Adam Suwart

Miara czasu

Paleontolodzy i archeologowie odkryli, że już w paleolicie odliczano dni miesiąca,
wycinając na kościach znaki symbolizujące dynamikę zmian faz Księżyca.

Rachunki lichwiarza, greckie kalendy i miesiące na kościach

Pojęcie czasu jest nie tylko jednym z najdonioślejszych doświadczeń człowieka, roztrząsanym przez najtęższe

filozoficzne głowy, ale też jednym z najtrudniejszych problemów praktycznych. Receptą na to stawały się
kalendarze.

O tym, jak ludzkość w różnych okresach historycznych i w różnych punktach globu zmagała się z czasem,

świadczy choćby różnorodność kalendarzy. Czym jednak jest sam kalendarz?

Lichwiarze i długi

Jak przytacza Władysław Kopaliński w słynnym „Słowniku wyrazów obcych”, słowo „kalendarz” pochodzi od

średniowieczno-łacińskiego kalendarium, które oznaczało... „książkę rachunkową lichwiarza”! Etymologia formalna
wywodzi owo kalendarium od łacińskiego Kalendae, czyli „pierwszego dnia miesiąca”. Był on zwykle dniem płacenia
długów, stąd księga zawierająca takie adnotacje o zapłaconych na początku miesiąca długach nosiła właśnie miano
„kalendarza”. Echa słowa „kalendarz” przetrwały też zresztą w stosowanej niekiedy i dziś łacińskiej sentencji ad
Kalendas Graecas. Wyrażenie to przetłumaczymy dosłownie jako „na greckie kalendy”, a ponieważ w Grecji owych
„kalend” nie było, zwrot ten oznacza w istocie „nigdy”. Gdy więc żalimy się, że na przykład jakiś urzędnik odłożył
naszą ważną sprawę właśnie ad Kalendas Graecas, przyznajemy, że sprawa pewnie nigdy nie zostanie załatwiona.

Same kalendarze są jednak znacznie starsze. Stanowią bowiem system rachuby dni oraz dłuższych odstępów

czasu znany od dalekiej prehistorii, bo też od zarania dziejów ludzkość usiłowała ogarnąć i skodyfikować
nieuchronny proces przemijania. Konieczność odnalezienia punktów zaczepienia w czasie ujawniła się w chwili,
kiedy ludzie zaczęli handlować, zawierać umowy, żyć w zorganizowanych społecznościach, a nade wszystko
sprawować obrzędy związane z religią.

Księżyc i Słońce

Te ziemskie i duchowe potrzeby ludzkości znalazły swoje połączenie z obserwacją nieba właśnie w kalendarzu.

Większość rachub czasu odnosi się bowiem do obserwacji zjawisk astronomicznych, a przede wszystkim dwóch
okresowych cyklów powiązanych z tymi zjawiskami. Pierwszy — najszybszy do zaobserwowania — jest cykl zmian
faz Księżyca; drugi zaś — cykl zmian pór roku, przebiega już dłużej w czasie. Ten podział stał się podstawą dwóch
zasadniczych typów kalendarzy — księżycowych, czyli lunarnych, oraz solarnych, czyli słonecznych. Systemy
mieszane, księżycowo-słoneczne nazywane są fachowo lunisolarnymi.

Ruch obrotowy Ziemi, czyli obrót naszej planety wokół własnej osi, stał się podstawą do wyznaczenia doby, czyli

— powszechniej mówiąc — dnia w sensie jednostki kalendarzowej czasu, a nie zjawiska astronomicznego od
wschodu do zachodu Słońca. Z kolei czas pełnego obiegu Księżyca wokół Ziemi wyznaczył tak zwany miesiąc
synodyczny. Ruch obiegowy Ziemi, czyli czas, w którym Ziemia okrąża Słońce, nazwano rokiem równikowym. Te
najważniejsze pojęcia stanowiły podstawę większości kalendarzy, jedynie sposób powiązania tych jednostek czasu
za pomocą umownych reguł decydował o odrębności kalendarzy powstałych w różnych epokach i kulturach.

Dzień i miesiąc są jednostkami najbardziej naturalnymi, bo wynikającymi z obserwacji zjawisk astronomicznych.

Paleontolodzy i archeologowie odkryli, że już w paleolicie odliczano dni miesiąca, wycinając na kościach znaki
symbolizujące dynamikę zmian faz Księżyca. W taki sposób człowiek epoki kamiennej starał się „policzyć” swój
czas, choć zapewne zgoła odmiennie niż człowiek współczesny przeżywał subiektywnie owo przemijanie. Z kolei

zupełnie umowną jednostką jest tydzień. Nie ma on oparcia w cyklach przyrodniczo-kosmicznych, a stworzony
został w celach organizacyjnych, z podziału miesiąca.

Od Hammurabiego do papieża Grzegorza

Jeden z najstarszych kalendarzy znany jest z Babilonii, z okresu panowania Hammurabiego, a więc z XVIII—XVII

wieku przed Chrystusem. Był to kalendarz księżycowy, w którym każdy miesiąc zaczynał się w chwili pojawienia się
na niebie wąskiego sierpa Księżyca. Dwanaście takich miesięcy, po 29 lub 30 dni każdy, składało się na babiloński
rok. Ponieważ zauważano nierówność w stosunku do pór roku, na wiosnę lub jesień dodawano 13 miesiąc.
Przypuszczalnie w IX w. p.n.e. zauważono w Babilonii, że 235 miesięcy księżycowych zawiera liczbę dni prawie
dokładnie taką, jak 19 lat słonecznych. Oznaczało to, że dodanie siedmiu miesięcy w 19-letnim cyklu kalendarza
księżycowego prowadzi do zgodności z kalendarzem słonecznym. W ten sposób Babilończycy pierwsi zaczęli
stosować kalendarz słoneczny. Także oni wprowadzili podział dnia na godziny i minuty — z zastosowaniem systemu
sześćdziesiętnego, przy czym doba babilońska liczyła 12 godzin. Stosowali też siedmiodniowy tydzień, przypisując
każdy jego dzień jednej z pięciu znanych im planet oraz Słońcu i Księżycowi.

W tym samym czasie, kiedy Babilończycy „łamali sobie głowę” nad utworzeniem kalendarza, który

odzwierciedlałby zjawiska astronomiczne i odpowiadał potrzebom ich cywilizacji, inne rachuby czasu wprowadzali
starożytni Chińczycy. Już w XIV stuleciu przed Chrystusem wprowadzili oni kalendarz według systemu mieszanego,
księżycowo-słonecznego. Ten skomplikowany system starożytnego kalendarza chińskiego składał się początkowo z
60 różnych cykli, które dzieliły się na mniejsze jednostki. Określano je początkowo nazwami zwierząt, czego daleką
reminiscencją są obecne tradycyjne chińskie lata obrzędowe, noszące zwierzęce nazwy, np. smoka, świni czy
małpy. Dopiero w II wieku przed Chrystusem zreformowano ten kalendarz, wprowadzając lata 12- i 13-miesięczne,
z miesiącami po 29 lub 30 dni. Co kilka lat dodaje się dodatkowe miesiące, dla uzgodnienia roku w tradycyjnym
kalendarzu chińskim z rokiem zwrotnikowym.

Najwcześniej także w Polsce

Najbardziej powszechny w świecie kalendarz gregoriański wprowadzono w wyniku reformy wcześniejszego

kalendarza juliańskiego. Wynikało to z konieczności ustalenia reguł dotyczących określania daty Wielkanocy. Gdy
podczas obrad Soboru Nicejskiego w 325 r. równonoc wiosenna wypadała 21 marca, postanowiono Wielkanoc
obchodzić w pierwszą niedzielę po pierwszej pełni Księżyca po równonocy wiosennej. Jednak data równonocy
wiosennej w kalendarzu juliańskim przesuwała się średnio o 1 dobę w ciągu 129 lat. Dostrzeżono to już w VIII w.,
ale dopiero w 1582 r. specjalna komisja powołana przez papieża Grzegorza XIII ostatecznie ustaliła reguły dla
kalendarza gregoriańskiego, zwanego tak właśnie od imienia papieża. Opuszczono wtedy 10 dni — w roku 1582 i po
4 października nastąpił od razu 15 października! By w przyszłości zapobiec systematycznym zmianom daty
równonocy wiosennej, ustalono wtedy, że lata przestępne to te, których numer jest liczbą podzielną przez 4, z
wyjątkiem lat wyrażających się pełnymi setkami, wśród których tylko te podzielne przez 400 są przestępnymi. Rok
składa się z 11 miesięcy 30- lub 31-dniowych i jednego 28-dniowego, a w roku przestępnym — 29-dniowego. Rok w
kalendarzu gregoriańskim jest zaledwie o 26 sekund dłuższy od roku zwrotnikowego, co da różnicę jednego pełnego
dnia dopiero po przeszło 3 tysiącach lat.

Kalendarz gregoriański został wprowadzony najwcześniej, bo właśnie 15 października 1582 r. (według nowego

stylu) we Włoszech, Hiszpanii, Portugalii i w Polsce. We Francji dopiero po dwóch miesiącach, w Austrii po
kolejnych dwóch latach, a w Prusach dopiero w 1610 r. Jeszcze później w Wielkiej Brytanii (1752 r.), w 1918 r. w
Rosji. Najpóźniej w Grecji (1923 r.) i Turcji (1927 r.).

Właśnie rozpoczęliśmy rok 2011 po narodzeniu Chrystusa według kalendarza gregoriańskiego. Niech będzie Boży i

szczęśliwy!