dr Dariusz DMOCHOWSKI
kpt. mgr inż. Anna PRĘDECKA
Katedra Analiz i Prognoz Bezpieczeństwa, SGSP
mgr Anna DMOCHOWSKA
Instytut Systemów Inżynierii Środowiska
Politechnika Warszawska

ZJAWISKO ZALEWANIA SKŁADOWISK ODPADÓW

PODCZAS POWODZI JAKO NIEBEZPIECZNE ŹRÓDŁO

SKAśENIA BIOLOGICZNEGO I CHEMICZNEGO

ŚRODOWISKA NATURALNEGO CZŁOWIEKA

W publikacji przedstawiono zagrożenia biologiczne i chemiczne
występujące podczas zalewania składowisk odpadów. Podkreślono
konieczność rozwoju działań zmierzających do ograniczenia ryzy-
ka degradacji środowiska naturalnego człowieka, spowodowanego
silnie zanieczyszczonymi wodami powodziowymi.

The paper focuses on chemical and biological hazards occurring
during flooding of waste storage sites. It emphasises the need for
developing risk reduction programs in the range of human envi-
ronment degradation process caused by severely contaminated
floodwaters.

Jednym z najważniejszych elementów działalności bytowej i gospodarczej

człowieka jest wytwarzanie odpadów w postaci substancji ciekłych i stałych.
Corocznie w Polsce powstaje około 45 mln m

3

odpadów komunalnych, których

praktycznie cała masa jest deponowana na składowiskach. Przeważająca część
odpadów komunalnych i niebezpiecznych składowana jest na ponad 10 tys. tzw.
„dzikich wysypisk”, których łączna powierzchnia jest wielokrotnie większa niż
powierzchnia składowisk zorganizowanych.

W Polsce większość składowisk odpadów zlokalizowana jest w nieczynnych

wyrobiskach po eksploatacji gliny, żwiru, piasku oraz na nieużytkach rolnych [1].

Powódź uważana jest za jedną z najbardziej niebezpiecznych klęsk żywioło-

wych, która przyczynia się do szybkiego rozprzestrzeniania w środowisku natural-
nym różnego rodzaju zanieczyszczeń, w tym toksycznych związków chemicznych

oraz powoduje szerzenie się chorób zakaźnych, wywołujących epidemie groźne dla
ludzi i zwierząt. Zjawisko powodzi najczęściej definiowane jest jako duże wezbra-
nie, pociągające za sobą wysokie straty materialne, a także czasami ludzkie. Jednak
nie każda fala wezbrania może być uznana za powódź, natomiast każda powódź
jest dużym wezbraniem – ze strefy wielkich przepływów lub stanów. Obszary,
które zostały zalane i bezpośrednio sąsiadują z korytem rzeki, są nazywane „tere-
nami zalewowymi”.

Precyzyjne określenie czasu, miejsca wystąpienia oraz wielkości powodzi jest

trudne do realizacji, gdyż powódź jest zjawiskiem losowym, mającym różne przy-
czyny, do których głównie należą: długotrwałe, intensywne deszcze, gwałtownie
topniejące śniegi oraz silne wiatry i huragany [2].

Brak spójnych i jednolitych wytycznych urbanistycznych oraz błędne plano-

wanie przestrzenne powodowały, że obszary, które powinny na zawsze pozostać
naturalnymi terenami zalewów wezbraniowych, zostały przeznaczone pod budowę
osiedli mieszkaniowych, zakładów przemysłowych, a także umiejscawiano na nich
składowiska odpadów. Zjawiska zalewania podczas powodzi składowisk odpadów
zalicza się do grupy awaryjnych zagrożeń chemicznych. W takich przypadkach
występuje sytuacja kryzysowa, którą można określić jako „zespół okoliczności,
w wyniku których następują niekorzystne procesy zmian, mające wpływ na
zachwianie priorytetów wartości, interesów lub celów, a występujące więzi spo-
łeczne zostają poważnie zagrożone” [3].

Sytuacje kryzysowe związane z występowaniem klęsk żywiołowych, w tym

powodzi, zawsze powodują zagrożenia życia i zdrowia ludzi oraz zwierząt. Nega-
tywne skutki bezpośredniego lub pośredniego oddziaływania na organizm ludzki
substancji toksycznych, wypłukiwanych ze składowisk odpadów przez fale powo-
dziowe powodują natychmiastowe bądź odłożone w czasie efekty, wywołujące
niebezpieczne choroby i przewlekłe schorzenia. Odpady komunalne zawierają
wiele organizmów chorobotwórczych. Do powszechnie spotykanych drobnoustro-
jów należą: bakterie wywołujące zakażenia jelitowe (duru brzusznego, paraduru,
czerwonki, biegunek dziecięcych) oraz prątki gruźlicy, bakterie tężca, zgorzeli
gazowej, wąglika, błonicy. W odpadach komunalnych występują także wirusy,
przede wszystkim wirus żółtaczki zakaźnej typu A, enterowirusy (w tym wirusy
Polio), a także adenowirusy. Wybrane przykłady drobnoustrojów chorobotwór-
czych, które mogą występować w odpadach komunalnych zestawiono w zmodyfi-
kowanej tabeli 1. [4].

Wiele pałeczek należących do rodziny Enterobacteriaceae powoduje zakaże-

nia przewodu pokarmowego. Są to chorobotwórcze pałeczki durowe i paradurowe
z rodzaju Salmonella oraz pałeczki czerwonki z rodzaju Shigella. Również Esche-
richia coli, Klebsiella pneumoniae, Proteus sp. po przeniknięciu do narządów,
tkanek i układu moczowego są przyczyną uporczywych, trudnych do wyleczenia
zakażeń.

Tabela 1.

Organizmy chorobotwórcze, które mogą występować w biomasie z odpadów

komunalnych według Straucha i Philoppa [25]

Organizmy chorobotwórcze dla ludzi i zwierząt

Bakterie

Wirusy

Salmonella spp.
Shigella sp.
Escherichia coli
Yersinia sp.
Streptococcus sp.
Proteus sp.
Pseudomonas sp.
Klebsiella sp.
Campylobacter sp.
Listeria sp.
Leptospira sp.

Enterowirusy, w tym:
Poliowirusy
Coxsackiewirusy
Echowirusy, a także:
Wirus epidemicznego zapalenia wątroby
(typu A)
Reowirusy
Adenowirusy

Pasożyty przewodu pokarmowego

Grzyby

Ascaris lumbricoides
Trichuris trichiura

Pleśnie, w tym: Aspergillus fumigatus

Pałeczka Yersinia enterocolitica obecna w wodach popowodziowych powodu-

je odzwierzęce zakażenia u człowieka. Przeżywa ona doskonale w wodzie i tą dro-
gą może nastąpić zakażenie pokarmowe człowieka i zwierząt.

W silnie zanieczyszczonych wodach, które miały kontakt z odpadami często

wykrywana jest obecność cyst pasożytniczych pierwotniaków, m.in. Entamoeba
coli i Entamoeba histolytica.

Większość z wymienionych pierwotniaków może wywoływać krwawą bie-

gunkę amebową i doprowadzać do całkowitego wyniszczenia organizmu. Obecne
w wodach powodziowych wirusy mogą być przyczyną zapalenia opon mózgo-
wych, zapalenia mięśnia sercowego, a także mogą powodować infekcje przewodu
pokarmowego, skóry i oczu. Należy również wspomnieć o możliwości występo-
wania poliowirusów powodujących chorobę Heinego Medina i zapalenie opon
mózgowo-rdzeniowych [5]. Wirusy wyizolowane ze ścieków bytowo-gospo-
darczych przedstawiono w tabeli 2. [6, 7].

W kontrolowanych warunkach eksploatacji składowisk odpadów emisja zanie-

czyszczeń do otaczającego je środowiska naturalnego zależy od dwóch podstawo-
wych czynników: efektywności systemu drenażowego wokół składowiska oraz
kierunków przepływu wód podziemnych, związanych z pierwotnym położeniem
pierwszego poziomu wodonośnego [8].

Tabela 2.

Wirusy wyizolowane ze ścieków bytowo-gospodarczych [6]

Liczba cząsteczek wirusa w 1 dm

3

Typ wirusa

10 – 350 PFU

Enterowirusy

36 – 4600 MPNCU

Enterowirusy

12 – 74 PFU

Coxsackie B

120 – 9140 PFU

Polio. Coxsackie B

100 – 1000 PFU

Polio. Coxsackie B i Echo

PFU – jednostka zakaźna,
MPNCU – najbardziej prawdopodobna liczba jednostek zakaźnych.

Aby można było ustalić wpływ składowiska odpadów na obniżenie jakości

wód gruntowych, opracowuje się szczegółowe programy badań, które dokładnie
określają liczbę i lokalizację piezometrów, umożliwiających pomiar poziomu
zwierciadła wody oraz pobór reprezentatywnych próbek wód do analiz fizyczno-
-chemicznych i bakteriologicznych. Składowiska, na których deponowane są odpa-
dy, otaczane są obwałowaniami (zaporami ziemnymi) rozbudowywanymi w czasie
ich eksploatacji.

Fot. 1. Zalane składowisko odpadów [9]

Częste przypadki uszkodzenia lub przerwania tych zabezpieczeń podczas po-

wodzi są przyczyną wymieszania się wód popowodziowych z odpadami. Niestety,
do chwili obecnej brak jest procedur oraz wytycznych pozwalających na ocenę
skutków rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń, a także możliwości oszacowania
ładunków zanieczyszczeń, jakie przedostały się do wód powodziowych. Niezwykle
trudne jest także zidentyfikowanie dróg przemieszczania substancji niebezpiecz-
nych w ekosystemach: wód powierzchniowych, podziemnych i w glebie.

Globalnie zwiększający się przyrost ilości odpadów niebezpiecznych oraz

liczby ich składowisk jest spowodowany dynamicznym rozwojem różnych gałęzi
przemysłu, rolnictwa oraz urbanizacją. Polska jest jednym z największych produ-
centów odpadów komunalnych i przemysłowych w Europie. Według danych staty-
stycznych na składowiskach i hałdach przemysłowych w Polsce znajduje się ok.
2 mld ton odpadów

[10]. Przykładowo, tylko w województwie mazowieckim

w 2002 r. wytworzono 4 916,2 tys. ton odpadów pochodzenia przemysłowego, co
stanowi 4,2 % wszystkich powstałych w Polsce odpadów.

Fot. 2. Przerwanie wału zabezpieczającego składowisko odpadów komunalnych [9]

W naszym kraju występują duże dysproporcje w lokalizacji składowisk odpa-

dów. Ponad 70% odpadów przemysłowych powstało w ostatnich latach w dwóch
województwach: katowickim i legnickim. Na Śląsku występuje dodatkowo specy-
ficzny problem podmywania przez wody wezbraniowe zwałowanych odpadów
powęglowych kopalń węgla kamiennego i brunatnego. Fale powodziowe wymywa-
ją z tego typu składowisk niebezpieczne dla środowiska naturalnego zanieczysz-
czenia, wśród których dominują metale ciężkie oraz specyficzne mikrozanieczysz-
czenia organiczne [12].

Przeprowadzone pod koniec lat 90. kontrole Państwowej Inspekcji Ochrony

Ś

rodowiska ujawniły, że tylko około 30% składowisk odpadów jest właściwie

zabezpieczonych przed możliwością zanieczyszczenia toksycznymi substancjami
wód naturalnych oraz środowiska glebowego. Zwiększone ryzyko niekontrolowa-
nego zanieczyszczenia środowiska naturalnego powoduje powszechna praktyka
stosowana przez niektóre zakłady przemysłowe, polegająca na mieszaniu niebez-
piecznych stałych i ciekłych odpadów przemysłowych z odpadami komunalnymi.

Najczęściej zawierają one: rozpuszczalniki, farby, lakiery, pestycydy, oleje, pro-
dukty naftowe itp. [13].

Ludność zamieszkująca tereny nawiedzane podwoziami obawia się zazwyczaj

jedynie zagrożeń bezpośrednich, powodowanych niebezpiecznymi substancjami
chemicznymi oraz drobnoustrojami chorobotwórczymi [14]. Faktem jest, że silnie
toksyczne substancje chemiczne, w tym szczególnie związki metali ciężkich, ta-
kich jak: kadm, chrom, ołów, rtęć, arsen oraz organiczne związki refrakcyjne
(trudno rozkładalne, np. pochodne fenoli, wielopierścieniowe węglowodory aroma-
tyczne, chlorowane związki organiczne itp.) mogą dostawać się do organizmu
człowieka także drogą pośrednią (np. skażona żywność), po długim czasie, po
ustaniu powodzi [15, 16].

Tabela 3.

Odpady przemysłowe województwa mazowieckiego wytworzone w 2002 r.

na tle kraju [11]

Odpady wytworzone w ciągu roku ( tys. ton)

Unieszkodliwione

W

y

sz

cz

eg

ó

ln

ie

n

ie

O

g

ó

łe

m

P

o

d

d

an

e

o

d

zy

sk

o

w

i

%

o

g

ó

łe

m

Ra

ze

m

%

o

g

ó

łe

m

P

o

za

sk

ła

d

o

w

a-

n

ie

m

%

u

n

ie

sz

-

k

o

d

li

w

io

-

n

y

ch

S

k

ła

d

o

w

an

e

%

u

n

ie

sz

-

k

o

d

li

w

io

-

n

y

ch

O

d

p

ad

y

d

o

ty

ch

cz

as

sk

ła

d

o

w

an

e

(n

ag

ro

-

m

ad

zo

n

e)

P

o

ls

k

a

117 894

93 175

79

20 768 17

3 716

17

17 051

82

1 813 329

W

o

je

w

ó

d

zt

w

o

m

a

zo

w

ie

ck

ie

4 916

2 137

43

2 490

50

980

39

1 510

60

43 327

%

4

2

12

26

8

2

Wysoka stabilność chemiczna większości zanieczyszczeń przedostających się

z zalanych składowisk odpadów do środowiska naturalnego powoduje, że są one
trudno rozkładane na drodze chemicznej bądź biochemicznej. W konsekwencji
mogą one migrować na duże odległości w pierwotnej, najczęściej najbardziej tok-
sycznej formie i swobodnie przemieszczać się w łańcuchu troficznym, na końcu
którego stoi człowiek. Typowy przykład ilustrujący to zjawisko to silnie rakotwór-
cze, polichlorowane bifenyle (PCB), dobrze rozpuszczalne w tkance tłuszczowej
ssaków.

Te specyficzne mikrozanieczyszczenia organiczne odkładają się początkowo

w planktonie i roślinach wodnych, a następnie w organach organizmów roślinożer-
nych, gdzie następuje ich bioakumulacja. Na kolejnym etapie łańcucha pokarmo-
wego organizmy roślinożerne stają się pokarmem drapieżników. Przyjmuje się, że
na każdym szczeblu drabiny pokarmowej stężenie PCB wzrasta 10-krotnie. Naj-
bardziej więc są narażone na skażenie drapieżniki zamykające łańcuch pokarmowy
włącznie z człowiekiem [17]. Podobnie związki metali ciężkich wprowadzone do
wód powierzchniowych w postaci rozpuszczalnych soli o wysokim stopniu tok-
syczności ulegają silnej sorpcji i kumulacji na koloidach i zawiesinach, w które
bogate są wody powodziowe. Następnie są one deponowane w osadach dennych
zbiorników wodnych i w glebie. W czasie powodzi metale, takie jak: rtęć, arsen i
ołów ulegają biologicznej metylacji, co drastycznie zwiększa ich przyswajalność
przez organizmy żywe oraz toksyczność [18].

Związki metali ciężkich, skumulowane w skażonych po powodzi glebach,

przedostają się na drodze biosorpcji do roślin uprawnych, powodując u ludzi i
zwierząt przewlekłe zatrucia, których skutkiem są często choroby neurologiczne
oraz nowotworowe [19].

Generalnie, toksyczne oddziaływanie mikrozanieczyszczeń chemicznych na

organizmy żywe można podzielić na:
–

bezpośrednie,

–

pośrednie, następujące w wyniku niekorzystnych zmian zachodzących w śro-
dowisku wodno-glebowym.

Bezpośrednie działanie trujące występuje wówczas, gdy wody popowodziowe

zawierają związki toksyczne, których stężenie znacznie przekracza tzw. granicę
toksyczności. Do najbardziej toksycznych syntetycznych związków organicznych
należą pestycydy, dioksyny i furany. Mechanizm pośredniego oddziaływania tok-
sycznego polega na tym, że wody popowodziowe zmieniają naturalne warunki
niezbędne do życia w ekosystemach wodnych, powodując np. silny deficyt tleno-
wy, duże wahania odczynu oraz zasolenia [20].

Drogi migracji nieorganicznych i organicznych mikrozanieczyszczeń podczas

trwania powodzi są skorelowane z parametrami hydrologicznymi fali powodziowej
oraz zmiennym składem fizyczno-chemicznym wód powodziowych [21]. Następu-
jące po sobie fale powodziowe powodują wynoszenie i niekontrolowane prze-
mieszczanie się niebezpiecznych zanieczyszczeń z osadów dennych i wierzchniej
warstwy gleby w formach: rozpuszczonej oraz koloidów i zawiesin. W tej sytuacji
badania nad określeniem stopnia skażenia terenów zalewowych substancjami nie-
bezpiecznymi w losowo wybranych punktach mogą często wykazywać brak zanie-
czyszczenia, podczas gdy kilkaset metrów dalej stężenia badanych parametrów
mogą kilkakrotnie przekraczać wartości uznane jako naturalne tło geochemiczne.

Istotnym problemem występującym podczas powodzi jest także wymywanie

ze składowisk odpadów trudnych do oszacowania ładunków biogenów – związków

azotu i fosforu, powodujących silną eutrofizację zbiorników wód powierzchnio-
wych, występującą szczególnie na obszarach rozlewiskowych. Proces ten sprzyja
nadmiernemu rozwojowi sinic, produkujących toksyczne produkty przemiany ma-
terii. W okresie jesienno-zimowym obumierające glony i inne organizmy wodne
wywołują ostry deficyt tlenowy zbiorników wód powierzchniowych, prowadzący
do zaniku życia biologicznego. Aby maksymalnie ograniczyć zagrożenia dla zdro-
wia i życia ludzi oraz degradację środowiska naturalnego, których przyczyną jest
wymywanie ze składowisk odpadów, niezbędne jest podjęcie skutecznych działań
umożliwiających wyeliminowanie częstych przypadków ich zalewania podczas
wezbrania lub powodzi [22]. Koniecznością jest modernizacja starych i budowa
nowych, odpowiednio zabezpieczonych składowisk odpadów komunalnych i nie-
bezpiecznych rozumiana jako proces: projektowania, lokalizacji oraz budowy
i prawidłowej eksploatacji [23].

Przy wyborze lokalizacji składowiska niezbędne jest, z punktu widzenia za-

grożenia powodziowego, uwzględnienie następujących uwarunkowań:

•

budowy geologicznej (współczynnika filtracji i nośności gruntu), poziomu i
charakteru zwierciadła wód gruntowych, kierunku spływu wód gruntowych,
poziomu warstwy wodonośnej,

•

warunków topograficznych, czyli spływów wód opadowych, wyrobisk, kotlin;

•

rozkładu istniejących cieków i zbiorników wodnych;

•

sposobów korzystania ze zbiorników wodnych (istniejące ujęcia wód pod-
ziemnych i powierzchniowych, szczególne wymagania ochrony ujęć);

•

zasięgów terenów powodziowych, czyli lokalizacji ich poza strefą 100-letniego
zasięgu powodzi [24].

PODSUMOWANIE

Podsumowując, można stwierdzić, iż konieczne jest bezwzględne przestrzega-

nie zasad zabraniających lokalizacji składowisk odpadów na zboczach dolin rzecz-
nych i mis jeziornych oraz w pradolinach rzecznych, wyrobiskach z otwartym
zwierciadłem wód podziemnych. Przy wyborze lokalizacji składowisk odpadów
należy uwzględnić: minimalizację zagrożeń zdrowia ludzkiego, wpływu i oddzia-
ływań na środowisko oraz kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych.

Badania nad stopniem zanieczyszczenia i degradacji środowiska naturalnego

spowodowane zalewaniem składowisk odpadów przez fale powodziowe należą do
rzadkości w literaturze przedmiotowej, co wiąże się z brakiem precyzyjnego roz-
poznania związanych z tym zjawiskiem zagrożeń.

Niezbędne jest więc opracowanie kompleksowych programów badań monito-

ringowych realizowanych w czasie trwania powodzi i po jej ustąpieniu, wykony-
wanych przez wyspecjalizowane jednostki, pracujące według jednolitych procedur.

Dalszy rozwój badań modelowych umożliwi wytyczenie nowych kierunków
i działań pozwalających na skuteczne sterowanie wezbranymi wodami tak, aby
zminimalizować ryzyko zalania przez fale powodziowe składowisk odpadów [24].

S U M M A R Y

Dariusz DMOCHOWSKI
Anna PRĘDECKA
Anna DMOCHOWSKA

FLOODING OF WASTE STORAGE SITES AS DANGEROUS SOURCES

OF BIOLOGICAL AND CHEMICAL CONTAMINATION

OF HUMAN ENVIRONMENT

Flooding of municipal dangerous waste storage sites is a common phenomenon
occuring during floods. Contaminants accumulated in flood sediments are sources
of water ecosystems and cultivated soil pollution. Therefore, it is essential to con-
duct research on effective management of flood waters to reduce potential threats.

PIŚMIENNICTWO

1.

Adamek M. i in.: Poradnik. Metody badania i rozpoznawania wpływu na śro-
dowisko gruntowo-wodne składowisk odpadów stałych. Ministerstwo Środo-
wiska, Departament Geologii, Warszawa 2000.

2.

Tyrała P.: Zarządzanie kryzysowe. Toruń 2001.

3.

Egler R.: Ochrona przed powodzią. Materiały szkoleniowe. Ministerstwo Śro-
dowiska, Jurata 2002.

4.

Skalmowski K.: Kompostowanie odpadów komunalnych. Modele rozwiązań
technologicznych. Prace Naukowe PW. Inżynieria Środowiska 2001, z. 39.

5.

Feachem R., Garelic H., Slade J.: Enteroviruses in the Environment. World Health
Forum, an International Journal of Health Development 1982, vol. 2, nr 3.

6.

Kosarewicz O., Firlus I., Unijewska G.: Usuwanie mikroorganizmów chorobo-
twórczych w oczyszczalniach ścieków miejskich. Gaz, Woda i Technika Sani-
tarna 1999, nr 8.

7.

Muszyński Z.: Problemy epidemiologiczne podczas klęski powodzi w lipcu
1997 r. Poznań 1997.

8.

Dembski B., Juszkiewicz-Bednarczyk B., Werno M.: Analiza migracji wód zanie-
czyszczonych ze składowiska odpadów poflotacyjnych śelazny Most. Materiały
seminaryjne – Geotechniczne Aspekty Składowania Odpadów. Gdańsk 1994.

9.

Katastrofa zapory ziemnej w Górowie Iławieckim (2/3.02.2000), zdjęcia An-
drzej Mazurczyk,

www.otkz.pol.pl/katastrofy/gorowan/galeria.htm

.

10.

Materiały Stowarzyszenia Polskich Przedsiębiorców Gospodarowania Odpa-
dami. Listopad 2003.

11.

Stan środowiska w województwie mazowieckim w 2002 r. Raport Wojewódz-
kiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie. Inspekcja Ochrony
Ś

rodowiska, Warszawa 2003.

12.

Adamczyk Z., Białecka B.: Analiza zagrożeń podmywania wodami rzecznymi
składowisk odpadów powęglowych. Ochrona Powietrza i Problemy Odpadów
2000, vol. 34, nr 6.

13.

Ministerstwo Środowiska – Departament Geologii. Poradnik: Metody badania
i rozpoznawania wpływu na środowisko gruntowo-wodne składowisk odpadów
stałych. Warszawa 2000.

14.

Brandys J.: Toksykologia, wybrane zagadnienia. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków 1999.

15.

Zakrzewski S. F.: Podstawy toksykologii środowiska. Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 1997.

16.

Wacławek W. i in.: Zanieczyszczenia gleb i roślin uprawnych ogródków dział-
kowych oraz roślin dziko rosnących miasta Opola w rok po powodzi. Chemia
i Inżynieria Ekologiczna 2000, t. 7, nr 8/9.

17.

Falandysz J.: Polichlorowane bifenyle (PCBs) w środowisku: chemia, analiza,
toksyczność stężenia i ocena ryzyka. Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdań-
skiego, Gdańsk 1999.

18.

Kowal A. L.: Odnowa wody, podstawy teoretyczne procesów. Politechnika
Wrocławska, Wrocław, 1996.

19.

Kabata-Pendias A., Kabata H.: Biogeochemia pierwiastków śladowych. Wy-
dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.

20.

Cebula J., Górka P., Barbusiński K. i inni: Wybrane zagadnienia ochrony śro-
dowiska. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2000.

21.

Ś

widerska-Bróz M.: Mikrozanieczyszczenia w środowisku wodnym. Politech-

nika Wrocławska, Wrocław 1993.

22.

Minor S. D., Jacobs T. L.: Optimal land allocation for solid and hazardous – waste
landfill sitting. Journal of Environmental Engineering – ASCE 1994, 120 (5).

23.

Rosik-Dulewska C.: Podstawy gospodarki odpadami. PWN, Warszawa 2002.

24.

Wysokiński L.: Wytyczne badań szczelności mineralnej składowisk odpadów oraz
oceny materiałów ziemnych na izolacje. Opracowanie wewnętrzne ITB, 1994.

25.

Strauch D.: Higienische Aspekte der Bioabfällkompostierung aus Veterinär-
medizinischer Sicht. 5. Hohencheimer Seminars "Nachweis und Bewertung
von Keimemissionen bei der Entsorgung von kommunalen Abfalle sowie
spezielle Hygieneprobleme der Bioabfallkompostierung". Stuttgart – Hohen-
heim DVG, 5 – 6 Oktober 1994.