Zeszyty
2005
Naukowe nr 669
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Lucyna MÄ…czka
Katedra Polityki Ekonomicznej
i Programowania Rozwoju
Wyzwania wobec kwestii
spo"ecznej w Ęwiecie XXI wieku
1. Âwiatowe dysproporcje w poziomie rozwoju spoÅ‚ecznego
Wspólnota światowa, budując strategię poprawy bezpieczeństwa i zwalczania
własnych słabości, musi stawić czoło rozlicznym wyzwaniom.
Głównym wyzwaniem XXI w. jest zwiększenie uczestnictwa rozwijających się
krajów w gospodarce światowej, a tym samym ułatwienie krajom rozwijającym
się ściślejszej integracji. Kraje bogate mogą i muszą czynić o wiele więcej, aby
otworzyć swe rynki i zniwelować nierówności w skali globalnej.
Ogólnie globalizacja oznacza szybkie i permanentne zwiększanie liczby
ponadnarodowych instytucji i organizacji, przenikanie się różnych kultur, a także
konsolidację środków masowej komunikacji w skali całego globu, czego efektem
są przeobrażenia świadomości społecznej oraz zwiększające się ustawicznie wza-
jemne uzależnienia pomiędzy mieszkańcami naszej planety. Zjawisko to McLu-
han określił jako  globalna wioska , podkreślając, że mieszkańcy różnych stron
świata przeżywają wydarzenia zachodzące w skali globu w sposób podobny jak
mieszkańcy tradycyjnej wioski, którzy cały czas są świadomi istnienia i działań
sąsiadów1.
Świat współczesny, mimo integracji i globalizacji, nie jest jednak bezpieczny.
Dziś na przykład nie wiadomo, jakie będą miały konsekwencje w wymiarze mię-
dzynarodowym, politycznym i gospodarczym terroryzm i wojna w Iraku.
Wyzwaniem globalizacji jest więc wyzwanie sprawiedliwości i poszanowania
życia wszystkich lub innymi słowy  wyzwanie polaryzacji.
1
R. Szul, Epokowe wyzwania gospodarcze a społeczny wymiar gospodarowania [w:] Jedno-
litość i różnorodność w polityce rozwoju, pod red. A. Dobroczyńskiej, Wydział Nauk Ekonomicz-
nych, UW, Warszawa 1997, s. 341.
24 Lucyna MÄ…czka
Gospodarka światowa staje się w coraz większym stopniu zintegrowana. Przy-
czynia się do tego przede wszystkim liberalizacja handlu międzynarodowego,
dzięki ograniczeniu lub usunięciu barier celnych, postęp w transporcie oraz w roz-
woju telekomunikacji i technologii informacyjnej, ułatwiający koordynację pro-
dukcji jednego przedsiębiorstwa w należących do niego filiach zlokalizowanych
w różnych częściach świata.
Mimo że świat w coraz większym stopniu jest coraz bardziej zintegrowany,
równocześnie występuje zjawisko polaryzacji. Globalizacja kojarzy się z szybkim
wzrostem gospodarczym i redukcjÄ… biedy. W ciÄ…gu minionych dwudziestu lat, po
raz pierwszy od przeszło dwóch wieków, liczba biednych na świecie, utrzymują-
cych się z mniej niż jednego dolara na dzień, zaczęła spadać, mimo że ludność
świata powiększyła się o 1,6 miliarda osób. Ogromny postęp zarazem technolo-
giczny i społeczny powinien zmienić oblicze świata oraz zniwelować występujące
w nim nierówności i obszary biedy. Pozostaje faktem, że kraje bogate utrzymują
przez cały czas olbrzymią przewagę w rozwoju wobec krajów biednych, co nie
dzieje się bez związku z ekspansją handlu międzynarodowego i przepływów kapi-
tałów na największą w historii skalę.
Globalizacja nie musi zakładać stworzenia dwóch światów  zintegrowanej
większości i sporej mniejszości około dwóch miliardów ludzi, którzy są skazani
na marginalizacjÄ™. SprawÄ… zasadniczÄ… jest ofensywna polityka na rzecz lepszego
zintegrowania najbiedniejszych gospodarek w ramach systemu globalnego. Warun-
kiem ograniczenia biedy oraz osiągnięcia postępu w zrównywaniu dochodów jest
uczestniczenie w równym stopniu w gospodarce globalnej.
Próbuje się przy tym wskazać na silne związki występujące pomiędzy skalą
redukcji biedy i tempem wzrostu gospodarczego z jednej strony a stopniem otwar-
tości gospodarki i siłą jej powiązań z gospodarką światową poprzez wolny handel
i zliberalizowane przepływy kapitałowe  z drugiej strony.
Istnieją dowody świadczące o tym, że globalizacja nie musi oznaczać wzrostu
rozpiętości dochodów między krajami poddanymi procesowi globalizacji, wiąże
się to także z większym zróżnicowaniem dochodów wewnątrz globalizujących się
krajów. Kraje bogate mogą i muszą czynić o wiele więcej, aby otworzyć swe rynki
i zniwelować nierówności w skali globalnej.
Najwięcej na dotychczasowej fazie globalizacji skorzystały gospodarki najbo-
gatsze, a zwłaszcza Stany Zjednoczone. Skutki postępującej liberalizacji i kro-
czącej w ślad za nią integracji rynków różnie można oceniać, ale bezsprzecznie
dokonuje siÄ™ ona przy wyraz
nej dominacji krajów najwyżej rozwiniętych i wywo-
dzÄ…cych siÄ™ z nich korporacji ponadnarodowych. PotrafiÄ… one z wielkÄ… dla siebie
korzyścią zdyskontować globalizację stosunków ekonomicznych i finansowych,
częstokroć nie oglądając się na konsekwencję tego procesu dla słabszych part-
nerów. One osiągają największe korzyści, są w coraz lepszej kondycji, co rodzi
Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku 25
pytanie, czy nie dzieje się to także kosztem krajów i społeczeństw pozostających
w tyle.
Z raportów przygotowywanych corocznie przez ekspertów ONZ od 1990 r.
wynika, że zwiększa się liczba krajów, w których spada wskaz
nik rozwoju (Human
Development Index). Wskaz
nik ten, jak twierdzÄ… autorzy raportu, jest wiarygodnÄ…
miarą postępu w życiu społecznym i gospodarczym społeczeństw. Uwzględnia on
takie aspekty, jak długość życia, stan edukacji (mierzony poziomem analfabety-
zmu i średnią czasu edukacji) oraz dochód na głowę mieszkańca2.
Z klasyfikacji 175 krajów, dokonanej według tego wskaz
nika w 2001 r., wynika,
że w porównaniu z 2000 r. kraje na szczycie i znajdujące się najniżej w hierarchii
zmieniły się. Na pierwszym miejscu nadal jest Norwegia, a na ostatnim Sierra
Leone. Jeśli chodzi o pozostałe kraje, to niemal wszystkie słabo rozwinięte zna-
lazły się w dolnej części tabeli i leżą w większości w Afryce (30 z łącznej liczby
34). W przypadku krajów Ameryki A
acińskiej i Karaibów w około połowie z nich
odnotowano w latach 90. spadek lub stagnacjÄ™ dochodu. Natomiast we wschodniej
Europie i Azji Åšrodkowej wskaz
nik rozwoju społecznego obniżył się we wszyst-
kich krajach, szczególnie drastycznie w Mołdawii, Tadżykistanie, Federacji Rosyj-
skiej i na Ukrainie. Największy wzrost ubóstwa w latach 90. wystąpił w regionie
Europy Środkowej i Wschodniej. Szacuje się, że obecnie około 20% ludności tego
regionu (100 mln ludzi) musi żyć za mniej niż 2 dolary dziennie.
Tabela 1. Ranking ONZ 40 krajów o najlepszych warunkach życia spośród 175 państw
świata
Pozycja Kraj Pozycja Kraj
1 Norwegia 14 Finlandia
2 Islandia 15 Luksemburg
3 Szwecja 16 Austria
4 Australia 17 Francja
5 Holandia 18 Niemcy
6 Belgia 19 Hiszpania
7 USA 20 Nowa Zelandia
8 Kanada 21 WÅ‚ochy
9 Japonia 22 Izrael
10 Szwajcaria 23 Portugalia
11 Dania 24 Grecja
12 Irlandia 25 Cypr
13 Wielka Brytania 26 Hongkong
2
G. Garlińska, Biednym trzeba pomóc,  Nowe Życie Gospodarcze , Warszawa 2003, nr 17.
26 Lucyna MÄ…czka
cd. tabeli 1
Pozycja Kraj Pozycja Kraj
27 Barbados 34 Argentyna
28 Singapur 35 Polska
29 SÅ‚owenia 36 Seszele
30 Korea Południowa 37 Bahrajn
31 Brunei 38 Węgry
32 Czechy 39 SÅ‚owacja
33 Malta 40 Urugwaj
y
ródło: Raport o rozwoju społecznym 2003, ONZ, cyt. za: G. Garlińska, op. cit., s. 25.
Jak wynika z klasyfikacji (tab. 1), Polska znajduje się na 35 miejscu spośród
175 państw, a więc wyprzedza Węgry i Słowację, wyżej zaś znajdują się Słowenia
i Czechy. Najlepiej wypadają kraje europejskie, przede wszystkim członkowie Unii
Europejskiej. W nich poziom wskaz
nika rozwoju społecznego jest najwyższy.
2. Strategia lizboł
ska
Procesy globalizacji, internacjonalizacji oraz integracji gospodarczej, jak rów-
nież rozwój nauki i technologii, to czynniki wywierające bezpośredni wpływ na
potrzebę dokonywania częstych i niekiedy radykalnych zmian w systemie wspól-
notowych instrumentów polityki gospodarczej.
Procesy te mają swe korzenie w powstających po II wojnie światowej gospo-
darczych zgrupowaniach integracyjnych, których efektem są m.in. dzisiejsza Unia
Europejska czy też Północno-Amerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu
(NAFTA).
Decyzje podjęte przez Radę Europejską w Lizbonie w marcu 2000 r. mają
fundamentalne znaczenie dla rozwoju Unii Europejskiej jako strefy dobrobytu
i stabilności. Strategicznym celem agendy lizbońskiej jest przekształcenie do
2010 r. Unii Europejskiej w najbardziej konkurencyjnÄ…, dynamicznÄ… i opartÄ… na
wiedzy gospodarkę na świecie. Corocznie Komisja Europejska przygotowuje na
wiosenny szczyt Rady raport, w którym wskazuje postęp w realizacji celów stra-
tegii i określa priorytety działania na kolejny rok.
Strategia lizbońska określa kierunek trwałego, gospodarczego i społecznego
rozwoju UE do 2010 r. Niezbędnym elementem, warunkującym osiągnięcie celów
strategii jest  zdaniem jej autorów3  silna i stabilna gospodarka.
Cele te można określić następująco:
3
www.europa,eu.int/comm/Lisbon.
Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku 27
 stworzenie dynamicznej, opartej na wiedzy gospodarki,
 pogłębienie liberalizacji i integracji rynków (telekomunikacja, energetyka,
transport, poczta, usługi finansowe),
 utrzymanie trwałego, dynamicznego wzrostu gospodarczego,
 przywrócenie pełnego zatrudnienia (ograniczenie bezrobocia do możliwie
najniższego poziomu),
 wyrównywanie różnic w dochodach społeczeństw,
 reformowanie systemów ubezpieczeń społecznych.
Realizacja powyższych zamierzeń ma pomóc Unii Europejskiej stać się najbar-
dziej konkurencyjną i dynamiczną gospodarką na świecie.
Strategia lizbońska określa cele, nie wskazuje jednakże, w jaki sposób powinny
one zostać osiągnięte. W praktyce Unia Europejska przygotowuje w poszczegól-
nych dziedzinach różnorodne programy, które zawierają szczegółowo określone
działania umożliwiające realizację strategii. Proces wdrażania celów strategii
koordynowany jest przez RadÄ™ EuropejskÄ….
Grupa ekspertów Komisji Europejskiej dokonuje corocznie przeglądu wspól-
notowych instrumentów polityki gospodarczej. Badania te mają wykazać, jakie
skutki przyniesie Unii, po pierwsze, realizacja strategii lizbońskiej, określającej
cele w zakresie wzrostu gospodarczego, innowacyjności i spójności społecznej
do 2010 r. i po drugie, rozszerzenie UE o dziesięć nowych państw. W raportach
majÄ… siÄ™ znalez
ć również zalecenia dotyczące ewentualnych zmian polityki gospo-
darczej Unii, umożliwiających osiągnięcie celów strategii lizbońskiej i skuteczną
integrację nowych członków.
W lipcu 2003 r. został opublikowany raport Sapira, tj. raport grupy ekspertów
Komisji Europejskiej4, z którego wynika, że Unia osiągnęła wiele w dziedzinie
instytucjonalnej, a mianowicie od 1993 r. funkcjonuje jednolity rynek, w 1999 r.
wprowadzono wspólną walutę euro, podjęto też ostateczną decyzję o przyjęciu do
UE dziesięciu nowych członków. Jednakże sukcesy na polu gospodarczym nie są
już według ekspertów tak spektakularne. Stabilność makroekonomiczna i postę-
pująca spójność gospodarcza nie idą bowiem w parze z odpowiednim wzrostem
gospodarki.
Raport składa się z trzech części. Pierwsza z nich zawiera ocenę aktualnej
sytuacji gospodarczej, w tym zwłaszcza problematyki wzrostu, stabilności makro-
ekonomicznej i spójności. Część druga prezentuje wyzwania, jakie stoją przed
Unią w nadchodzących latach. W ostatniej części raportu, zbudowanej na bazie
dwóch poprzednich, eksperci przedstawili zalecenia co do przyszłości polityki
gospodarczej Unii Europejskiej. W tej części raportu Sapira eksperci wypowia-
dają się na temat stanu gospodarki unijnej. Podkreślają, że utworzenie jednolitego
4
www.europa.eu.int/comm/commissioners.
28 Lucyna MÄ…czka
rynku i usunięcie barier w przepływie dóbr, usług, pracy i kapitału nie wpłynęło
w pożądany sposób na wzrost gospodarczy.
W końcu lat 90. sytuacja makroekonomiczna krajów UE uległa znacznej
poprawie: zmniejszyła się inflacja i stopy procentowe, obniżył deficyt budżetowy,
korzystnie kształtował się bilans płatniczy. Silnym motywem do przeprowadzania
reform finansów publicznych państw członkowskich była konieczność spełnienia
kryteriów konwergencji, warunkująca wejście do strefy euro i pogłębianie integra-
cji gospodarczej w ramach jednolitego rynku.
Te korzystne tendencje nie znajdowały jednakże odzwierciedlenia we wzroście
gospodarczym, który następował znacznie wolniej w Europie niż za oceanem.
Stany Zjednoczone rozwijały się pod koniec XX w. w tempie około 5,6% rocz-
nie, podczas gdy w Unii Europejskiej wzrost gospodarczy nie przekraczał 3%.
Przyczyn tej słabej dynamiki było kilka, a najważniejsze z nich to: niska stopa
zatrudnienia i niska wydajność pracy, relatywnie słaby rozwój technologiczny,
brak pełnej integracji w ramach jednolitego rynku5.
W tej sytuacji konieczne stało się podjęcie działań nakierowanych na poprawę
sytuacji ekonomicznej i podniesienie konkurencyjności gospodarki Unii Euro-
pejskiej, a także zmniejszenie dystansu technologicznego dzielącego Europę od
Stanów Zjednoczonych i Japonii.
Szefowie państw i rządów na kolejnym szczycie Rady Europy w marcu 2003 r.,
poświęconym przede wszystkim pełnej realizacji 3-letniej strategii lizbońskiej,
uznali za priorytety utrzymanie zrównoważonego wzrostu gospodarczego, utwo-
rzenie większej liczby miejsc pracy, zmodernizowanie europejskiego modelu
socjalnego, a także sprostanie problemowi starzenia się społeczeństw.
Postęp we wdrażaniu strategii lizbońskiej jest zróżnicowany w poszczególnych
dziedzinach oraz w poszczególnych krajach.
Oceniając analizę stanu wdrażania założeń lizbońskich w zakresie gospodar-
czej i społecznej, stwierdza się, że Unia Europejska przeżywa obecnie, podob-
nie jak i inne regiony świata, zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego (tab. 2)
i zwiÄ…zany z tym spadek tempa przyrostu nowych miejsc pracy, co wynika m.in.
z niepewności rynkowej i globalnych zagrożeń politycznych.
Cechą charakterystyczną przestrzeni społeczno-ekonomicznej jest silna kon-
centracja potencjału gospodarczego w najbardziej rozwiniętych regionach. Towa-
rzyszy temu wyraz
ny spadek, w tworzeniu PKB per capita (ceny bieżące), udziału
regionów o spadającej konkurencyjności gospodarek. Według danych (tab. 2)
średnia wartość PKB per capita w UE-15 w 2001 r. wynosiła 20 844 USD (ceny
bieżące) i była niższa od średniej OECD-30 o 2238 USD oraz niższa o 11 712 USD
osiągniętej w Japonii i aż o 14 210 USD uzyskanej w Stanach Zjednoczonych.
5
http:/europa,eu.int/comm/lisbon.
Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku 29
Tabela 2. PKB per capita i stopa bezrobocia
PKB per capita (c.b.) Stopa bezrobocia
w dolarach USA w %
Wyszczególnienie
1990 1995 2001 1990 1995 2001
OECD-30 17 999 23 183 23 083 7,4 7,3 6,5
Japonia 24 705 42 142 32 556 2,1 3,2 5,0
Stany Zjednoczone 23 005 27 895 35 045 . 5,6 4,8
UE-15 18 793 23 130 20 844 . 10,7 7,3
y
ródło: opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystyki Międzynarodowej.
Osiągnięty poziom PKB per capita średnio w UE w 2001 r. był wyższy
o 10,9% w stosunku do 1990 r., ale równocześnie prawie 10% niższy w stosunku
do 1995 r., podczas gdy w Stanach Zjednoczonych poziom ten w całym dziesię-
cioleciu wzrastał, osiągając w 1995 r. wzrost o 25,6%, a w 2001 r. aż 52,3% i był
wyższy o 20,5% od wskaz
nika wzrostu w badanym dziesięcioleciu w Japonii
i o 24,1% w krajach OECD-30.
W dziedzinie zatrudnienia Unia osiągnęła znaczący sukces w postaci stworze-
nia około 12 mln miejsc pracy od 1995 r., a od momentu ustanowienia strategii
lizbońskiej  5 mln nowych miejsc pracy oraz ograniczenie bezrobocia. W latach
1995 2001 bezrobocie w UE zmalało o 3,4 punkta procentowego (tab. 2). Pod-
kreśla się jednak, iż średnia stopa bezrobocia w UE jest najwyższa (wynosi aż
10,7% w 1995 r. do 7,3% w 2001 r.) w porównaniu do średniej krajów OECD-30
(odpowiednio 7,3 6,5%), w Stanach Zjednoczonych (5,6 4,8%) oraz Japonii
(3,2 5,0%).
Europejski program socjalny (European Social Agenda), realizowany w ramach
strategii lizbońskiej, ma na celu zapewnienie zatrudnienia wszystkim, którzy mogą
pracować, a także objęcie ochroną społeczną tych, którzy pracy nie mogą podjąć,
z różnych względów, np. niepełnosprawni. Jednym z warunków zrealizowania tych
postulatów jest podjęcie bardziej zdecydowanych kroków w celu reformy systemu
ubezpieczeń społecznych.
W tym obszarze należy przede wszystkim zwrócić uwagę na skuteczne działa-
nia podejmowane w celu ograniczenia ubóstwa poprzez zmniejszanie bezrobocia
(w szczególności długotrwałego). Wciąż jednakże różnice w poziomie dochodów
sÄ… bardzo wyraz
ne na obszarze Unii, a po jej rozszerzeniu ulegną dalszemu zwięk-
szeniu. Postęp technologiczny i pogłębiająca się globalizacja mogą spowodować
zwiększenie rzeszy bezrobotnych wśród najmniej wykwalifikowanych pracowni-
ków, zwiększając tym samym sumy przeznaczane z budżetu państwa na pomoc
społeczną.
30 Lucyna MÄ…czka
Bardzo ważnym zagadnieniem w strategii lizbońskiej jest wiedza. Nowoczesne
technologie stanowiÄ… z
ródło wzrostu, stwarzają nowe miejsca pracy i są przyjazne
dla środowiska naturalnego. W strategii kładzie się zwłaszcza nacisk na zdobywa-
nie nowych umiejętności, nieustanne podnoszenie kwalifikacji zawodowych przez
pracowników. Równie ważne jest zacieśnianie więzi pomiędzy sektorem nauki
a działalnością gospodarczą.
Inwestycje w naukę są jednak wciąż zbyt niskie w UE w porównaniu ze
Stanami Zjednoczonymi czy Japonią. Aż 40% badań naukowych największych
europejskich firm prowadzonych jest poza Unią. Ich rozszerzenie może w dużym
stopniu przyczynić się do przeniesienia działalności badawczo-rozwojowej do
nowych krajów członkowskich, z uwagi na wysoko wykwalifikowanych pracow-
ników oraz niższe koszty działania na tym obszarze.
3. Dysproporcje społecznego rozwoju w realiach unijnych
W Unii Europejskiej nie istnieje jednolita polityka społeczna. Przez długi czas
w ogóle nie przewidywano prowadzenia wspólnej polityki społecznej. Uznawano,
że państwo opiekuńcze jest narodowe i roszczenia z tytułu uprawnień socjalnych
mogą być adresowane wyłącznie do władz państwowych.
Do dziś Wspólnota Europejska nie ma żadnych kompetencji regulacyjnych
w dziedzinie polityki społecznej. Rola Komisji Europejskiej ogranicza się do opra-
cowywania strategii i koordynacji polityk narodowych. Na szczycie w Lizbonie
w marcu 2000 r. przyjęto deklarację o prowadzeniu polityki społecznej metodą
otwartej koordynacji.
Wskazana w Lizbonie nowa metoda otwartej koordynacji, która ma ułatwić
stosowanie założeń agendy lizbońskiej, przyczyni się do pogłębiania integra-
cji europejskiej. Metoda ta, służąca wymianie najlepszych rozwiązań między
państwami członkowskimi, obejmuje m.in. opracowanie unijnych wytycznych
wraz z harmonogramami działań, przekładanie wytycznych unijnych na polityki
narodowe i regionalne z uwzględnieniem różnic między krajami i regionami oraz
okresowe monitorowanie osiąganego postępu.
Metoda otwartej koordynacji nie stoi w sprzeczności z metodą wspólnotową,
która gwarantuje ciągłość i dynamikę procesu integracji europejskiej. Funkcjo-
nowanie metody wspólnotowej jest niezwykle ważne z punktu widzenia procesu
rozszerzenia, w wyniku którego zwiększy się stopień zróżnicowania pomiędzy
państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Nie wszystkie cele wskazane
w agendzie lizbońskiej będą mogły być osiągnięte przez nowe państwa członkow-
skie w terminie wskazanym dla obecnych członków Unii. Konieczne jest więc
równoległe stosowanie obu metod.
Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku 31
Unia za słabo przystosowuje się do zmieniającego się otoczenia gospodar-
czego. System oparty na korzystaniu z dostępnych technologii, masowa produkcja
bazująca na korzyściach skali, przemysł, którego podstawę stanowią duże przed-
siębiorstwa oraz mało elastyczna polityka zatrudnienia w firmach, nie sprzyjają
rozwojowi gospodarczemu w warunkach postępującej globalizacji i zwiększającej
się konkurencji światowej.
Przedsiębiorstwa unijne powinny lepiej przystosowywać się do zmian w otocze-
niu gospodarczym poprzez elastyczne formy zatrudnienia i sprawnÄ… organizacjÄ™
pracy. Powinny też być bardziej nowoczesne, jeśli chodzi o technologię produkcji
czy z
ródła pozyskiwania kapitału. Warunkiem koniecznym rozwoju europejskiej
gospodarki jest też zwiększenie inwestycji w badania i rozwój, a także w naukę.
Na szczycie Rady Europejskiej w Kopenhadze w grudniu 2002 r. zakończono
negocjacje w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej 10 krajów. Traktaty akce-
syjne zostały ratyfikowane w maju 2004 r. Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, A
otwa,
Malta, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry stały się członkami Unii. Jest to piąte
rozszerzenie Unii Europejskiej, największe, jeśli wez
mie siÄ™ pod uwagÄ™ liczbÄ™
krajów. O ile o przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji w 1995 r. mówi się, że
jest to rozszerzenie na północ, to obecnie Unia znacznie przesunęła się na wschód.
Osiem spośród wymienionej dziesiątki to państwa Europy Wschodniej (bardziej
nawet w sensie historycznym niż geograficznym), pewnym ewenementem jest
przekroczenie geograficznych granic Europy, co nastąpiło wraz z przyjęciem
Cypru  państwa, które należy do Azji.
Przyjęcie do Unii dziesięciu nowych państw jest niezwykle istotnym wyda-
rzeniem. Rozszerzenie spowodowało przyrost ludności UE o jedną trzecią i pra-
wie podwojenie liczby państw członkowskich. W 2001 r. w krajach akcesyjnych
mieszkało 75 mln osób, a więc przeszło pięciokrotnie mniej niż w krajach pięt-
nastki i mniej niż w samych Niemczech. Przeszło połowę mieszkańców krajów
akcesyjnych stanowiÄ… Polacy.
Powierzchnia UE zwiększyła się po rozszerzeniu do 3,9 mln km2. Kraje akce-
syjne zajmują blisko 740 tys. km2. Wśród 25 krajów UE pod względem powierzchni
Polska zajmuje szóste miejsce, za Finlandią, a przed Włochami. Przyjęcie nowych
krajów członkowskich spowodowało wydłużenie lądowej zewnętrznej granicy UE
o ponad 1800 km. Unia zyskała też nowych sąsiadów, którymi od 2004 r. stały się:
Białoruś, Ukraina, Chorwacja, Rumunia i Jugosławia.
Wielkim wyzwaniem dla  dwudziestki piątki będzie koordynacja polityki
makroekonomicznej, z uwagi przede wszystkim na duże zróżnicowanie pomię-
dzy krajami Unii, jeśli chodzi o priorytety tej polityki. Potrzebne będą też nowe,
skuteczniejsze metody zarządzania gospodarką. Akcesja  dziesiątki będzie
stanowiła dla obecnych krajów Unii dodatkowy impuls do wzrostu w wysokości
Tabela 3. PKB per capita według siły nabywczej oraz stopa bezrobocia w UE i państwach kandydujących
PKB per capita Dynamika PKB per capita Dynamika
Stopa bezrobocia Stopa bezrobocia
według PPS PKB (c.s.) według PPS PKB (c.s.)
Kraje w % Kraje w %
(c.b.) USD per capita (c.b.) USD per capita
UE-15 dziesiÄ…tki
2001 2001
1995 2000 1995 2002 1995 2000 1998 2002
1990 = 100 1990 = 100
Austria 21 454 27 001 122 3,7 4,1 Cypr 15 470 20 780 134 bd 5,3
Belgia 21 913 26 169 121 9,3 7,3 Czechy 12 369 13 806 119 6,5 7,3
Dania 22 974 29 495 123 7,0 4,5 Estonia 4 220 9 340 151 9,1 9,1
Finlandia 18 856 25 260 120 15,2 9,1 Litwa 4 120 6 980 99 11,8 13,1
Francja 20 228 24 215 116 11,6 8,7 A
otwa 3 370 7 070 126 14,3 12,9
Grecja 12 828 16 817 125 10,0 10,3 Malta . 16 530 142 . 7,5
Hiszpania 15 213 20 124 129 22,9 11,4 Polska 6 350 9 837 143 10,4 18,1
Holandia 21 249 27 836 126 7,1 2,6 SÅ‚owacja 8 915 11 278 142 . 19,4
Irlandia 18 157 29 174 195 12,2 4,4 SÅ‚owenia 10 954 17 310 145 7,4 6,0
Luksem-
33 235 46 743 158 2,9 2,4 Węgry 8 976 12 204 133 8,4 5,6
burg
Niemcy 21 404 25 893 115 10,1 8,2
Portugalia 13 720 18 021 132 7,1 5,0
Szwecja 19 952 24 843 117 7,7 4,9
W. Brytania 18 764 24 398 123 8,6 5,1
WÅ‚ochy 20 119 25 161 119 11,3 9,1 UE-10 8 305 12 513
UE-15 20 004 26 077  10,1 7,5 UE-25 15 617 20 651
bd  brak danych
y
ródło: Statystyka Międzynarodowa GUS 1998, 2003.
32
Lucyna MÄ…czka
Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku 33
0,5 0,7% PKB. Państwa przystępujące mają znacznie niższy od obecnych krajów
UE poziom dochodu na głowę mieszkańca (tab. 3).
Największe dysproporcje między krajami członkowskimi i akcesyjnymi wystę-
pują pod względem wartości wytworzonego produktu krajowego brutto.
Według parytetu siły nabywczej wartość PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca
we wszystkich krajach akcesyjnych jest niższa niż średnio w UE. Duże dyspropor-
cje w PKB spowodują obniżenie się wartości PKB per capita (tab. 3).
Według danych za 2000 r. średnia wartość w krajach  piętnastki przekroczyła
26 tys. USD i była o blisko 6 tys. USD wyższa niż średnio w UE-25 oraz aż o pra-
wie 14 tys. USD niż w krajach  dziesiątki .
I tak, zamożne kraje należące do Unii Europejskiej można podzielić na trzy
grupy, z punktu widzenia parytetu siły nabywczej PKB per capita (ceny bieżące
w USD według danych za rok 2000):
- powyżej 40 tys. USD per capita (Luksemburg),
- poniżej 20 tys. USD (Portugalia, Grecja),
- pozostałe 12 państw osiągają PKB per capita w przedziale 20 30 tys. USD.
Natomiast dziesiątka krajów akcesyjnych wykazuje zbyt niską spójność eko-
nomiczną procesu realnej konwergencji wyrażającej wyrównywanie się poziomu
dobrobytu ekonomicznego. Według danych, najwyższy poziom konwergencji może
osiągnąć Cypr  około 20 tys. USD per capita mierzonego siłą nabywczą oraz
Słowenia (17 310 USD). Jednocześnie Litwa, A
otwa, Estonia i Polska (9837 USD)
o niskim początkowym poziomie (od 3 9 tys. USD PKB per capita) dłuższy czas
borykać się jeszcze będą z trudnościami wynikającymi z różnic w poziomie roz-
woju gospodarczego. Stałym wyzwaniem dla państw kandydujących do Unii Euro-
pejskiej jest osiągnięcie odpowiednio wysokiego, a przy tym stabilnego i trwałego
wzrostu gospodarczego, będącego gwarantem realnej konwergencji z państwami
członkowskimi już w pierwszych latach po przystąpieniu.
Dynamika PKB per capita według danych za 2001 r. (przyjmując 1990 r. =
= 100%) wzrosła w krajach piętnastki od 15% w Niemczech do 95% w Irlandii,
natomiast w krajach dziesiÄ…tki od 19% w Republice Czeskiej do 51% w Estonii
i minimalnie  o 1% spadła na Litwie, dla Polski wskaz
nik wzrostu wynosił 43%,
co optymistycznie zapowiada ogólne perspektywy rozwoju krajów kandydujących
do UE. Według prognoz Komisji Europejskiej przewidywano, że w 2003 r. średni
wzrost gospodarczy w całej grupie wyniesie 4%, w tym w Polsce  3,2%6.
Obecne, trudne warunki polityczno-gospodarcze w krajach Unii Europejskiej
stawiają pod znakiem zapytania możliwość realizacji celów strategii lizbońskiej.
Tempo wykonywania zobowiązań podjętych podczas szczytu w Lizbonie jest nie-
wystarczające, a rozszerzenie UE może spowodować dodatkowe spowolnienie.
6
http/europa.eu.int./comm/commissinnrs.
34 Lucyna MÄ…czka
Ponadto postęp w realizacji celów strategii lizbońskiej jest bardzo zróżnico-
wany. Szczególnie zaawansowane we wdrażaniu postanowień strategii są pół-
nocne kraje członkowskie: Szwecja, Dania, Finlandia, Holandia, Wielka Brytania,
które pod względem wielkości i wydajności zatrudnienia oraz poziomu rozwoju
technologicznego mogą konkurować z czołówką światową. Także bardzo szybko
nadrabia dystans Irlandia.
Między dynamiką PKB a wysokością stopy bezrobocia występuje ścisły zwią-
zek. Z danych zawartych w tabeli 3 wynika, że w 2002 r. przeciętna stopa bezro-
bocia w państwach Unii Europejskiej wyniosła 7,5%. Najtrudniejsza sytuacja na
rynku pracy od wielu lat występuje w Hiszpanii, gdzie w 2002 r. stopa bezrobocia
sięgała 11,4%. W pierwszej połowie lat 90. wskaz
nik bezrobocia w krajach UE
systematycznie wzrastał, dochodząc w 1995 r. do 10,1%, następnie jednak zaryso-
wała się tendencja spadkowa i stopa bezrobocia zmniejszyła się w ciągu siedmiu
lat Å‚Ä…cznie o 2,6 punkta procentowego.
Kraje UE traktujÄ… problem wzrostu zatrudnienia jako sprawÄ™ priorytetowÄ…
i ponadnarodową uznając, że zatrudnienie i rozwój idą w parze. Unia realizuje
program pod nazwÄ… Europejska Strategia Zatrudnienia. Strategia walki z bez-
robociem przynosi wymierne efekty, czego wyrazem jest spadek przeciętnego
wskaz
nika bezrobocia w UE z 10,1% w 1993 r. do poziomu 7,4 7,5% w latach
2001 2002. Tylko w trzech państwach UE (Austria, Grecja, Niemcy) sytuacja na
rynku pracy w 2002 r. była gorsza niż 10 lat wcześniej. W Irlandii stopa bezrobo-
cia obniżyła się aż o 11,2 punktu procentowego, natomiast w Finlandii i Hiszpanii
o 7,2 punktu procentowego, w Wielkiej Brytanii zaÅ› o 4,9 punktu7.
Polskie bezrobocie ma charakter strukturalny i do jego stopniowej redukcji nie-
zbędne jest wdrożenie rozwiązań systemowych, zmierzających przede wszystkim
do zwiększenia podaży miejsc pracy, jak również uelastycznienia rynku pracy oraz
zwiększenia mobilności i lepszego przygotowania osób poszukujących zatrudnie-
nia pod względem zawodowym. Jak to skutecznie zrobić, pokazują doświadczenia
Unii.
Wysokie bezrobocie jest słabością polskiej gospodarki. Według danych
z 2000 r. (tab. 3) Polska (18,1%) i Słowacja (19,4%) spośród krajów dziesiątki
mają najwyższą stopę bezrobocia. Niestety, w Polsce rośnie ono obecnie szybciej
niż na Słowacji, Polsce zagraża więc niechlubne pierwsze miejsce w tym ran-
kingu.
Cele procesu lizbońskiego znajdują również odzwierciedlenie w przyjętej
w styczniu 2002 r. strategii gospodarczej polskiego rządu, którą tworzą m.in. takie
7
L. MÄ…czka, Koniunktura gospodarcza w warunkach integracji europejskiej i globalizacji,
Zeszyty Badania Naukowe WSU, Kielce 2003, nr 13.
Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku 35
programy, jak:  Przede wszystkim przedsiębiorczość ,  Pierwsza praca ,  Infra-
struktura  klucz do rozwoju . Strategicznym celem Polski jest jak najszybsze
zmniejszenie luki rozwojowej, która dzieli nas od krajów Unii. Wkroczenie na
ścieżkę wysokiego tempa wzrostu PKB oznaczać będzie spełnienie rzeczywistego
kryterium integracji.
Na szczególną uwagę w ramach porządkowania strategii lizbońskiej zasługuje
realizacja wytycznych w zakresie trwałego rozwoju. Przez trwały rozwój należy
rozumieć wzrost, który odbywa się w sposób zrównoważony, z uwzględnieniem
kosztów i korzyści dla przyszłych pokoleń. W tym aspekcie ważna jest przede
wszystkim ochrona środowiska naturalnego przed negatywnym wpływem działalno-
ści gospodarczej człowieka oraz przeciwdziałanie zmianom w strukturze społecznej
krajów Unii Europejskiej (przede wszystkim starzeniu się społeczeństw UE).
Jeśli chodzi o ochronę środowiska, państwa członkowskie zobowiązały się speł-
nić zobowiązania protokołu z Kioto, a więc przede wszystkim ograniczyć emisję
gazów cieplarnianych i podnieść jakość powietrza. Unia chce pełnić rolę głównego
inicjatora przedsięwzięć ekologicznych na skalę światową. Podczas międzynarodo-
wych konferencji organizowanych przez Unię Europejską w 2002 r. podjęto wiele
ważnych decyzji dotyczących poprawy środowiska naturalnego, w ciągu najbliż-
szych lat.
Innym aspektem trwałego rozwoju jest przeciwdziałanie niekorzystnemu
zjawisku starzenia się społeczeństw UE. Problem ten dotyczy niemal wszystkich
państw członkowskich, jednakże jedynie niektóre z nich podjęły kroki w celu
ograniczenia negatywnych skutków tego zjawiska (przede wszystkim w postaci
reformy systemów ubezpieczeń społecznych). Starzenie się społeczeństw europej-
skich jest z jednej strony pewnym osiągnięciem ludzkiej cywilizacji, ponieważ
wynika z wydłużenia przeciętnego trwania życia. Z drugiej strony poważnym
problemem staje się kwestia zabezpieczenia dochodów oraz usług zdrowotnych
w tej wydłużonej fazie starości, gdy jednocześnie coraz mniej liczne jest pokole-
nie młode. Autorzy raportu obawiają się negatywnych konsekwencji starzenia się
społeczeństw Unii, przestrzegają, że zjawisko to spowoduje zwiększenie wydat-
ków publicznych na system emerytalny i opiekę zdrowotną. Problem starzenia
się społeczeństw (udział ludności w wieku powyżej 65 lat w Unii zwiększył się
z 14,5% w 1990 r. do 16,4 w 2001 r.), a w konsekwencji zwiększania wydatków
na zabezpieczenia socjalne wymusza w części państw członkowskich zmiany
systemów emerytalnych. Już za kilka lat na emeryturę zaczną przechodzić osoby
z powojennego wyżu demograficznego, a na rynek pracy trafią pierwsze roczniki
z okresu bardzo niskiego przyrostu naturalnego. Na każdego zatrudnionego będzie
zatem przypadać coraz więcej osób w wieku emerytalnym.
Z analizy danych zawartych w tabeli 4 wynika, że wskaz
nik udziału ludności
w wieku 65 lat i więcej w skali ludności ogółem w poszczególnych krajach pięt-
Tabela 4. Udział osób w wieku 65 lat i więcej w ludności ogółem oraz przeciętne trwanie życia w krajach UE i krajach
kandydujÄ…cych
Przeciętne trwanie życia Przeciętne trwanie życia
Ludność w wieku 65 Ludność w wieku 65
Kraje
według danych 2000 r. według danych 2000 r.
i więcej w % ogółem Kraje  dziesiątki i więcej w % ogółem
 piętnastki
ludności (2001) ludności (2001)
mężczyzn kobiet mężczyzn kobiet
15 państw UE  75,3 81,4    
Austria 15,4 75,9 81,7 Cypr 11,3 75,3 80,4
Belgia 16,8 74,6 80,9 Czechy 13,9 71,5 78,2
Dania 14,8 74,2 78,5 Estonia 14,5 65,5 76,3
Finlandia 15,0 74,6 81,5 Litwa 13,6 67,0 77,2
Francja 16,1 75,2 83,1 A
otwa 15,3 64,9 76,0
Grecja 17,2 75,4 80,8 Malta 12,0 74,4 80,1
Hiszpania 16,7 75,4 82,3 Polska 12,4 69,7 77,6
Holandia 13,6 75,8 80,7 SÅ‚owacja 11,5 69,0 77,2
Irlandia 11,2 74,1 79,7 SÅ‚owenia 14,2 71,8 79,3
Luksemburg 14,3 . . Węgry 14,6 66,4 75,2
Niemcy 16,2 74,4 80,6
Portugalia 15,4 71,7 79,3
Szwecja 17,3 77,3 82,0
Wielka Brytania 15,6 74,8 79,9
WÅ‚ochy 18,0 76,0 82,4
bd  brak danych
y
ródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej GUS.
36
Lucyna MÄ…czka
Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku 37
nastki jest bardzo zróżnicowany (według danych za 2001 r.), a mianowicie: od
11,2% w Irlandii do aż 18% we Włoszech. Natomiast w grupie państw kandydu-
jących rozpiętość ta jest znacznie mniejsza, gdyż waha się od 11,3% dla Cypru do
13,3% dla A
otwy, podczas gdy w Polsce wskaz
nik ten wynosi 12,4%.
Wzrost wydatków publicznych na systemy ubezpieczeń społecznych wiąże się
również z wydłużającym się przeciętnym trwaniem życia, które według danych za
2000 r. (tab. 4) dla całej piętnastki wynosi dla mężczyzn 75,3 lat, dla kobiet zaś
81,4 lat. W poszczególnych państwach przeciętna trwania życia waha się od 71,7
w Portugalii do 77,3 lat we Włoszech dla mężczyzn i od 78,5 w Danii do 82,4 lat
również we Włoszech dla kobiet.
Natomiast skala przeciętnego trwania życia w krajach kandydującej dziesiątki
znacznie odbiega od średniej państw piętnastki, a mianowicie: jedynie Cypr
osiąga średnią piętnastki długości trwania życia w przypadku mężczyzn, nato-
miast w przypadku kobiet żadne z państw nie osiąga średniej. W Polsce przeciętne
trwanie życia wynosi dla mężczyzn 69,7 dla kobiet zaś 77,6 lat.
W zakresie modernizacji europejskiego modelu socjalnego  obok walki
z bezrobociem  Unia Europejska podkreśliła konieczność walki ze starzeniem się
społeczeństw i zmniejszaniem liczby osób aktywnych zawodowo, m.in. poprzez
reformę krajowych systemów emerytalnych oraz zwiększenie zatrudnienia osób
w podeszłym wieku. Walka z bezrobociem winna także obejmować kobiety, imi-
grantów i młodych ludzi.
Powszechne obawy specjalistów zajmujących się efektami integracji wiążą się
przede wszystkim z możliwością wystąpienia masowych migracji obywateli dzie-
siątki poszukujących lepszych zarobków w bogatszych krajach Unii. Wskazują oni
także na wysokie transfery z unijnego budżetu do nowych państw członkowskich
oraz na prawdopodobieństwo realokacji inwestycji ze starych do nowych państw
Unii z uwagi na niskie koszty pracy na tym obszarze.
4. Podsumowanie
Unia Europejska przeżywa obecnie, podobnie jak i inne regiony świata, zwol-
nienie tempa wzrostu gospodarczego i zwiÄ…zanego z tym tempa przyrostu nowych
miejsc pracy, co wynika m.in. z niepewności rynkowej i globalnych zagrożeń
politycznych.
Wraz z sukcesem wprowadzenia do obiegu wspólnej waluty unijnej  euro
Unia Europejska otrzymała pozytywny impuls pozwalający na zaktywizowanie
procesu lizbońskiego, którego tempo i dotychczasowe osiągnięcia nie satysfakcjo-
nują wszystkich państw członkowskich UE. Wyzwania wynikające z globalizacji
i rozwoju nowych technologii wymagają od Unii  szczególnie w kontekście jej
rozszerzenia  nadania rzeczywistego impulsu procesowi reform społeczno-gospo-
38 Lucyna MÄ…czka
darczych, do którego Polska pragnie stopniowo włączać się, tak aby w przyszłości
w pełni w nim uczestniczyć.
Obecnie pozycja konkurencyjna Polski jest zdecydowanie niezadowalajÄ…ca. Nie
gwarantuje tempa rozwoju gospodarczego pozwalającego na osiągnięcie w zado-
walajÄ…cym okresie poziomu rozwoju i dobrobytu charakterystycznego dla wysoko
rozwiniętych państw członkowskich Unii Europejskiej. Skazuje jednocześnie
Polskę na postępującą peryferyzację zarówno na płaszczyz
nie globalnej, jak i na
utratÄ™ statusu lidera przemian i transformacji gospodarczej w Europie Åšrodkowej
i Wschodniej.
Jak powszechnie wiadomo, przystąpienie do UE wiąże się z poniesieniem
znacznych krótkookresowych kosztów dostosowawczych. Jednakże w średnim
i długim okresie o dodatnim bilansie akcesji zadecydują tzw. dynamiczne efekty
procesu związane z polepszeniem efektywności alokacyjnej gospodarki, zniwe-
lowaniem istniejącej luki technologicznej w stosunku do wysoko rozwiniętych
gospodarek zachodnich, wymuszeniem wyższego poziomu innowacyjności pod-
miotów gospodarczych czy odrobieniem istniejących zaległości infrastruktural-
nych. Oczywiście, sama akcesja do UE nie jest gwarantem poprawy pozycji kon-
kurencyjnej. Akcesja do Unii Europejskiej tworzy tym samym jedynie korzystne
ramy rozwoju gospodarczego  rzeczywista globalna konkurencyjność gospodarki
polskiej, a tym samym jej perspektywy rozwojowe, będą zależeć w dużym stopniu
od rozwagi rządzących oraz determinacji i cierpliwości społeczeństwa.
Polska jest zainteresowana postępem procesu lizbońskiego, ponieważ pozy-
tywne efekty modernizacji i liberalizacji gospodarki obecnej Unii stanÄ… siÄ™
wkrótce udziałem krajów kandydujących i ich obywateli. Dlatego Polska pragnie
wypracować swoje stanowisko dotyczące niektórych aspektów społeczno-gospo-
darczych reform strukturalnych Unii, w miarę możliwości włączać się już teraz
do mechanizmów współpracy, a w bliskiej przyszłości aktywnie uczestniczyć
i współkształtować politykę unijną w tej dziedzinie.
Oczekujemy, że nasz aktywny udział w procesie lizbońskim będzie postrze-
gany przez państwa członkowskie jako ważny czynnik przesądzający o tym, że
Polska zamierza tworzyć w ramach Unii europejskiej nowoczesną i efektywną
gospodarkę, przyczyniającą się do rozwoju całego kontynentu.
Literatura
Borkowska S., The Dynamics od Wage Relations: Case of Poland [w:] The Dynamics of
Wage Relations in the New Europe, Maastricht 1997.
Borkowska S., Główne wyzwania wobec problemów pracy na przełomie wieków [w:]
Praca i polityka społeczna w perspektywie XXI wieku, IPiSS, Warszawa 1998.
Garlińska G., Biednym trzeba pomóc,  Nowe Życie Gospodarcze , Warszawa 2003, nr 17.
Wyzwania wobec kwestii społecznej w świecie XXI wieku 39
Graniewska D., Światowa Komisja ds. społecznego wymiaru globalizacji,  Polityka Spo-
Å‚eczna , Warszawa 2003, nr 4.
Kryńska E., Popyt na pracę w Polsce  tendencje i perspektywy [w:] Praca i polityka
społeczna w perspektywie XXI wieku, IPiSS, Warszawa 1998.
MÄ…czka L., Koniunktura gospodarcza w warunkach integracji europejskiej i globalizacji,
Zeszyty Badania Naukowe, WSU, Kielce 2003, nr 13.
Szul R., Epokowe wyzwania gospodarcze a społeczny wymiar gospodarowania [w:] Jed-
nolitość i różnorodność w polityce rozwoju, pod red. A. Doboroczyńskiej, Wydział
Nauk Ekonomicznych, UW, Warszawa 1997.
Władyniak A., Polityka gospodarcza UE w ocenie niezależnych ekspertów,  Wspólnoty
Europejskie , Warszawa 2003, nr 10.
Social Issues in the Twenty-First Century World
The reinforcement of economic competitiveness is of principal importance in the era
of globalisation. Liberalisation of key sectors in the European economy serves to prepare
Europe for the challenges of global competition. The greater role and empowerment
of regions means that they become the subject of comparisons of living standards and
prosperity. These, in turn, provoke a search for ways to explain regional discrepancies and
to eliminate them.
The European Union should foremost strive to accelerate economic growth and to
quickly level out the differences in economic development between the  Fifteen and the
new EU members.