tom 1, nr 1, 17 22
Copyright 2004 Via Medica
Psychiatria PRACA POGL 
DOWA ISSN 1732 9841
Agnieszka Samochowiec1, Bartosz Wojciechowski1, Jerzy Samochowiec2
1
Uniwersytet Szczeciński, MSKP, Szczecin
2
Katedra i Klinika Psychiatrii Pomorskiej Akademii Medycznej, Szczecin
Rola myślenia magicznego w obronie
przed lękiem
The role of magical thinking in defense against anxiety
Abstract
Authors undertake the theme of protection against anxiety and magical thinking as a defense mechanism. The
differences in functions of magical thinking in children, healthy adults and individuals suffering from mental disor-
ders are discussed. The described mode of thinking is a natural consequence of ones development which changes
specific attitude towards life in process of maturation of a man. If it keeps its primitive form, magical thinking
becomes a symptom of pathology.
key words: anxiety, magical thinking, defense mechanisms
Wstęp zastępu bóstw, które miały chronić ludzi przed nie-
Lęk towarzyszy człowiekowi od chwili, gdy zaczął on zrozumiałymi żywiołami, nieprzewidywalnymi zjawi-
stanowić o sobie samym jako podmiocie. Ta podmio- skami natury i przed Nieznanym. W średniowieczu
towość człowieka jest niezbędnym warunkiem do od- pojęcie lęku wiązano z cierpieniem i ochroną przed
czuwania lęku. Początków tego zjawiska można po- piekłem. Kolejne epoki również stworzyły własne spo-
szukiwać w metaforycznym uzyskaniu przez człowie- soby widzenia lęku. Wtedy też zaczęto spostrzegać
ka samoświadomości wraz z wolnością i ogranicze- lęk w wymiarze indywidualnym i stał się on przedmio-
niami z niej wynikającymi. tem badań naukowców.
W przypowieści biblijnej czytamy o tym, jak pierwsi ro-
dzice, mimo zakazu, zrywają owoc z Drzewa Poznania Lęk
Dobra i Zła. Wskutek tego samodzielnego aktu woli Zygmunt Freud przedstawił lęk jako efekt wewnętrz-
Adam i Ewa spostrzegają swoją nagość i przeżywają nego konfliktu pomiędzy elementami osobowości. Psy-
pierwsze emocje wyższe: wstyd z powodu nagości i lęk choanaliza określa naturę człowieka jako dążenie do
przed gniewem bożym. Te uczucia, charakterystyczne zaspokojenia popędów, czyli osiągania przyjemności.
tylko dla ludzi, wymagają postrzegania siebie samego Zderzenie natury człowieka z kulturą, czyli wymaga-
jako istoty odrębnej od otaczającego świata oraz uj- niami społecznymi otoczenia, prowadzi do konfliktu.
mowania siebie w perspektywie czasowej. Antycypacja Wraz z internalizacją norm i zakazów społecznych
przyszłości może wywoływać postawę pragmatyczną, konflikt między otoczeniem a sferą popędową jest
ale jej następstwem jest również poczucie zagrożenia uwewnętrzniany. Efektem jest wszechobecny lęk nie-
przed nieznanym, co może się objawiać lękiem [1]. ustannie towarzyszący człowiekowi. Zygmunt Freud
W świecie mitologicznym i w wierzeniach starożyt- wyróżnił trzy rodzaje lęków. Lęk obiektywny jest re-
nych to właśnie lęk uznaje się za przyczynę powstania akcją ego na rzeczywiste zagrożenie płynące z oto-
czenia. Lęk moralny powstaje w wyniku różnicy ce-
lów przyjemnościowego id oraz moralizującego su-
perego, prowadząc do nieokreślonego wstydu i po-
czucia winy. Lęk neurotyczny wiąże się z realizacją
Adres do korespondencji: dr hab. Jerzy Samochowiec
Katedra i Klinika Psychiatrii Pomorskiej Akademii Medycznej
obsady obiektu przez popęd id oraz przeciwstawnym
ul. Broniewskiego 26, 71 460 Szczecin
dążeniem ego ukierunkowanym na powstrzymanie tej
tel. [phone],
e-mail: [e-mail]
www.psychiatria.viamedica.pl
17
Psychiatria 2004, tom 1, nr 1
realizacji. Manifestacje lęku mogą przybierać formy: gawczym, informującym o konieczności podjęcia de-
nieokreślonego lęku, fobii i reakcji paniki [2]. cyzji i działania w kierunku zmiany.
Przedstawiciele neopsychoanalizy  Karen Horney czy Psychiatria, posługując się Międzynarodową Klasyfi-
Erich Fromm  dokonali rewizji poglądów Freuda kacją Chorób ICD-10 (International Statistical Classifi-
także w rozumieniu pojęcia lęku. Karen Horney uzu- cation of Diseases, tenth revision), rozpoznaje lęk jako
pełniła koncepcję lęku o wymiar fizjologiczny, a Erich stan psychopatologiczny sygnalizujący zagrożenia.
Fromm nadał mu wymiar egzystencjalny [1, 3]. W objawach klinicznych pojawiają się zaburzenia psy-
Twórcy koncepcji behawioralnych uznawali lęk za chiczne i somatyczne, rozpoznawane jako zespoły lę-
wyuczone zachowanie, warunkową reakcję pośredni- kowe. Etiopatogeneza zespołów lękowych wiąże się
czącą między sytuacją zagrożenia a pożądanym za- z interakcją czynników biologicznych i psychologicznych.
chowaniem. Teoria behawioralna zakłada, że lęk jest Lęk występujący w zespołach objawów, według ICD-10,
uwarunkowanÄ… odpowiedziÄ… na specyficzne bodz
ce przyjmuje różne postaci zaburzeń. Kryteria diagnostycz-
środowiskowe [3]. ne opierają się na istniejących w określonym czasie na-
W teoriach poznawczych lęk jest skutkiem nieadekwat- stępujących objawach, takich jak: stałe uczucie zdener-
nych oczekiwań w stosunku do rzeczywistości i dys- wowania, drżenie, napięcie mięśniowe, pocenie się,
funkcjonalnych przekonań o sobie i otoczeniu [3]. zawroty głowy, przyspieszone bicie serca, uczucie nie-
Istnieją również koncepcje biologiczne wyjaśniają- pokoju w nadbrzuszu. Niektóre z objawów konwer-
ce mechanizm powstawania lęku. Pobudzenie au- tują, a przemieszczone przyjmują postać obsesji (na-
tonomicznego układu nerwowego wywołuje zmia- trętnych myśli) lub kompulsji (natrętnych czynności).
ny i objawy sercowo-naczyniowe, mięśniowe, ga- Niekiedy przejawiają się w koncentracji na sygnałach
stryczne i oddechowe rozpoznawane jako fizjolo- płynących z własnego ciała, które, wyolbrzymione, są
giczny wymiar lęku. Zaburzenia neurotransmisji odczuwane jako zagrażające zdrowiu i postrzegane jako
wyróżnionych przekaz
ników, takich jak: noradrena- chorobowe. Inną postacią jest konwersja, czyli niewspół-
lina (NA), serotonina (5-HT) oraz kwas g-aminoma- mierne reagowanie na czynniki zewnętrzne, czemu to-
słowy (GABA), uznaje się jako odpowiedzialne za warzyszy zawieszenie kontroli poznawczej nad zacho-
występowanie lęku. U niektórych osób z rozpozna- waniem i samokontroli emocji.
nymi zaburzeniami lękowymi w badaniu obrazowym Wśród zaburzeń lękowych rozpoznaje się: specyficz-
mózgowia stwierdza się funkcjonalne zaburzenia ne zespoły lękowe (w tym: zespół lęku uogólnionego,
ośrodkowego układu nerwowego. W badaniach neu- napady paniki, fobie społeczne i specyficzne, agora-
roanatomicznych wykazano, iż strukturami mózg- fobie, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, konwersyj-
owia hipotetycznie odpowiedzialnymi za powsta- ne, hipochondryczne oraz zespół stresu pourazowe-
wanie zaburzeń lękowych są: miejsce sinawe (NA) go); zespoły lękowe w przebiegu chorób somatycz-
i jądra szwu (5-HT) [4]. Istotną rolę przypisuje się nych; zespoły lękowe w przebiegu uzależnień; lęk jako
czynnikom genetycznym, które mogą predestyno- objaw w chorobach psychicznych; lęk jako cechę
wać do występowania zaburzeń lękowych (polimor- w zaburzeniach osobowości.
fizmy promotorów genów: transportera serotoni- W koncepcjach psychodynamicznych lęk stanowi sy-
ny, monoaminooksydazy A i genu dla katechol-O- gnał ostrzegawczy dla ego, którego zadaniem jest
-6-metylotransferazy) [5 7]. podjęcie czynności mających na celu poradzenie so-
W związku z wieloma definicjami lęku autorzy niniej- bie z nim. Spektrum metod podejmowanych przez ego
szej pracy decydują się przyjąć ogólną definicję lęku jest rozległe, a zależy od konstytucjonalnych oraz na-
jako nieprzyjemnego, przykrego stanu emocjonalne- bytych cech konstrukcji osobowościowej. Metody te
go, któremu towarzyszą objawy psychologiczne, fi- opracował i skategoryzował Zygmunt Freud i konty-
zjologiczne i behawioralne. Rozlane i nieprzyjemne nuatorzy koncepcji psychodynamicznych. Do najczÄ™-
uczucie wewnętrznego napięcia, któremu towarzyszą ściej stosowanych zalicza się: wyparcie, zaprzeczanie,
objawy wegetatywne autonomicznego układu nerwo- reakcję upozorowaną, projekcję, przemieszczenie, fan-
wego, takie jak: bóle głowy, zaburzenia oddychania, tazjowanie, sublimację, izolację, intelektualizację, ra-
tachykardia, ucisk zamostkowy, zaburzenia gastrycz- cjonalizacjÄ™, odczynianie, regresjÄ™ czy identyfikacjÄ™
ne, niepokój manipulacyjny, pobudzenie itp. [8]. z agresorem. Wymienione mechanizmy obronne moż-
Warto zróżnicować strach i lęk jako odmienne zjawi- na podzielić, ze względu na dokonujący się proces
ska. Strach jest również wewnętrznym sygnałem obrony, na dwie kategorie. Pierwsza z nich dotyczy
ostrzegawczym, ale przed znanym i ściśle określonym zastępczego zaspokajania potrzeb. Obrona pole-
czynnikiem. Lęk jest wewnętrznym sygnałem ostrze- ga na poszukiwaniu alternatywnego z
ródła realizacji
www.psychiatria.viamedica.pl
18
Agnieszka Samochowiec i wsp., Rola myślenia magicznego w obronie przed lękiem
potrzeby. Zaspokojenie dotyczy odmiennej potrzeby, przyczynowość procesu myślenia. Na przykład: kobie-
a jednak na tyle podobnej do sfrustrowanej, aby była ta, wychodząc z domu, zauważyła, że czarny kot prze-
możliwa ich zamiana. Druga z nich polega na pozor- biegł jej drogę; w ciągu dnia nie pamiętała o tym zda-
nym likwidowaniu z
ródeł konfliktu wewnętrz- rzeniu; wieczorem, gdy z błahego powodu pokłóciła
nego. Konflikt wewnętrzny istnieje nadal, ale nie jest się z mężem o drobiazg, przypomniała sobie czarne-
odbierany przez ego. Istnieją jeszcze uniwersalne spo- go kota i uznała go za przyczynę konfliktu z mężem.
soby radzenia sobie z konfliktem wewnętrznym, takie Kolejnym z
ródłem myślenia magicznego jest lęk lub
jak: odurzanie się (np. picie alkoholu, zażywanie nar- strach, na przykład w obliczu zagrożenia, cierpienia,
kotyków) lub odreagowywanie (np. płacz, śmiech, a odwoływanie się do zabiegów i czynności magicz-
 wygadanie się , wzmożona aktywność fizyczna). Wy- nych ma zapewnić bezpieczeństwo i ratunek. W sytu-
kraczają jednak poza obręb psyche, wobec czego nie acjach trudnych i ekstremalnych wiedza i doświadcze-
można ich uznać za mechanizmy obronne osobowo- nie człowieka ulegają zawieszeniu, przy jednoczesnym
ści, a raczej za sposoby radzenia sobie z napięciem pojawieniu się sprzecznych ze sobą sądów, czyli am-
stresowym. bisentencji pozornej [10]. Przykładem może być my-
ślenie osoby nieuleczalnie chorej. Mimo rzetelnej in-
Myślenie magiczne formacji na temat własnej choroby i wskazań do me-
Niezależnie od teorii, w jakich rozpatrywane jest myśle- tod leczenia, osoba ta poszukuje alternatywnych i nie-
nie, niezależnie od formy i rodzaju, przyjmuje się, że konwencjonalnych form wyleczenia, przez: kontakty
myślenie człowieka dorosłego składa się z dwóch głów- z bioenergoterapeutami, zażywanie preparatów ho-
nych faz: wytwarzania pomysłów i ich weryfikacji. Wy- meopatycznych, reiki, rebitring, hipnozę, metody Si-
twarzanie pomysłów przebiega zarówno zgodnie lvy, inne. Metody te oddziałują na wyobraz
niÄ™, wzma-
z zasadami logiki, jak i w sprzeczności ze zdolnością gają nadzieję i zapewniają pozorne bezpieczeństwo.
rozumowania. Można przyjąć, iż u podstaw myślenia Osoba inteligentna i wykształcona często zaprzecza
magicznego leży zdolność wytwarzania nowych pomy- wierze w podobne praktyki, uznając je za zabobonne
słów. Fałszywość myślenia magicznego jest wynikiem i szarlatańskie, jednak w obliczu choroby jest skłonna
błędnego procesu weryfikacji tych pomysłów [9]. poddać się im, wychodząc z założenia:  nie zaszko-
Myślenie magiczne jest charakterystyczne dla proce- dzi, a nuż pomoże .
sów archaicznych i prymitywnego poglądu na świat.
Występuje u ludów pierwotnych, osób niewykształ- Myślenie magiczne u dzieci
conych, jest typowe jako stadium rozwoju w okresie Myślenie magiczne u dzieci jest zjawiskiem powszech-
wczesnodziecięcym, ale w pewnych formach pojawia nym, naturalnym, będącym etapem rozwoju myśle-
się również u osób dorosłych. nia. W teorii Jeana Piageta pojawia się w okresie my-
ślenia przedoperacyjnego (intuicyjnego), przypada-
Przyczyny myślenia magicznego jącego na 3. 7. rok życia [11]. Według koncepcji Jana
Dla magicznej postawy wobec rzeczywistości znamien- Mazurkiewicza myślenie magiczne jest związane
ne jest przekonanie, że procesy psychiczne posiadają z okresem prelogicznym oraz powstaniem dynami-
moc sprawczą, dzięki której można oddziaływać na zmu poznawczo-uczuciowego. Myślenie to nie
realne przedmioty i zdarzenia. W myśleniu magicz- uwzględnia praw przyrody ani logiki, porządku cza-
nym tkwi założenie, według którego myślą lub jej ze- su i przestrzeni. Dziecko nadaje przedmiotom cechy
wnętrznym przejawem można wywołać skutki fizycz- ludzi i zwierząt (animizm), zwierzęta wyposaża
no-chemiczne, na przykład: gestem przywrócić do w przymioty typowe dla człowieka (antropomorfizm)
życia, a słowem zabić. oraz poszukuje przyczynowych wyjaśnień wszystkich
Psychologiczne z
ródła myślenia magicznego oraz od- procesów w otaczającym świecie (artyficjalizm) [12].
bywanie rytuałów magicznych można wyjaśnić róż- Tego rodzaju partycypacje i inne formy dziecięcego
norodnymi procesami. myślenia magicznego znane są nie tylko z badań nad
Pierwszym z
ródłem myślenia magicznego jest nieodróż- kształtowaniem się myślenia i mowy dziecka, ale rów-
nianie wyobrażeń i marzeń od rzeczywistości nież człowiek dorosły odnajduje je we własnych
i realności, charakterystyczne dla dzieci. Przykładem może wspomnieniach z dzieciństwa. Cechy myślenia ma-
być rozmowa dziecka z wyimaginowanym przyjacielem. gicznego dzieci można porównać z elementami ba-
Drugim z
ródłem jest skojarzenie czasowo-przestrzen- śniowymi, w których niezwykła zależność między wy-
ne pomiędzy symbolami (na przykład znakami słow- darzeniami oraz swoista nierealność związane ze
nymi) a przedmiotami i zdarzeniami, wskazujące na światem magii są bliskie procesom skojarzeń dziecka
www.psychiatria.viamedica.pl
19
Psychiatria 2004, tom 1, nr 1
przechodzącego przez stadia rozwoju myślenia [13]. nie  gdy dotychczas  niepojęte zaczyna się ukła-
Świat baśniowy jest szczególnie wykreowany w na- dać w zrozumiałą całość i choć chory dalej  wyczu-
stępujących książkach dla dzieci:  Alicja w Krainie wa zagrożenie, to potrafi je nazwać i dookreślić; 2)
Czarów Lewisa Carrolla,  Czarnoksiężnik ze Szma- uporządkowanie  gdy zostają uformowane i utrwa-
ragdowego grodu Franka Bauma,  Mały Książę lone urojenia, o tym co grozi, na co trzeba uważać
Antoine de Saint-Exupéry ego. i jak siÄ™ poruszać w otaczajÄ…cym Å›wiecie. PrzeksztaÅ‚-
cony obraz sytuacji chorego daje się zaakceptować
Myślenie magiczne i uznać za zgodny z jego oczekiwaniami [14].
jako normatywny mechanizm obronny W niektórych przypadkach myślenie magiczne jest pa-
Myślenie magiczne u dorosłego człowieka może być tologiczną kompensacją wypartych ze świadomości
uwarunkowane przetrwaniem pewnych cech dziecię- kompleksów (np. poczucia słabości, małej wartości
cego myślenia magicznego oraz rolą autorytetu ludzi i zagrożenia) i następuje reakcja upozorowana, wyra-
znaczących w tym okresie. W dzieciństwie  magicz- żona przeciwstawnym dążeniem (np. posiadanie wła-
ne prawdy są przyswajane w sposób bezkrytyczny dzy, prestiżu, znaczenia). Człowiek ucieka od tych sy-
i jako niewątpliwie słuszne, głęboko zinternalizowa- tuacji, w których czuje się bezwartościowy, ma poczu-
ne, trwają w silnych związkach emocjonalnych z oso- cie niższości lub doświadcza frustracji. Zamyka się
bami, od których zostały przyjęte. Inną przyczyną po- w sobie, buduje własny świat złudzeń, który daje mu
jawienia się myślenia magicznego jest lęk, a zwłasz- poczucie bezpieczeństwa i więcej satysfakcji niż świat
cza długotrwałe frustracje i poczucie zagrożenia w co- realny. Te zjawiska kompensacyjne mogą mieć charak-
dziennych sytuacjach. Mimo doznawanego lęku lub ter psychotyczny, a objawy psychopatologiczne zastę-
strachu możliwa jest zdolność prawidłowej oceny rze- pują konfliktową rzeczywistość [15].
czywistości i sprawności działania. Wyraz
nie destruk- Myślenie magiczne u osób chorych na schizofrenię
cyjny wpływ na zachowanie wywierają trudne sytu- opiera się nie tylko na nierozróżnianiu znaku (słowa,
acje, którym towarzyszy przeświadczenie o własnej symbolu) od tego, co on reprezentuje; w psychice tych
bezsilności i bezradności, połączone z utratą spraw- osób zaciera się granica między światem otaczającym
stwa. Powstaje wtedy skłonność do wykorzystywania a doznaniami. Treść marzeń sennych, omamy hipna-
dostępnych sposobów, dających nikłą szansę na zmia- gogiczne oraz prawidłowe spostrzeżenia tworzą wza-
nÄ™ sytuacji, a najbardziej niedorzeczne praktyki wy- jemnie przenikajÄ…ce siÄ™ zwiÄ…zki. Pojawia siÄ™ projekcja
dają się godne uwagi. Myślenie magiczne pełni w tym własnych pragnień i obaw, przekonań wynikających
wypadku funkcję mechanizmu redukującego lęk lub z treści myślenia magicznego, na świat zewnętrzny.
zwiększającego poczucie siły i możliwości wpływania  Nic nie jest niemożliwe ; czyjaś myśl, według mnie-
na otaczającą rzeczywistość. mania chorego może zmienić istniejące przedmioty
i ich właściwości. Pojawiają się fałszywe sądy uroje-
Myślenie magiczne niowe, które wyrażają myślenie magiczne, na przy-
jako patologiczny mechanizm obronny kład chory jest przekonany, że wykonując określone
Psychoanaliza stała się punktem wyjścia do wyjaśnie- gesty, zmienia stan psychiczny innych ludzi, również
nia schizofrenii przez Jana Mazurkiewicza w teorii spojrzeniem może wpływać na innych, zaszkodzić im,
dyssolucji. Przyjął on, że myślenie magiczne chorych zmienić bieg zdarzeń, sprowadzić nieszczęście albo
psychicznie polega na błędnym i sprzecznym z rze- przywrócić zdrowie. Chory czuje się niekiedy owład-
czywistością przekonaniu, że są oni wciągnięci w okre- nięty wpływem tkwiącej w nim istoty, ma poczucie,
ślony system wzajemnego oddziaływania na ludzi, że oddziałuje na niego siła zewnętrzna, że jego myśli
przedmioty, zdarzenia, przy czym system ten opiera zostają wykradane lub narzucane [16]. Myślenie ma-
się na urojonych związkach i zależnościach [9]. giczne jako patologiczny mechanizm obronny zapew-
Według Marka Jarosza myślenie magiczne pojawia się niający poczucie bezpieczeństwa jest rozpoznawany
jako patologiczny mechanizm obronny osobowości, jako objaw w zaburzeniach psychicznych (np.: kom-
w schizofrenii jest traktowany jako rodzaj patologicz- pulsyjno-obsesyjnych), chorobach afektywnych (czÄ™-
nego przetwarzania informacji, którego celem jest re- ściej w depresji), zaburzeniach osobowości (np. jako
dukcja lęku i ta tak zwana patologiczna racjonalizacja jedna z cech osobowości schizotypowej) [17].
pozwala na porządkowanie różnych wydarzeń, ujaw-
nienie relacji i związków, które dają się  objąć rozu- Podsumowanie
mem, a poczucie zagrożenia wówczas maleje. Tego Myślenie magiczne jako obrona przed lękiem może
rodzaju myślenie można podzielić na fazy: 1) olśnie- zarówno przybierać formę wspierającą zdrowie psy-
www.psychiatria.viamedica.pl
20
Agnieszka Samochowiec i wsp., Rola myślenia magicznego w obronie przed lękiem
chiczne, jak i stanowić objaw chorobowy. U ludzi wane jako mechanizm obronny osobowości, w ra-
zdrowych do pewnego momentu myślenie magicz- dzeniu sobie w sytuacjach lękowych.
ne skutecznie obniża poziom lęku, nie zaburzając w Jako objaw chorobowy myślenie magiczne przejawia
istotny sposób percepcji rzeczywistości. U dzieci sta- się w dysfunkcjonalnym myśleniu schizofreników, sta-
nowi naturalny element w procesie rozwoju myśle- nowi fundament rytuałów w zespołach obsesyjno-
nia, a wraz z dojrzewaniem funkcji poznawczych -kompulsyjnych, obniża napięcie popędowe w przy-
zakres używania myślenia magicznego przyjmuje po- padku zaburzonej struktury osobowości.
stać peryferyjną [11]. Przejście z myślenia przedopera- U osób zdrowych i cierpiącyh z powodu zaburzeń psy-
cyjnego w kierunku myślenia konkretno-wyobrażenio- chicznych myślenie magiczne pełni tę samą rolę: sta-
wego, a następnie abstrakcyjnego, stopniowo elimi- nowi obronę przed lękiem. Różne są natomiast jego
nuje obecność tworzenia beztreściowych związków konsekwencje. Dla zdrowego człowieka ma ono zna-
między niepowiązanymi ze sobą zjawiskami, zdarze- czenie wspomagające i dynamizujące rozwój osobo-
niami, sytuacjami [3]. Na tym etapie myślenie magicz- wości. W zaburzeniach psychicznych myślenie magicz-
ne przestaje pełnić funkcję wyjaśniającą, którą za- ne pogłębia i utrwala patologiczne mechanizmy funk-
stępuje myślenie hipotetyczno-dedukcyjne. Od tego cjonowania, prowadząc do rozpadu struktury osobo-
momentu myślenie magiczne może być wykorzysty- wości.
Streszczenie
Niniejsza praca jest przeglądem koncepcji rozumienia lęku oraz myślenia magicznego rozumianego jako swoisty
mechanizm obronny. Przedmiotem dyskusji są różnice funkcji myślenia magicznego w kontekście przeżywanych
stanów lękowych. Opisywany rodzaj myślenia wynika z naturalnej konsekwencji rozwojowej, który w procesie
dojrzewania człowieka przekształca się w specyficzną postawę wobec życia. Jeżeli utrzymuje się w pierwotnej
formie, myślenie magiczne staje się objawem świadczącym o patologii.
słowa kluczowe: lęk, myślenie magiczne, mechanizmy obronne
PIÅšMIENNICTWO
1. Fromm E. Ucieczka od wolności. Czytelnik, Warszawa 1970. 8. Kępiński A. Lęk. Sagittarius, Warszawa 1992.
2. Freud S. Ego i id. W: Freud S. Poza zasadą przyjemności. PWN, 9. Gierdziewicz A. Myślenie magiczne chorych psychicznie. Psy-
Warszawa 1994. chiatria Polska 1970; IV (3): 281 286.
3. Zeigarnik B.W. Podstawy patopsychologii klinicznej. PWN, War- 10. Jarosz M. Ambisentencja pozorna. Psychiatria Polska 1973; VII
szawa 1978. (1): 23 28.
4. Sena L.M., Bueno C., Pobbe R.L., Andrade T.G., Zangrossi H. Jr., 11. Piaget J. Psychologia i epistemologia. PWN, Warszawa 1977.
Viana M.B. The dorsal raphe nucleus exerts opposed control on 12. Grzywa A. Omamy i urojenia. Wydawnictwo Medyczne Urban &
generalized anxiety and panic-related defensive responses in rats. & Partner, Wrocław 2000.
Behav. Brain Res. 2003; 142: 125 133. 13. Jahoda G. Psychologia przesÄ…du. PIW, Warszawa 1971.
5. Hamilton S.P., Slager S.L., Heiman G.A. i wsp. Evidence for a suscep- 14. Jarosz M. Patologiczne mechanizmy obronne osobowości; pró-
tibility locus for panic disorder near the catechol-O-methyltransfera- ba podziału interpretacji. Psychiatria Polska 1986, XX (6): 454
se gene on chromosome 22. Biol. Psychiatry. 2002; 51: 591 601.  460.
6. Deckert J., Catalano M., Syagailo Y.V. i wsp. Excess of high acti- 15. Chlewiński Z., Grzywa A. Urojeniowa wizja świata. PWN, War-
vity monoamine oxidase A gene promoter alleles in female pa- szawa 1993.
tients with panic disorder. Hum. Mol. Genet. 1999; 8621 8624. 16. Jarosz M. Myślenie magiczne u ludzi zdrowych i w schizofrenii.
7. Sand P., Lesch K.P., Catalano M. i wsp. Polymorphic MAO-A Psychiatria Polska 1996; XXX (3): 471 484.
and 5-HT-transporter genes: analysis of interactions in panic 17. Jarosz M. Niektóre właściwości myślenia w schizofrenii. Bada-
disorder. World J. Biol. Psychiatry 2000; 1: 147 150. nia nad schizofreniÄ…: Lublin 1998; 1: 267 274.
www.psychiatria.viamedica.pl
21