geschichte von Rügen und

Pommern, Tl. III, s. 615–616.

166

Omawiam tę kwestię szeroko w oddzielnym studium, por. K. Kwiatkowski, Następstwa bitwy

pod Grunwaldem/Tannenbergiem/Žalgiris 15 VII 1410 r. na Pomorzu Zachodnim [w druku].

167

GStA PK, XX. HA, OBA 824 (= regest: RGN 165); por. M. Wehrmann, Die Caminer

Archidiakone in der Neumark, SVGNM, H. 8: 1899, s. 1–10, tu: s. 9; F. Müller, Geschichtlicher

Rückblick, „Die Neumark. Jahrbuch des Vereins für Geschichte der Neumark”, H. 2:

1925, s. 53–60, tu: s. 57; M. Okoń, Granice średniowiecznej diecezji kamieńskiej, „Roczniki

Humanistyczne”, t. 35: 1987, z. 2, s. 41–59, tu: s. 54; E. Rymar, Myślibórz siedzibą biskupa

Mikołaja, s. 91.

168

J. Kopiec, Johann Borsnitz, [w:] Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches, s. 343.

169

E. Rymar, Myślibórz siedzibą biskupa Mikołaja, s. 91.

170

O działaniach w 1409 r. por. ostatnio S. Jóźwiak, Plany strategiczne, [w:] S. Jóźwiak,

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

nej różnicy. Tak w I, jak i w II zbrojnej fazie konfliktu polsko-litewsko-zakonne-

go w Nowej Marchii organizowane były: a) przemarsze oddziałów zbrojnych, b)
akcje militarne zarówno o ofensywnym, jak i defensywnym charakterze, c) dzia-

łania związane ze wzmacnianiem punktów umocnionych, d) werbunek żołnierzy

najemnych/zaciężnych

171

, e) zbrojna osłona (przeprowadzanie i konwojowanie)

ważnych osób – posłów, wysłanników czy urzędników, a wreszcie f) działalność
zwiadowcza. Należy wyraźnie zaznaczyć, że wystąpienie tych pięciu podstawo-

wych form działań militarnych bądź o militarnym charakterze wraz z oczywistą

niejako aktywnością zwiadowczą, również mającą zazwyczaj znaczenie militar-
ne

172

, wynikało bezpośrednio z konkretnego, chwilowego niekiedy, położenia

militarnego obu stron konfliktu w Nowej Marchii, w najbliższym jej sąsiedztwie
i poza nim, oraz cech środowiska naturalnego i antropogenicznego omawianego

terytorium i obszarów doń przyległych.

Wiosną 1410 r. zakres możliwości działania wójta nowomarchijskiego i pod-

ległych mu współbraci oraz dinerów i knechtów był wypadkową oddziaływania
czynników zewnętrznych kształtowanych przez działania dyplomatyczne zwią-

zane z konfliktem polsko-litewsko-krzyżackim oraz nastrojów w kraju, zwłasz-

cza wśród rycerzy i giermków biorących udział w letnio-jesiennych działaniach
1409 r. Owe nastroje zaś w dużym stopniu determinowane były przebiegiem

i stanem rozliczeń finansowych zakonnego urzędnika za odbytą wówczas przez

nowomarchijską ‘mannschaft’ służbę wojskową. Na takie okoliczności wskazują
w każdym razie zachowane nieliczne przekazy źródłowe.

Trudno jednoznacznie ocenić, jakie było nastawienie rycerzy i giermków

Nowej Marchii względem zakonu niemieckiego na przednówku 1410 r., w obliczu

K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim,

s. 89–101, tu: s. 96–97, 98; idem, Przygotowania militarne stron konfliktu, [w:] ibidem, s.

101–105, tu: s. 102; idem, Ofensywa Zakonu, s. 129–130; także E. Rymar, Polityczne losy

ziem wielkopolskich między Drawą, Gwdą i Notecią, s. 39–41 (choć z błędami).

171

W związku z ówczesnym brakiem wyraźnego formalnego rozróżniania między najemni-

kami a oddziałami zaciężnymi, które pojawia się, i to też nie wszędzie, dopiero w ciągu XV

stulecia, stosuję wymiennie obydwa te terminy techniczne, których wspólnym desygnatem

są zbrojni werbowani w różny sposób na czasową służbę zasadniczo opłacaną żołdem, choć

odbywaną również na różnorodnych zasadach dodatkowych gratyfikacji bądź subwencji,

w oparciu o zróżnicowane formuły umowy, por. w tej sprawie moje niedawne uwagi: K.

Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 288, przyp. 227 na tejże.

172

Odnośnie różnorodnych rodzajów działań zwiadowczych Zakonu w okresie konfliktu

1409–1411 r. por. studia S. Jóźwiaka, Wywiad i kontrwywiad w państwie zakonu krzyżac-

kiego w Prusach. Studium nad sposobami pozyskiwania i wykorzystywaniem poufnych infor-

macji w późnym średniowieczu, Malbork 2004, m.in. s. 18, 31–32, 35–36, 38–39, 47, 49–50,

61, 63–64, 65, 66–68, 76, 83–86, 91–94, 96–100, 101–104, 116–119, 122–124, 125–126,

130–131, 139–140, 141–143 147–149, 155–158, 162–167, 168–169, 170–175, 176–180,

183–184, 186–188, 190–194, 196–197, 200–205, 209–211, 216–221, 222–227, 229–231,

233–237, 239–242; eiusdem, Na tropie średniowiecznych szpiegów. Wywiad i kontrwywiad

w polsko-litewsko-krzyżackich stosunkach politycznych w XIV i pierwszej połowie XV wieku,

Inowrocław 2005, m.in. s. 19–40, 56–57, 60–61 68–70, 72, 77–81 86, 88, 91–96, 104–105,

116–117, 131, 133–134, 136, 138. Toruński historyk nie podejmuje jednak bliżej zagadnień

związanych z obszarem Nowej Marchii.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

alternatywy wznowienia działań militarnych przeciwko Królestwu Polskiemu. Ze

skąpych materiałów źródłowych nie sposób formułować ogólniejszych, a przy tym
pewnych sądów. Nie ma konkretnych przesłanek, by stwierdzić, jakiego rozwoju

wypadków spodziewała się ludność terytorium nowomarchijskiego w okresie mię-

dzy lutym a początkiem czerwca. Można tylko przypuszczać, że przemarsz duże-
go wojska najemnego w sile 600 kopii (= ca 1800–2400 zbrojnych) zmierzających

najprawdopodobniej w 2. połowie maja przez Nową Marchię do Prus

173

, o którego

przebiegu nic więcej nie wiadomo, musiał kierować myśli mieszkańców tego kraju
ku działaniom wojennym i uświadamiać im realną możliwość ich wznowienia.

Niedługo po zakończeniu letnio-jesiennych akcji militarnych 1409 r. pojawiły

się kontrowersje dotyczące wspomożenia bądź wynagrodzenia rycerzy i giermków
ze strony wójta za służbę na rzecz Zakonu, ponieważ jednak było to zjawisko po-

wszechne wśród wojsk subsydiowanych, jak i opłacanych (najemnych), trudno na tej

podstawie wnioskować o ogólnych nastrojach posiadaczy ziemskich wobec władzy
zwierzchniej. Wiadomo dowodnie, że jesienią 1409 r. bądź najpóźniej w począt-

kach następnego roku z roszczeniami o bliżej nieokreśloną rekompensatę za po-

niesione w służbie zakonnej w trakcie działań wojennych straty wystąpił Henning
von Wedel

174

, poddany nowomarchijski, prawdopodobnie syn Wedegona (V) von

Wedel (z Krzywnicy (niem. Uchtenhagen) i Recza (niem. Reetz))

175

. Sprawa ta do-

tarła do Prus, bezpośrednio przed wielkiego mistrza i nie wiadomo dokładnie, jaki

miała koniec, choć Arnold von Baden wyraźnie informował zwierzchnika w liście
z 4 III 1410 r., że Henningowi ani ‘honorowe uczczenie’ (ere), ani strawne (czerunge)

nie powinno się należeć, zaś wielki mistrz wraz z dostojnikami nie powinien dopu-

ścić do tego, aby wniesiona przez pana krzywnickiego skarga została w obecności
rycerzy i giermków pruskich uznana za zasadną, a innym rycerzom i giermkom no-

womarchijskim przyznane zostały tego rodzaju subwencje

176

. Jego wyraźna sugestia

motywowana była niewątpliwie chęcią uniknięcia precedensu w dotychczasowej

praktyce władczej Zakonu w tej kwestii na terytorium nowomarchijskim. Należy

173

Zagadnienie to omówił całościowo S. Ekdahl, Die Söldnerwerbungen des Deutschen Ordens

für einen geplanten Angriff auf Polen am 1. Juni 1410. Ein Beitrag zur Vorgeschichte der Schlacht

bei Tannenberg, [w:] Beiträge zur Militärgschichte des Preussenlandes von der Ordenszeit bis zum

Zeitalter der Weltkriege, hrsg. v. B. Jähnig, Tagungsberichte der Historischen Kommission

für ost- und westpreußische Landesforschung, Bd. 25, Marburg 2010, s. 89–102; idem,

Diplomatie und Söldnerwerbung von der Schlacht bei Žalgiris, „Lietuvos istorijos studijos”, vol.

25: 2010, s. 48–60, tu: s. 52–53; idem, Einleitung, [w:] SBDO, Tl. 2: Personengeschichtlicher

Kommentar und Indices, Veröffentlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz,

Bd. 23/2, Köln–Wien 2010, s. 1–12, tu: s. 6; por także uwagi S. Jóźwiaka, Plany militarne

obu stron konfliktu na wypadek ponownego rozpoczęcia działań wojennych, [w:] S. Jóźwiak,

K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim,

s. 211–231, tu: s. 221, przyp. 182 na tejże; eiusdem, Przygotowania militarne, s. 234, przyp.

238 na tejże. Tekst źródła zawierającego informacje o tych kontyngentach publikuję ostat-

nio wraz z jego XVI-wiecznym regestem: K. Kwiatkowski, Neue Quellen, Quellenmaterial,

Nr. 9a, 9b, s. 85–87.

174

GStA PK, XX. HA, OBA 1257.

175

G. J. Brzustowicz, Rycerstwo ziemi choszczeńskiej, s. 335.

176

GStA PK, XX. HA, OBA 1257.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

przypuszczać, że ostatecznie jednak musiało dojść do porozumienia obu stron, bo-

wiem Henning von Wedel poświadczony jest jako działający na korzyść Zakonu
w lecie 1410 r.

177

. Jak jednak ów konsensus wyglądał – nie wiadomo.

Większe być może problemy wystąpiły w przypadku zbrojnych najemnych,

którzy występowali z różnorodnymi roszczeniami wobec wójta, choć skali tego

fenomenu nie można określić. Wiadomo jedynie, że już od jesieni 1409 r. cią-
gnął się spór Arnolda von Baden z posiadającym dobra w księstwie szczecińskim
Heinrichem von Borcke (z Bralęcina, niem. Brallentin)

178

, który podczas działań

letnio-jesiennych na pograniczu nowomarchijsko-wielkopolskim służył (niewątpli-
wie ze swoim pocztem) w wojsku wójta na żołd, po zakończeniu działań, prawdo-

podobnie w październiku–listopadzie, twierdził jednak, że zapłaty nie otrzymał,

a oprócz tego w początkach nowego roku zaczął domagać się odszkodowania za

poniesione w czasie akcji straty, a konkretnie konia, zapewne podjezdka (wartego
bowiem zaledwie 3½ grzywny pruskiej), oraz wydania mu jednego z jeńców wójta

nowomarchijskiego spośród 6 wziętych przez niego do niewoli, którego wartość

sam chciał oszacować i wziąć za niego okup. Arnold von Baden zdecydował się
w tej sprawie odwołać do świadectwa dwóch innych pomorskich posiadaczy ziem-

skich, Matzkego von Borcke, pana w Strzmielach (niem. Strahmel) i Michaela von

der Elbe, którzy – zapewne również jako odbywający na jesieni służbę najemną
w wojsku wójtowskim – mieli zaprzeczyć bądź potwierdzić domniemane obietnice

zakonnego urzędnika wobec Heinricha

179

Zachowana ceduła z notami dotyczącymi wysokości żołdu dla kilku rycerzy

i giermków pomorskich wskazywać by mogła, w kontekście braku innych poza
wyżej omówionym przekazów o sporach z Arnoldem von Baden, że wielu spośród

pomorskich najemników jesienią 1409 i w zimie 1409/1410 r. było ukontentowa-
nych sumami uzyskanymi od wójta nowomarchijskiego

180

, choć różnego typu kon-

trowersje, także te dotyczące warunków najemnej służby wojskowej – jak się wy-

daje – mogły mniej lub bardziej incydentalnie występować

181

. Nie ma zaś w moim

177

GStA PK, XX. HA, OBA 1298 (= edycja: GQGB II 32).

178

Był on przedstawicielem jednej z dwóch gałęzi rodu von Borcke (II), por. G. J. Brzustowicz,

Rycerstwo ziemi choszczeńskiej, s. 268; którego powiązań genealogicznych z drugą, łobeską

gałęzią (I) nie można określić, por. E. Rymar, Pierwsze generacje rodu pomorskich Borków

(XII–XIV w.), PZP, R. 18 (47): 2003, z. 3, s. 5–35, tu: s. 14.

179

GStA PK, XX. HA, OBA 1257. Matzke von Borcke był jednocześnie dłużnikiem wójta

nowomarchijskiego od 2 III 1409 r. z wierzytelności wysokości 380 grzywien finkenaugen

(~ 101 grzywien, 9 skojców pruskich), por. GStA PK, XX. HA, Perg.-Urk., Schiebl. 45,

Nr. 6. O nim bliżej por. G. Sello, Einleitung, s. 32–36.

180

GStA PK, XX. HA, OBA 1449 (suma 1 110 grzywien finkenaugen = 296 grzywien pru-

skich, którą należy uznać za wysokość zapłaconego już żołdu; obok tego zapis wskazujący

na konieczność wypłacenia żołdu Ludekowi von Nörenberg (pol. Ińsk) wraz z Brederwem

i Bercholtzem (zapewne również z Ińska) za 3-tygodniową służbę w 14 kopii (= 52 zbroj-

nych) w wysokości 105½ grzywny pruskiej; również noty dotyczące żołdu (bez podania

wysokości) dla Matzego von Borcke, Siegfrieda von Steglitz, Willekego von Manteuffel

(z Kołpina), Gerharda von Dewitz i Heinricha von der Goltz).

181

GStA PK, XX. HA, OBA 1449 (nota dotycząca dokumentu poświadczeniowego wy-

stawionego przez dostojników zakonnych bliżej nieokreślonym członkom rodziny von

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

przekonaniu podstaw, by sądzić, że zarządzona w końcu marca i przeprowadzona

w ostatniej dekadzie kwietnia zmiana na urzędzie wójtowskim miała na tej płasz-
czyźnie jakiś większy wpływ na przebieg wypadków.

Nowym zarządcą terytorium nowomarchijskiego został mianowany przez

Ulricha von Jungingen w dniu 30 III 1410 r., prawdopodobnie na kapitule domu
głównego, Michael Küchmeister

182

, zaś Arnoldowi von Baden powierzono kom-

turię człuchowską (objął ją faktycznie chyba po 25 kwietnia

183

) położoną przy

południowo-zachodniej granicy Prus, a więc w tym samym regionie pograni-
cza pomorsko-nowomarchijsko-wielkopolskiego, co do którego kierownictwo

zakonne mogło przypuszczać, że w razie wznowienia działań militarnych bę-

dzie ono jednym z głównych ich teatrów, jeśli nawet nie najważniejszym

184

. Jest

prawdopodobne, że na kapitule tej dyskutowano ewentualne warianty przyszłych
akcji militarnych w regionie nowomarchijskim

185

Uchtenhagen, najpewniej potwierdzającego warunki umowy najemnej).

182

Odnośnie chronologii wyznaczenia nowego zarządcy terytorium nowomarchijskiego por.

moją analizę: K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia 1410 roku, [w:] S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski,

A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim, 238–563, tu: s. 316,

przyp. 381 na s. 316–317; zaś niektóre okoliczności przenosin dotychczasowego wójta

Arnolda von Baden na komturię człuchowską dają się uchwycić z listu tegoż do wielkie-

go mistrza z 9 IV 1410 r., por. GStA PK, XX. HA, OBA 1268. Błędnie zrozumiał zapis

z kroniki oficjała pomezańskiego E. Rymar (Administracja krzyżacka w Nowej Marchii,

s. 108), pisząc o liście wielkiego mistrza wysłanym do Michaela Küchmeistra 30 mar-

ca, podczas gdy o żadnym piśmie Ulricha von Jungingen do tego dostojnika nie może

być mowy, bowiem usytuowane właściwie przez pruskiego duchownego pod wspomnianą

datą wyznaczenie nowych urzędników odbyło się, zgodnie ze zwyczajem zakonnym, na

spotkaniu zwierzchnika zakonu z nowo mianowanymi w obecności innych współbraci na

kapitule konwentualnej bądź w Elblągu, bądź w Malborku. Błędnie też w tej kwestii pisał

G. J. Brzustowicz, Rycerstwo ziemi choszczeńskiej, s. 52. Michael Küchmeister, po opuszcze-

niu w lecie 1409 r. objętej powstaniem Żmudzi, jeszcze w trakcie trwania działań militar-

nych został 23 IX 1409 r. wysłany przez wielkiego mistrza do Zygmunta Luksemburskiego

i na jego dworze prowadził rozmowy w sprawie sojuszu przeciwko Władysławowi II, por.

MTB 561.5–7; Z. H. Nowak, Polityka północna Zygmunta Luksemburskiego do roku 1411,

RTNT, R. 69, z. 1, Toruń 1964, s. 97. Trudno jednoznacznie określić, kiedy wrócił, być

może dopiero w styczniu 1410 r. wraz z dwoma innymi dostojnikami zakonnymi, wielkim

szpitalnikiem i komturem elbląskim Wernerem von Tettingen oraz komturem toruńskim

Albrechtem grafem von Schwarzburg, por. A. Szweda, Wyrok sądu polubownego Wacława IV,

s. 178; choć symptomatyczne jest, że nie został on wspomniany wśród negocjatorów układu

z królem węgierskim zawartego w Budzie 20 XII 1409 r., por. GStA PK, XX. HA, Perg.-

Urk., Schiebl. 24, Nr. 1 (= regest: SVDO I 77a). O chronologii tego poselstwa wielkiego

szpitalnika i komtura toruńskiego szerzej por. K. Kwiatkowski, Okoliczności wypowiedzenia

wojny królowi polskiemu Władysławowi II, s. 12–13. O działaniach Michaela Küchmeistra

w Prusach w pierwszych miesiącach 1410 r. aż do momentu wyznaczenia go na urząd

wójtowski w Nowej Marchii także nic nie wiadomo, stąd też nie można zupełnie wyklu-

czyć, że powrócił on do Prus nawet jeszcze później, w końcu marca, wraz z wysłannikami

Zygmunta Luksemburskiego, por. GStA PK, XX. HA, OBA 1262 (= regest: SVDO I 78);

K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 317, przyp. 381 na s. 316–317.

183

GÄB 650.2–4; 765.2–5.

184

W tej kwestii por. moje niedawne uwagi: K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 314–319.

185

Szerzej o tym K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 316–318.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

Przebieg zdarzeń w Nowej Marchii w okresie między połową kwietnia a po-

czątkiem czerwca 1410 r. w szczegółach nie jest jednak znany

186

, poza kilkoma

informacjami o akcydentalnym – jak się zdaje – charakterze. I tak niewątpliwie
pewną komplikację w położeniu Michaela Küchmeistra wprowadziło wypowie-

dzenie mu ‘niezgody’ (fehde) prawdopodobnie ca 10 czerwca przez Joachima von

Dewitz, rycerza pomorskiego z władztwa słupskiego księcia Bogusława VIII,
w związku z bliżej nieznanym konfliktem z wójtem, w czasie którego ten ostatni

nakazał ściąć jednego z knechtów Joachima

187

. Spośród siedmiu braci tego ostat-

niego jednak aż trzech: Gerold, Gerhard i Henning von Dewitz pozostało w tym
sporze po stronie Zakonu

188

. Pokazuje to, że nawet najbliższe więzy rodzinne nie

musiały być czynnikiem warunkującym nastawienie miejscowych rycerzy i gierm-
ków względem korporacji bądź innych czynników władczych. Przeprowadzona

analiza wskazuje, że istotnym determinantem, generującym powstawanie silnych

związków części rycerzy i giermków nowomarchijskich i pomorskich z zakonem

niemieckim, była podróż do Malborka i obecność na dworze wielkiego mistrza, co
zapewne też stawało się okazją do osobistego z nim kontaktu

189

. Wszyscy, o któ-

rych wiadomo bądź można z wszelkim prawdopodobieństwem przypuszczać, że
zimą 1409/1410 i wiosną 1410 r. odwiedzili dwór wielkiego mistrza, mianowicie

Heinrich von Güntersberg, Gerold von Dewitz, Michael von der Elbe i Henning

von Wedel

190

, następnie blisko współdziałali z Zakonem.

Kwestia lokalnych ‘fehde’, nawet jeśli było ich wówczas więcej aniżeli ta oświe-

tlona przekazami pisanymi, nie była jednak w tym czasie głównym problemem wój-

ta nowomarchijskiego. Problem ów bowiem miał znacznie większy ciężar gatun-
kowy, przynajmniej z punktu widzenia zakonnego zarządcy. Zachowany materiał

186

Panują przy tym w literaturze liczne błędne stwierdzenia, wynikające z niedostatków kry-

tyki źródłowej, w tym również ograniczeń warsztatowych. Jedno z nich dotyczy rzekomego

pobytu wojska pomorskiego księcia wołogoskiego Warcisława VIII w 4 III 1410 r. pod

Choszcznem, por. K. Berg, Arnswalde im 16. Jahrhundert, Bd. II, SVGNM, H. 16: 1904

(Landsberg a. Warthe), s. 1–201, tu: s. 31; za nim bezkrytycznie E. Rymar, Administracja

krzyżacka w Nowej Marchii, s. 107; i G. J. Brzustowicz, Rycerstwo ziemi choszczeńskiej,

s. 52. Tymczasem poświadczony jest tego dnia w Choszcznie tylko pobyt wójta, zaś księcia

wołogoskiego z pewnością tam nie było, por. GStA PK, XX. HA, OBA 1257 (= edycja:

GQGB II 31 = regest: RGN 246). Także inne uwagi G. J. Brzustowicza dotyczące pobytu

w Choszcznie wiosną 1410 r. księcia lotaryńskiego są nieporozumieniem, opierają się na

błędnie wydanych przez Paula von Niessa regestach, por. RGN 261; a nie na lekturze źró-

dła, dotyczącego faktycznie jesieni 1410 r., por. niżej.

187

GStA PK, XX. HA, OBA 1300, 1304; por. S. Jóźwiak, Przygotowania militarne stron kon-

fliktu, s. 235.

188

GStA PK, XX. HA, OBA 1300, 1304.

189

Znaczenie bezpośredniej komunikacji w rozwiązywaniu konfliktów także w sprawach

związanych ze służbą militarną, w tym bezpośrednich kontaktów z kierownictwem zakon-

nym, ukazują wyraźnie źródła z jesieni 1410 r., por. m.in. GStA PK, XX. HA, OBA 1380

(23 X 1410 r., Henning von Wedel, rezygnujący ze stacjonowania swoją załogą w Tucznie

i zamierzający udać się do pełniącego obowiązki wielkiego mistrza komtura świeckiego

Heinricha von Plauena w celu omówienia jakichś nieprawidłowości i nieporozumień po-

wstałych w związku z jego służbą i otrzymanym żołdem).

190

GStA PK, XX. HA, OBA 1257, 1446, 1298, 1300, 1304.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

źródłowy mianowicie wyraźnie wskazuje, że kierownictwo zakonne na czele z wiel-

kim mistrzem wiosną 1410 r. zdecydowało się na powołanie rycerzy i giermków
nowomarchijskich do wojska w razie wznowienia działań militarnych w ramach

służby odpłatnej na żołd. Rozwiązanie takie na pierwszy rzut oka może zaskaki-

wać, tym bardziej, że w odniesieniu do uznających wyłącznie władzę zwierzchnią
Zakonu nie mieściło się ono w zwyczajowej praktyce władczej. Nowy wójt Michael

Küchmeister, który swój urząd objął w Świdwinie 25 kwietnia

191

, spotkał się w tej

sprawie z wyraźną niechęcią miejscowych posiadaczy ziemskich, którzy nad swoim
stanowiskiem radzili gremialnie, w ‘partii’ (in eyn partye) na jednym z krajowych

zamków

192

. Wiadomo, że zakonny urzędnik zwołał w celu uzyskania porozumie-

nia zjazd rycerzy i giermków do Barlinka (niem. Berlinchen) na 14 czerwca, na
którym sprawa miała zostać omówiona

193

. Nie ma powodów, by poddawać w wąt-

pliwość fakt odbycia się tego spotkania, a można nawet z pewną dozą ostrożności

określić, jakie zapadły na nim decyzje odnośnie formuły służby zbrojnej, bowiem
w zachowanym liście z 20 czerwca Michael Küchmeister informował Ulricha von

Jungingen, iż ma problem ze „swoim rycerstwem” (manschafft), zaś zastosowanie

tego terminu, oznaczającego ogół posiadaczy ziemskich zobowiązanych do służby
wojskowej wobec władcy zwierzchniego, wskazuje wyraźnie, że zjazd z udziałem

wójta się odbył, ponieważ tylko na nim mogli wystąpić kolektywnie, właśnie jako

‘mannschaft’

194

. Faktyczne spotkanie zakonnego zarządcy z nowomarchijskimi

rycerzami i knechtami 14 czerwca (zapewne w Barlinku) jest bardzo prawdopo-
dobne jeszcze z jednego względu; mianowicie z przywoływanego pisma z 20 dnia

tego miesiąca wiadomo, że na 22 czerwca, czyli w oktawę po rozjechaniu się ry-

cerzy i giermków z owego zjazdu do domów, z nakazu wójta mieli się oni wszy-

scy stawić na generalną koncentrację wojska (all unsir manschafft) pod Strzelcami

(Krajeńskimi) (niem. Friedeberg)

195

, co byłoby niemożliwe, gdyby zjazd odbył się

w późniejszym niż pierwotnie planowany terminie. Problem formuły służby zbroj-

nej nowomarchijskiej ‘mannschaft’ nie został jednak na zjeździe barlineckim roz-
wiązany. Posiadacze ziemscy nadal nie chcieli przystać na wynagrodzenie w postaci

żołdu, co chciał przeforsować Michael Küchmeister. Czy sama tylko odmienność

od zwyczajowej, stosowanej dotychczas praktyki była jedyną tego przyczyną?

196

191

GÄB 765.2–5; por. K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 317, przyp. 381 na s. 316–317.

192

GStA PK, XX. HA, OBA 1300. Informował on o tym wielkiego mistrza w dwóch listach,

z których jeden, późniejszy – z 11 czerwca - zachował się do naszych czasów. Na towarzyski,

związkowy charakter ówczesnych działań rycerzy i giermków nowomarchijskich słusznie

wskazywał A. Czacharowski, Struktury organizacyjne rycerstwa Nowej Marchii, s. 340.

193

GStA PK, XX. HA, OBA 1300.

194

GStA PK, XX. HA, OBA 1311.

195

GStA PK, XX. HA, OBA 1311. Odnośnie warunków komunikacyjnych tego punktu osad-

niczego por. T. Byczko, Strzelce Krajeńskie, [w:] Studia nad początkami i rozplanowaniem

miast, s. 303–316, tu: s. 305–306.

196

Zagadnieniem tym zajmował się bliżej już E. Kutowski (Zur Geschichte der Söldner, s. 431–

432), który wskazywał na znaczenie, jakie Zakon miał przywiązywać do stałego, nieogra-

niczonego czasowo dysponowania zawsze gotowymi do użycia w działaniach kontyngen-

tami, za które pruski historyk uznawał oddziały najemne/zaciężne, podczas gdy służby

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

Powszechną formułą służby najemnej na rzecz Zakonu w 1409 r. i wcześniej

była jej gratyfikacja w postaci wypłacanego w gotówce żołdu

197

. Nie obejmowała

ona ani jakichkolwiek odszkodowań za ewentualne poniesione w służbie straty (vor
schaden stehen)

198

, ani kosztów utrzymania podczas wyprawy (kostgelt), a jedynie tzw.

strawne (czerunge) i zwrotny zadatek (offraschunge)

199

. Niekiedy tylko najmujący wódz

przyjmował na siebie zobowiązanie wykupu żołnierzy z niewoli (vor gefengnisse ste-
hen)

200

. Oznaczało to, że wysokość nakładów finansowych niezbędnych dla pokrycia

zobowiązań dla żołnierzy najemnych z punktu widzenia wodza wojska była dlań
w dużym stopniu przewidywalna, każdorazowo pozwalała się dość ściśle skwan-

tyfikować proporcjonalnie do liczby najmowanych zbrojnych, ustalonej wysokości

stawek żołdu, zadatku, planowanego czasu służby, wreszcie warunków geograficz-
nych (odległości miejsca werbunku od zazwyczaj z góry wiadomego rejonu pełnie-

nia służby). Zupełnie inaczej przedstawiała się sprawa ze służbami terytorialnymi,

zwłaszcza w przypadku tych, w ramach których wykonującym swoje powinności
ze strony władcy terytorialnego przysługiwały zwyczajowo rekompensaty za straty

i choćby częściowy ‘kostgeld’. Analiza materiału nowomarchijskiego wskazuje, że

wedle panujących tu zwyczajów władca terytorialny zobowiązany był do tego rodzaju
subsydiów na rzecz swojej ‘mannschaft’ w przypadku poprowadzenia jej na wypra-

wę poza granice kraju

201

, co przypomina wyraźnie zwyczaj chełmiński w pruskim

terytorialne zgodnie z tradycyjnym modelem traktował, milcząco, jako mniej efektywne.

Czy zatem jedynie kwestie formuł relacji między panem zwierzchnim a nowomarchijski-

mi posiadaczami ziemskimi były czynnikami określającymi wzajemną postawę obu stron

w sporze? Wydaje się, że nie tylko.

197

Fenomen ten omówił już E. Kutowski, Zur Geschichte der Söldner, s. 430–431; później

również S. Ekdahl, Kilka uwag o księdze żołdu zakonu krzyżackiego z okresu „Wielkiej Wojny”

1410–1411, ZH, t. 33: 1968, z. 3, s. 111–129, tu: s. 118–120.

198

Zapewnienie przez Zakon rekompensaty za poniesione w służbie na jego rzecz straty

leżało w gestii dobrej woli kierownictwa korporacji, stąd każdorazowo traktowane było

jako tzw. ‘honorowe uczczenie’, ‘podarunek honorowy’ (ehre, ehrunge), por. S. Ekdahl, Zwei

Musterungslisten von Deutschordens-Söldnern aus den jahren 1413 und 1431, [w:] Arma et ol-

lae. Studia dedykowane profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu w 70. rocznicę urodzin i 45. rocz-

nicę pracy naukowej. Sesja naukowa, Łódź, 7–8 maja 1992 r., red. M. Głosek, M. Mielczanek,

W. Świętosławski, K. Walenta, Łódź 1992, s. 49–61, tu: s. 51; idem, Teutonic Order’s

Mercenaries during the ‘Great war’ with Poland-Lithuania (1409–11), [w:] Mercenaries

and Paid Men. The Mercenary Identity in the Middle Ages. Proceedings of a Conference held

at University of Wales, Swansea, 7

–9

July 2005, ed. J. France, Boston 2008, s. 345–361,

tu: s. 352. Szwedzki badacz wyraźnie pokazał, że początkowo Zakon stosował praktykę

werbunku najemników na dość wysoki żołd, ale bez zobowiązania wypłaty rekompensat za

poniesione na służbie straty – tak też i wiosną 1410 r. – zaś dopiero w późniejszych latach

dostojnicy zakonni coraz częściej najmowali oddziały zaciężne, płacąc niższe stawki żoł-

du, ale gwaratując jednocześnie odszkodowania za straty w broni, wyposażeniu i koniach,

por. S. Ekdahl, Verträge des Deutschen Ordens mit Söldnerführern aus den ersten Jahrzehnten

nach Grunwald, „Quaestiones Medii Aevi Novae”, vol. 11: 2006 (Arms and Armour), ed. J.

Szymczak (Warszawa), s. 51–95.

199

S. Ekdahl, Kilka uwag o księdze żołdu, s. 119; idem, The Teutonic Order’s Mercenaries, s. 351.

200

GStA PK, XX. HA, OBA 1299 (10 VI 1410 r., list przypowiedni dla księcia brzeskiego

Ludwika II).

201

Błędnie interpretując treść listu Michaela Küchmeistra z 11 VI 1410 r. i nie uwzględniając

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

władztwie Zakonu sprzed ca 2. dekady XV stulecia

202

. Zestawiając obie formuły

mobilizacyjne można stwierdzić, że kierownictwu zakonnemu powoływanie nowo-
marchijskich poddanych na żołd mogło się opłacać – biorąc pod uwagę omówioną

wysoką przewidywalność kosztów – ale tylko, co należy podkreślić, w jednym przy-

padku, mianowicie wówczas, gdyby planowało działania poza granicami terytorium
Nowej Marchii. Te bowiem siłą rzeczy musiały mieć charakter ofensywny, a przez to

dynamiczny, ergo: prowadzone byłyby wprawdzie w dość krótkim czasie (jak choćby

na przełomie sierpnia/września 1409 r.), jednak spodziewane straty ponoszone przez
zbrojnych w czasie tego rodzaju akcji militarnych mogły być większe, zwłaszcza je-

śli chodzi o konie, dodatkowo przy uwzględnieniu trudnego lesistego i bagnistego

w wielu miejscach teatru działań zbrojnych

203

. Jednocześnie z oczywistych względów

wielkość i zakres rekompensat był niemożliwy do uprzedniego oszacowania, podob-
nie zresztą jak i sumaryczna wartość ‘kostgeldu’, której w związku z koncyliacyjną

i konsensualną zarazem formułą ustalania wysokości tego subsydium nie sposób było

przed wyprawą określić. Można zatem wnioskować, że wiosną 1410 r. kierownictwo
zakonne preferowało formułę mobilizacji nowomarchijskich rycerzy i giermków, po-

zwalającą w dużym stopniu na uprzednie przewidzenie i zaplanowanie kosztów ofen-

sywnej akcji militarnej. Jeśli uwzględnić ówczesne poświadczone źródłowo problemy

wójta nowomarchijskiego z brakiem środków finansowych

204

, takie nastawienie braci

zakonnych stanie się jeszcze bardziej zrozumiałe. Z tej samej chyba przyczyny, dla

której Zakon preferował rozwiązanie żołdowe, nie chciała na nie przystać nowo-
marchijska ‘mannschaft’, zdając sobie być może sprawę, że ewentualne straty mogą

przewyższać, nawet znacznie, sumy uzyskane od pana terytorialnego w stosunkowo

niewielkim żołdzie, co w sytuacji, kiedy nie mieliby oni już możliwości ubiegania się
o jakiekolwiek rekompensaty, musiało odstręczać od stawienia się w wojsku.

Przechodząc do analizy wymienionych wyżej form działań o znaczeniu militar-

nym na obszarze Nowej Marchii i zaczynając od ostatniej z nich – działań informa-

cyjnych, należy zauważyć, że w związku z intensywnie prowadzoną od jesieni 1409
r. aktywnością dyplomatyczną obu stron konfliktu, a skierowaną przede wszystkim

szerszego kontekstu o charakterze strukturalnym, pisał A. Czacharowski (Struktury organi-

zacyjne rycerstwa Nowej Marchii, s. 340) o rzekomych roszczeniach rycerzy i giermków do

rekompensat za straty poniesione w obronie kraju, wobec czego bracia zakonni mieli prefe-

rować formułę żołdową, aby móc dysponować kontyngentami terytorialnymi „nie tylko do

obrony kraju, lecz na dowolnym polu walki”.

202

S. Ekdahl, Über die Kriegsdienste der Freien im Kulmerland zu Anfang des 15. Jahrhunderts,

„Preußenland. Mitteilungen der Historischen Kommission für ost- und westpreussi-

sche Landesforschung”, Jg. 2: 1964, Nr. 1, s. 1–14, tu: s. 7–8, 10; idem, Das Dienstbuch des

Kulmerlandes (1423/24), „Jahrbuch der Albertus-Universität zu Königsberg/Pr.”, Bd. 16:

1966, s. 85–112, tu: s. 86.

203

W tej kwestii por. studia S. Ekdahla, Das Pferd und seine Rolle im Kriegsführung des

Deutschen Orden, [w:] Das Kriegswesen der Ritterorden im Mittelalter, hrsg. v. Z. H. Nowak,

OMCTH, Bd. VI, Toruń 1991, s. 29–47; eiusdem, Horses and Crossbows: Two Important

Warfare Adventages of the Teutonic order in Prussia, [w:] The Military Orders, vol. 2: Welfare

and Warfare, ed. H. Nicholson, Aldershot 1998, s. 119–151.

204

GStA PK, XX. HA, OBA 1300.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

na zachód, Nowa Marchia stała się obszarem, przez który bądź w sąsiedztwie któ-

rego odbywał się wielokierunkowy przepływ informacji o różnym, niekiedy mało
istotnym, niekiedy zaś niezwykle ważnym znaczeniu. Działalność informacyjna pro-

wadzona była z jednej strony przez wysłanników zakonnych, w tym także tych od

wójta nowomarchijskiego, podróżujących w różnych misjach poselskich

205

, z drugiej

zaś przez zwiadowców wójtowskich tudzież inne osoby, które dostarczały wiadomo-
ści nawet z dość odległych od granic Nowej Marchii punktów, jak choćby dowod-

nie z Poznania

206

. W działalności tej czynni byli także rycerze związani z Zakonem,

wśród nich bliżej oświetlony źródłowo Heinrich von Güntersberg

207

. O jej intensyw-

205

Z zachowanych przekazów źródłowych wiadomo, że w pierwszych dniach kwietna 1410 r.

kompan Arnolda von Baden, bliżej nieznany brat Rummold, spotkał się w Gorzowie z wys-

łannikiem margrabiego morawskiego i brandenburskiego Josta, kanclerzem Johannesem

von Waldau, uzyskując zapewne od kogoś z jego otoczenia wiadomości o zamiarach Hansa

III, pana na Chociebużu (niem. Cottbus) wstąpienia ze swoimi zbrojnymi na służbę u króla

polskiego Władysława II przeciwko Zakonowi oraz o staraniach wysłanników królewskich

w rejonie Harzu w Turyngii (zapewne w księstwie Braunschweig-Göttingen, rządzo-

nym od 1394 r. przez księcia von Braunschweig-Lüneburg (brunszwicko-lüneburskiego)

Ottona II Jednookiego (der Einäugige)), hrabstwie Wernigerode, hrabstwie Blankenburg

i we władztwie biskupów Halberstadt), w księstwie Anhalt, księstwie Braunschweig-

Lüneburg i księstwie Braunschweig (brunszwickim) o zaciągi najemne wśród miejscowych

panów, rycerzy i giermków, por. GStA PK, XX. HA, OBA 1268.

206

GStA PK, XX. HA, OBA 1291 (2 VI 1410 r.); por. S. Jóźwiak, Plany militarne obu stron

konfliktu, s. 219; ponadto OBA 1298 (= edycja: GQGB II 32; 10 VI 1410 r.).

207

GStA PK, XX. HA, OBA 1474 (= regest: Skarbiec dyplomatów papiezkich, cesarskich, kro-

lewskich, książęcych; uchwał narodowych, postanowień różnych władz i urzędów posługują-

cych do krytycznego wyjaśnienia dziejów Litwy, Rusi litewskiej i ościennych im krajów, wyd.

I. Daniłowicz, t. I, Wilno 1860, nr 908, s. 366–367 = Index actorum saeculi XV ad res publicas

Poloniae spectantium, ed. A. Lewicki, Monumenta Medii Aevi Historica, t. XI, Wydawnictwa

Komisyi Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie, Nr. 41, Kraków 1888, nr 521, s. 64

= RHN II, s. 52; list błędnie datowany przez J. Voigta (Geschichte Preussens, Bd. VII: Die Zeit

vom Hochmeisters Ulrich von Jungingen 1407 bis zum Tode Hochmeisters Paul von Russdorf 1441,

Königsberg 1836, s. 61–62; idem, Die Erwerbung der Neumark, s. 97, 101), I. Daniłowicza,

A. Lewickiego, K. Kletkego, a za nimi m.in. przez K. Berga (Arnswalde unter dem Deutschen

Orden und den ersten Hohenzollern, Arnswalde 1923, s. 31), na 5 I 1410 r. i opatrywany błędną

sygnaturą „Schiebl. XX, Nr. 19” (pod tą starą dziś już sygnaturą począwszy od lat 20/30. XIX

w. znajduje się sporządzona być moża ca 1413/1414 r. nota skierowana przez nieznanych do-

stojników zakonu (być może w Rzeszy?) do wielkiego marszałka, dotycząca działań korporacji

w ewentualnej przyszłej wojnie, por. GStA PK, XX. HA, OBA 2191, s. 2–4 (stara sygnatura:

OBA, Schiebl. XX, Nr. 19 = OBA II, 271)), błędnie przywoływany także w nowszej literaturze

(por. E. Rymar, Administracja krzyżacka w Nowej Marchii, s. 107; choć z zastrzeżeniem, zaś

zupełnie bezkrytycznie G. J. Brzustowicz, Rycerstwo ziemi choszczeńskiej, s. 52 i przyp. 411

zamieszczony na s. 83), w rzeczywistości przechowywany w GStA PK pod starą sygnatu-

rą OBA, Schiebl. XXa, Nr. 19, wysłany z Kalisza (Pomorskiego) (niem. Kallies) 4 I 1411 r.

przez Heinricha von Güntersberg do wójta nowomarchijskiego, lecz nie Arnolda von Baden

ale Engelharda Kirsaua, dotyczy informacji o poselstwie króla polskiego do księcia Świętobora

I i jego syna Ottona w sprawie sojuszu przeciwko Zakonowi, por. moje niedawne uwagi: K.

Kwiatkowski, Działania militarne w grudniu 1410, s. 685, 686; gdzie z powodu ograniczonej

objętości książki zrezygnowałem z komentarza krytyczno-źródłowego); GStA PK, XX. HA,

OBA 1014 (= edycja: UBGZ 13; wiadomość o misji chorążego poznańskiego Jarosława z Iwna

u książąt meklemburskich przekazana ze Szczecinka (niem. Neustettin) 30 X 1409 r. w liście

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

ności świadczyć może informacja, jaką przekazywał wielkiemu mistrzowi Michael

Küchmeister w liście wysłanym 11 czerwca z Drawska (niem. Dramburg), załącza-
jąc doń bliżej nieznany list, wskazując przy tym, że podobnych pism otrzymuje wię-

cej i przychodzą one każdego dnia, stąd jest ich zbyt wiele, aby mógł je wszystkie

przesyłać do Prus

208

– zapewne w związku z brakiem odpowiedniej liczby zaufanego

personelu. O efektywności aktywności zwiadowczej w przestrzeni militarnej z po-
wodu skąpej ilości przekazów źródłowych trudno cokolwiek stwierdzić. Zachowana

częściowo korespondencja z jesieni 1410 r. może wskazywać na znaczne ograniczenie

możliwości pozyskiwania informacji przez członków zakonu niemieckiego w Nowej
Marchii

209

, co być może należałoby ostrożnie łączyć z następstwami porażki wojska

Michaela Küchmeistra w bitwie koronowskiej 10 X 1410 r., a to znowu winno raczej
odstręczać od prostej transpozycji tego stanu rzeczy na okres późnowiosenny.

Istotną rolę zarówno przed upływem rozejmu, jak i w trakcie III fazy kon-

fliktu, odgrywało na pograniczu nowomarchijsko-wielkopolskim zabezpieczenie
dość słabych militarnie punktów umocnionych i zapewnienie im możliwości sta-

wienia oporu atakującemu przeciwnikowi. W tym przypadku sytuacja wyglądała

bardzo podobnie jak w pruskim władztwie Zakonu, gdzie znaczna część obiek-

tów, w tym większość ośrodków miejskich, miała bardzo nikły potencjał obronny,
zaś ich możliwości stawiania oporu zależały zasadniczo od obecności oddziałów

terytorialnych podległych zwierzchnictwu władcy terytorialnego

210

. Zachowane

wzmianki w korespondencji zakonnej wskazują dość wyraźnie, że w czerwcu 1410
r. wyposażenie przynajmniej części punktów umocnionych na terytorium nowo-

marchijskim, w tym dowodnie zakonnego Drezdenka i znajdującego się wów-

czas pod władzą Hassona von Wedel Tuczna (niem. Tütz) było niedostateczne

211

bezpośrednio adresowanym do Ulricha von Jungingen, szerzej w tej sprawie por. ostatnio

A. Szweda, S. Szybkowski, Aktywność dyplomatyczna stron konfliktu na dworach europejskich,

[w:] S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem

krzyżackim, s. 187–200, tu: s. 192 i przyp. 73 na tejże). Odnośnie rodziny posiadaczy ziem-

skich z Iwna w 2. połowie XIV i w początkach XV w., w tym zwłaszcza Jarosława, por. K.

Górska-Gołaska, Iwno (hasło), [w:] SHGZPŚ II/1, s. 7–12, tu: s. 9; a przede wszystkim A.

Szweda, Ród Grzymałów w Wielkopolsce, Toruń 2001, s. 90–104; idem, Panowie z Iwna her-

bu Grzymała w służbie królów polskich, [w:] Etos rycerski w Europie Środkowej i Wschodniej

od X do XV wieku, red. W. Peltz, J. Dudek, Zielona Góra 1997, s. 157–165, tu: s. 159–163

208

GStA PK, XX. HA, OBA 1300.

209

GStA PK, XX. HA, OBA 1386 (list zastępującego wójta nowomarchijskiego Boemunda

Brendela do zastępującego komtura człuchowskiego Jobsta von Hohenkirchen z 30 paź-

dziernika, w którym prosi on o wysłanie zwiadowców z Czarnego, którzy mogliby spraw-

dzić możliwość przebycia przez stojące w Nowej Marchii oddziały posiłkowe, zaciężne

i ‘gości’ puszczy (heyde) pogranicznej); por. K. Kwiatkowski, Napływ kolejnych zgrupowań

wojsk posiłkowych do Prus, [w:] S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski,

Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim, s. 616–636, tu: s. 626.

210

Wskazałem na to zjawisko i omówiłem je niedawno w odrębnym studium, por.

K. Kwiatkowski, Die militärische Funktion der Städte unter der Herrschaft des Deutschen

Ordens in Preußen (vom 13. bis zum Anfang des 15. Jh.), [w:] Städtelandschaften im Ostseeraum

im Mittelalter und in der Frühen Neuzeit, hrsg. v. R. Czaja, C. Janke, Toruń 2009, s. 167–186.

211

GStA PK, XX. HA, OBA 1300 (11 VI 1410 r., informacje o stanie wyposażenia zam-

ku tuczneńskiego przekazał wójtowi jego kompan Rummold, który najprawdopodobniej

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

W tym ostatnim przypadku wielki mistrz i cały Zakon na okres trwającej wojny

z królem polskim byli zobowiązani do ochrony i obrony posiadłości i wszelkich
dóbr owego nowomarchijskiego rycerza w rezultacie zawartego z nim 15 IX 1409 r.

w Grudziądzu układu ‘ochronnego’

212

. Zarówno jesienią 1409, jak i wiosną 1410 r.

istniało realne zagrożenie wschodniej i południowo-wschodniej części terytorium
nowomarchijskiego ze strony załóg koronnych obecnych w przygranicznych zam-

kach, w tym głównie tych odebranych joannitom w lecie 1407 r.

213

. Późną wios-

ną 1410 r. obsady koronne znajdowały się dowodnie w Wałczu (niem. Deutsch
Krone), Czaplinku (niem. Tempelburg) i Drahimiu (ob. Stare Drawsko, niem. Alt-

-Draheim)

214

, przy czym wiadomo, że w 2. dekadzie czerwca przejawiały one dość

znaczną aktywność na pograniczu

215

. Jednocześnie działania ludzi króla polskie-

go doprowadziły do przejścia na żołd Władysława II członków rodziny von dem
Wolde (z Wałdowa). Problem obsady punktów umocnionych na pograniczu no-

womarchijsko-wielkopolskim był z punktu widzenia Zakonu i nowomarchijskiej

‘mannschaft’ istotny również jesienią–zimą 1410 r.

216

Warunki geograficzne, w tym brak relatywnie krótkiej, a przy tym bezpiecznej,

trasy lądowej między Prusami a Nową Marchią, powodowały, że w trakcie całego
konfliktu 1409–1411 jednym z najważniejszych problemów zarządców tego teryto-

rium było zabezpieczenie komunikacji na tym odcinku. Już choćby ten fakt ukazuje

w całej rozciągłości fałszywość kategorycznie stawianych w starszej literaturze tez
o „łącznikowym” i wybitnie „strategicznym” charakterze tego terytorium. Istniała

wprawdzie w 1410 r. możliwość dotarcia z Pomorza Gdańskiego do Nowej Marchii

drogami biegnącymi przez obszary znajdujące się formalnie pod zwierzchnią wła-

dzą Zakonu, mianowicie przez władztwo biskupa kamieńskiego Nikolausa von
Schippenbeil, jednakże w praktyce jej wykorzystanie było wątpliwe z dwóch co naj-

mniej przyczyn. Jak już zostało to przedstawione, pomorski hierarcha wiosną 1410

w pierwszych dniach tego miesiąca dokonał objazdu punktów umocnionych na wschod-

nim pograniczu Nowej Marchii).

212

GStA PK, XX. HA, OF 67, f. 104r (= regest: SVDO I 72). Praktyka tego rodzaju układów

(tzw. Schützverträge) jest w tym okresie dla omawianego obszaru dość słabo poświadczo-

na, ale o jej funkcjonowaniu świadczyć może skierowana do wielkiego mistrza ca 1412

r. prośba Matzkego von Borcke prośba o ochronę przed Klausem Boltem ze Świdwina,

por. GStA PK, XX. HA, OBA 1779 (= edycja: GQGB II 40). W tym kontekście opinia

E. Rymara (Polityczne losy ziem wielkopolskich między Drawą, Gwdą i Notecią, s. 41) o tym

akcie jako „okupacji”, której „nadano formę umowy prawnej” jest jaskrawą nadinterpreta-

cją i niesie w sobie ślad owego wspomnianego na wstępie „Treitschke’owskiego” spektrum

postrzegania zakonu niemieckiego, przetworzonego dodatkowo przez polskie ujęcie o na-

cjonalistycznym zabarwieniu.

213

Por. wyżej przyp. 54.

214

GStA PK, XX. HA, OBA 1304, 1311 (20 VI 1410 r.). Najprawdopodobniej starostą wałec-

kim (i czaplineckim zarazem) był w 1410 r. Arnold von Bonin, zapewne krewny Czesława

von Bonin (z Jeleńca), por. S. Jóźwiak, Plany militarne obu stron konfliktu, s. 223 i przyp 193

na tejże.

215

GStA PK, XX. HA, OBA 1311; por. S. Jóźwiak, Plany militarne obu stron konfliktu, s. 226.

216

GStA PK, XX. HA, OBA 1380; por. K. Kwiatkowski, Kontrakcja militarna Zakonu,

s. 594–595.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

r. faktycznie nie kontrolował terytorium swego władztwa, a w każdym razie nie ca-

łego, samemu przebywając w Nowej Marchii, zaś ewentualna trasa przez Biały Bór
(niem. Baldenburg), Koszalin (niem. Köslin), Karlino (niem. Kärlin) i Świdwin była

3-krotnie dłuższa, aniżeli szlak przez puszczę (heide) wiodący z Lędyczka (niem.

Landeck) do Złocieńca (niem. Falkenburg)

217

. Zachowany materiał źródłowy wska-

zuje, że właśnie ta ostatnia trasa była eksploatowana w lecie, jesienią i zimą 1410 r.
jako główna arteria komunikacyjna między Nową Marchią i Prusami

218

. Położenie

geograficzne owego szlaku i fakt, że przebiegał w nieodległym sąsiedztwie od obsa-
dzonego załogą koronną pojoannickiego zamku w Czaplinku powodowały, że bez

odpowiedniej ochrony zbrojnej mniejsze orszaki nie mogły się po nim bezpiecznie

poruszać. Stąd też wójt nowomarchijski był zmuszony, prawdopodobnie już w lecie
1409 r., zorganizować mniej lub bardziej doraźną osłonę na ca 50–60-kilometro-

wym odcinku przebiegającym w strefie kontrolowanej bądź mogącej być kontrolo-

waną przez zbrojne poczty starosty drahimskiego. W sierpniu 1410 r. doszło do tego
zagrożenie również ze strony wójta szczecineckiego podległego władzy Bogusława

VIII, który w tym czasie opowiedział się otwarcie po stronie króla polskiego i wy-

stąpił zbrojnie na obszarze Pomorza Gdańskiego

219

. W nielicznych zachowanych

przekazach źródłowych poświadczeni są rycerze nowomarchijscy spełniający funk-

cje przewodników i zapewniający zbrojną eskortę przez puszczę na pograniczu
pomorsko-nowomarchijskim

220

. Znaczenia tych działań nie można przecenić, je-

śli weźmie się pod uwagę, że pozwalały one zapewnić posłańcom relatywnie bez-
pieczną i pewną linię komunikacyjną z najbliższymi krajami środkowoeuropejskimi,

w tym zwłaszcza z Czechami i Węgrami, co w konkretnej sytuacji politycznej i oko-

licznościach 1410 r. odgrywało znaczącą rolę

221

217

Wstępne analizy połączeń i możliwości komunikacyjnych pozwalają zakładać, że trasa

przez terytorium kamieńskie na odcinku Biały Bór – Świdwin miała długość ca 150–160

km i wymagała przynajmniej 4, jeśli nie 5 etapów marszowych, zaś szlak wiodący wprost

na zachód długości ca 60 km, między Lędyczkiem a Złocieńcem można było prawdopo-

dobnie pokonać co najwyżej w 3 dni, a przy dobrej pogodzie i warunkach drogowych może

nawet i w 2 doby.

218

GStA PK, XX. HA, OBA 1386.

219

W tej kwestii ostatnio por. K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 529–531; także idem,

Następstwa bitwy pod Grunwaldem/Tannenbergiem/Žalgiris 15 VII 1410 r. na Pomorzu

Zachodnim [w druku].

220

GStA PK, XX. HA, OBA 1432 (Tidemann von Czadow).

221

Akcje te wspomniałem bądź omówiłem w monografii wojny 1409–1411 r., por.

K. Kwiatkowski, Wybór Henryka von Plauen na wielkiego mistrza zakonu niemieckie-

go. Działania wojenne w listopadzie i na początku grudnia 1410 roku, [w:] S. Jóźwiak,

K. Kwiatkowski, A. Szweda, S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżac-

kim, s. 637–656, tu: s. 649. Odnośnie możliwości komunikacyjnych z Czechami w 1409

i w pierwszych miesiącach 1410 r. por. także inne moje uwagi: K. Kwiatkowski, Okoliczności

wypowiedzenia wojny królowi polskiemu Władysławowi II, s. 13. Problematyka ta zostanie

jeszcze szerzej rozwinięta w odrębnym przygotowywanym studium, por. K. Kwiatkowski,

Die Rettungsaktion für den preußischen Zweig des Deutschen Ordens 1410 und das Handeln

König Wenzels IV. [w przygotowaniu].

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

Zestawiając przekazy pisane o militarnej aktywności zarządcy nowomarchij-

skiego w III fazie konfliktu polsko-litewsko-krzyżackiego odnosi się wrażenie, że
spośród wymienionych wyżej kilku różnorodnych form tą najbardziej intensyw-

ną, a zarazem znaczącą wojskowo, było podejmowanie wojsk najemnych zwerbo-

wanych przez wysłanników zakonnych w położonych dalej na zachód i południe
krajach Rzeszy. Tak jak w 1409 r., tak i w następnym roku kolejni wójtowie nowo-

marchijscy (tudzież bracia ich zastępujący) organizowali przyjmowanie oddziałów

najemnych wkraczających do kraju po przejściu linii Odry i podążających dalej
do Prus. Niewiele konkretnie wiadomo o czynnościach składających się w 1410

r. na owe działania

222

. Zachowały się informacje o tym, że Michael Küchmeister

wysyłał do zbliżających się ku terytorium nowomarchijskiemu oddziałów swoich
posłańców na obszar Marchii Środkowej i zapewne Śląska bądź Łużyc Dolnych

223

prawdopodobnie w celu uzyskania orientacji co do czasu ich pojawienia się na po-

łudniowo-zachodnich obrzeżach Nowej Marchii

224

. Pierwsza grupa wojsk najem-

nych znalazła się w Nowej Marchii już około połowy maja, co najprawdopodob-
niej związane było z wyżej przywoływanym już planem kierownictwa zakonnego

podjęcia akcji ofensywnej we Wielkopolsce i na Kujawach w razie faktycznego

niepodporządkowania się strony królewskiej orzeczeniu arbitrażowemu Wacława
IV na zapowiedzianym na 11 maja zjeździe wrocławskim, na którym miało dojść

222

Niewątpliwie pewne paralele można ustalać w oparciu o późniejsze źródła, choć i te dotyczą

przede wszystkim działań urzędników zakonnych podejmowanych już na obszarze Prus, por.

w tej sprawie S. Ekdahl, Zwei Musterungslisten von Deutschordens-Söldnern aus den Jahren

1413 und 1431, [w:] Arma et ollae. Studia dedykowane profesorowi Andrzejowi Nadolskiemu

w 70. rocznicę urodzin i 45. rocznicę pracy naukowej. Sesja naukowa, Łódź, 7–8 maja 1992 r.,

red. M. Głosek, M. Mielczarek, W. Świętosławski, K. Walenta, Łódź 1992, s. 49–61.

223

GStA PK, XX. HA, OBA 1300.

224

Służbę na rzecz Zakonu najemnicy ci rozpoczynali, wedle wcześniejszych porozumień

z dowódcami poszczególnych rot tudzież pocztów, bądź w Krośnie (Odrzańskim) (niem.

Crossen) na obszarze księstwa głogowskiego, bądź we Frankfurcie (nad Odrą), a więc

jeszcze poza terytorium nowomarchijskim, por. S. Ekdahl, Kilka uwag o księdze żołdu,

s. 119 (tu poświadczenia źródłowe z Księgi żołdu). Jeśli uwzględnić pochodzenie większości

z tych zaciężników z obszaru Dolnego Śląska oraz Dolnych i Górnych Łużyc, co wy-

nika z pobieżnej choćby analizy materiału prozopograficznego opublikowanego niedaw-

no przez szwedzkiego badacza (por. SBDO, Tl. 2: Personengeschichtlicher Kommentar und

Indices, Veröffentlichungen aus den Archiven Preußischer Kulturbesitz, Bd. 23/2, Köln–

Wien 2010, s. 16–376; także S. Ekdahl, The Teutonic Order’s Mercenaries, s. 351), wówczas

stanie się zrozumiałe, dlaczego wśród owych punktów etapowych brakuje ważnego ko-

munikacyjnie Kostrzyna, w którym od 1390 r. poświadczona jest przeprawa mostowa na

Odrze, CDBr A XXIII, XLVIII/181, s. 129–130; XLVIII/247, s. 202 (16 II 1436 r.); por.

E. Rozenkranz, Kostrzyn, s. 220. Szlak przez Kostrzyn z punktu widzenia osób zmierzają-

cych do Nowej Marchii z Łużyc czy Dolnego Śląska przez Krosno byłby dość znacznym

wydłużeniem drogi, przynajmniej o 2, jeśli nie 3 etapy marszowe. Natomiast sprawą otwar-

tą pozostaje to, czy zaciężni podejmujący służbę we Frankfurcie kierowali się do Nowej

Marchii trasą przez Lubusz i Kostrzyn czy też przekraczając Odrę na miejscu, udawali się

przez Ośno (Lubuskie), Sulęcin (niem. Zielenzig) i Lubniewice (niem. Königswalde) do

Gorzowa, i dopiero tam wkraczali na terytorium nowomarchijskie.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

do realizacji części punktów wyroku króla rzymskiego

225

. Z nieznanych przyczyn,

najpewniej jednak w rezultacie podjęcia misji mediacyjnej w sporze przez króla
węgierskiego Zygmunta Luksemburskiego

226

, Ulrich von Jungingen z uderzenia

wyprzedzającego zrezygnował, co spowodowało – jak wykazał to ostatnio Sven
Ekdahl – wstrzymanie zaciągów najemników

227

. Zapewne aż do ca 7 czerwca na te-

rytorium nowomarchijskim nie pojawiły się żadne nowe oddziały wojsk najemnych.
Zapisy z Księgi żołdu wskazują natomiast, że tego dnia służbę na rzecz Zakonu roz-

począł liczący 40 kopii (= 120 zbrojnych) oddział Heinricha von Grünberg

228

, po

którym do Nowej Marchii napłynęły kolejne mniejsze i większe grupy. Zagadnienie
to przedstawiał już S. Ekdahl

229

, zaś całościowe zestawienia dla okresu do połowy

lipca dokonane zostały niedawno w monografii wojny 1409–1411

230

, zatem nie ma

potrzeby ponownego ich tu przytaczania. Nie można natomiast określić dokład-
nych tras przemarszu tych oddziałów. Z kilku wzmianek źródłowych wiadomo, że

wykorzystywali oni wówczas szlak przez puszczę (heide) rozciągającą się między

Drawą a Gwdą

231

, co pozwala przypuszczać, że maszerowali przez Złocieniec bądź

Kalisz (niem. Kallies) i Mirosławiec (stpol. Frydląd Marchijski, niem. Märkisch
Friedland), do pruskiego władztwa Zakonu docierając po przekroczeniu granicz-

nej Gwdy nieopodal Lędyczka. Głównym miejscem przyjmowania oddziałów na

Pomorzu był, podobnie jak w 1409 r.

232

, zamek komturski w Człuchowie

233

Z organizacją tranzytowego niejako przemarszu wojsk najemnych przez ob-

szar Nowej Marchii wiąże się zagadnienie dotychczas jeszcze nie podejmowane
w literaturze przedmiotu. Zachowane źródła wskazują mianowicie, iż w 2. połowie

1410 r. zakon niemiecki zaczął nakładać na społeczności miejskie realną powin-

ność utrzymywania na własny koszt oddziałów najemnych przebywających w kraju

225

A. Szweda, Wyrok sądu polubownego Wacława IV, s. 180; por. też przyp. 182; wcześniej

szczegółowo M. Pelech, Zu den politischen Zielen des Deutschen Ordens beim Schiedsspruch

des Königs Wenzel von Böhmen 1410, „Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und

Ostdeutschlands”, Bd. 38: 1989, s. 177–187.

226

Ostatnio w tej kwestii szeroko S. Ekdahl, Die Söldnerwerbungen des Deutschen Ordens,

s. 94–102; idem, Diplomatie und Söldnerwerbung, s. 52–55; idem, Das politische Umfeld und

die Schlacht bei Tannenberg, [w:] Tannenberg/Grunwald 2010. Gesammelte Beiträge, hrsg.

v. Amt des Hochmeisters, Miscellanea Ordinis Teutonici, vol. 1, Wien 2010, s. 18–28, tu:

s. 20–22; idem, Einleitung, s. 6–8.

227

Por. przyp. wyżej.

228

SBDO I, s. 93; por. SBDO II, Personenindex II, Nr. 177, s. 95–96.

229

S. Ekdahl, Kilka uwag o księdze żołdu, s. 111–129; por. też uwagi w innym, nowszym stu-

dium: idem, The Teutonic Order’s Mercenaries, s. 350–351, 353.

230

K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 322–323, 326, 333–334, 347–349.

231

GStA PK, XX. HA, OBA 1316; również OBA 1322 (= edycja: SBDO, Anh. 2, s. 149–151).

232

GStA PK, XX. HA, OBA 1097; por. A. Szweda, S. Szybkowski, Aktywność dyplomatyczna, s. 199.

233

S. Ekdahl, The Teutonic Order’s Mercenaries, s. 351. Odnośnie zamku człuchowskiego por. I.

Skrzypek, Człuchowskie wzgórze zamkowe w świetle wykopalisk, „Nasze Pomorze. Rocznik

Muzeum Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie”, nr 3: 2001, s. 123–145; T. Torbus, Die

Konventsburgen im Deutschordensland Preußen, Schriften des Bundesinstituts für ostdeut-

sche Kultur und Geschichte, Bd. 11, München 1998, s. 180–184, 625–636 (tu starsza

literatura).

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

pruskim (głównie na Pomorzu Gdańskim)

234

. Trudno jednoznacznie określić, czy

praktyka ta była stosowana przez braci zakonnych już wcześniej, przed 1409 r.,
bez wątpienia jednak w konflikcie 1409–1411 r. część kosztów (choć niemożliwa

do oszacowania) utrzymywania jednostek najemnych spadła na niektóre miasta,

na Pomorzu dowodnie na Chojnice

235

. Podobne zjawisko daje się uchwycić w tym

czasie także w czterech miastach nowomarchijskich

236

. W świetle wcześniejszych

uwag dotyczących obronności ośrodków miejskich wydaje się bardzo prawdopo-
dobne, iż takie działanie braci zakonnych było motywowane nie tylko kwestiami

logistycznymi (organizacją aprowizacji i noclegowania oddziałów), ale również dą-

żeniem do realnego podwyższenia niezwykle niskiego potencjału obronnego więk-
szości osad. W których ośrodkach Nowej Marchii, poza wymienionymi w liście

Engelharda Kirsaua z 30 XII 1410 r., stacjonowali w charakterze obsad wojskowych

żołnierze najemni, z powodu braku źródeł nie sposób określić.

Począwszy od jesieni, jeśli nawet nie wcześniej, część kontyngentów najem-

nych zmierzających z zachodu do Prus została zaangażowana do działań militar-

nych na terytorium nowomarchijskim

237

. Kwestia wykorzystania tych oddziałów

w służbie wójta była przedmiotem intensywnej komunikacji między Michaelem
Küchmeistrem a Ulrichem von Jungingen już w połowie czerwca, o ile wówczas

jednak zwierzchnik zakonu nakazał przytłaczającą większość, jeśli nie wszystkich,

najemników kierować do Prus, coraz wyraźniej zagrożonych atakiem wojsk kró-
lewskich

238

, o ile w połowie lipca pojawiła się nagła potrzeba skierowania nowo

przybyłych na Pomorze oddziałów do zagrożonego oblężeniem domu głównego

234

GStA PK, XX. HA, OBA 1355 (11 X 1410 r.); OBA 1365 (16 X 1410 r.); OBA 1412

(6 XII 1410 r.); OBA 28318, 28623 (= edycja: S. Ekdahl, Danzig und der Deutsche Orden

1410. Die Ausschreitungen gegen die Ordenssöldner, [w:] Danzig in acht Jahrhunderten.

Beiträge zur Geschichte eines hansischen und preußischen Mittelpunkt, hrsg. v. B. Jähnig,

P. Letkemann, Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreußens, Nr. 23,

Münster 1985, Anh. 6, s. 139–141).

235

Chojnice były obok Człuchowa głównym punktem stacjonowania oddziałów najemnych

w czasie działań 1410 r., por. LMAVB, RS, F 15-73, f. 219r (= edycja: K. Kwiatkowski, Neue

Quellen, Quellenmaterial, Nr. 13, s. 91); także GStA PK, XX. HA, OBA 1371 (= edycja:

SBDO, Anh. 3, s. 152–153).Początkowo, w czerwcu i lipcu 1410 r., zgodnie z dotychczasową

zwyczajową praktyką, żołnierze utrzymywali się w miejscach pełnienia służby z własnych

środków, por. SBDO I, s. 140–141; również SBDO II, Personenindex II, Nr. 54, s. 38; 97,

s. 55; 101, s. 58; 356, s. 172; S. Ekdahl, Kilka uwag o księdze żołdu, s. 121; K. Kwiatkowski,

Wyprawa letnia, s. 331, 333, 467; idem, Kontrakcja militarna Zakonu, s. 595, 596; idem,

Napływ kolejnych zgrupowań, s. 619, 626, 630; idem, Wybór Henryka von Plauen, s. 655.

236

GStA PK, XX. HA, OBA 1432 (30 XII 1410 r., oddziały zaciężne stacjonujące

w Świdwinie, Drezdenku, Tucznie i Gorzowie wspomniane w liście wójta nowomarchij-

skiego Engelharda Kirsaua do wielkiego mistrza).

237

Ich obecność w kraju poświadcza regest listu Heinricha von Güntersberg adresowane-

go do zastępującego wójta nowomarchijskiego Boemunda Brendela, por. LMAVB, RS,

F 15-73, f. 188v (= edycja: K. Kwiatkowski, Neue Quellen, Quellenmaterial, Nr. 19, s. 95);

także GStA PK, XX. HA, OBA 1471 (12 XII 1410 r.); OBA 1432; por. K. Kwiatkowski,

Działania militarne w grudniu 1410, s. 678–679.

238

K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 324–325, 331–333.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

zakonu w Malborku

239

, o tyle później – jak się zdaje – wójt nowomarchijski, praw-

dopodobnie co najmniej od połowy sierpnia przygotowujący wojsko mające przyjść
z odsieczą korporacji w Prusach

240

, miał wszelkie powody i możliwości ku temu,

by kolejne grupy żołnierzy najemnych przekraczających Odrę zatrzymywać i zbie-
rać na obszarze Nowej Marchii. W 1. połowie października Michael Küchmeister,

bądź zastępujący go po wyruszeniu jego wojska na Pomorze Boemund Brendel
dowodnie otrzymał przynajmniej jednorazowo gotówkę dla opłacenia oddziałów
najemnych

241

. Także i w późniejszym czasie poświadczone są źródłowo przesyłki

pieniędzy ze środków zakonu w Prusach dla zarządcy nowomarchijskiego

242

Stosunkowo niewiele można powiedzieć o aktywności werbunkowej wójtów no-

womarchijskich tudzież ich współbraci i podległych im dinerów zakonnych w okre-
sie od wiosny 1410 r. do zimy 1410/1411 r. Dowodnie Michael Küchmeister podjął

w czerwcu 1410 r. werbunek wśród posiadaczy ziemskich z księstwa szczecińskie-

243

, wysyłając zapewne na ten obszar swoich werbowników. Kim oni byli, nie wia-

domo. Przykład misji dinera wielkiego mistrza Nammira von Hohendorf i dinera
wielkiego szpitalnika Kunzego z lata 1409 r.

244

pozwalałby zakładać, że przynaj-

mniej niektórzy z prowadzących działania werbunkowe byli dinerami wójtowskimi.
Jeśli dodatkowo zestawić kolejne informacje o zaangażowaniu w werbunek rycerzy

krajowych z Prus

245

tudzież mieszczan

246

, okaże się, że członkowie zakonu sami

bezpośrednio nie podejmowali zazwyczaj tego rodzaju działań, trudno więc i w tym

przypadku oczekiwać aktywności braci zakonnych na tym polu, zwłaszcza mając na
uwadze omówione wyżej znaczne ograniczenia natury kadrowej.

Nieliczne przesłanki źródłowe pozwalają przypuszczać, że w ciągu sierpnia i w 1.

połowie września Michael Küchmeister prowadził akcję werbunkową wśród nowo-
marchijskich posiadczy ziemskich i być może także wśród rycerzy i giermków z ob-

szarów sąsiednich. Zapewne ca 20–22 września wójt spotkał się w Treben

247

z księciem

239

Ibidem, s. 486–488; również S. Ekdahl, Kilka uwag o księdze żołdu, s. 121–122.

240

K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 535, 536; również w nieodległej przyszłości idem, Die

Rettungsaktion für den preußischen Zweig des Deutschen Ordens 1410 [w przygotowaniu].

241

K. Kwiatkowski, Neue Quellen, Quellenmaterial, Nr. 19, s. 95. Trudno powiedzieć, czy pie-

niądze te przywiózł zmierzający w 1. połowie sierpnia przez Nową Marchię do Czech

wielki szafarz królewiecki Georg von Wirsberg, czy też otrzymał je zakonny zarządca kraju

w innych okolicznościach; działania Georga zostaną niebawem szerzej zaprezentowane

w odrębnym studium, por. K. Kwiatkowski, Die Rettungsaktion für den preußischen Zweig

des Deutschen Ordens 1410 [w przygotowaniu].

242

GStA PK, XX. HA, OBA 1471.

243

GStA PK, XX. HA, OBA 1298 (= edycja: GQGB II 32); por. S. Jóźwiak, Przygotowania

militarne stron konfliktu, s. 236.

244

S. Jóźwiak, Przygotowania militarne, s. 102; szeroko w tej kwestii por. S. Ekdahl, Soldtruppen

des Deutschen Ordens im Krieg gegen Polen 1409, „Fasciculi Archaeologiae Historice”, Fasc.

XV (Le convoi militaire): 2002 [2003] (Łódź), s. 47–64, tu: s. 51–52; idem, The Teutonic

Order’s Mercenaries, s. 350–351.

245

S. Ekdahl, Soldtruppen des Deutschen Ordens, s. 52; idem, The Teutonic Order’s Mercenaries, s. 351.

246

LMVAB, RS, F 15-73, f. 141r–141v (= edycja: K. Kwiatkowski, Neue Quellen,

Quellenmaterial, Nr. 2, s. 79–81).

247

W niedawnej monografii konfliktu 1409–1411 r. błędnie rozpoznawałem wymienioną

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

pomorsko-szczecińskim Świętoborem I

248

, który – co niewykluczone – przyprowadził

do Nowej Marchii kontyngenty z Marchii Środkowej

249

, w której przebywał co naj-

mniej od początku czerwca, jako tamtejszy namiestnik margrabiego Josta (Jodoka)

250

Przed ca 25–27 września

251

Michael Küchmeister dowodnie prowadził także rozmo-

wy z Henningiem von Wedel dotyczące załogi Tuczna. Utrzymanie tego zamku, for-
tyfikowanego jeszcze w czerwcu przez kontyngenty nowomarchijskie

252

, pozwalało

na lepszą osłonę połączenia komunikacyjnego do Prus

253

Nie chodziło zresztą wyłącznie o werbunek najemników. Przedstawiając pu-

blicznie i rysując obraz konfliktu z królem polskim i wielkim księciem litewskim
jako wojnę z poganami, schizmatykami i wspierającymi ich ‘złymi chrześcijanami’,

w źródle miejscowość Treben w Drawnie (niem. Neuwedell). Po odrzuceniu tej identyfika-

cji pozostają dwie możliwości – pierwszą z nich jest wieś Trzebin (niem. Trebbin), położo-

na ca 3 km na południe od Człopy, por. Słownik współczesnych nazw geograficznych Pomorza

Zachodniego z nazwami przejściowymi z lat 1945–1948, red. T. Białecki, Szczecin 2002,

s. 224, 396. Alternatywę, z językowego punktu widzenia nawet bardziej prawdopodobną,

stanowi lokalizacja toponimu Treben w Trzebieniu (niem. Drawehn) na wschód od Bobolic,

leżącym nieopodal grupy czterech jezior (niem. Trebin See), obecnie o tej samej nazwie,

przy czym XIX-wieczna niemieckojęzyczna wersja nazwy wsi daleko już odbiega od pier-

wotnego słowiańskiego toponimu, por. Słownik współczesnych nazw geograficznych Pomorza

Zachodniego, s. 58, 224; T. Białecki, Słownik nazw fizjograficznych Pomorza Zachodniego,

Szczecin 2001, s. 811. Wreszcie „Monitor Polski” podaje nazwę ‘Trzebień’ jako polski od-

powiednik toponimu ‘Trepehner See’ leżącego w dawnym pruskim powiecie myśliborskim

(Kreis Soldin), por. Monitor Polski. Dziennik urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej, Nr A-52,

poz. 588 (8 maja 1950), s. 425; jednakże z uwagi na akwaryczny charakter toponimu praw-

dopodobieństwo poprawności tej identyfikacji jest mniejsze, aniżeli dwóch pozostałych.

248

GStA PK, XX. HA, OBA 1374.

249

Informacje o aktywności księcia szczecińskiego w Marchii Środkowej między 3 a 15

września zawiera przekaz Engelberta Wusterwitza, por. Berichte Engelberts Wusterwitz

über Ereignisse seiner Zeit (dalej: Wusterwitz (R)), [w:] CDBr D I, s. 23–45, tu: s. 36–

37 (także nowa, oparta na innej podstawie rękopiśmiennej edycja W. Ribbego, Die

Aufzeichnungen des Engelbert Wusterwitz. Überlieferung, Edition und Interpretation einer

spätmittelalterlichen Quelle zur Geschichte der Mark Brandenburg (dalej: Wusterwitz (Rib)),

Einzelveröffentlichungen der Historischen Kommission zu Berlin, Bd. 12, Berlin 1973,

s. 105, 106, 120); por. K. Kwiatkowski, Kontrakcja militarna Zakonu. Napływ kontyngentów

posiłkowych i zaciężnych z obszarów Rzeszy, [w:] S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda,

S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim, s. 572–616, tu: s. 593–594; gdzie

w przyp. 167 omyłkowo podałem błędne strony wydania A. F. Riedla.

250

Świętobor I w dniu 6 czerwca obecny był dowodnie w Berlinie i najprawdopodobniej cały

ten i następny miesiąc spędził w Marchii Środkowej, por. J. Zdrenka, Itinerar des Stettiner

Herzogs Swantibor I. (ca. 1351–1413), „Archiv für Diplomatik, Schriftgeschichte, Siegel- und

Wappenkunde”, Bd. 41: 1995, s. 165–192, tu: s. 191–192 (przytoczone poświadczenia źródłowe).

251

W monografii wojny 1409–1411 chronologię tego spotkania sytuowałem na okres przed

29 września, por. K. Kwiatkowski, Kontrakcja militarna Zakonu, s. 594; jednak uwzględ-

niając przynajmniej dwudniową marszrutę wojska Michaela Küchmeistra na Pomorze

Gdańskie, można zakładać, że opuścił on terytorium nowomarchijskie najpóźniej ca

25–27 września i ta data wyznacza terminus ante quem ustaleń podjętych z Henningiem

von Wedel w sprawie Tuczna.

252

GStA PK, XX. HA, OBA 1311.

253

GStA PK, XX. HA, OBA 1380; por. wyżej przyp. 189.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

zakon liczył na liczne wsparcie ze strony panów i rycerzy Rzeszy oraz innych kra-

jów zachodnich

254

, jak podczas niedawnych jeszcze wypraw krzyżowych na Litwę

bądź Żmudź

255

. Aktywność w tym kierunku przybrała na intensywności po prze-

granej bitwie grunwaldzkiej, w ciągu sierpnia 1410 r. Wcześniej chodziło w tego
rodzaju działaniach przede wszystkim o akcję propagandową, a nie wojskową, bo-

wiem podjęcie służby na rzecz zakonu zazwyczaj odbywało się dobrowolnie i tacy
‘wolontariusze’ sami decydowali o terminie stawienia się w Prusach w charakterze
‘gości’. Zachowane przekazy źródłowe pozwalają przypuszczać, że ta praktyka

w lecie 1410 r., po bitwie grunwaldzkiej, uległa pewnej zmianie, mianowicie wy-

daje się, że wysłannicy zakonni próbowali podjąć bardziej zorganizowaną i skoor-
dynowaną akcję, już nie wyłącznie informacyjną, ale wprost mocno perswazyjną

i werbunkową. W tej sytuacji zacierały się różnice między propagandą i dobro-

wolnym przystępowaniem „dla bożej służby” (durch Got), odbywającym się jedynie

pod mniejszym lub większym wpływem perswazji, a nakłanianiem do działania na

rzecz korporacji przy zastosowaniu bezpośrednich obietnic materialnej gratyfikacji

(umb solt). Rozróżnienie między żołnierzami a ‘gośćmi’ zakonu stawało się coraz

bardziej płynne, choć zupełnie nie zanikło.

Całość tych działań omówiłem niedawno w zbiorowej monografii konfliktu

1409–1411 r.

256

, zatem i w tym przypadku nie będę ich ponownie prezentował.

Wypada tu jedynie zaznaczyć, że podejmował je nie tylko wójt nowomarchijski,

ale prowadzili również wysłannicy dostojników zakonnych z Prus. W ciągu 2.
połowy sierpnia i czterech tygodni września Michaelowi Küchmeistrowi udało się

zgromadzić dość znaczne wojsko złożone ze zbrojnych pochodzących ze wschod-

nich krajów Rzeszy (Śląska, Łużyc i Czech), jak i z kręgu dworskiego króla wę-
gierskiego, które najpóźniej ca 27–28 września weszło do kraju pruskiego i przez

obsadzone załogami zakonnymi zamek człuchowski i miasto Chojnice skierowało

się pod zajętą przez oddziały koronne Tucholę (miasto i zamek), podejmując na
pograniczu pomorsko-krajeńskim aktywne działania wojenne

257

Po porażce koronowskiej z 10 października możliwości prowadzenia akcji propa-

gandowej (i werbunkowej) przez nielicznych członków zakonu niemieckiego, przeby-

wających w Nowej Marchii, musiały ulec jeszcze większym ograniczeniom. Zachowany
materiał źródłowy nie poświadcza tego rodzaju aktywności jesienią i zimą 1410 r.

254

Wymowne, niedawno odnalezione, poświadczenie źródłowe pochodzi z 10 VI 1410 r.,

por. LMAVB, RS, F 15-73, f. 101r–102r (= edycja: K. Kwiatkowski, Neue Quellen,

Quellenmaterial, Nr. 10, s. 88–90); por. też K. Kwiatkowski, Der Krieg 1409–1411 in neuer

Auffassung (Versuch einer kulturgeschichtlichen Analyse einiger Aspekte und einer Bestimmung

einer neuen Forschungsrichtung) [w druku].

255

Fenomen ten zaprezentował w monumentalnym dziele W. Paravicini, Die Preussenreisen des

europäischen Adels, Tl. 1, Beihefte der Francia, Bd. 17/1, Sigmaringen 1989; Tl. 2, Beihefte

der Francia, Bd. 17/2, Sigmaringen 1995; którego kolejne tomy autor zapowiada na nieod-

ległą przyszłość.

256

K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 528–529.

257

K. Kwiatkowski, Kontrakcja militarna Zakonu, s. 593–605 (tu też starsza literatura dotyczą-

ca głównie bitwy koronowskiej).

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

Te same skąpe przekazy pisane niewiele światła rzucają na problematykę udziału

kontyngentów nowomarchijskich w akcjach wojennych w omawianym tu III eta-
pie wojny. Zazwyczaj mamy do czynienia jedynie z mocniejszymi bądź słabszymi

przesłankami, przy czym wyraźnie należy zaznaczyć, że nie ma ich w ogóle dla hi-

potez o rzekomym udziale niektórych rycerzy i giermków nowomarchijskich w bi-
twie grunwaldzkiej po stronie króla polskiego

258

, ani też w wojsku wielkiego mistrza.

Zresztą wszystkie osoby, mieszkańcy Nowej Marchii, występujący w źródłach przed
lipcem 1410 r. poświadczeni są także jesienią tegoż roku i później, choć znowu prze-

słanka tego rodzaju, zastosowana wobec strony zakonnej, wydaje się dość ograniczo-

na w swej wymowie w sytuacji, kiedy pojawiają się coraz to nowe argumenty pozwa-
lające wnioskować o ucieczce tudzież wycofaniu się znacznej, jeśli nawet nie przewa-

żającej części zbrojnych z wojska wielkiego mistrza w starciu grunwaldzkim

259

Z jednego zaledwie źródła epistolarnego wiadomo o akcji wojska Michaela

Küchmeistra przeprowadzonej najprawdopodobniej w 2. dekadzie lipca i skie-
rowanej na wschód, przeciwko grupie wojewody kaliskiego i starosty nakiel-

skiego Macieja z Wąsoszy, który podjął szybką wyprawę na Pomorze Gdańskie,

w bliżej nieznanych okolicznościach poniósł jednak porażkę w bitwie w oko-

licach Człuchowa w starciu z siłami wójtowskimi

260

. Niewątpliwie, podobnie

jak i w późniejszych akcjach, w skład grupy nowomarchijskiej wchodzili także
rycerze i giermkowie krajowi

261

, którzy jednakże przynajmniej w części służyli

za żołd, zaś dowodnie jesienią mieli przy tym zapewnione odszkodowania za
poniesione w czasie działań wojennych straty

262

Odnośnie kolejnej poświadczonej akcji sił wójtowskich na pograniczu pomor-

sko-krajeńskim na początku października jest niewykluczone, że obecne w niej
były również kontyngenty środkowomarchijskie, które mógł przyprowadzić wra-

cający w połowie września z Brandenburgii książę szczeciński Świętobor I

263

, bo-

wiem oświetlony źródłowo przykład Dietricha von Quitzow

264

wyraźnie wskazuje,

258

Tak sądził A. Czacharowski, Pogranicze Nowej Marchii, s. 83.

259

K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 441–447.

260

Omawiam to zagadnienie w całościowym kontekście w monografii konfliktu 1409–1411 r.,

por. K. Kwiatkowski, Wyprawa letnia, s. 496–497 (tu też starsza literatura).

261

GStA PK, XX. HA, OBA 1380.

262

Wynika to również z listu Henryka von Plauen do wójta Nowej Marchii Albrechta von der

Duba (von der Duben) z 26 VII 1412 r., por. GStA PK, XX. HA, OBA 1712; oraz z pisma

wielkiego mistrza do Heinricha von Güntersberg, Henninga von Wedel i Siegfrieda von

Steglitz z 27 VII 1412 r., por. OBA 1714; ponadto też OBA 1744, k. 4r (= Reg. D, f. 287r).

263

Por. wyżej przyp. 249.

264

Wusterwitz (R), s. 36; Wusterwitz (Rib), s. 117–121. Rycerz ten nie był zbyt przychylnie

nastawiony wobec Zakonu, również w związku z licznymi sporami, jakie miał z miesz-

kańcami Nowej Marchii, por. GStA PK, XX. HA, OBA 935 (24 VI 1407 r.); CDBr,

Supplementband II/59, s. 258 (8 IX 1407 r., błędna datacja wydawcy na 8 IX 1410 r.);

GStA PK, XX. HA, OF 3, s. 327–328 (29 X 1407 r.); OBA 1114 (21 VIII 1408 r.); OBA

1125 (sierpień 1408 r.); OBA 1005 (3 IX 1408 r.); OBA 1038 (1408 r.); OBA 1041 (1408–

1409 r.); a mimo to – niewątpliwie pod wpływem akcji informacyjnej Zakonu – na przeło-

mie sierpnia/września 1410 r. miał zamiar udać się do Prus dem Orden darein zu gute.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

że akcja propagandowa zakonu na terytorium Marchii Brandenburskiej mogła

w sierpniu–wrześniu trafić choćby częściowo na podatny grunt.

Nowo znalezione w Wilnie materiały dotyczące konfliktu 1409–1411 r. wska-

zują, że przynajmniej część kontyngentów nowomarchijskich, służących na żołd

w połowie października 1410 r., już od dłuższego czasu prowadziła pogotowie
wartownicze (warthe)

265

, które umiejscawiać należałoby chyba na najbardziej za-

grożonym wówczas pograniczu nowomarchijsko-wielkopolskim, bądź w rejonie
Santoka i Drezdenka, bądź nad dolną i środkową Drawą.

Przebieg innych działań militarnych jest trudny do analizy, bowiem jedyne

informacje o nich pochodzą z pośrednich źródeł, jakie w tym przypadku sta-
nowią przygotowane przez zakon niemiecki wykazy szkód poniesionych prze-

zeń w Nowej Marchii w 1410–1411 r. tudzież inne akcydentalne wzmianki.

Większość wykazów szkód zaginęła bądź uległa zniszczeniu w czasie II wojny
światowej, stąd obecnie dostępne są one tylko w ograniczonym stopniu w postaci

regestów zawierających niepełne zresztą spisy imion osób, poszkodowanych i na-

pastników (bez rozróżnienia), oraz listy miejscowości. Materiał ten jest na tyle

rozległy, że wymaga bliższego opracowania i odrębnego potraktowania, stąd też
nie będzie on tu przedmiotem analizy

266

. Już teraz chciałbym jednak zaznaczyć,

265

K. Kwiatkowski, Neue Quellen, Quellenmaterial, Nr. 19, s. 95. W edycji stwierdziłem, że zapis

Ebel Valwen należałoby uznać za zniekształcony w XVI-wiecznym rękopisie zapis imienia

‘Engelhard’ i gotów byłem go identyfikować z bratem zakonu niemieckiego Engelhardem

Kirsauem, który na kapitule wyboru wielkiego mistrza 9 lub 10 listopada wyznaczony zos-

tał na urząd wójta nowomarchijskiego, por. K. Kwiatkowski, Wybór Henryka von Plauen,

s. 641–642. Bliższa analiza materiałów nowomarchijskich wskazuje jednak niedwuznacznie,

że chodzi tu o jednego z rycerzy bądź giermków nowomarchijskich, poświadczoego w 1405

r., por. CDBr A XIX, XII/59, s. 483–484. W przywoływanym regeście zaginionego listu

Heinricha von Güntersberg mowa jest o pobycie tegoż Ebela Valwego w Dobiegniewie.

Być może stacjonował on tam w połowie października z załogą. Służba rycerzy i gierm-

ków nowomarchijskich na żołd poświadczona jest, moim zdaniem, w zastosowaniu przez

pisarza terminu resige ‘reisig(e)’, należącego do leksyki języka średnio-górno-niemieckie-

go późnego okresu (wczesna forma: ‘reisec’ z staro-górno-niemieckiego ‘rîso’ ‘jeździec’)

oznaczającego ‘konnego zbrojnego’, ‘zbrojnego jeźdźca’, por. Deutsches Wörterbuch von Jacob

Grimm und Wilhelm Grimm, Bd. 8 (R – Schiefe), bearb. v. M. Heyne, Leipzig 1893, sp.

745–747; F. Kluge, Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, Straßburg

1894, s. 300.

Termin ten od początków XV w. coraz częściej stosowano na określenie konnych najemni-

ków/zaciężnych, por. m.in. GStA PK, XX. HA, OBA 1337a (= edycja: M. Pelech, Quellen

über den Hochmeister Heinrich von Plauen (1410–1413) im Bayerischen Hauptstaatsarchiv

in München und in Wien, „Zeitschrift für Ostforschung”, Jg. 34: 1985, H. 1, s. 19–37, tu:

Anh. 1, s. 25–26); ponadto: U. Tresp, Einführung, [w:] Thüringische und böhmische Söldner

in der Soester Fehde. Quellen zum landesherrlichen Militärwesen im 15. Jahrhundert aus thü-

ringischen und sächsischen Archiven, hrsg. v. H.-D. Heimann, U. Tresp, Quellen und Studien

zur Geschichte und Kultur Brandenburg-Preußens und des Alten Reiches, Potsdam 2002,

s. 5–46, tu: s. 41. Jednocześnie w tym samym liście na określenie najemników w służbie

Zakonu użyte zostało słowo ‘soldener’, najczęściej wówczas stosowane we wszelkiego ro-

dzaju kontekstach dotyczących żołnierzy najemnych.

266

Całość problematyki i zestawienie (w postaci konkordancji) wszystkich znanych materia-

łów źródłowych dotyczących szkód powstałych w Nowej Marchii w czasie konfliktu 1409–

1411 r. bądź bezpośrednio z nim związanych, wraz z mapą kraju (poprawioną w stosunku

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

że dotyczące także terytorium nowomarchijskiego wykazy szkód i strat zawar-

te w zaginionym Ordensfoliancie (OF) 5b zostały sporządzone dopiero po wy-
padkach wojennych z lata i jesieni 1414 r., prawdopodobnie jesienią 1414 r., na

potrzeby zakonnej delegacji udającej się na sobór w Konstancji

267

. Stąd też zawie-

rają przede wszystkim szacunki szkód powstałych w czasie działań militarnych
w 1413 i 1414 r. i trudno je odnosić do okresu 1410–1411, jak czyni się to w lite-

raturze regionalnej

268

, przy czym trzeba zauważyć, że zestawienia te rejestrowały

niekiedy również zniszczenia z poprzedniej wojny, tyle tylko, że dostępne dziś
regesty bądź wyciągi tych rozróżnień nie odnotowują. Wstrzymując się zatem

tymczasowo z dokładną analizą źródłoznawczą zachowanych przekazów, można

jedynie przywołać obecne w literaturze opinie o działaniach militarnych wojsk
pomorskich Bogusława VIII i sił koronnych, zapewne z Drahimia i Wałcza,

w rezultacie których szkody ponieśli m.in. mieszkańcy Recza i najbliższej oko-

licy (w tym Lubieniowa (niem. Liebenow)), klasztor cystersów bierzwnickich,
a ponadto Heinrich von Vorhower (‘mann’ panów von Wedel) i Henning von

Wedel (z Krzywnicy (niem. Uchtenhagen) i Recza (niem. Reetz))

269

. Podobnie

trudno jednoznacznie sytuować chronologicznie najazd Heinricha von Dewitz
i Gerenta von Dewitz na Sławęcin (niem. Blanckensee), podczas którego z dóbr

Gisona von Blanckensee w Sławęcinie uprowadzono konie

270

, czy choćby jeszcze

do zawierającego błędy materiału kartograficznego zamieszczonego w zbiorowej monog-

rafii wojny: Mapa poglądowa Teatr działań militarnych w 1409–1411 roku, gdzie m.in. po-

myłkowe „włączenie” Kalisza (Pomorskiego) do terytorium Królestwa Polskiego) zamie-

rzam niebawem przedstawić w osobnym studium: K. Kwiatkowski, Przekazy źródłowe do-

tyczące szkód wojennych na terytorium nowomarchijskim i na Pomorzu z lat 1409–1411/1413.

Próba uporządkowania [w przygotowaniu].

267

Ch. Krollmann, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Ordenslandes Preußen in den Schadenbüchern

(1411/19), Berlin 1919, s. 4.

268

RGN 359; por. m.in. G. J. Brzustowicz, Mniszki, kupcy i rycerze. Średniowieczny Recz,

Choszczno 2002, s. 42; idem, Rycerze i Młyn Szlifierski, s. 32, 34; idem, Pełczyce – Bernstein,

s. 56; idem, Recz nad Iną, s. 81; E. Rymar, „Stolec” (Stolzenburg), s. 249. Problematyczny

może wydawać się domniemany najazd sił pomorskich Bogusława VIII zimą/wiosną

1411 r., w czasie którego miały zostać poczynione szkody w Święciechowie, Kraśniku,

Lubieniowie i Suliborzu. Podobnie niejasna jest kwestia spustoszenia dóbr Markwarda von

Hagen (z Sulimierza) położonych w Brzezinie na północny zachód od Pełczyc, od 1400 r.

będących zapewne oprawą wdowią żony jego brata Ludwiga w rękach klasztoru cysterskie-

go w Kołbaczu, por. G. J. Brzustowicz, Ród Hagenów, s. 64 (w tym przypadku ostrożniej

datujący owo wydarzenie na okres 1411–1414).

269

RGN 285; por. E. Rymar, Opactwo cysterskie w Bierzwniku (Rozwój uposażenia i osadnic-

twa), PZP, t. 15: 1971, z. 3, s. 37–62, tu: s. 57; G. J. Brzustowicz, Mniszki, kupcy i rycerze,

s. 42; idem, Recz nad Iną, s. 81. Natomiast opinia G. J. Brzustowicza (Rycerstwo ziemi chosz-

czeńskiej, s. 52) o najeździe oddziałów pomorskich, które dokonały zniszczeń w okolicach

Recza, klasztoru cysterek w Bierzwniku (niem. Marienwalde) i jego posiadłości, okolic

Choszczna, Korytowa, Krzęcina, Suliborza, Kraśnika i Lubieniowa, muszą zostać zwery-

fikowane, bowiem opierają się na pracy K. Berga, Arnswalde unter dem Deutschen Orden,

s. 31; którego informacje budzą – jak wyżej wskazano – duże wątpliwości, por. przyp. 207.

270

Geschichte der Familie von Dewitz, Bd. I: Urkunden und Quellen bis zum Beginn des

Dreissigjähringen Krieges, hrsg. v. P. Gantzer, Halle 1912, Nr. 419; por. G. J. Brzustowicz,

Rycerstwo ziemi choszczeńskiej, s. 52.

Krzysztof Kwiatkowski Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku.

atak na pozostające w 1410 r. w rękach Ulricha (II) von der Osten Lipiany

(niem. Lippehne)

271

. Poświadczony jest również atak członków rodu von Kleist

na Świdwin i okolice w 1411 r.

272

, choć trudno orzec, czy miał on miejsce jesz-

cze w czasie trwania konfliktu polsko-litewsko-zakonnego, czy już po zawarciu
układu pokojowego. Część z obecnych w literaturze regionalnej opinii dotyczą-

cych tej problematyki okazuje się jednak błędna już przy wstępnej analizie

273

Także wydawcy Repertorium dokumentów do historii Nowej Marchii znajdu-

jących się w Królewskim Archiwum Państwowym w Królewcu błędnie łączyli treść

memoriału przeznaczonego dla wysłanników Heinricha von Plauena skierowa-

nych do Władysława II jesienią 1411 r., obecnie znanego jedynie w formie rege-

stu, z wydarzeniami wojennymi 1410–1411 r. na terytorium nowomarchijskim,
podczas gdy bliższa analiza przytaczanych przez nich toponimów wyraźnie

wskazuje, że ofensywne działania militarne wojska Bogusława VIII, opisane

w zaginionym foliancie zakonnym OF 5b, miały miejsce na pograniczu słupsko-
-bytowskim, być może rzeczywiście jeszcze przed zawarciem układu pokojowego

1 II 1411 r.

274

. Zresztą toruńskie porozumienie, kończące konflikt króla polskiego

i wielkiego księcia litewskiego oraz ich sprzymierzeńców z zakonem niemieckim
i jego sojusznikami, nie spowodowało automatycznie wstrzymania akcji militar-

nych, co w pierwszym rzędzie wynikało z naturalnych niejako przyczyn komuni-

271

E. Rymar, Z dziejów miasta Lipian do 1945 r., „Zeszyty Pyrzyckie”, t. 3: 1970, s. 105–118,

tu: s. 114.

272

L. Kortlepel, Schivelbeiner Geschichte und Geschichten, Schivelbein 1925, s. 25.

273

Tak jest choćby w przypadku rzekomej śmierci jednego z przedstawicieli rodziny von

Hagen w czasie najazdów Pomorzan bądź Wielkopolan na Nową Marchię w 1410 r., co

błędnie sugerował G. J. Brzustowicz, Ród Hagenów, s. 64. Okazuje się jednak, że przywoły-

wany przezeń przekaz kronikarski Engelberta Wusterwitza zawiera wzmiankę o walkach

na pograniczu brandenbursko-saskim, mianowicie opisuje krótko najazd Dietricha von

Quitzow ca 29 VI 1410 r. na Saksonię, w czasie którego Albrecht von Hotzendorf został

z 11 rycerzami wzięty do niewoli, zaś Johann von Hagen, syn Ottona von Hagen zabity,

por. Wusterwitz (R), s. 35–36; Wusterwitz (Rib), s. 113–114. E. Rymar (Post scriptum do

rozprawy, s. 197) kojarzy Hansa von Hagen, który w 1402 r. znalazł się w spisie hołdowni-

ków wielkiego mistrza i Zakonu wraz z Hanuszem von Hagen (zapewne z Nowielina), od-

notowanym w wykazie strat z ca 1414–1416 r. Oznaczałoby to, że ów Johann, wspomniany

przez Engelberta Wusterwitza podczas walk na pograniczu brandenbursko-saskim, należał

do innej, nie nowomarchijskiej, rodziny von Hagen.

274

GStA PK, XX. HA, OF 5, s. 85 (zag.) (= regest: RGN 277). Z treści regestu wyni-

ka, że fragment foliantu zawierał opis ataku Bogusława VIII, w czasie którego jego

wojsko spustoszyło dwie wsie zakonne: Labun i Crampow.

Toponim Crampow być

może należy identyfikować z Crampe (niem. Krampe, pol. Krępa Kaszubska) położo-

ną w okręgu bytowskim, por. Das Grosse Zinsbuch des Deutschen Ordens (1414–1438)

(dalej: GZB), hrsg. v. P. G. Thielen, Marburg 1958, s. 134; a raczej nie z Crampe (pol.

Krępa Krajeńska), ca 10 km na południowy wschód od Kalisza (Pomorskiego), por. S.

Rospond, Słownik nazw geograficznych Polski Zachodniej i Północnej, cz. II: Niemiecko–

polska. Uzupełnienia, Wrocław–Warszawa 1951, s. 459, 577. Biorąc pod uwagę o wiele

bardziej prawdopodobną identyfikację Labun z Labune z Wielkiej Księgi Czynszów (por.

GZB, s. 134) i obecnym Luboniem (niem. Labuhn) ca 15 km na południe od Bytowa

(por. S. Rospond, Słownik nazw geograficznych Polski, s. 586) zaproponowana tu lekcja

i położenie geograficzne obu osad wydają się właściwe.

Santok i Drzeń w konflikcie polsko-krzyżackim. W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

kacyjnych

275

. Różnego rodzaju mniejsze akcje o militarnym charakterze w rejonie

nowomarchijsko-pomorskim były prowadzone jednakże i później, już po upły-
nięciu kilkudniowego okresu niezbędnego dla dotarcia wiadomości z Torunia do

wszystkich miejsc i okolic w kraju pruskim, na Pomorzu i w Nowej Marchii.

Działania wojenne prowadzone w ramach wojny 1409–1411 r. w omawianym tu
rejonie wpisały się bowiem w sieć konfliktów między miejscowymi rodami i ro-

dzinami rycerskimi i znalazły swoją kontynuację w aktach przemocy dokonywa-

nych w ciągu 1411 r. w ramach rozmaitych lokalnych wróżd (fehden). Wypada

więc zauważyć, że dla wielu mieszkańców terytorium nowomarchijskiego zakoń-

czenie konfliktu polsko-litewsko-krzyżackiego w dniu 1 II 1411 r. nie oznaczało

bynajmniej nastania spokoju.

275

K. Kwiatkowski, A. Szweda, Rokowania przed zawarciem pokoju i sytuacja militar-

na na przełomie stycznia i lutego 1411 roku, [w:] S. Jóźwiak, K. Kwiatkowski, A. Szweda,

S. Szybkowski, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim, s. 703–712, tu: s. 710–711.

SANTOK I DRZEŃ W KONFLIKCIE

POLSKO-KRZYŻACKIM

W 600 rocznicę bitwy pod Grunwaldem

Wydawnictwo pokonferencyjne

22 czerwca 2010 roku

Gorzów Wielkopolski 2012

Redaktor naczelny:

Wojciech Popek

Redaktor prowadzący:

Lech Dominik

Sekretarz redakcji:

Stanisław Sinkowski

Projekt okładki:

Piotr Seweryński, Roman Piciński

Korekta językowa:

Lidia Kardasz, Monika Wilk, Marian Frątczak

Skład:

Piotr Seweryński

Rok wydania:

2012

Druk:

Sonar Sp. z o.o.

ul. Kostrzyńska 89, 66-400 Gorzów Wielkopolski

www.sonar.pl

ISBN:

978-83-928884-6-8

Nakład:

1000 egz.

Wydawca:

Muzeum Lubuskie im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim

ul. Warszawska 35, 66-400 Gorzów Wielkopolski

Publikacja sfinansowana przez:

Urząd Gminy Santok

ul. Gorzowska 59, 66-431 Santok

Fundację Ochrony Przyrody i Dóbr Historycznych Ziemi Santockiej

ul. Gorzowska 59, 66-431 Santok

SPIS TREŚCI

Stanisław Chudzik
Drodzy czytelnicy

Zdzisław Linkowski
Słowo wstępne

Roman Czaja
Santok i Drezdenko w sporze między Zakonem Krzyżackim
w Prusach a Królestwem Polskim w XV wieku

Witold Świętosławski
Broń walczących pod Grunwaldem. Próba porównania

Krzysztof Kwiatkowski
Nowa Marchia w działaniach militarnych 1410–1411 roku

Tadeusz Szczurek
Obieg monetarny na terenie Nowej Marchii
w okresie krzyżackim (1402–1454)

Fotorelacja z konferencji

121

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
W cieniu Beresteczka działania militarne armii litewskiej przeciwko Kozakom w 1651 roku 2013 [Konrad
K Kwiatkowski Zygmunt Luksemburski wobec konfliktu Królestwa Polski i Wielkiego Księstwa Litwy z za
P Karp HUSYCKO POLSKI ATAK NA NOWĄ MARCHIĘ – PRELUDIUM WOJNY Z ZAKONEM KRZYŻACKIM W 1433 ROKU
K Kwiatkowski KSIĄŻĘTA POMORSCY WOBEC KONFLIKTU POLSKI I LITWY Z ZAKONEM NIEMIECKIM W 1409, 1410 RO
Nowa Marchiwa prowincja zapomniana wspólne korzenie materiały z sesji naukowych Gorzów Wlkp zes
Nowa Marchiwa prowincja zapomniana wspólne korzenie materiały z sesji naukowych Gorzów Wlkp zes
ęłęó14 lipca 1410 roku w przeddzien slawnej bitwy pod Grunwaldem, pliki
Działalność PIS w 2010 roku dla PIP
Działania militarne w latach40 43
Nowa Marchiwa prowincja zapomniana wspólne korzenie materiały z sesji naukowych Gorzów Wlkp zes
M Biskup Echa bitwy grunwaldzkiej i oblężęnia Malborka w niemieckiej gałęzi Zakonu Krzyżackiego w l
Nowa Marchiwa prowincja zapomniana wspólne korzenie materiały z sesji naukowych Gorzów Wlkp zes
Franciszek Danielak Działalność PPR w Poznaniu w roku 1945
Nowa koncepcja strategiczna NATO z 2010 roku
Mechanizmy Działania Rynku Finansowego UE z ubieglego roku takie same
podmioty gospodarcze wedlug rodzajow i miejsc prowadzenia dzialalnosci w 2013 roku
Blazek wyklady z ub roku (2006-07), J.Kuhl- mechanizmy kontroli działania, Dr Magdalena Błażek
Nowożytna architektura militarna twierdze z okresu końca XVII do początków XX wieku (do roku14)
plan działań wspierających PDW, GOTOWOŚĆ SZKOLNA, ZAKOŃCZENIE ROKU, TERAPIA PEDAGOGICZNA

więcej podobnych podstron

K Kwiatkowski NOWA MARCHIA W DZIAŁANIACH MILITARNYCH 1410–1411 ROKU