Cz. Zgorzelski Owoce wileńsko-kowieńskiej twórczości lirycznej, w: tegoż, O sztuce poetyckiej Mickiewicza.
Próby zbliżeń i uogólnień, Warszawa 2001
POCZ
TKI POETYCKIE
Twórczość poetycka nie rodzi się w próżni. Jej drogi wyznaczane bywają różnymi czynnikami, nie tylko
wewnętrznym rozwojem osobowości twórczej oraz jej przeżyć intelektualnych i uczuciowych. Wiele znaczą tu
także - prócz sił rozwojowych życia literackiego - zewnętrzne okoliczności świata otaczającego poetę. Tę sprawę
oddziaływania różnych czynników na wczesną twórczość Mickiewicza wyjaśniono już dość dokładnie i nie ma
potrzeby raz jeszcze zagadnienie to roztrząsać szczegółowo. Wystarczy najogólniejsze wyliczenie.
Z jakimże więc bagażem przybywał kandydat na studenta do Uniwersytetu w Wilnie? Przede wszystkim
przywoził ze sobą nieco ogólnego wykształcenia oraz  umiłowanie autorów rzymskich"1, wyniesione ze szkoły
powiatowej dominikanów w Nowogródku. Nie był to zasób wiedzy dostatecznie pogłębiony i szeroki; Czeczot,
kolega poety z ławy szkolnej, nie zachował o swych preceptorach dobrego mniemania.  ... jakże nasze Dominikany
formują uczniów - pisał po kilku latach do Mickiewicza - kiedy z tych, co szkoły pokończyli, więcej jest do
niczego, jak z tych, którzy wcześniej (je] porzucali. Prawie żadnej z lat długich na nauce u nich zbytej korzyści.
Szczęście, żeśmy się na światło z ciemnoty chaosu wydobyli"2.
Mickiewicz natomiast z wdzięcznością jakoby wspominał jednego ze swych guwernerów, Jankowskiego:
 Jemu winienem zasmakowanie w uczeniu się i czytaniu książek"3. Nie tylko z lektury zresztą nabywał młody
chłopak wiadomości o świecie; wiele wyjaśniały mu zapewne kontakty z najbliższym otoczeniem, nielicznym
wszakże i niewysokim społecznie w małym prowincjonalnym miasteczku. Gdy póz
niej, w Paryżu, zetknął się ze
zbiorami pieśni ludowych, miał jakoby powiedzieć:  Dziwna rzecz, że wszystkie, z bardzo małymi, wyjątkami, te
pieśni słyszałem i wyuczyłem się ich dzieckiem w Nowogródku, w rodzicielskim domu. Służąca nasza, Gąsiewska,
umiała je wszystkie i śpiewała z dziewczętami, przychodzącymi prząść"4. W ówczesnej rzeczywistości
nowogródzkiej były to zapewne kontakty ze społeczeństwem małego miasteczka, niewiele chyba odmiennym od
tego, z jakim mógł się młody uczeń dominikański zetknąć na wsi, w sąsiedzkich zaściankach szlacheckich. Do
Wilna przyjeżdżał więc Mickiewicz jako chłopak z ówczesnej prowincji, obeznany ze zwyczajami i przesądami
miejscowego ludu, mając dobrze utrwalony w oku i w pamięci rodzimy krajobraz  pagórków leśnych" i  łąk
zielonych, szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych".
Przywoził też ze sobą pierwsze intensywniejsze przeżycia z owej wiosny napoleońskiej, z  pamiętnej
wiosny wojny, wiosny urodzaju", która po latach jeszcze w dalekim Paryżu jawiła mu się jak  piękna mara senna".
Odtąd blask sławy Napoleona będzie mu rozjaśniał - czy zaciemniał może? -spojrzenie na sprawy narodu, świata i
wielkości człowieka.
Przybywał do Wilna, by tu zetknąć się z perspektywami i z atmosferą nauki. Zapewne, w skali europejskiej
nie było to ognisko najświetniejsze, twórczym wkładem w nowoczesne badania słynące. Wszelako miało w gronie
wykładowców uniwersyteckich ludzi kompetentnych, w osiągnięciach ówczesnej myśli dobrze zorientowanych. Co
przedniejsi z nich mogli być ozdobą każdego uniwersytetu. Grodek, Sniadeccy, Borowski, Jundziłł, a przede
wszystkim Lelewel... Ów czteroletni kontakt młodego chłopca z prowincji ze środowiskiem naukowym,
odnowionym w blaskach oświecenia i wtedy właśnie prężnie się rozwijającym, ukształtował umysłowość
przyszłego profesora w Lozannie i w Paryżu.
A osobowość i charakter jego nabierały mocy w promieniach przyjaz
ni koleżeńskiej: filomatyzm formował
mu postawę wobec najważniejszych spraw społecznego i narodowego współżycia, uczył go pojmowania własnych
obowiązków wobec siebie samego i innych, w surowym przestrzeganiu przyjętych nakazów etycznych.
W atmosferze pokongresowej doby, w Europie buntu i burzliwych protestów nowego, wstępującego pokolenia,
w narastaniu tajemnych sprzysiężeń, konspiracyj i zamachów - Towarzystwo Filomatów wileńskich było
przejawem nie tylko rozsądku, powagi i odważnej roztropności działania,, ale także dowodem dużej świadomości
polityczno-społecznej, wczesnej dojrzałości młodzieńców, podejmujących próbę przekształcenia wpierw samych
siebie, póz
niej otaczającej ich rzeczywistości rodzinnego kraju.
Stowarzyszenie, pomyślane początkowo jako tajne kółko samokształcenia naukowego i literackiego, rychło
przemienione w organizację, która podjęła także cele wychowawczo-etyczne, przeistoczyło się niebawem
w zakonspirowaną grupę przywódców młodzieży, świadomych całej szerokości swych dążeń. Także narodowo-
politycznych. Już w 1819 r. pisał Mickiewicz:  Naprzód co do celu zgadzam się, iż ten powinien być, ile można,
najobszerniejszy. W szczególności przedsiębierze Towarzystwo rozszerzyć jak tylko można, gruntowne oświecenie
1 1
J. Kleiner, Mickiewicz, Lublin, 1948, t. I, s. 19.
2
List z 30 IX/12 X 1819, Korespondencja filomatów, t. I, s. 145; podobnie w liście z 22 YIII/3 IX 1820, tamże, t. II ,s. 244.
3
Z relacji Aleksandra Chodz
ki, cyt. za Adam Mickiewicz, Dzieła wszystkie, Wyd. sejm., Warszawa 1933, s. 220.
4
Tamże, t. XVI, s. 219.
w narodzie polskim; [...] ugruntować nie zachwianie narodowość; rozszerzać zasady liberalne; obudzać duch
działania publicznego, zajmowania się rzeczami ogół narodu obchodzącymi; na koniec formować, podnosić
i ustalać opinię publiczną. Dodałbym jeszcze: starać się o rozkrzewianie pewnych zasad moralności, tak mocno
między młodzieżą nadpsutej"5. Zaiste! mieli rozmach w swych planach ci młodzieńcy; z Wilna, wprost z sal
wykładowych, planowali generalną odmianę społeczeństwa. Mierzyli siły na zamiary!
Póz
niej przyszły dla Mickiewicza trudne lata kowieńskiej próby życiowej; wypadło ideały młodości
konfrontować z twardą rzeczywistością obowiązków nauczycielskich, z udręką samotności i rozczarowań,
z goryczą świadomości własnych kompromisów z życiem, ale także z poczuciem wzbierającej mocy twórczej i z
uświadomieniem sobie wszystkich konsekwencji, jakie go na podjętej drodze czekają. Cela więzienna w klasztorze
Bazylianów swym wielostronnym oddziaływaniem prześladowania politycznego dopełniła rezultatów tej twardej,
na lata pamiętnej szkoły życia.
Prawda! To nie wszystko jeszcze: doszło to, co dla poety mogło się stać najważniejsze. Lektura  książek
zbójeckich". Wpierw- w okresie terminowania w szkole klasycyzmu - Wolter, Rousseau, pisarze oświecenia
z Trembeckim na czele. To z tych czasów pochodzą  naśladowania z Woltera": Mieszko, książę Nowogródka,
frywolna Pani Aniela i Dziewica z Orleanu, zwana Darczanką -poematy, których poeta nigdy nie zaklasyfikował
do druku. Tymi z
ródłami żywi się jeszcze Kartofla. Błahe to wytwory, rezultaty ćwiczeń poetyckich.
Póz
niej, gdy napłynie fala upojeń romantycznych, pojawią się w ręku poety książki nowych,
romantycznych już upodobań pokolenia: Schliler, Goethe i Byron.  Szyler jest od dawna moją jedyną i najmilszą
lekturą. O tragedii Reiber [Zbójcy] nie umiem pisać. Żadna, ani zrobiła, ani zrobi na mnie tyle wrażenia. - Trzeba
tam ciągle być to w niebie, to w piekle; nie ma środka 6. Minie półtora roku, a podobnie napisze Mickiewicz
o Byronie 7.
Autor Żeglarza i Nowego Roku dość rychło -jak widzimy - odnalazł sobie właściwych przewodników
w drodze ku nowej poezji. Czy miał dość siły twórczej, by zachować wobec nich własną postawę niezależności
poetyckiej?
Bywają różne starty poetyckie. O wszystkich powiada Przyboś:  Pierwsze słowa nawet największych
poetów nigdy nie są znamienne, bo jeszcze nie są to ich słowa; nawet najwięksi zaczynali od naśladowania
poprzedników 8.
Spośród wierszy pisanych niewprawną jeszcze ręką Mickiewicza-początkującego studenta trzy są tylko
utwory, które pretendować mogą do miana  pierwszych słów jego twórczości. To znaczy, takich słów, za które
poeta, podpisując je własnym imieniem, zdecydował się świadomie podjąć wobec odbiorców odpowiedzialność
autorską. Są to: Zima miejska, pierwsza publikacja drukowana w  Tygodniku Wileńskim" w listopadzie 1818 r., ale
napisana bodajże na jesieni poprzedniego roku; wiersz rozpoczynający się od słów: Już się z pogodnych niebios
oćma zdarła smutna..., wygłoszony na inauguracyjnym posiedzeniu filomatów dnia 14 września 1818 r., i sonet
Przypomnienie, jedyny z dorobku poetyckiego tych czasów włączony przez poetę do pierwszej książkowej edycji
jego utworów.
Cóż mógłby o nich powiedzieć historyk literatury?
Przede wszystkim uderzyłaby go różnorodność debiutu poetyckiego mimo jednolitości tradycyjnego,
klasycystyczno-sentymentalnego kierunku:  heroikomiczne opisanie 9  powabów zimy 10, coś w rodzaju
dyskretnej, poetycko zamaskowanej satyry na zbytkowny żywot paniczyków ze  złotej młodzieży"; wysoko
retoryczny wiersz programowy, w istocie - mowa wierszowana, inaugurująca nowy rok pracy filomatów; i sonet
utrzymany w tonie elegijno-sentymentalnego  przypomnienia". Trzy odrębne realizacje poetyckie, w różnej tonacji
wystylizowane i do odmiennych konwencji literackich nawiązujące. I chyba to właśnie, owa różnorodność prób
twórczych, staje się najbardziej znamiennym przejawem startu Mickiewicza jako poety. Spójrzmy więc na nie
uważniej nieco. Przede wszystkim na programowy wiersz Już się z pogodnych niebios oćma zdarła smutna...
Jest to -jak powiedziano - mowa wierszowana i nosi w sobie wszelkie konsekwencje tej retorycznej
koncepcji wypowiedzi: w ładzie wewnętrznym powiązań myślowych, w logice architektoniki dwu pierwszych
członów utworu (trzeci, po w. 68, nie wydaje się w całości dostatecznie umotywowany), w jednolicie
zorganizowanej linii intonacyjnej, która rozwój wątku lirycznego wiedzie od argumentacji nasyconej przykładami
5
A. Mickiewicz, [O planie nowej organizacji Towarzystwa; między 29 I a 28 in 1819 r.], Dzieła Wy d. j ubił., Warszawa 1955,
t. V, s. 49.
6
List do Józefa Jeżowskiego z 11/23 VI 1820, Dzieła Wyd. jubil., t. XIV, s. 109.
7
Tamże, t. XIV, s. 207.
8
J. PrzyboÅ›, CzytcyÄ…c Mickiewicza, s. 129.
9
S. Skwarczyńska,  Zima miejska'"jako heroikomiczne  opisanie",  Zagadnienia Literackie" 1946, z. 2.
10
Utwór pt. Powaby zimy odczytano na posiedzeniu Towarzystwa Filomatów w okresie 1817 r.; por. Materiały do historii
Towarzystwa Filomatów. Archiwum Filomatów, cz. II, wyd. S. Szpotański i S. Pietraszkiewiczówna, Kraków 1920, t. I, s.
32. Kleiner, Mickiewicz, t. I, s. 95, domyśla się, że mogła to być Zima miejska.
wzorów ze świata kultury antycznej do zwięzłych, aforystycznie ukształtowanych stwierdzeń, uniesionych energią
apelów i nakazów etycznych.
Najwyraz
niej to widać w początkowym fragmencie utworu (w. 1-36): ujęto go w następstwo 3 kolejnych
etapów rozwój owych; pierwszy, w. 1-12 - to wezwanie do żeglugi (w. 1-6) i obraz Argonautów (w. 7-12); drugi -
to przyrównanie grona filomackiego do dzielnej postawy  bohatyrów greckich", rozwinięte w trzech cztero
wierszowych cząstkach składniowych (w. 13-16, 17-20 i 21-24); trzeci - to sześć dwuwierszowych stwierdzeń
aforystycznych w funkcji prawd lub zaleceń filomackich. W formułce ujmującej liczbę wierszy w poszczególnych
członach fragmentu otrzymalibyśmy wzór: 12+12+12, lub w dokładniejszym przedstawieniu: (6+6)+ (4+4+4)+
(2+2+2+2+2+2). A więc, układ intonacyjnie zamknięty, w którym ład, proporcja i rygor składniowy nie krępuje
wcale swobody narastania znaczeniowych akcentów wypowiedzi; odwrotnie: w coraz wolniejszym tempie jej
rozwijania organizuje stopniowe, z każdym krokiem silniejsze obciążanie toku zdań wagą nakazów jak prawa
bezwzględnych.
W następnych członach wiersza rozwój wątku nie przybiera już tak klarownego przebiegu, zawsze jednak
poddany zostaje rygorom poetyckiej, przykładami zilustrowanej argumentacji i wynikających z niej stwierdzeń-
apelów. Ten ton argumentacyjno-wzywający stanowi podstawowy przejaw retoryczności wiersza, wiąże się
z koncepcją osoby przemawiającej i jej słuchaczy. Stale wyczuwamy ich obecność. Mówca to osobowość
obdarzona autorytetem przywódcy pouczającego z wysoka, ale złączonego z gromadą słuchaczy solidarnością
wspólnego powołania; w jego ustach zwrot  wy przybiera w wezwaniach najczęściej postać  my , podkreślającą
więz
wspólnoty w przekonaniach i w działaniu; w jego wypowiedzi drży napięcie woli zmierzającej do
skutecznego oddziaływania na przeświadczenia i decyzje słuchaczy. Tekst raz po raz przywodzi na pamięć ich
obecność, skoncentrowaną nie tyle w apostrofach - rzadkich w tym wierszu - ile w bezpośrednich zwrotach,
apelach, wezwaniach, perswazjach i argumentach.
Wszystko ujęte jest - oczywiście - w ramy ukształtowań typowych dla retoryki klasycystycznej.
Peryfrastyczna maniera nazywania przedmiotu zawiłymi omówieniami, kunsztowne układy zdań zbudowanych
analogicznie lub przeciwstawnie, skupianie w niektórych odcinkach wiersza jednakowego sposobu przestawiania
słów, jak to jest np. z inwersjami w początkowej partii przemówienia ( oćma zdarła smutna",  słone krajaj piany",
 przestrzenne leżą oceany",  chytrej zwierzał fali itp.) - te i wiele innych zjawisk stylu, jak choćby rymowanie
dwuwierszy zamkniętych w wyższą całość składniową, wszystko to objawy umiejętnego dostosowania
wypowiedzi do wymagań poetyki klasycystycznej.
Czy w wystÄ…pieniu tym zadz
więczało coś jako własne  słowo poetyckie Mickiewicza? Zdawałoby się -
niewiele. A jednak miał rację Kleiner, gdy napisał:  Mniejsza o to, że słownictwo, rytmika i rymy, budowanie
wiersza i zdania [...] idą torami Trembeckiego [...]. Logika wewnętrzna obrazowania jest własnością
Mickiewicza 11. A także ton wiersza programowego, powaga wypowiedzi, odważnie i bez ogródek ukazującej
wysoki ideał etyki filomackiej, etyki heroizmu najwyższego wysiłku i ofiarności12.
Zima miejska - to jakby negatyw programu z wiersza Już się z pogodnych niebios oćma zdarła smutna...
Wprawdzie oceny wprost, nakazów ani zakazów bezpośrednich nie znajdziemy tu wcale; ani słowa jakiejkolwiek,
choćby najlżejszej krytyki. Odwrotnie nawet: wypowiedz
utrzymana jest w tonie entuzjastycznego zachwytu
z powodu rozkoszy rozrzutnego żywota miejskiego w zimie. Osobowość, która się w tym wierszu wypowiada
w imieniu własnym i towarzyszy zabaw, nie odczuwa potrzeby refleksyjnego spojrzenia na wesoły tryb życia,
w którym poza miłym spędzaniem czasu nie przebłyskuje żadna poważniejsza wartość wspólnego obcowania.
Wyraz
ne przeciwieństwo do filomatyzmu! Ale czy tylko dlatego wyczuwamy w tym wierszu zamaskowaną satyrę?
Sprawdz
my raczej, czy w samym tekście utworu są jakiekolwiek sygnały satyrycznego zabarwienia. Może jest to
jedynie młodzieńcza próba realistycznego obrazka? Spójrzmy zatem na obrazowanie.
Oto jedna ze scen przedstawiających złotą młodzież:
Ten, w ślniący kryształ włożywszy oblicze,
Wschodnim balsamem złoty kędzior pieści,
Drugi stambulskie oddycha gorycze
Lub pije z chińskich ziół ciągnione treści.
0 czym tu mowa? O czesaniu włosów przed lustrem. O zaciąganiu się dymem tytoniu. O piciu herbaty. Tylko tyle?
Cóż może być w życiu towarzyskim prostszego, bardziej codziennego? A jakże wszystko w ujęciu wiersza staje się
niezwykłe, egzotyczne, wyjątkowe! I nie tylko w tej strofie. Tak jest w mniejszym lub większym nasyceniu
11 1
J. Kleiner, Mickiewicz, t. I, s. 113.
12
Por. także podobną wypowiedz
programową Mickiewicza w przemówieniu prozą do braci-filomatów z dnia 25 III 1819 r. (w
Wyd. jubil., t. V, s. 63-65), a zwłaszcza końcowy jej fragment cytowany w szkicu Człowiek jako element młodzieńczej poezji
Mickiewicza w tej książce na s. 160-161.
w całym wierszu. Oto dla przykładu jeszcze jedna strofa o zabawach młodzieńców:
Którzy są z szczęściem poufali ślepem,
Pod twój znak idą, królu faraonie,
Lub zręczni lekkim wykręcać oszczepem,
Pędzą po suknach wytoczone słonie.
Niemal -jak zagadka. A chodzi tylko o grę w karty w bilard. Ta sama metoda mówienia o rzeczach błahych jak
najkunsztowniej, w sposób jawnie wymyślny, sztucznością określeń poetyzujący. Jakże nie do słuchać się w niej
głosu nastrojonego na nutę heroikomiczną? Zwłaszcza iż poeta czyni wszystko, by przesada w poetyckim
uniezwykleniu wypowiedzi zarysowała się przed czytelnikiem w całej swej zabawnej jaskrawości. Przede
wszystkim - w ambicji nienazywania rzeczy własnymi ich imionami; w stosowaniu całego łańcucha omówień,
celowo w przemyślności swej żartobliwych; w gromadzeniu niełatwych do rozszyfrowania metonimii. Oto metoda
obrazowania z całą konsekwencją zrealizowanego w Zimie miejskiej.
Borowy podejrzewa, że dla młodego poety Zima miejska była  etiudą metonimiczną13 i nie widzi w
utworze intencji satyrycznej. Może dlatego, że w związku z wyraz
nym nawiÄ…zywaniem Mickiewicza do
Trembeckiego odczytywał Zimę w kontekście takich utworów tego poety jak wiersz Do Wojciecha Miera
bawiącego na wsi Istotnie, nie wydaje się, by Zima była  parodią Trembeckiego", ale jej zabarwienie
heroikomiczne skierowane jest swym uśmieszkiem satyrycznym w inną stronę, staje się sygnałem krytycznego
dystansu osobowości autorskiej stojącej poza tekstem jako jego twórczy sprawca; dystansu wobec bohatera, który
wypowiada się w wierszu, wobec jego towarzyszy i całego trybu ich życia. Wypowiedz
jest wszak włożona w usta
jednego z uczestników zabawy; toteż entuzjastyczny ton w ujmowaniu przezeń rozkoszy motylego żywota osnuwa
ów świat Zimy miejskiej dyskretną, poetycko zamaskowaną aurą lekceważącego żartu satyrycznego14
Zważmy również, iż ta  etiuda metonimiczną" rozgrywa swą heroikomiczność stylową nie tylko w
nadmiarze metonimii. Wiersz aż się roi od inwersji, układających tok zdań w zestawienia nawet tak prowokacyjnie
sztuczne jak owo wielokroć cytowane:  Śpię atłasowym pod cieniem firanek". Spod znaku Naruszewicza to raczej
niż Trembeckiego.
Jeśli więc odróżnić postawę wprowadzonego przez poetę młodzieńca od wymowy głosu celowo nadanego
mu przez reżyserski zamysł autora, jasny się stanie żartobliwie satyryczny odcień utworu. I można by rzec, że cały
wdzięk poetycki wiersza sprowadza się do tego właśnie, iż tak lekko, tak żartobliwie, dwuznacznie niemal, jakby w
salonowym dowcipie, zrodzonym w swobodnej atmosferze zabawy, umie poeta - nie bez ironii - podsunąć
czytelnikowi pogodny obrazek zabaw  złotej" młodzieży, nieświadomej własnego ograniczenia i śmieszności.
Przypomnienie, trzeci z kolei wiersz Mickiewiczowskiego debiutu, to sonet utrzymany w stylu tak
odmiennym, jakby go inna ręka pisała. Jeśliby i to miała być  etiuda" pisarska, to określić by ją należało jako
ćwiczenie w stylu obliczonym na bezpośredniość i prostotę wypowiedzi naturalnej. Oczywiście, ta  naturalność"
tonu i  prostota" ujęcia wyczuwalne są dopiero na tle ówczesnej twórczości, bo i w Przypomnienia nie brak jawnie
literackich przeobrażeń języka i konwencjonalnego doboru motywów. Ale już nie o Trembeckim mówią tu
opracowania historyczne, lecz o Karpińskim, o Petrarce i o stylu sentymentalnym Kropińskiego15
Jakżeż odmienne jest jednak to  przypomnienie" idyllicznej młodości początkującego poety od sielankowo-
lirycznych wierszy obu wymienionych autorów tradycji polskiej! Sentymentalizm jest i tu łatwo odczuwalny, ale
jawi się w postaci miarkowanej taktowną wstrzemięz
liwością. Elegijność myśli powracającej ku minionym
chwilom szczęścia nie pławi się w nadmiarze roztkliwlenia. Porusza się raczej w sferze odtwarzania świata, który
przeminÄ…Å‚; wersyfikacyjne rygory sonetu zamykajÄ… wypowiedz
w dokładnie rozmierzone kroki rozwijającego się
tekstu, hamując rozlewną wielosłowność rozpamiętywań; a stereotypowość przypominanej scenerii, odświeżona
motywem zielonego jaz
minu, nie zagłusza akcentów naturalnej bezpośredniości, odczuwanej w pytającej intonacji
początku i w wymownej dyskrecji zwięzłych sformułowań finału.  Pierwsze słowo" poety, wyrażające osobiste
przypomnienie elegijne, objawia już dość dobitnie Mickiewicza - póz
niejszego mistrza zwięzłych, spoiście
zwartych i naturalnie rozwijajÄ…cych siÄ™ wypowiedzi lirycznych.
Tak więc w tym potrójnym debiucie zetknęliśmy się z autorem, który umie wyrażać swą osobowość
w różnych układach sytuacyjnych. W postawie autorytatywnego mówcy, apelującego z klasycystycznym gestem
retorycznym do braci filomatów; w roli uśmiechniętego z lekką ironią reżysera ukrytego poza stylizowanym
monologiem rozbawionego młodzieńca; we wspominającym zadumaniu liryki osobistej zabarwionej
sentymentalnym przeżywaniem przeszłości.
13 1
W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s 33.
14 1
Por. sąd W. Kubackiego,  Zima miejska", w książce: Pierwiosnki polskiego romantyzmu, s. 74:  ...celowa
sztuczność i przesada stylistyczna są wyrazem autorskiego dystansu do tematu, kompromitują błahość treści [...],
wywołują wrażenie, że wiersz ociera się o satyrę".
15
Por. u Borowego, O poezji Mickiewicza, 1.1, s. 160-161; u Klei-nera, Mickiewicz, t. I, s. 102-103.
Każdy z tych trzech debiutanckich utworów staje u początku oddzielnej linii w twórczości młodego
Mickiewicza; liryki programowo-filomackiej, poezji żartobliwie-towarzyskiej i wierszy elegijno-osobistych.
Przyjrzyjmy się tym działom poezji Mickiewicza bliżej, rozpoczynając od tego, który inauguruje Zima miejska.
TWÓRCZOŚĆ ŻAKTOBLIWIE-TOWARZYSKA
Z wesołej atmosfery przyj acielsko-filomackich  fet" imieninowych zrodziły się  jamby Mickiewicza. Nie mają
one nic wspólnego z określaną tym mianem stopą metryki antycznej. Była to nazwa nawiązująca do satyrycznej
twórczości jambisty greckiego, Archilocha, słynącego ze zjadliwości swych satyrycznych tworów; w języku
filomackim oznaczała wiersze żartobliwe, wygłaszane na koleżeńskich spotkaniach towarzyskich.
Daleko im było, oczywiście, do zjadliwości satyry Archilochowej; utrzymywane na ogół w tonie wesołych
podkpiwań, z rzadka tylko wprowadzały akcenty życzliwej, dobrodusznej satyry. Zgodne były z filomackim stylem
życia: odczytywane nieraz na wycieczkach podmiejskich, przy zaimprowizowanym stole zjadłem i napitkami,
dobrze oddawały nastrój zabawy dominującej zazwyczaj na tych imieninowych spotkaniach przyjacielskich.
 Rozmowa poważna -jak mówi Kleiner16 - równie im miła jak przechadzka i wycieczka, dysputa zapala ich nie
mniej silnie jak wino i miód ..."
Mickiewiczowskie  jamby odznaczały się z resztą różnorodnością tonu i tematyki. Udaną powagę
przestróg i napomnień łączą z dowcipami w ujęciu szczegółów z życia lub upodobań towarzyszy; liryczność
dyskretnych objawów przyjaz
ni wiążą z aluzyjną żartobliwością satyrycznych przygadywań koleżeńskich. Z natury
doraz
nego, okolicznościowego wystąpienia,  jamby reprezentują swobodny, niejednolity rodzajowo typ
wierszowania. Z Zimą miejską wiążą się sporadyczną stylizacją na wypowiedz
serio, utrzymaną w najwyższych
regionach poetyckich, ostro skontrastowaną z błahą tematyką codziennego współżycia filomackiego; jasne, że
wiodło to wypowiedz
jambów ku efektom ujęcia heroikomicznego.
Ale obok tego  może jeszcze silniej  pojawia się żartobliwe wygrywanie kolokwialności języka
potocznego, utkanej z przysłowiowych zwrotów utartej frazeologii, śmiało sięgającej do prowincjonalnego, czasem
nawet trywialnego słownictwa i dowcipnie wyłamującej się z przepisów zaokrąglonej, klarownie rozwijanej składni
klasycystycznego wierszowania. Obie tendencje, zespolone intonacją rzekomo uroczystego przemówienia,
stwarzają humorystyczny efekt parodii. Oto jak poczyna sobie ów mówca filomacki u samego wstępu do Walki
miodowej (1818/1819):
Jakiż smutek z groz
nego wyniknie zamachu?
Cały Olimp w kłopotach, cały Parnas w strachu.
Ty bij dzielnie, ty dzielnie odpieraj najazdy:
Kto zwycięży, łbem dumnym do bukisz o gwiazdy.
Lecz żeby Muz palcatki szły gładko jak z mydłą,
Trzeba je wprzódy w pewne zamykać prawidła.
Onomatopeiczne wykrzyknienia, makaroniczne wtręty, rymy żartobliwe w rodzaju  skiki   metafizyki ,
 szpicbuby   czuby i inne przejawy prowokacyjnie potocznego słownictwa wprowadzają komizm tym
silniejszy, im jaskrawiej się od klasycystycznego puryzmu językowego odcinają. Zauważył już to Borowy:  Poeta
gotowy jest 9 szarmyclować: po wietrze, mówi o 9 rozrzadzonych: eterach, oratorskich 9 kraskach: i 9 rozkaraczonej:
bramie; [...] jamb jego myśli wyprawiać 9 kulki gapie: ; to znów wprowadza 9 szkrupuł: ( z rymem 9 cztery i pół: )
i 9 kudry koz
le:  17.
Gdy do tego dodać metryczne rozbijanie zdań, urywanie ich oraz dobitne naruszanie zgodności
składniowej-metrycznej, efekt śmiałego wygrywania swobody słowa mówionego wobec rygorów poetyki
klasycystycznej stanie się tym bardziej wyczuwalny. Wystarczy zacytować zakończenie Jambów powszechnych (29
VI 1819), w których poeta, żegnając się z przyjaciółmi przed wyjazdem do Kowna, próbuje przedstawić kolegom,
co będzie, gdy zabraknie go na następnej fecie imieninowej:
Wszystko jest. Lecz kto ucztÄ™ otworzy? Jambista
Gdzie?  Nie ma!  Prologista gzie?  Epilogista
Gdzie?  Nie ma1  A ktoż krzyknie, kto duszkiem wypije? 
Nie ma!  Kto długą palnie rymowanę chryją? 
Nie ma!  Skąd ognia, wieszcza skąd buchała para?
Nie ma. Hu  Hu 
Zapewne, w pełnym dorobku poetyckim Mickiewicza błahe to wiersze. Ale ich znaczenie w rozwoju jego
16
J. Kleiner, Mickiewicz, t. I, s. 138.
17
W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s. 32.
drogi pisarskiej nie jest mało ważne. Rozszerzyły skalę możliwości jego warsztatu poetyckiego, dały mu odczucie
wagi szczegółów życia potocznego, otworzyły perspektywę na odmienny typ wypowiadania się wierszowanego w
stylu  poezji gadanej 18, a przede wszystkim wyprowadziły go na pozycje swobody twórczej wobec nakazów
i zakazów klasycyzmu; pozwoliły odczuć, jaką wartość dla wymowności artystycznej (w danym wypadku - dla
efektów żartu) może mieć jawne przełamywanie konwencji wierszopisarstwa tradycyjnego. Posłuchajmy opinii
Kleinera:  Wielbiciel dosadności Trembeckiego, miłośnik humorystyki i parodii poważnego stylu, znalazł pole
właściwe i charakterystyczność dając obrazowi i słowu, zdobywał sobie zalety, które w całej pełni rozwiną się
dopiero w Panu Tadeuszu19.
Koncepcja gry poetyckiej opartej na stylizacji heroikomicznej kształtuje również narrację poematu
dochowanego jedynie w pieśni pierwszej, a nazwanego z wileńska Kartofla (przed 4II1819). Wyrasta jednak nie
z  jambów", ale ze wspomnianych już (na s. 71)  naśladowań z Woltera". I w Kartofli - podobnie jak w tamtych
próbach młodzieńczego pióra - główne efekty literackie wypływać mają z żywiołu parodii, ostrzem swym
skierowanej bÄ…dz
to w konwencjÄ™ epopei antycznej, bÄ…dz
też ku obyczajom ówczesnego poematu opisowo-
dydaktycznego. Mamy wiÄ™c tu - wedÅ‚ug wyliczenia Borowego20 -  parodiÄ™ «argumentu epickiego, parodiÄ™
klasycznej apostrofy o natchnienie [...], parodiÄ™ «cudownej machiny zarówno pogaÅ„skiej, jak chrzeÅ›cijaÅ„skiej (co
nastręcza okazję do wolterowskich złośliwości przeciw-kościelnych), parodię epickich porównań i personifikacji".
Nie zapełnia to jednak poematu bez reszty. Ton żartu przybiera w niektórych fragmentach akcenty
wypowiedzi serio. Takie zabarwienie ma nie tylko początkowy opis przyrody wiosennej, ale także proroctwo anioła
Rafała zapowiadające ucisk ludów Europy przez tyraństwo  samowładców", wielką katastrofę, która gruzem
zasypie miejsca,  kędy stały Paryże, Londony i Wilna", i wreszcie wzejście  nad światem Nowym swobód
gwiazdy", gdy
...Lud-Król berłem równym uległych zawładnie,
Do stóp swoich tyrany staroświeckie pognie
I z wolnej skry w Europie nowe wznieci ognie.
Jakże wcześnie ujawnia się upodobanie Mickiewicza do wielkich syntez historiozoficznych, już od
pierwszej próby wiodące interpretację dziejów świata ku wizji rewolucji w imię swobody i równości!
Wcześnie też dojdzie do głosu najtrwalsze uczucie poety, umiłowanie kraju rodzinnego.
O nowogrodzka ziemio, kraju mój rodzimy,
O, Trembeckimi godzien uwielbienia rymy! 
- zwraca się Mickiewicz do swej  nadniemeńskiej ziemicy" w apostrofie otwierającej jedyny zachowany fragment
którejś z następnych pieśni Kartofli, utrzymany w stylu autora ZoflówkL Nie tak dalekim echem tego fragmentu
staną się po latach pamiętne słowa inwokacji w Panu Tadeuszu.
Z atmosferą żartów filomackich wiążą się także Warcaby,  poema" Malewskiemu dedykowane. Jest to
jakby dalsze ogniwo żartobliwego wierszowania  jambów"; podobnie jak i one skierowane są do współtowarzysza
prac i zabaw filomackich. Ale realizują raczej konwencję dydaktycznego listu poetyckiego niż przemówienia na
cześć solenizanta.  Dydaktyka" jest tu, oczywiście, żartobliwa; próba pouczenia przyjaciela o zasadach gry
w warcaby.
Trudno o temat bardziej odległy od materii poetyckiej; zadanie podjęte przez autora sprowadzało się przeto
- zgodnie z nakazami ówczesnej poetyki - do przekształcenia wszystkiego, co było abstrakcją pojęciowej  prozy"
prawideł, w literackie konkrety obrazowania poetyckiego. Słowem, chodziło o to, co sam Mickiewicz określał jako
 pierwszą poety powinność", aby  rzecz zmysłownie malować 21. Trzeba było zatem grę w warcaby w obrazach
przedstawić. Poeta świadom był, w jakie związki z tradycją literacką wchodził; pamiętał o Szachach Vidy-
Kochanowskiego i świadomie do wielkich poprzedników nawiązywał:
O Wido, gdybym dostał twój pędzel bogaty,
Wido, tak biegle w polskie przestrojony szaty!
Zdarz, niech twojego torem idÄ…c wynalazku,
18 1
J Kleiner, Mickiewicz, t. I. s. 155.
19 1
Tamże.
20
W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s. 20.
21 21
Uwagi nad  Dumaniem a rozwalin zamku Giedymina" Wyd. ju-bil., t. V, s. 123. Por. u Kleinera, Mickiewicz,
1.1, s. 137:  ...wiersze, które mają przez obrazowość i rozmaitość wysłowienia zmienić prozę pouczającą w poezję
i odpowiedzieć wymaganiom, jakie pseudo-klasycy stawiali utworom dydaktycznym".
Opisom mym udzielÄ™ powabu i blasku.
Podejmował wszakże zadania tym trudniejsze, że poemat nie miał być narracją o jakimś konkretnym wydarzeniu
gry w warcaby, ale zobrazowaniem jej reguł jako zasad ogólnie obowiązujących.
Rozwiązanie znalazł Mickiewicz w zastosowaniu jednolitego metaforycznie spojrzenia na warcabnicę jako
na pole walki orężnej.  Wiedz
cie tedy, iż gra ta jest bojów obrazem" - powiada u samego wstępu; i tak też ujmuje
swe wierszowane pouczanie o strategii w walce o zwycięstwo w warcabach.
Pułk chce się z pułkiem zetrzeć, trupem usłać pole
Albo żywym broń wydrzeć i zaprzeć w niewolę.
Czytelnikowi, który świadom jest, że mowa tu o pułkach, o trupach i o jeńcach wojennych występujących
w postaci pionków na warcabnicy, zadz
więczą w tych słowach od razu akcenty heroikomiczne. A udana powaga
nauczania przerodzi się w żart wierszowany. Nie przedmiot wypowiedzi, ale sprawność wirtuozerii autora
w przekształcaniu metaforycznym gry w walkę orężną przyciągać pocznie jego uwagę. W ten sposób gra
w warcaby przybiera jak gdyby wszelkie uroki  zabawy w poezją 22, ściślej - w wierszowaną pomysłowość
obrazowania.
A więc jeszcze jedna  etiuda" pisarska młodego Mickiewicza? Ćwiczenie wierszopisarskie w obrazowaniu,
w naginaniu pióra do  zwięzłości wyrażenia i elegancji stylu" Trembeckiego?23
Tak by istotnie określać należało ten poemat, gdybyśmy znali go tylko w wersji, jaką poeta odczytał
w kwietniu 1819 r. przyjaciołom filomatom. Choć i wtedy zadz
więczałby nam może swymi akcentami lirycznymi
odrzucony póz
niej poczÄ…tek utworu z takim oto opisem wiosny:
Jużeśmy dawno chłodne śniegi pożegnali,
Słońce już coraz tęższym promykiem świat pali.
Między ożywionymi biegnę spocząć drzewy;
Ptasząt słuchać i wonne oddychać powiewy.
Gdzie spojrzę, jest czym oko, jest czym bawić serce:
Wiosna zielone Å‚Ä…kom przyrzuca kobierce,
Bogaty z odmrożonych ziemie kwiat wynika
I wdzięczną barwą ciągnie dłonie śmiertelnika.
Tam słysząc wabik samki, chciwy z nią wesela,
Poranny się skowronek ku górze wystrzela,
Miłosnym dzwoni głoskiem, pływając w obłoku,
I mile pieści ucho, niedostępny oku24.
Ale Mickiewicz, włączając Warcaby do pierwszego tomiku swych Poezji w 1822 r. dodał na końcu utworu
dłuższy fragment, który to ćwiczenie poetyckie przekształcił nagle w wiersz wymowny lirycznie. Nauka gry
zmienia się w finale w zwrot do ukochanej kobiety, z którą ongiś on sam spotykał się przy warcabnicy. Wraz ze
wspomnieniem pojawia się wyznanie w stylu Dziadów części IV:
Tyś patrzyła w warcaby, ja w obliczę twoje;
Najdroższego oblicza będąc niedaleki
I wiecznie chcąc je widzieć, i tracąc na wieki,
Miotany od sprzecznego poruszeń natłoku,
Ból w sercu, w licach bladość, ogień miałem w oku;
Alem się nadaremnym nie zdradził zapałem,
Westchnienie zatłumiłem, słówka połykałem.
Bo los, wynosząc ciebie między jasne rody,
Z samą nadzieją wieczne przykazał rozwody!
Ustąpię, jęki nawet z głębi nie wypadną.
Lecz pamiętam, bo pamięć nie jest mi podwładną.
Istotnie, można tu -jak Borowy25 - mówić o  rozległej skali uczuć, które zresztą wszystkie są jakby zawoalowane,
bo wszystkie występują jako wspomnienia: i czułość, i skargi, i rozterka wewnętrzna, i gorzka rezygnacja".
22
Określenie Kleinera, Mickiewicz, t. I, s. 138.
23
Por. J. Tretiak, Adam Mickiewicz w świetle nowych z
ródeł. 1815-1821, Kraków 1917, s. 79.
24
A. Mickiewicz, Dzieła wszystkie, pod red. Konrada Górskiego, t. I, cz. 1. s. 245, Wrocław 1969 - 1972.
25
O poezji Mickiewicza, t. I, s. 161.
W KR
GU ODY DO MA
ODOÅšCI
Oda do młodości (grudzień 1820) wyrasta z linii, która wiedzie od przemówienia filomackiego Już się z pogodnych
niebios oćma zdarta smutna... Wszakże między obu punktami tej linii jakaż przepastna różnica! Tam przemówienie
utrzymane w karbach retoryki i klasycystycznej miary trzynastozgłoskowca; tu - lotna konstrukcja składniowa,
rwana natężeniem woli, wzmaganiem się uczucia, wzrastającym napięciem przeciwstawień i szerokiego gestu
obrazowania. Tam spokojny rozwój wątku kierowany logiką rozważnego mówcy, który umie biegowi swej myśli
narzucić celowe granice uzgodnionych zdań i wierszy; tu swoboda metrycznych układów, poddana wzlotom
emocji, zburzenie spoideł logicznych, jakby gorączkowe nagromadzenie obrazów, haseł i wezwań. Tam króluje ład,
rozsądek, powaga etycznych nakazów i rozważna argumentacja z powołaniem się na przykłady ze świata kultury
antycznej; tu rządzi entuzjazm, zapał, wola heroicznego czynu, choćby szaleńczego, ale godnego sławy, jeśli
wiedzie ku szczęśliwości innych, a wynika z intuicji, z przyjaz
ni i z  zapału" młodości.
Zdawałoby się, zestawiliśmy oto dwa różne światy i dwa odmienne sposoby wypowiadania się literackiego.
Jakby między obu utworami padła granica przełomu romantycznego. I tak też współcześni odczuwali rewelacyjną
nowość Ody. Nawet najbliżsi przyjaciele poety, bracia filomaci, początkowo nie umieli jej pojąć, tak odmiennym
napisana była językiem; i dopiero Malewski, rozmiłowany w Schillerze, otworzył im oczy na znaczenie literackiej
nowości Ody26. Ale uważne spojrzenie póz
niejszych historyków literatury ujawniło w sposób dowodny
oświeceniowe i klasycystyczne korzenie utworu. Nie tylko zresztą korzenie, można by rzec, że i myśli oraz uczuć
kwiaty. Nawet entuzjazm i wiarę w siłę młodości próbowano włączyć między  podstawowe idee Oświecenia 27.
Zapewne wiele w tych sądach jest słuszności; i nic w tym dziwnego, skoro w Odzie wypowiada się poeta
wykarmiony macierzystym chlebem filozofii i całej atmosfery wieku poprzedniego28. Wiara w postęp ludzkości, a
zwłaszcza w potęgę wychowania, które zniszczy  przesądy światło ćmiące"; hasło walki o wolność w imię dobra
całej ludzkości; nakaz solidarnego współdziałania z przyjaciółmi; odrzucenie wszelkich przejawów egoistycznego
sobkostwa; obowiązek przełamywania własnej słabości; a we wszystkim ideał heroizmu, postulat ofiarności
jednostek dla szczęścia ogółu.  W szczęściu wszystkiego są wszystkich cele". Jeśli w wierszu Już się z pogodnych
niebios... padło stwierdzenie:
Szczęśliwy, komu pierwsze wieńce się dostały:
Sam zyska chwałę, innych zanęci do chwały
- to teraz przychodzi jakby uzupełnienie tamtego filomackiego pojmowania szczęścia:
I ten szczęśliwy, kto padł wśród zawodu,
Jeżeli poległym ciałem
Dał innym szczebel do sławy grodu...29
Wciąż się więc poruszamy w zespole haseł oświecenia, a niejedno z nich brzmi podobnie do programowych
wezwań ówczesnego wolnomularstwa30.
Jeszcze więcej literackich znamion Ody okaże się w analizie historyków poezji jako realizacja wskazań
poetyki klasycy stycznej31. Oda - w myśl pouczeń Euzebiusza Słowackiego - powinna mieć przede wszystkim  cel
wyniosły, lot górny, wielkie myśli i mocne uczucia". Wszystko to realizuje w najwyższym stopniu utwór
Mickiewicza,  ...stąd wynikają - mówi dalej Słowacki - wyniosłe i nadzwyczajnie żywe myśli, górne obrazy, nagłe
wzruszenia, które lirycznym uniesieniem nazwać można. Ten stan niezwyczajny wzruszonej [...] duszy nie dozwala
poecie dawać uwagi na porządek i logiczne następstwo wyobrażeń, a stąd powstaje to, co lirycznym nieładem, czyli
zamieszaniem nazwać można, które jednak mniej jest rzetelnym, jako raczej pozornym..." Nie brak Odzie
Mickiewicza ani owego  uniesienia" lirycznego, ani żadnej z następnych cech wymienionych przez Słowackiego;
nie brak też ani  rozmaitości" obrazowania, ujawniającej się w tzw. epizodach, pozornie i na czas krótki
odchodzących od głównego wątku wypowiedzi, ani  podobieństwa do prawdy, czyli stosowności uczuć, myśli i
26
Por. informacje o reakcji filomatów na Odę w Dziełach wszystkich, 11, cz. l, s. 258-259.
27
W. Kubacki,  Oda do młodości", w książce: Pierwiosnki polskiego romantyzmu, Warszawa 1949, s. 88.
28
Por. I. Chrzanowskiego Chleb macierzysty  Ody do młodości", Warszawa 1920. Odmiennie, jako wiersz wyrażający
 ideologię wczesnego rewolucjonizmu szlacheckiego", ujmuje Odę S. Skwarczyńska w pracy Mickiewiczowska Hebejako
wiersz rewolucyjny w książce: Mickiewiczowskie  powinowactwa z wyboru", s. 141-194
29
Por. K. Górski, Pogląd na świat młodego Mickiewicza, (1815-1823), Warszawa 1925, s. 97.
30
Najpełniej ukazano to w przytoczonej książeczce Chleb macierzysty  Ody do młodości" I. Chrzanowskiego.
31
Por. m. in. T. Zieliński Filarecka poezja Mickiewicza, w książce: Trzy studia, Zamość 1922; S. Dobrzycki
Klasycyzm w  Odzie do młodości", s. 610; T. Sinki O tradycjach klasycznych A. Mickiewicza, s. 18-50; J. Kleinera
 Oda do młodości",  Ateneum Polskie" 1908, s. 86-97, oraz Mickiewicz, t. I, s. 211-219; a także cytowane studium
Kubackiego.
obrazów [...] do rzeczy", o której mowa w utworze, ani  wielkiej zwięzłości", jako że oda wyrażająca  najwyższy
stopień wygórowania [...] nie powinna być rozciągłą i długą 32.
Wszystko to utwór Mickiewicza realizuje z nienaruszoną konsekwencją i nie ma potrzeby każdej z tych cech
wykazywać osobno. Zwięzłość i energia lakonicznych wezwań, z których wiele dziś już weszło w zasób
powszechnie używanych zwrotów przysłowiowych; stała zmienność obrazów ukazywanych w ruchu, we wzlocie
lub wspinaniu siÄ™ w wyraz
nie określonym kierunku; szerokość perspektyw widzenia ogarniającego dalekie
horyzonty, świat cały, niekiedy nawet w wymiarach kosmicznej skali; wreszcie uniesienie, nie słabnące ani na
chwilę, w najwyższym natężeniu rozwijające zmienną linię zabarwień emocjonalnych: od  zapału" w locie
początkowych wierszy, poprzez pogardę wobec  płazów w skorupie" i poprzez energię szturmu do  sławy grodu",
aż po twórczy entuzjazm w powoływaniu siłą młodości i przyjaz
ni nowego świata:
Witaj, jutrzenko swobody,
Zbawienia za tobą słońce!
Z tej zmienności zabarwień emocjonalnych  uniesienia", z narastania coraz to nowych zobrazowań
szybkiego ruchu myśli rodzi się - istotnie - czytelnicze odczucie  nieładu lirycznego". Ale czy jest on - zgodnie
z postulatem poetyki klasycystycznej - nieładem pozornym?
Rozwój wątku przeprowadza poeta poprzez konsekwentnie realizowane przeciwstawienia:
1) martwego świata ludzi bez serc i bez ducha oraz wzlotu do krainy, w której  zapał tworzy cudy";
2) starców związanych z ziemią, pochylonych wiekiem, niezdolnych do uniesień i młodości, która nad poziomy
wzlatuje;
3) samolubów, samotnych, przemijających bez śladu i bez pożytku dla świata oraz młodych przyjaciół śmiało
ginących w szturmie do  sławy grodu", w walce o szczęście wszystkich ludzi;
4) chaosu  w krajach zamętu i nocy" oraz nowej rzeczywistości uporządkowanej  z bożej mocy";
5) starego, zanikającego już  świata rzeczy" i nowego, wschodzącego dopiero  świata ducha".
Z tej dramatycznej linii przeciwstawień ogarniających całą Odę aż po jej ostatnią strofę, w której  nieczułe
lody i przesądy światło ćmiące" stykają się bezpośrednio z  jutrzenką swobody" i ze  słońcem zbawienia", wzrasta
i utrzymuje się w stałym natężeniu dynamika napięć emocjonalnych. Przebieg tej linii staje się tym bardziej
wyrazisty, że organizuje ją i ostro podkreśla wewnętrzna budowa wersyfikacyjna poszczególnych członów
wypowiedzi i metoda ich metrycznego powiązania. Bo proszę zważyć: niemal wszystkie pary przeciwstawnych
elementów Ody ujęte zostały w podobne układy wierszowe.
Oto pierwsza para analogicznych układów: zwrotka druga i trzecia, obie - czterowierszowe:
Obraz starców Obraz młodości
Niechaj, kogo wiek zamroczy, Młodości! ty na poziomy
Chyląc ku ziemi poradlone czoło, Wylatuj, a okiem słońca
Takie widzi świata koło, Ludzkości całe ogromy
Jakie tępymi zakreśla oczy. Przeniknij z końca do końca.
Zaraz potem 12-wierszowy obraz samolubów, przedzielony jedynie cztero wierszowym zwrotem do
młodości od również 12-wierszowego obrazu młodych przyjaciół szturmujących  do sławy grodu". Podobnie w
zakończeniu: sześciowierszowejstrofie o  świecie rzeczy" odpowiada zaraz następna, również sześciowierszowa
strofa o  świecieducha". Ujmując poszczególne fragmenty Ody w cyfry oznaczające liczbę wierszy każdego z nich,
otrzymalibyśmy następującą formułę:
7 + 4 + 4 + l2 + 4 + l2 + 8 + 8 + 6 + 6 + 4.
(strzałkami u góry połączono przeciwstawione sobie człony Ody).
Nie koniec na tym. Oda pisana jest wierszem nieregularnym, którego nierównozgłoskowość mieści się w
szerokiej amplitudzie od 3 sylab do 13, z wyraz
ną przewagą ośmiozgłoskowców (38 na 37 wszystkich pozostałych
wierszy). Przy tym czytelnikowi łatwo zauważyć, że w toku większych członów powracają od czasu do czasu
zwrotki czterowierszowe33. Na odwrotnym krańcu znajdują się segmenty najdłuższe, 12-wierszowe oraz
32
E. SÅ‚owacki, DzielÄ…, Wilno 1826, t. II, s. 75-77.
33
II człon: 8a, l Ib, 8b. lOa.
III człon: 8a, 8b, 8a, 8b.
V człon: lOa, llb. lOb. 11 a.
8-wierszowe. Nieregularność zgłoskowa tych członów nie jest jednakowa; najmniej odczuwamy ją w strofach
czterowierszowych. Stanowią one jakby powracający motyw wersyfikacyjny, który swą zwiększoną regularnością
metryczną odbija w sposób wyraz
ny od pozostałych członów Ody.
Tok utworu rozwija się zatem jakby w dwu głosach, z których każdy odmiennie organizuje strumień mowy
wierszowanej. Rerwszy, częściej i dłużej odzywający się w wierszu, wyraz
nie podkreśla nieregularność zgłoskową
swej wypowiedzi zbliżając ją ku swobodzie konstrukcji, w której jak w prozie czynnikiem rozwoju jest myśl
i zdanie, a nie regularność metryczna. Utrzymuje Odę w tonie entuzjastycznego przemówienia. A drugi głos,
powracający w toku wypowiedzi tylko od czasu do czasu, swą regularnością metryczną zespala ją wewnętrznie;
działa na podobieństwo refrenu wersyfikacyjnego, nawiązując wyraz
nie do konstrukcji wierszowanej - chciałoby
się rzec: śpiewnej. W ten sposób oba głosy, przeciwstawiając się sobie, współdziałają wzajemnie w kształtowaniu
swobodnie rozwijajÄ…cego siÄ™ toku wypowiedzi deklamacyjnej, przechodzÄ…cej poprzez urozmaiconÄ… intonacjÄ™
retoryczną, z jednoczesnym - jakby muzycznym - przepływaniem strofek wyraz
niej uregulowanych,
podkreślających wierszowaną naturę całości.
Tak więc jeśli  uniesienie" Ody wyraża się -zgodnie z wymaganiami poetyki klasycystycznej -w  nieładzie
lirycznym" - to jednocześnie nie staje się on nieporządkiem istotnym, czyli -jakby rzekł Słowacki -  mniej jest
rzetelnym jako raczej pozornym".
Zatem wszystko tu zgodne z duchem oświecenia i z poetyką klasycyzmu? Skądże jednak to filomackie
odczucie Ody jako nowości literackiej?  Żaden tak Polak nie pisał!" - wołał jakoby Malewski według relacji
Czeczota w liście do Mickiewicza34. Skąd przyswojenie haseł Ody jako wyrazu własnych dążeń przez młodzież
romantyczną uczestniczącą w powstaniu listopadowym? Skąd wreszcie i nasze czytelnicze wrażenie odmienności
poetyckiej utworu Mickiewicza od poprzedzających go ód Koz
miana, Osińskiego i Wężyka? Czyżby decydował
o tym jedynie wyższy stopień doskonałości literackiej Ody?
Zapewne, w wyniku historycznoliterackiej analizy utworu można by utrzymywać, że jest to najwyższe
artystycznie i zarazem ostatnie w dziejach naszej literatury osiągnięcie poezji klasycystycznej. Że do takiej właśnie
ody dążyli, że o takiej -można by rzec - marzyli poeci poprzedzającego okresu. A jednak nie da się mimo wszystko
zaprzeczyć, że utwór Mickiewicza w zestawieniu z wytworami sztuki klasycystycznej jest jakby innym językiem
poetyckim pisany. W tamtych -chłód retorycznego popisu, sztuczność udawanego uniesienia. Tu - poryw
entuzjazmu, energia woli wzywającej do czynu i płomień wiary w siłę młodości, w świtającą jutrzenkę swobody.
Czyżby przemianę tę sprowadziła ze sobą tylko Schillerowska atmosfera Ody, jak sugerował to swym kolegom od
razu po pierwszym przeczytaniu jej tekstu Franciszek Malewski?
O wpływie Schillera pisano przy tej okazji wiele35. Stwierdzono oddziaływanie jego na wiersz
Mickiewiczowski ponad wszelką wątpliwość, ale jednocześnie zwrócono uwagę na zasadnicze różnice, jakie dzielą
go od poety niemieckiego. Słusznie bodaj powiada Witkowska, że w poezji Schillera pociągały filomatów  przede
wszystkim atmosfera wysublimowanego idealizmu [...], wielki patos moralny atakujÄ…cy nowe sfery poezji i nowe
światy ducha. [...] Wielkie słowa Schillera otwierały nieznane dziedziny poznania, ukazywały wzniosłe kraje
ideału, mieszczącego się poza bytem realnym, osiągalnego w marzeniu lub w abstrakcji intelektualnej, ale tak
istotnego dla literackiego i moralnego klimatu poezji autora Don Carlosa 36.
Podobnie Borowy:  Rzeczywiście poezja Schillera pełna jest uniesienia [...]. Pełno [w niej] wezwań do [...]
wznoszenia się w świat idealny". I dalej:  W pewnej mierze i atmosfera uczuciowa Ody do młodości jest podobna
do atmosfery wierszy Schillera. Ale tylko w pewnej mierze. Kult wolności, przyjaz
ni, miłości i świata duchowego,
wzgarda dla egoizmu i materializmu, wszechludzkie perspektywy: wszystko to jest Mickiewiczowi wspólne
z Schillerem. Charakter wszelako uniesień Schillera jest [...] zupełnie inny [...]. Wezwania w królestwo ducha są
u Schillera zarazem wezwaniem do odwrócenia się od życia ziemskiego, do zerwania więzów konkretnej
rzeczywistości". W świecie Schillera  jedyne szczęście możliwe [...] - to surowe, wzniosłe szczęście zamknięcia się
w sobie; jedyny heroizm - to męstwo w cierpieniu i wierności ideałom bez nadziei ich zwycięstwa".
Jakżeż inaczej jest u Mickiewicza!  Oda [...] przepojona jest heroizmem radosnym i bojowym. Uczucie jest
w niej [...] zorientowane ku działaniu w życiu realnym. Jest w niej ogień zapału, podczas gdy u Schillera jest tylko
mgławica marzeń. Ten indywidualny, energetyczny ton utworu stanowi też przede wszystkim o jego oryginalności,
którÄ… trzeba stwierdzić mimo pokÅ‚adów «dziedzictwa ideowego i literackiego, jakie w nim sÄ… widoczne 37.
Człon finalny: 5a, 5b, 5a, 5b.
34
List z 20 XII 1820/1 I 1821, Korespondencja Filomatów t. III, s. 96.
35
Por. m. in. prace: L. Finkla,  Oda do młodości",  Pamiętnik Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza" 1889 (III), s.
157-165; M. Szyjkowskiego, Schiller w Polsce, Kraków 1915, s. 172-180; I. Chrzanowskiego, Chleb macierzysty..., s.
7-18; z prac póz
niejszych: W. Borowego, O poezji Mickiewicza, 1.1, s. 44-48; A. Witkowskiej, Rówieśnicy Mickiewicza,
Warszawa 1962, s. 215-222 i in.
36
A. Witkowska, Rówieśnicy Mickiewicza, s. 215.
37
W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s. 45-47.
Cóż jeszcze - prócz uniesienia i stylu Schillera, a także prócz wspomnianego przed chwilą tonu
 energetycznego" - decydować mogło o nowości, jaką wyczuwano na ogół w Odzie? Nowy  świat ducha"
przeciwstawiony staremu  światu rzeczy"? Młodość obdarzona siłą zdolną  ogniem" wydobyć z zamętu nową
rzeczywistość? Paradoksy wyrażeń takich jak  rozumni szałem"? Pogarda wobec  obszaru gnuśności."? Bunt
przeciw przyziemności otaczającego świata? Lot ponad nim w wysoką sferę ideału? Ale najpewniej chyba ów żar
wewnętrznego ognia zespalający Od? w intonacyjną jednolitość entuzjazmu, przenikającego całą wypowiedz
.
I wszystko, co w niej z entuzjazmu tego wynika: lakoniczna zwartość gnomicznych wyrażeń, pobudzająca siła
wezwań, napięcie przeciwstawień, retoryka apostrof, eksklamacyjny charakter zdań...
 Czy Oda jest arcydziełem?" - pyta Kleiner38. I odpowiada:  Wątpliwie to co najmniej. Ale jest z rodu pieśni
niosących moc i płomień. Z tego samego rodu, co Marsy Hanka"
Z kolei - piosenki Mickiewicza. Wszystkie zwiÄ…zane sÄ… z programem filomackim. StanowiÄ… jakby
uprzystępnienie ideologii Ody39 i są jeszcze jedynym dokumentem koleżeńskiego współżycia przyjaciół
powiązanych ze sobą nie tylko wspólną pracą organizacyjną, ale także niefrasobliwą radością młodzieńczej zabawy.
To jakby kontynuacja  jambów", przekształconych ze stylizacji na rzekomo improwizowane przemówienia
wygłaszane z żartobliwie udaną powagą - na lekkie, swobodne, anakreontyczne nawet piosenki, śpiewane wspólnie
z gromadą bawiącej się młodzieży. Ale ta uśmiechnięta śpiewność ich wystroju wierszowanego jest w swej wesołej
lekkości także - do pewnego stopnia - udawana, stanowi jakby celowe  przybranie" podkreślające ich rzekomą
niewinność polityczną. Cały wdzięk poetycki tych wierszy sprowadza się przecie do zręcznej i dowcipnej zarazem
metaforyki przekształcającej - stopniowo coraz wyraz
niej -anakreontyczny ton wezwań w poważny, ideowo
zaangażowany zbiór haseł filomackich znanych już z Ody i z przemówień młodego Mickiewicza.
Spójrzmy wpierw na piosenkę, przysłaną przez poetę z Kowna na imieniny Malewskiego, obchodzone
uroczyście przez filomatów 1/13X11819 r. Miała właśnie zastąpić  jamby", na które autor w odosobnieniu
kowieńskim nie mógł się zdobyć:  Same smutki - pisze do przyjaciół. - Macie choć lichą piosenkę 40 W połowie jej
tekstu pada dwuwiersz wyrażający styl współżycia towarzyskiego filomatów:
Tu wspólne koją cierpienia:
Przyjaz
ń, wesołość i pienia.
A przed tym dwuwierszem i po nim przepływają rytmiczne zwrotki z hasłami filomackimi:  Ojczyzna,
nauka, cnota",  I męstwo, praca i zgoda".
Jeszcze wyraz
niej zarysowuje się to w tzw. Pieśni Filaretów, napisanej zapewne równocześnie niemal z Odą,
pod koniec 1820 r. Drukowano ją w warszawskim piśmie  Motyl" pod znamiennym tytułem Anakreontyk.
Rzeczywiście, u samego jej wstępu figuruje zwrotka wprowadzająca od razu w atmosferę wesołej zabawy:
Hej, użyjmy żywota!
Wszak żyjem tylko raz;
Niechaj ta czara złota
Nie próżno wabi nas.
Ale następne strofki stopniowo coraz wyraz
niej odsłaniają swój istotny, patriotyczno-rewolucyjny ładunek
ideowy. Już w trzeciej natrafiamy na  śpiew narodowy", czwarta przynosi nakaz, byś  jak Rzymianin bił", a w
następnej słyszymy wezwanie, w swej metaforycznej lakoniczności zgoła niedwuznaczne:
Dzisiaj trzeba prawicy,
A jutro trzeba praw.
Ależ to nie wszystko jeszcze! Oto w końcowej partii wiersza przychodzą dwie najpiękniejsze, prawdziwie
filomackie i romantyczne strofki, porywające energią aforystycznie zaostrzonych haseł:
Cyrkla, wagi i miary
Do martwych użyj brył;
Mierz siłę na zamiary,
Nie zamiar podług sił.
Bo gdzie siÄ™ serca palÄ…,
Cyrklem uniesień duch,
38
J. Kleiner Mickiewicz, t. I, s. 218.
39 39
Por. J. Tretiak, Adam Mickiewicz w świetle nowych z
ródeł, s. 247; mowa tam o Pieśni Filaretów jako o Odzie do
młodości,  udostępnionej w formie pieśni koleżeńskiej".
40
A. Mickiewicz, Dzieła, Wyd. jubil., t. XIV, s. 49.
Dobro powszechne skalÄ…,
Jedność większa od dwóch.
Nie dziw, że - objawioną sędziom śledczym w odpisie skonfiskowanym w czasie rewizji u jednego
z filaretów - postawiono i tę piosenkę w procesie wileńskim pod surowe dochodzenie policyjne41.
I wreszcie trzeci z tych  śpiewów", Toasty, żart wierszowany, pochodzący z końcowych miesięcy 1821 r.,
tym bardziej osobliwy, że nawiązuje do pojęć z zakresu fizyki czy -jak wówczas mniemano - chemii. Światło,
ciepło, magnetyzm i elektryczność włączono tu prawem zabawnej metaforyki w sferę  magnetyzmu" przyjaznej
serdeczności i ciepła wzajemnych związków koleżeńskich42.
W rozwoju twórczości młodego Mickiewicza piosenki te znaczą niemało: świadczą, że poeta, który rozpoczął
swą drogę od retoryki przemówień (Już się z pogodnych niebios...), jednocześnie prawie (po roku czy po dwu
latach) umiał zastosować swe pióro do zupełnie odmiennego sposobu organizowania wypowiedzi programowej.
Podejmując próbę wierszy przeznaczonych do śpiewania, rozszerzał jednocześnie skalę swych możliwości
poetyckich. Co więcej rozszerzał ją w sposób twórczy, nie cofając się ani przed eksperymentem literackim (rymy
męskie w Pieśni Filaretów), ani przed wprowadzaniem zdobyczy własnych doświadczeń z retoryki przemówień
wierszowanych do tak biegunowo odmiennych celów jak konstrukcje liryki śpiewnej. Umiał swą zdolność do
aforystycznej koncentracji haseł programowych wykorzystać swobodnie w impulsie rytmicznym piosenkowych
uzgodnień wersyfikacyjno-syntaktycznych. Retorykę składni poetyckiej przekształcał w  retoryczną" sugestywność
śpiewnych układów rytmicznych. Poddawał ją pod władzę metrum, wyzyskując naturalne przejawy lakoniczności
haseł zbudowanych na prawie powtórzeń słownych, paralelizmów, przeciwstawień składniowych (chiazmów) lub
kondensacji eliptycznych i jednocześnie ujmując je rygorystycznie w zniewalający, wyrazisty rytm płynnego
wiersza. Zacytowane przed chwilÄ… zwrotki dostatecznie ilustrujÄ… tÄ™ wersyfikacyjnÄ… i zdaniowÄ… technikÄ™
Mickiewicza43.
Hymn na dzień Zwiastowania N.P. Marii (grudzień 1820 r.) wiąże się z Odą do młodości nie tylko
gatunkowo, koncepcją natchnionej, wysoko uniesionej wypowiedzi, ale także entuzjazmem, jaki go wraz z
uroczystą powagą tonu przenika od początku do końca. I podobnie jak Oda napisany jest wierszem nieregularnym,
pulsującym rytmicznie odpowiednio do wzbierającej i - niekiedy - wybuchającej emocjonalności osoby, która go
wypowiada.
Tematyka religijna u autora naśladownictw wolterowskich mogłaby dziwić, gdyby nie wielokrotne
doświadczenie, pouczające, iż rozwój twórczości poetyckiej - podobnie zresztą jak reakcje psychiczne każdego
człowieka - częściej, niż moglibyśmy przewidywać, kryją w sobie tajemnicę wnętrza, które nie zawsze się poddaje
prawom logiki i narzuconych z góry szablonów. Zwrócono już poza tym uwagę, że w tematyce religijnej Hymnu
odczytywać należy coś więcej, że jest on także  deklaracją samowiedzy poetyckiej i twórczej mocy 44.
Wszakże jest tą deklaracją pośrednio tylko, poprzez wiarę proroka, który prosi:  Głosu mi otwórz
strumienie", z całą ufnością, że wtedy dopiero  z bóstwa" przyjdzie  godne bóstwa pienie". Słusznie też
zauważono, że  manifestujące się tu - w łączności z tajemnicą Zwiastowania - przeświadczenie o inspirującej sile
Ducha Św. należy łączyć z romantycznymi wyobrażeniami o świecie 45.
Ale w swej organizacji poetyckiej Hymn niewiele odbiega od wskazań poetyki klasycy stycznej. Realizuje
zasady ody; jest jak ona przeniknięty najwyższym uniesieniem proroka, który poczyna pieśń uroczystą
i natchnioną, równą w sile tej,  jaką cheruby zagrzmią światu na skonanie"; ujmuje wypowiedz
w niezwykle, lekko
archaizowane słownictwo, powiązane w kunsztowne, inwersjowane układy zdań; rozwija się w luz
nym
następstwie nagłych zdarzeń i szybko się zmieniających obrazów, szkicowanych w rozległej, kosmicznej skali;
posługuje się klasycystyczną metodą portretowania dalekiego od konkretów indywidualizacji.
41
S. Pigoń,  Pieśń Filaretów" przed sądem, w książce: Głosy sprzed wieku, Wilno 1924, s. 119-133.
42
W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s. 50. Dodajmy, że dla przyjaciół Mickiewicza były w tej piosence wyraz
ne
aluzje do Zana  teorii promionków" i do Związku Promienistych.
43
W. Borowy, O poezji Mickiewicza, 1.1, s. 51:  Doskonale zharmonizowana ze stylem jest śpiewna wersyfikacja [Pieśni
Filaretów] (siedmiozgłoskowce żeńskie przeplatane sześciozgłoskowcami męskimi, o toku przeważająco jambicznym,
urozmaiconym trochejami), wersyfikacja, dająca rezonans wszystkim tonom uczuciowym utworu w rymach (zarówno
żeńskich, jak męskich), które brzmią śmiało, a zarazem lekko i swobodnie".
44
S. Skwarczyńska,  Hymn na dzień Zwiastowania N.P. Maryi", w książce: Mickiewiczowskie  powinowactwa z wyboru", s.
201; por. także opinię J. Tretiaka, Adam Mickiewicz w świetle nowych z
ródeł, s. 221, według której główną rolę w powstaniu
Hymnu odegrało  poczucie w sobie szybko rosnącej mocy poetyckiej"; K. Górski, Pogląd na świat młodego Mickiewicza, s. 95,
stwierdza, że Hymn  jest wybuchem nagromadzonej w Mickiewiczu energii duchowej, częściowym wyrazem przeżycia
religijnego..."
45
A. Paluchowski, Matka BosJca w poezji czasów stanisławowskich i okresu romantyzmu, w: Matka Boska w poezji
polskiej, Lublin 1959, 11. s. 104.
 Epitety zmienia w pojÄ™cia ogólne, jasne wÅ‚osy stajÄ… siÄ™ «jasnoÅ›ciÄ… wÅ‚osa, zÅ‚ote promienie to «smug zÅ‚ota.
Porównanie zatrudnia nie dla uwyraz
nienia szczegółów, lecz dla uogólnienia i odrealnienia przedstawieÅ„: «Maryi
lica sÄ… «Jak ranek z morskiej kÄ…pieli I jutrznia 46. CaÅ‚ość wiąże jednolita postawa emocjonalna. Borowy
powiada, że  jedynym uczuciem, które utwór przenika, jest zachwyt dla wspaniałości przemiany 47. Odczuwamy
go w obu wyraz
nie wydzielonych częściach Hymnu, zarówno w przemianie proroka podejmującego swą pieśń
 śród niemej bojaz
nią czerni", jak i w przebóstwieniu wschodzącej na Syjon Dziewicy.
Najdalszy na pozór od atmosfery Ody jest wiersz Do Joachima Lelewela (styczeń 1822 r.). Związywano go
z tradycja XVIII-wiecznego listu poetyckiego48, ale w istocie bliższy jest chyba mowie wierszowanej. Rozwijający
się krokami regularnie wymierzonego trzynastozgłoskowca parami rymowanego, ujęty w wiersze zaokrąglone,
składniowo uporządkowane i zamknięte w wyraz
ne linie intonacyjne, cierpliwie i długo wznoszące się, a szybko
i dobitnie opadające - wiersz nie przypomina wcale swobodnego żywiołu wypowiedzi uległej namiętnym
wybuchom emocjonalnym Ody. Tam odczuwaliśmy stale gorącą temperaturę odezwy czy manifestu; tu wchodzimy
raczej w atmosferę intelektualnych dociekań i pouczenia.
A jednak utwory te przynależą do pobliskich regionów poezji. Nie dlatego że oba wyrastają z filomackich
przeświadczeń o świecie, i nie tylko z powodu wysokiej pozycji mówcy - tam porywającego za sobą młodzieńców,
a tu w ich imieniu oddającego cześć uczonemu i jego myśli, ale przede wszystkim ze względu na szerokość
horyzontów objętych spojrzeniem poetyckim. W obu mierzyć je wypada skalą całego świata i powszechnością jego
dziejów. Tam, w Odzie, jakby w skrótowej wizji proroczej wystąpiła teraz
niejszość przełomowego wieku,
w którym odchodząca przeszłość staje się równoczesna ze świtającą  jutrzenką" przyszłości; ziemia zruszona
z  posad" wtacza się na  nowe tory". Tu - z historycznego przeglądu kolejnych etapów, którymi szła w przeszłości
ludzkość, wyłania się myśl o prawach dziejowego rozwoju świata, wkraczającego w nową erę swego istnienia;
z przeszłości prowadzi nas w teraz
niejszość, z której wnioskować już można o przyszłości, jeśli znane nam są
prawa historii.
W Odzie jakby w dramatycznej scenie ukazano powitanie  jutrzenki swobody", tu w kalejdoskopowym skrócie
historycznym zilustrowano wiekowe zmaganie się dążenia do wolności z tyranią samowładztwa, urywając ten
przeglÄ…d w chwili, gdy
Z gminowładnego wzleciał ptak cesarski gniazda
I krwawa legijonów zabłysnęła gwiazda.
I z tego przełomowego momentu dziejów wiersz spoglądać nam każe na dalszy rozwój świata. Jego perspektywa,
daleko w wieki wiodąca, oddana jest już tylko przewidywaniu tych, którzy  jak Lelewel - poznali prawa rządzące
historiÄ…:
Na świętym dziejopisa jaśniejąc urzędzie,
Wskazujesz nam, co było, co jest i co będzie.
Ale wiersz nie jest tylko historiozoficznym przeglądem dziejów świata: w pierwszej części głosi chwałę
nauki, przede wszystkim historii; chwałę tych, którzy służą Prawdzie:
A słońce Prawdy wschodu nie zna i zachodu,
Równie chętne każdego plemionom narodu
I dzień lubiące każdej rozszerzać ojczyz
nie,
Wszystkie ziemie i ludy poczyta za bliz
nie.
Ten szeroki, ogólnoludzki zasięg nauki umie Mickiewicz powiązać z węższym zakresem oddziaływań
rodzimej tradycji. Od ściślejszych, domowych kręgów, przez szersze nieco, regionalne, aż do najrozleglejszych,
narodowych. Pochwała historii wiąże się w wypowiedzi poety jak najściślej z refleksją o znaczeniu więzi
tradycyjnej; z dynamiki dwu tych sił w kształtowaniu świadomości człowieka: z regionalnej tradycji rodzimej
i uniwersalizmu historii powszechnej wytwarza się impuls rozwijający pierwszą cześć utworu. Nie bez
kompozycyjnych racji zacytowany czterowiersz o powszechności nauki zestawiono z poprzedzającym go
bezpośrednio fragmentem o związkach każdego człowieka z najbliższą mu tradycją:
Pierś dziecinną ojcowskie napełniają czucia,
46
Tamże.
47
W. Borowy O poezji Mickiewicza, t. I, s. 160.
48
Tamże, 1.1, s. 24; por. też u Kleinera, Mickiewicz, 1.1, s. 266; ale jednocześnie w tymże zdaniu mówi o wierszu:
 Pseudoklasyczny, retoryczna mowa wierszowana".
Gdyś młody, uciskają zwyczajów okucia.
Nieraz myślisz, że zdanie urodziłeś z siebie,
A ono jest wyssane w macierzystym chlebie;
Albo nim nauczyciel poił ucho twoje,
Zawżdy część własnej duszy mieszając w napoje;
I tak gdzie się obrócisz, z każdej wydasz stopy,
Żeś znad Niemna, żeś Polak, mieszkaniec Europy.
Wiersz napisany u progu 1822 r. niewiele odbiega w swym sposobie wypowiadania siÄ™ od debiutu
w filomackim przemówieniu wierszowanym z września 1818 r. Ten sam gest wysoko uniesionej, klasycy stycznej
retoryki występującej jawnie z kunsztem rozbudowanych peryfraz i zdań bogato inwersjowanych, na sztuce
poetyckiej Trembeckiego wzorowanych. Z tą tylko różnicą, że sprawność pióra poety wykazuje tu nierównie
wyższy stopień. A jednak nie jest to jedyna różnica ani nawet najważniejsza. Czytelnika uderza przede wszystkim
wymowność emocjonalna intelektualnego ładunku pojęć, refleksji i stwierdzeń, w poetyckim opracowaniu
Mickiewicza dawniej z taką efektywnością nie osiągana.
Nie w całym wierszu, oczywiście. Historiozoficzny przegląd dziejów z natury swej wydziela się tu
wyraziście. Inne w nim stawały przed poetą zadania: chodziło znowuż -jak w Warcabach- o to, by materiał
uogólnień historycznych przedstawić w postaci ukonkretnionych zobrazowań poetyckich, albo inaczej - mówiąc
słowami zaleceń Mickiewicza -  rzecz zmysłowie malować 49. Odmiennie natomiast wypadło autorowi prowadzić
swÄ… wypowiedz
w początkowych fragmentach wiersza. Tu siła sugestywności poetyckiej zależała od tego, czy
w refleksyjności rozważań o nauce, o historii i o znaczeniu tradycji zabrzmi z dostateczną wyrazistością głos poety,
a nie mówcy lub historyka, głos nasycony lirycznością emocjonalnej postawy podmiotu mówiącego. I w spełnieniu
tych zadań osiągnięcie Mickiewicza w wierszu Do Joachima Lelewela zasługuje na uwagę jako kolejne
rozszerzenie skali jego możliwości poetyckich.
Zilustrujemy to wypowiedzią Borowego:  Szczególnym uczuciem przeniknięte są te ustępy utworu,
w których poeta wypowiada swoje umiłowanie wolności [...]. Z największą jednak siłą przemawiają te wiersze,
które są poświęcone zachwytowi dla samego nieustępliwego dążenia do prawdy, dla samej namiętności badania
i dociekania 50. Przypomnijmy jeszcze słowa o  macierzystym chlebie" ( jakże wymowne w swojej prostocie,
a zarazem niezwykłości" - powie Borowy), słowa dumy:  Żeś znad Niemna, żeś Polak, mieszkaniec Europy",
wyrazy czci wobec  słońca Prawdy", które jest:  Równie chętne każdego plemionom narodu", by pod tekstem tych
fragmentów odczuć jawnie przepływający nurt lirycznego wzruszenia.
I jeszcze jedno: samo pojmowanie dynamiki zdarzeń historycznych, sposób interpretowania dziejów. Przejęte
przeważnie od Lelewela, służą Mickiewiczowi do wiązania faktów w rozwój kierowany siłą napięć generalnych
między dążeniem do wolności a tyranią przemocy. Co więcej: siłom tym poeta  odebrał charakter abstrakcyjnych
racji".  Nadał im bowiem konkretne kształty historyczne, wtopił w zindywidualizowane charakterystyki epok.
W wielu momentach, np. w obrazie średniowiecza, zdobył się nawet na duże nowatorstwo, traktując tę epokę na
wzór romantycznego jej widzenia jako okres triumfu piękna, swobody i wolności 51.
BALLADY I ROMANSE
W drugiej połowie czerwca 1822 r. ukazuje się w Wilnie pierwszy tomik Poezyj Mickiewicza. Jego trzon główny
stanowi cykl wierszy pt. Ballady i romanse, owoc lat 1819-1821. W ówczesnym życiu literackim utwory te stały się
wydarzeniem tak znaczącym, że od nich zwykliśmy rozpoczynać dzieje poezji romantycznej w Polsce. Ale nowość,
jaką wnosiły do twórczości poprzedniego okresu, nie była jednolita literacko. Odmiennością tonu emocjonalnego i
lirycznością struktury odcinały się przede wszystkim tzw. romanse: Kurhanek Maryli52 i Dudarz oraz zbliżony do
nich Pierwiosnek. Nasycone sporą dozą uczuciowości sentymentalnej, rozwijają raczej linię tradycji sielankowej53,
uromantycznionej jednak dość wydatnie stylizacją na prostotę i naiwność pieśni ludowej. Najmniej może widoczne
to w Dudarzu, który narracją swą i ukształtowaniem kompozycyjnym zbliża się do sposobów zastosowanych przez
poetÄ™ w balladach.
Ale i ballady prezentują dość szeroką skalę różnorodności poetyckiej. Można by rzec, że niemal każda z nich
odmiennie realizuje swą  romantyczność", nawet wtedy gdy niektóre zbliżają się do siebie podobieństwem
w kształtowaniu świata wyobrażeń balladowych. Oto grupa utworów  rusałczanych": Rybka, Świtez
i Åšwitezianka
wszystkie opierają  dziwność" romantyczną fabuły na cudowności przeobrażeń wiążących człowieka z przyrodą;
a przecie każda ogarnia świat spojrzeniem inaczej ukształtowanego narratora.
Pierwsza, Rybka, snuje opowieść o losach Krysi w tonie zgrzebnej prymitywności współczującego człowieka
49
Por. przypis 21 na s. 86.
50
W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s. 23.
51
A. Witkowska, Rówieśnicy Mickiewicza, s. 189-190.
52
W edycji paryskiej z 1838 r. określono go w podtytule jako Romans (ze śpiewa litewskiego).
53
Tak też, Sielanką (z litewskiego), nazwał poeta Kurhanek w podtytule autografu.
z ludu54. Druga, Åšwitez
, wkłada opowiadanie ramowe w usta rozważnego, ostrożnie wnioskującego gawędziarza,
który epicko, niespiesznie i szczegółowo relacjonuje o przygotowaniach do zanurzenia sieci, a potem wiernie i bez
osobistej reakcji powtarza zdumiewającą opowieść wyłowionej córki Tuhana. Trzecia wreszcie i w tej grupie
najświetniejsza poetycko ballada, Świtezianka, wprowadza obserwatora, który relację z tego, co widzi, nie tylko
umie w dramatycznych scenach uwspółcześnić, ale także wpierw zobaczyć je w rokokowym przybraniu sielanki,
póz
niej zaś - w ulirycznionym odtworzeniu zdarzeń, a w końcu zamknąć całość powtórzeniem pytań z początku
ballady i powrotem scenerii, która ją otwierała. W tak kunsztownym związaniu końca utworu z jego początkiem,
przy jednoczesnej zmianie sytuacji fabularnej, nietrudno odczuć sugestię głębszych znaczeń lirycznych55. Słusznie
powiada o tym narratorze Opacki, że reprezentuje  spojrzenie najbliższe romantycznemu":  Potrafi dostrzec piękno
ciszy i piękno burzy. Urok łagodności i urok grozy. W kategoriach piękna umie zobaczyć i rzeczy proste, i rzeczy
tajemne. Potrafi dojrzeć skomplikowane procesy człowieczego wnętrza 56.
Spójrzmy z kolei na drugą grupę ballad; ukazują one Mefistofelową interwencję w świat romantyczności
balladowej. Mamy tu dwie tylko realizacje, każda jednak inaczej widzi naturę i rolę diabła w kontekście
z człowiekiem. Pierwsza, Pani Twardowska, spogląda na rzeczywistość utworu okiem sarmackiego facecjonisty,
który kpi sobie z  Mefistofila", ukształtowanego na wzór staropolskiej tradycji ludowych opowiadań.  ...Jakże to
nieszkodliwy diabeł - powiada o nim Borowy. -[...] Jakże cała jego diabelskość jest czysto wizualna i ani na chwilę
groz
na! - Ten żart o szlachcicu-czarodzieju, który śmiejąc się z diabłem sobie daje radę, byłby pewno uznany
i pochwalony przez każdego pisarza XVIII wieku; Woltera nie wyłączając 57.
A obok - Tukaj, opowieść także z uśmieszkiem dobrotliwego żartu czytelnikowi podana, ale z inną wersją
ludowych wyobrażeń o diable, podstępnym kusicielu, związana i - co ważniejsze - inaczej, nie tak beztrosko,
z melancholijną refleksją na ludzkie słabości spoglądająca. Spojrzenie to -jakże dla  nowości" romantycznych
znamienne. Oto  dziwność" poczynań i zamierzeń diabelskich ustępuje w niektórych fragmentach  dziwności"
realistycznie i drobiazgowo odtwarzanej psychiki ludzkiej, ukonkretnionej w sytuacji wahań i wątpliwości,
niezdecydowania i namysłu, nieufności wobec najbliższego otoczenia i zadufania w siły własnego intelektu.
Żartobliwość narracji splata się w tych fragmentach z próbą odtworzenia zdarzeń z życia wewnętrznego
w dramatycznym ścieraniu się sprzeczności charakteru ludzkiego.
Różnorodność w spojrzeniu na stwarzaną rzeczywistość jeszcze wyraz
niej siÄ™ ujawnia w grupie ballad
wprowadzajÄ…cych postaci upiorowe. Pierwsza z nich, To lubiÄ™, opowiada o przygodzie na mostku z udanÄ… powagÄ…
przerażenia, które -w ujęciu narratora - śmieszy raczej, niż  straszy". Upiór, dwukrotnie do akcji wprowadzony,
wnosi ze sobą nie tyle romantyczną atmosferę  dziwów", ile maskowaną Żartobliwość racjonalistyczno-salonowego
podkpiwania sobie z przesądów o strachach przychodzących rzekomo po śmierci z innego świata58.
Zupełnie inaczej jest w Liliach. Cała rzeczywistość tej ballady oglądana jest okiem surowego, pozornie
beznamiętnego sprawozdawcy. Z lakoniczności relacji, z szybkiego tempa zdarzeń, z dramatyczności scen, ze
śpiewnej liryczności powtórzeń, refrenów, paralelizmów i polisyndetonów (np.  I staje, i myśli, i słucha"),
z szybkiego oddechu krótkich siedmio- lub sześciozgłoskowców, z ludowej rzeczowości naturalnego nazywania
spraw po imieniu - wieje w tej balladzie grozą nieodwracalnego rozwoju przyczynowych powiązań i tragizmem
wyroków najwyższej instancji sprawiedliwości. Cały ciąg wypadków, a zwłaszcza scena powtórnej rozmowy Pani
z Pustelnikiem -to jakby skrót przewodu sądowego. Nie ślepe zrządzenie losu i nie wynik fatalnego zbiegu
okoliczności sprowadza na Panią katastrofę. To kara za winę. Już wcześniej dręczą ją wizje niespokojnego
sumienia. Toteż upiór - mimo iż przychodzi na nieświadome wezwanie Pani - działa jak nieunikniona konieczność
zadośćuczynienia za zbrodnię. Spełniona wina, której symbolem stają się lilie zasadzone na grobie, sprowadza
katastrofę w momencie najmniej oczekiwanym, a świat "dziwów" w postaci upiora znajduje w balladzie podwójne
umotywowanie: psychologiczne, jeśli chodzi o przywidzenia winowajczyni, i etyczne - w finałowym rozwiązaniu
wÄ…tku59.
Zjawą zza grobu jest też Jasio w Romantyczności. Nie nazwiemy go wszakże upiorem. To wizja oglądana
tylko przez Karusię, udręczoną wskutek rozpaczy i tęsknoty za zmarłym. Ale to także rzeczywisty kontakt istoty
żyjącej ze światem pozagrobowym. Tak każe nam rozumieć sens sceny na małomiasteczkowym rynku rejestrator
54
I. Opacki określa to jako  dziecinność wizji":  W Rybce wszystko dzieje się tak po prostu, najcudowniejsze
zdarzenia następują tak bardzo zwyczajnie i bez motywacji, jak tylko dziecko widzieć potrafi", Ewolucje balladowej
opowieści Lublin 1961, s. 13-14.
55
Por. uwagi studium O pierwszych balladach Mickiewiczaw tym tomie na s. 223-337.
56
I. Opacki, Ewolucje balladowej opowieści s. 23.
57
W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s. 84;  Świat spojrzeń szlachcica, wychowanego na tradycjach saskich pijatyk, spowił
Panią Twardowską" - powiada Opacki, Ewolucje balladowej opowieści s. 22.
58
Por. u Borowego sÄ…d  umieszczajÄ…cy balladÄ™ w atmosferze salonowych «zabaw i rozmów", O poezji Mickiewicza, 1.1, s. 87;
a także u Opackiego sugestię, że jest to nie żart, lecz  jedynie zrozumiały w ówczesnych salonach żartobliwy sposób mówienia
o cudach", Ewolucje balladowej opowieści, s. 19.
59
Por. O pierwszych balladach Mickiewicza, w tym tomie na s. 298
zdarzenia, a zarazem interpretator ballady, umocowany całą powagą przeświadczenia autorskiego. Jest nim ktoś
obcy zebranemu tłumowi  gminu", a jednocześnie przeciwstawiający się opinii uczonego starca, ktoś stojący jakby
ponad nim. To on sprawia, że ballada nabiera cech wypowiedzi programowej, zamieniając się w końcowej partii
utworu w polemikÄ™, nie literackÄ… nawet, lecz  filozoficznÄ…", z zakresu teorii poznania. To on przyznaje nauce
nieograniczone możliwości w badaniu świata materialnego:  Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce",
ale w sprawach, które pochodzą spoza granic tego świata, zawierzyć nakazuje temu, co mówią nam  czucie
i wiara", tj. intuicja i przeświadczenie wewnętrzne. I w tej końcowej rezolucji ballady tkwi właściwe
umotywowanie jej tytułu: Romantyczność. A także motta z Szekspira:
Zdaje mi się, że widzę... gdzie?
Przed oczyma duszy mojej.
Utwór wysunięty na czoło cyklu, zaraz po jego wierszowanej dedykacji, jaką w istocie rzeczy jest Pierwiosnek,
miał rzucać światło na całość zbioru. Miał prowadzić do romantycznego odczuwania rzeczywistości, w której
działają tajemne siły porządku pozanaturalnego.
Miał także oświetlać równie tajemne wnętrza serc ludzkich; wśród  dziwów" świata romantycznego
ukazywać nieoczekiwane przemiany: nie tylko Krysi w świteziankę, nie tylko miasta w jezioro, ale także okrutnego
zbójcy, który umie posłuchać głosu serca przemienionego wzruszeniem na widok modlących się dzieci. Oto jeszcze
jeden utwór, którego w tym przeglądzie różnych ujęć świata poetyckiego nie mogło zabraknąć. Stoi w całym cyklu
osobno, niepodobny do żadnej ze swych balladowych siostrzyc. Jakby baśń dla dzieci kryjąca w swej narracji
moralitetowe zwyczaje60. Przedziwna - chciałoby się rzec: kunsztowna prostota w wysłowieniu oraz naiwna
naturalność w ujmowaniu niezwykłości sensacyjnego zdarzenia stają się oczywistą konsekwencją spojrzenia
sprowadzonego do poziomu naiwności dziecięcej.
A dramatyczność w przedstawieniu fabularnego napięcia w scenie napadu wiąże się z ograniczeniem roli
narratora, który wycofuje się z utworu, przekazując to, co najważniejsze, oszczędnym słowom relacji zbójnika.
Jego wypowiedz
niczego nie komentuje, jest jedynie wzruszoną konstatacją faktów, pozornie nawet nie
powiązanych ze sobą. Cały dramat nagłej przemiany herszta zamyka się między dwoma krótkimi wierszami:
Słucham, z początku porwał mię śmiech pusty,
A potem litość i trwoga.
Z takąż lakonicznością następna strofa wyjaśnia przeżycia, które przemianę tę sprawiły. Jakże naturalne, jak
ludzkie, chciałoby się rzec, są te doświadczenia wewnętrzne zbójcy!
Słucham, ojczyste przyszły na myśl strony,
Buława upadła z ręki;
Ach, ja mam żonę! i u mojej żony
Jest synek taki maleńki.
Jeszcze jedna zwrotka z prośbą zbójcy o modlitwę dziatek, i bezpośrednio po niej zapada kurtyna ballady,
pozostawiając całą resztę, to znaczy istotny sens zdarzenia, refleksyjności czytelnika.
Powrót taty - to owoc końcowego etapu wileńsko-kowieńskiej twórczości balladowej Mickiewicza. Pochodzi
z lutego 1821 r. i jest nieco póz
niejszy od Romantyczności (styczeń tegoż roku), a wcześniejszy niewiele od
Świtezianki (sierpień t. r.). Staje obok utworu programowo romantycznego i najpełniejszej realizacji poetyckiej tego
programu, a sam nosi już w sobie zadatki dalszego rozwoju sztuki balladowej poety w kierunku Czatów i Trzech
Budrysów, oddalających się w sposób znamienny od pola fantastyki romantycznej.
A więc - różnorodny, bogaty świat ballad! I tak też ujmuje cykl Borowy, stwierdzając, iż całość Ballad
i romansów, ukazuje bogactwo natury poetyckiej, zdolnej i do głośnego śmiechu, i do ironicznego półuśmiechu,
i do dyskretnej zmysłowości, i do epickiej powagi, i do rozmaitych stylizacji, i do tkliwej śpiewności, i do
poetyckiego przedstawiania dramatu wewnętrznego za pomocą bardzo prostych, dla każdego przystępnych
środków ekspresji61.
A jakie są znamiona jednolitości cyklu? A
atwo je dostrzec w podobieństwach struktury gatunkowej . Wszystkie
ballady - z wyjątkiem Pierwiosnka i Kurhanka Maryli - budują swój świat na zrębach fabuły sensacyjnej; z natury
swej są epickie. Zważmy jednak, iż przeważnie prowadzą narrację poprzez konkretne sceny uwspółcześnionych
60 60
W. Borowy, (O poezji Mickiewicza, t. I, s. 91) mówi o  powadze moralnej powiastki dla dzieci: I. Opacki (Ewolucje
balladowej opowieści, s. 13) widzi w Powrocie taty  kazanie-przypowieść"; świat ukształtowany  na modłę moralitetu" (s.
27).
61
W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s. 99-100.
napięć dramatycznych: rozmowy Karusi ze zjawą Jasia, przysięgi strzelca i złamania jej pod przemożnym urokiem
Świtezianki, napadu długobrodych zbójców, niesamowitej przygody z upiorem dziewczyny przy mostku koło Ruty,
próby sił Twardowskiego i diabła w karczmie, wahań i namysłów Tukaja, nagłej katastrofy Pani, która zabiła
męża... To nie wyliczenie, ale przykłady. Wszędzie ta sama metoda ukazywania zdarzeń jakby na scenie, oglądanej
bezpośrednio przez narratora, i wszędzie bądz
to dynamika przeciwstawnych dążeń, których rozstrzygnięcie pada
dopiero w zakończeniu opowieści, bądz
też napięcie wynikające z oczekiwania na wyjaśnienie tajemnicy
niezwykłych okoliczności zdarzenia.
Ale jednocześnie niektóre z tych ballad mają wyraziście zaznaczoną ambicję przejmowania czytelnika
wzruszeniem, współprzeżywaniem emocjonalnym, refleksyjnym zamyśleniem nad układem podstawowych spraw
świata i człowieka. Są zatem w narracji swej przeniknięte liryzmem spojrzenia na ukazywaną dramatycznie
rzeczywistość ludzi i zdarzeń. Wystarczy przypomnieć liryczną wymowność metaforyki we wstępnym opisie
Świtezi, niedomówienia w końcowych strofach Powrotu taty, nastrojową wyrazistość porównań w Świteziance lub
sugestywną ekspresję powtórzeń słownych, refrenowych, paralelizmowych i spójnikowych w Liliach, by ta
uliryczniająca tendencja opowiadania w balladach ukazała się jak na dłoni. A cóż dopiero - jeślibyśmy sięgnęli po
przykłady do lirycznych z natury swej romansów, do Kurhanka, do Pierwiosnka, do Dudarza nawet.
A więc, typowo balladowe zmieszanie czy raczej strukturalne zespolenie różnych tendencji rodzajowych:
epickości, dramatyczności i liryczności -zgodnie z upodobaniami romantyzmu, programowo burzącego rozróżnienia
klasyfikacyjne między gatunkami poetyki klasycystycznej. Jasne, że stopień owego zespolenia, jak i wzajemny
stosunek między kształtującymi je czynnikami rodzajowymi różnie bywa w balladach Mickiewicza realizowany.
Między epicką relacją w To lubię a dramatyczną sceną w Romantyczności zachodzą oczywiste różnice. Podobnie
jak między prymitywną w swej naiwności opowieścią o przemianie Krysi i jej krzywdziciela a liryczną
nastrojowością Świtezianki lub Lilij. We wszystkich wszakże odczuć nietrudno to samo dążenie do
udramatyzowania epickiej narracji o zdarzeniach i ludziach - z jednoczesnym nasycaniem jej lirycznymi sugestiami
podmiotowego przeżywania.
Ale ballady były dla ówczesnych czytelników rewelacją nowego stylu nie tylko z tego powodu. Bardziej jeszcze
zadziwiać ich mogła demonstracja odwagi pisarskiej w jawnym obniżeniu tonu wypowiedzi. Prostota i naturalność
w wysłowieniu ballad, w ujmowaniu ludzi i zdarzeń, w rozwijaniu wątku opowiadania musiały ówczesnych
odbiorców uderzać tym silniej, im jaskrawiej odbijały od elitarnej kunsztowności wysoko retorycznego
wierszowania poetów klasycy stycznych. Zwykłe, codzienne, często prowincjonalne słowa i zwroty, pełną garścią
czerpane z zasobów potocznej polszczyzny, w świadomym wykorzystaniu utartych elementów, ulotnych
a dobitnych wyrażeń powszedniego języka - prowadziły aż na skraj prymitywizmu i zgrzebności wysłowienia.
Raziło to nawet przyjaciół filomackich, otwarcie protestujących przeciw tak  siermiężnemu" przystrojeniu
niektórych ballad62.
Z tych to cech wyrastało wrażenie o bezpośredniości i naiwnym spojrzeniu na świat ballad Mickiewicza. Ale
jeszcze silniej zaznaczyły się one dzięki skonkretyzowaniu wszystkich elementów fabuły, w rzeczywistości
sprowadzonej do regionalnych okolic Nowogródczyzny. Ta  powiatowa" swojszczyzna ballad wyraża się w
stylowej jedności zarówno wielu przejawów ich prowincjonalnego języka, jak i geograficznych ukonkretnień
miejscowości takich, jak Świtez
, Niemen, Ruta, Kołdyczewo, Płużyny... Podobną atmosferą swojskiego sąsiedztwa
regionalnego ogarnięto tu nie tylko osoby występujące w fabule, choćby takie, jak  Maryla z Ruty", strzelec
 z tutejszego boru", ksiądz  z Cyryna" czy towarzysze pijatyki Twardowskiego w karczmie, ale również postaci
narratora i jego słuchaczy. Już sam sposób rozpoczynania opowieści od pytań zwróconych do siebie samego i do
otoczenia mówi wiele o bezpośrednim kontakcie obserwatora ze światem ukazywanego zdarzenia.
Oczywiście, jego stosunek do postaci utworu bywa różny. Czasem, jak w Romantyczności lub w Karhanku
Maryli, jest to ktoś spoza gromady, jakby  przechodzień",  cudzy człowiek", ale jednocześnie ktoś solidaryzujący
się z nią we współczuciu i w  gminnej" interpretacji zdarzenia. Kiedy indziej - jak w Świtezi i w To lubię - jest to
człowiek  tutejszy", dobrze znający czar jeziora, roztropnie ostrzegający Pana na Płużynach bądz
też - odwrotnie -
lekceważący opinie  starego Andrzeja" o strachach nocnych przy drodze do Ruty. Czasem zaś jawi się jako
obserwator mniej ukonkretniony, ale dobrze zaznajomiony z okolicÄ… i z  tutejszymi" ludz
mi. W Åšwiteziance wie,
kim jest  chłopiec piękny i młody", w Rybce i w Tokaju zna dobrze topografię okolicy, a w Dudorzu uważa się
nawet za współmieszkańca wsi, w której się odbywa  święto dosiewek"; wszak mówi o tym wyraz
nie, zapytujÄ…c
jakby w imieniu gromady:
Jakiż to dziadek, jak gołąb siwy,
Z siwą aż do pasa brodą?
Dwaj go chłopczyki pod rękę wiodą,
WiodÄ… mimo naszej niwy.
62
Por. opinie F. Malewskiego cytowane w uwagach O pierwszych balladach Mickiewicza, na s. 334.
Podobnie ci, do których adresowane są ballady. Są to jakby najbliżsi sąsiedzi, którym znane są dobrze osoby
i miejscowości wymienione w balladach. A i krąg myślowy przypuszczeń, refleksji i przeświadczeń narratora,
odwołującego się niekiedy do opinii słuchaczy, nie wykracza na ogół poza przeciętną świadomość gromady
o powiatowym horyzoncie spojrzenia. Oto w Åšwitezi podziela miejscowe  przesÄ…dy":
Lecz żeby w nocy jechać do jeziora,
Trzeba być najśmielszym z ludzi.
[...................................................]
Drżę cały, kiedy bają o tym starce,
I strach wspominać przed nocą.
Albo w To lubiÄ™:
Czy tam bies siedział, czy dusza zaklęta,
Że o północnej godzinie
Nikt, jak najstarszy człowiek zapamięta,
Miejsc tych bez trwogi nie minie.
Wymagała tego zresztą konsekwencja jednolitości stylowej ballad. Obniżenie tonu ich wypowiedzi, tak
wyraz
nie się objawiające w doborze słów, w wiązaniu ich w zdania i w sposobach rozwijania narracji, musiało być
połączone z podobnym obniżeniem koncepcji narratora i słuchaczy, w analogicznym sprowadzeniu ich w sferę
swojszczyzny bliskiej przeciętnemu odbiorcy utworów. To było świadome pożegnanie elitaryzmu poezji
klasycystycznej. Rezygnacja z popisu erudycyjnej sztuki pisarskiej na rzecz prostoty, naturalności i bezpośredniości
wypowiedzi. To było także kształtowanie nowego gustu szerokich, świeżo pozyskanych sfer czytelniczych
w rezultacie  odmiennego pojmowania wartości poetyckich".
Poeta rozumiał, ku czemu zmierza. Miała to być - wedle jego własnych słów -  mowa naturalna i prosta,
strofami do śpiewania stosowana 63.
I w tym obniżonym tonie narracji, w stylizowanej naiwności spojrzenia, w prostocie i naturalności wyrazu
poetyckiego dopatrywać się wolno głównego z
ródła  ludowości", o której tyle się zwykło mówić przy
charakterystyce ballad. Oczywiście, Lilie reprezentują autentyk pieśni ludowej, ale w oryginalnym opracowaniu i w
uzupełnieniu literackim Mickiewicza; nie tylko pierwsze człony fabuły, lecz i sposób wypowiadania się narratora
tej ballady, i surowa sprawiedliwość w przeprowadzaniu dowodu winy, a także w dostosowaniu do niej kary -
znakomicie odgrywajÄ… swÄ… rolÄ™ w wytwarzaniu aury autentycznie ludowego charakteru narracji balladowej.
Jedynie póz
niejsza Ucieczka prześcignie ją w umiejętności poetyckiego wygrywania wszystkich walorów pieśni
gminnej. Ale ludowość pozostałych utworów cyklu - jeśli już pominąć na pół żartobliwe odwoływanie się poety do
folkloru w przypiskach lub w podtytułach - sprowadza się najczęściej do owego obniżonego tonu prostoty
i naturalności w narracji, a także - i przede wszystkim nawet -do ludowego spojrzenia na rzeczywistość, pozornie
naiwnego, w istocie jednak - w swym intuicyjnym odczuwaniu rzeczywistości -jakże zbliżonego do romantycznej
wizji świata i nowej interpretacji człowieka.
Bo tzw. dziwność romantyczna przejawia się w balladach nie tylko w fantastyce rusałek, diabłów i innych
zjaw zza grobu.  Dziwny" bywa w nich także świat przyrody i  dziwne" są niekiedy reakcje człowieka,
wypływające z tajemnych mroków jego duszy. Już samo zetknięcie istot tak różnych z natury swej, jak świtezianki
lub upiory, z żywymi ludz
mi zwykłej, realnej codzienności prowadzi do napięcia, które wywołuje różne efekty
literackie.
Świat niezwykłości romantycznej nasyca ballady poezją nowego widzenia rzeczywistości, w odczuciu
ówczesnym - bardziej wnikliwego, trafniej dostrzegającego grę różnorodnych sił rządzących biegiem spraw
ludzkich. Prowadzi to również do nieprzewidzianych konfliktów, które częściej ilustrują przemożny wpływ uroku
magicznego lub mocy nadprzyrodzonej na los człowieka niż jego odwagę i zwycięską rezolutność. Ale
jednocześnie wspomniana już atmosfera realnego konkretu powiatowej, znanej wszystkim swojszczyzny
uprawdopodobnią w strukturze świata literackiego zarówno istnienie owych zjaw romantycznej fantastyki, jak i ich
widome działanie; sprawia, że stają się artystycznie możliwe, poetycko umotywowane, naocznie jak gdyby przez
narratora ł niektóre postaci doświadczane.
Zwróćmy jednak uwagę, że w sposobie ujmowania człowieka ballady przynoszą pogłębienie szczególnie
znamienne dla literatury romantycznej. Oto ukazują  dziwność" postaci zwykłych, swojszczyzną nacechowanych i
tak dobrze - zdawałoby się - wszystkim znanych. Otwierają oczy na niespodzianki, jakie niektóre z nich w sobie
kryjÄ…, na tajemnice ich reakcji, nie zawsze Å‚atwych do przewidywania.
63
Przemowa, zamieszczona w Poezyjach Adama Mickiewicza, Wilno 1822. Tom pierwszy, s. XXXIX; por. też postulat zawarty
w definicji ballady, tamże na s. XLII:  styl zaś jak największą naiwnością i prostotą zalecać się powinien".
Poetom klasykom wszystko wydawało się w człowieku znane i zrozumiałe, z góry przesądzone. Ich poezja
tworzyła typy skąpców, zazdrośników, obłudników lub ideały bohaterów, kochanków, ludzi czułych. Wszyscy
działali jak automaty, bezwolnie wykonując role narzucone im z góry przez koncepcję twórców. Reprezentowali
nie siebie, lecz ucieleśnienie wybranej postawy życiowej, szablon ilustrujący jakąś wyabstrahowaną i spotęgowaną
cechę charakteru człowieka w ogóle. Poeta romantyk dostrzega już jednostkę wyodrębnioną z tłumu; interesują go
indywidualne, niepowtarzalne przeżycia bohatera, człowieka widzianego konkretnie i w całej pełni jego
osobowości. Toteż nie wszystko w tym człowieku wydaje mu się jasne i zrozumiałe. Nieraz staje zdumiony wobec
przedziwnych sprzeczności wnętrza ludzkiego i wobec niespodziewanych reakcji postaci wyzwolonych z więzów
tradycyjnego schematu.
Wspomniano już o Tokaju pełnym wahań, namysłów i prób przewidywania przyszłości. Mowa też była
o sprzecznościach wewnętrznych Pani z Lilij o przemianie nagłej zbójcy, o strzelcu daremnie opierającym się
urokowi świtezianki. Dorzućmy jeszcze odczuwanie samotności przez rozpaczająca wśród gawiedzi Karusię, jakże
typowo romantyczne64:
y
le mnie w złych ludzi tłumie,
PÅ‚aczÄ™, a oni szydzÄ…;
Mówię, nikt nie rozumie;
WidzÄ™, oni nie widzÄ…!
Dorzućmy wreszcie Tuhana, który wyrusza oto z wojskiem na odsiecz Mendogowi, a jednak niepokój o los
własnego miasta prowadzi go spoza murów z powrotem do córki:
Lecz Tuhan stanie i ręce załamie,
I znowu jedzie na dworzec.
A zważmy, że szkicowany charakter narracji balladowej z natury rzeczy ogranicza jakiekolwiek bardziej
szczegółowe odtwarzanie wewnętrznych procesów człowieka. Dozwala zaledwie na jeden błysk, w skrócie tylko
ukazujący życie psychiczne postaci.
W tym dostrzeżeniu indywidualnego człowieka, w przeżywaniu wraz z nim wahań, wątpliwości, przełomów,
smutków i wyrzutów sumienia; w zrozumieniu wartości poetyckich, jakie kryje dziwność reakcji ludzkich,
tajemnica życia wewnętrznego - ujawnia się (w zalążku dopiero) nowość realizmu psychologicznego przyszłej
twórczości romantycznej.
I jeszcze jedna zdobycz artystyczna cyklu: urok nastrojowej, przeżywanej poetycko przyrody. Co prawda - w
kilku tylko balladach. Najdobitniej - w opisie jeziora w Switezi. Pamiętamy go w całej ułudzie romantycznego
widzenia przestrzeni wód i niebios:
Zdajesz się wisieć w środku niebokręga,
W jakiejś otchłani błękitu.
Ale także w Świteziance; nie tylko w opisie wzdymającego się łona burzliwej powierzchni jeziora, lecz również
w obrazach porównań, choćby takich oto jak te o tajemniczej dziewczynie:
Jak mokry jaskier wschodzi na bagnie,
Jak ognik nocny przepada.
Albo - w Tukaju:
IdÄ…; ciemno, deszczyk kropi;
A srebrzysta twarz miesiÄ…ca
To grubawe mgły roztrąca,
To siÄ™ znowu we mgle topi.
Idą ponad trzęskie kępy;
Mijają bagna, głębinie,
Hnilicy ciemnej ostępy,
Kołdyczewa nurty sinie.
Można by jeszcze cytować topograficzne opisy Kurhanka Maryli lub drogi do Ruty w To lubię, ale wystarczy
już i tych przykładów, by powtórzyć za Borowym:  Krajobrazy, roztaczające po całym zbiorze urok ogromny. Jak
64
Por. uwagi na ten temat w szkicu M. Grabowskiej  Primala ve-ris" romantyzmu polskiego. W 150 rocznicÄ™ pierwszego
wydania A. Mickiewicza  Poezji" 1.1,  Rocznik Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza" 1971 (VI), s. 73-74
wiemy, nimi to zachwycano się przede wszystkim; i nam one może najbardziej pamiętne, jak apostrofa do
wszystkich: «Ktokolwiek bÄ™dziesz w nowogródzkiej stronie... Nastrojowość sugestywna, wyrazista, osiÄ…gana
niewielkim zasobem rysów i prostych środków językowych 65.
ROZWÓJ LIRYKI OSOBISTEJ
Najwcześniejsze chronologicznie Przypomnienie omówiono już w rozdziale o debiutach poetyckich
Mickiewicza. Ale nie było to jeszcze wystąpienie w pełni samodzielnego i świadomego swej drogi autora. Dopiero
Żeglarz stanowi pierwsze własne słowo poetyckie Mickiewicza w zakresie liryki osobistej. Choć i ono niewolne jest
od nacisku zwyczajów poetyki klasycystycznej. Widać to np. w alegoryczności morza i żeglugi; dalekie jest to
wszakże od obrazowania w wierszu Już się z pogodnych niebios oćma zdarla smutna... Obejmuje cały utwór aż do
ostatnich słów, ale w końcowych strofach zrywa właściwie z konwencjonalną metodą odwoływania się do
tradycyjnego motywu żeglugi, zmieniając go w dramatyczną sytuację człowieka znajdującego się  pod strzałami
gromu", w strefie burzy, rzeczywistej realnością świata literackiego66, zmaterializowanej i uaktualnionej
konkretnością wskazań:  te" i  tu":
Bo wam mniej widne t e czarne chmurzyska,
Nie słychać z dala wichru, co t u liny targa,
Grom, co t u bije, dla was tylko błyska.
Klasycystyczna jest również abstrakcyjność uogólnionych stwierdzeń w pięciu pierwszych strofach,
przybranych w uosobienia Cnoty i Piękności; tradycyjne są także przejawy stylizacji na wypowiedz
w tonie
wysokiej poezji klasyków67. Ale wszystko to słabnie, zacicha niejako, gdy w drugiej części wiersza (w szóstej
i siódmej strofie) powraca początkowe, hamletyczne pytanie: ,A więc porzucić korab żywota?" Wypowiedz
staje
się bardziej bezpośrednia, szczelniej przylegająca do procesu poszukiwania odpowiedzi, wyraz
niej podmiotowa i w
większym stopniu naturalna przy odtwarzaniu toku rozwijającej się myśli; zamiast personifikacji klasycystycznych
przychodzi nowa metaforyka  bytu otchłani",  niezmiernej głębi" i  gwiazdy ducha"; pojawia się -jak
w Romantyczności -  głos wewnętrznej wiary" jako rozstrzygająca instancja w sądach o rzeczywistości
niepoznawalnej dla zmysłów.
I wreszcie ostatnia fala wypowiedzi, napływająca w trzech końcowych strofach dramatycznego rozstania
 żeglarza" z przyjaciółmi. Jeszcze silniej związana z podmiotem jako jednostką, jeszcze wyraz
niej odtwarzajÄ…ca
kolejne etapy krystalizowania się w nim sądu o ich wspólnej i jego własnej sytuacji oraz narodzin ostatecznej,
rozstrzygającej decyzji:  Ja płynę dalej, wy idz
cie do domu".
Jest tak właśnie, jak powiada Borowy:  Przy całej [...] prostocie swojej kompozycji utwór jest relacją o dosyć
złożonym procesie duchowym. Pierwsze strofy - to idealny klasycyzm zrównoważony i harmonijny. Strofy dalsze -
to burza romantyczna z dramatem serca, pokusą wewnętrznego Weltschmerzu i hamletycznym zamyśleniem nad
wartością bytu. W strofach ostatnich przemawia jednostka, która w burzy życiowej poczuła się indywidualnością,
uświadomiła sobie, że jej zagadnienia mają skale kosmiczną, a przecież zarazem są zamknięte w niej samej 68.
O wierszu tym napisano wiele; próby interpretacji wyrażonych w nim przeświadczeń nie prowadziły
wszakże do jednolitego rozumienia utworu69. Niepokój budziły zwłaszcza ostanie strofy, manifestujące rzekomy
sprzeciw wobec społecznej postawy filomackiej w imię egotyzmu romantycznego. Wydaje się jednak, że nie ma do
tego dostatecznej podstawy w tekście wiersza. Mówi on raczej o indywidualnej drodze każdego człowieka oraz
akcentuje nie tylko niezależność jego w decydowaniu o swym losie, ale także ograniczenia, jakim ulegają - mimo
najlepszej woli - najbliżsi mu nawet ludzie w ścisłym współprzeżywaniu najcięższych chwil  pod strzałami
gromu", w czasie burzy życiowej. Bo ani pojąć w pełni jego doznań wewnętrznych, ani wydać o nim sądu
rozumiejącego prawdziwie sytuację nie są władni  inni".  Co czuję, inni uczuć chcieliby daremnie". W strofach
tych nie ma ani odrzucenia przyjaz
ni ("Wyż to, o bracia moi, przyjaciele moi..."), ani zaprzeczenia ideom
filomackim. Odwrotnie - jest poczucie mocy, która pozwoli sprostać powołaniu mimo osamotnienia w momentach
groz
nej próby; jest twarda męska decyzja:  Ja płynę dalej..." - mimo początkowych wahań i wątpliwości. To raczej
65
W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s. 100-101. Por. także u M. Grabowskiej,  Primulaueris" romantyzmu polskiego,
s. 78-79.
66
Por. spostrzeżenie J. Kleinera, Mickiewicz, t. I, s. 227: poeta  jeszcze nie przełamał alegoryczności, czynił jednak alegorię
prawdą, przeżyciem..."
67
Por. u W. Borowego, O poezji Mickiewicza, 1.1, s. 162: ... frazeologia jest jeszcze w wielkiej mierze konwencjonalnie
klasycystyczna. WystÄ™puje tu przecież i «sÅ‚awy opoka*, i «balsam rzymski*, i «nektar, i «Nadziei [...] mary
zwodnicze*."
68
Tamże, t. I, s. 163.
69
Wypowiedzi na ten temat referują: A. Witkowska w pracy:  Pod strzałami gromu", s. 102-105; W. Kubacki w książce:
Żeglarz i pielgrzym, s. 103-104 i in.
gorzkie uświadomienie sobie własnej odrębności i naturalnego prawa do zachowania jej w całej pełni;
zdecydowana odpowiedz
na pokusę: ,A więc porzucić korab żywota?" Słusznie powiedziano o Żeglarzu, że jest to
 wiersz wahania się i szukania, i niepewności - i zarazem wiersz mocy 70.
Nowość romantyczna przejawia się zresztą w wielu pokładach wiersza. Pisano o swobodzie, z jaką umie
poeta wyzyskać nie tylko uregulowanie strof i rymów, ale także zróżnicowanie zgłoskowe niektórych wierszy71.
Wiąże się ona z nadrzędną koncepcją wypowiedzi jako monologu wyraz
nie udramatycznionego w rozwijaniu siÄ™
wraz z uwspółcześnionym rozwojem myśli; to nie jest elegijne przywoływanie sytuacji z przeszłości; to wyraz
nie
zaktualizowane odtwarzanie biegu refleksji, dostosowane do swobody skojarzeń w wątku wiodącym od pytania
w pierwszej strofie do odpowiedzi w ostatniej. Stąd także nieumotywowane - zdawałoby się - przechodzenie od
jednej fazy wypowiedzi do drugiej w trójczłonowej kompozycji utworu. Stąd wreszcie dobitnie zaznaczona
wyrazistość przemian w jego linii intonacyjnej przebiegającej od zamyślenia pytań stawianych samemu sobie,
przez spokój i rozwagę strof refleksyjnych, w środku utworu, do energii i zdecydowania lakonicznie zwartych
sformułowań finału, które jak  zdania-syntezy, zdania-wyroki 72 wyrażają wolę podmiotu.
 Wyimaginowanym dialogiem z ukochanÄ…" nazwano73 wiersz Do M*** ( Precz z moich oczu..."), napisany
prawdopodobnie na jesieni 1822 r. lub w pierwszej połowie roku następnego. I tu zatem ogólna koncepcja utworu
podkreśla dramatyczność wypowiedzi. Wszakże nie osiąga ona takiego napięcia, jakie spiętrzało Żeglarza. Nie
tylko dlatego, że w głosie tamtego utworu słyszeliśmy wahania, wątpliwości, poszukiwanie odpowiedzi, trud
podejmowania decyzji, a w tym - odwrotnie: wyczuwamy ton niezachwianej pewności, moc wewnętrznego
przeświadczenia o nieodwracalnym działaniu pamięci:  Wszędzie i zawsze będę ja przy tobie". Już w samym
sposobie wypowiadania się poetyckiego działają w wierszu Do M*** czynniki wzmagające jego wymowność
liryczną w takim stopniu, iż przekształcają one ów  wyimaginowany dialog", wyraz
niejszy jedynie w pierwszej
strofie, w wyznanie, w zapewnienie i w nieodwołalne orzeczenie o związku dwojga osób po wszystkie czasy.
Liryczność dominuje tu przede wszystkim w organizacji wiersza rozwijającego się mocą paralelizmów,
powtórzeń i zróżnicowanego podobieństwa scen napływających w gradacyjnym porządku. Liryczność ujawnia się
tu również w spotęgowaniu ładunku emocjonalnego, przenikającego zarówno całość utworu, jak i każdą ze strof.
Osiągnięto je różnymi sposobami: puentowym wzmaganiem wyrazistości poszczególnych etapów w rozwijaniu
wątku wiersza ostro wydzielonymi krokami strof, składniowo i tematycznie niezależnych; spiętrzeniem napięcia
uczuciowego w zamkniętym kręgu wyrocznego orzeczenia w finalnym powrocie jednej ze zwrotek początkowych;
w wizyjnym odsunięciu w przyszłość kolejno napływających sytuacji, ukształtowanych w wieszczym jak gdyby
przewidywaniu siłą przeczucia i wyobraz
ni; a przede wszystkim - w naturalności wysłowienia przejmującego
sugestią impulsywnej bezpośredniości wyznania.
 Od samego początku [...] dominuje tu prostota słowa - powiada Borowy. - Cóż bo może być prostsze
leksykalnie, jak ten wiersz pierwszy, zÅ‚ożony z krótkiego wykrzyku i jeszcze krótszej odpowiedzi: «Precz z moich
oczu - Posłucham od razu... A cały prawie utwór w tym stylu jest utrzymany. Większe odstępstwo mamy tylko
w strofie drugiej [...].Od słów: «Na każdym miejscu i o każdej dobie (zdumiewajÄ…cych swojÄ… prostotÄ…, zarówno
jak sugestywnością poetycką), przeważa język prawie potoczny, dostrojony do prostoty treści, którą stanowi
rozważanie skarbów uczuciowych przechowanych w pamięci, i do naturalności kompozycji, która zasadza się po
prostu na wyliczaniu74.
I w tym przedziwnym zespoleniu prostoty języka, z lekka tylko i niekiedy przybranego bardziej niezwykłą
metaforyką - z jednej strony, a kunsztu przemyślanej metody lirycznego rozwijania wątku i zamykania go
w autonomiczne cząstki strof -z drugiej, dopatrywać się wypada indywidualnego oblicza wiersza. Jego
romantyczność zaznacza się przede wszystkim w wyrażaniu osobowości ludzkiej i jej intymnych,
niepowtarzalnych, jednostkowych doznań; jego nowatorskie ambicje prowadzą do wyzyskania epickiej metody
obiektywizowania wypowiedzi przez zestawienie szeregu scen-przykładów trwale działającej pamięci, co
w rezultacie zbliża go do nowego typu  sprawozdawczej, obiektywnej" liryki75; jego skala zabarwień
emocjonalnych, nasycona gorącą atmosferą romantycznego przeświadczenia o nierozerwalnym związku dusz
obojga kochanków, przybiera także lekki odcień uczuciowości sentymentalnej, tam zwłaszcza, gdzie w nastroju
70 5
J. Kleiner, Mickiewicz, t. I, s. 226.
71 71
Tamże:  Płynie na przemian jedenastozgłoskowiec i trzynastozgłoskowiec, ale tam, gdzie ciężko padają wyrazy,
wydÅ‚uża siÄ™ do ich rozmiaru wiersz pozornie krótszy: «A wiÄ™c porzucić korab żywo-ta? - «DopÅ‚ynie we krwi i w
pocie."
72
J. Kleiner Mickiewicz, t. I, s. 227.
73
Por. Drogi rozwojowe liryki Mickiewicza w tym tomie na s. 42.
74
W Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s. 165.
75
Por u J. Kleinera, Mickiewicz, t. I, s. 330:  Znalazł poeta właściwą sobie, odrębną formę liryki. Z lirykiem sprzymierzył się
epik. Skłonny do ujmowania wypadków, do patrzenia z zewnątrz, daje [...] obiektywne sprawozdanie i wyrok. Przemawia
mową faktów - i narzuca poczucie bezwzględnej, przygniatającej prawdy".
scen rzucanych w przyszłość rozpoznajemy nawyki ówczesnej obyczajowości salonowej.
Dalszy etap w rozwoju liryki osobistej Mickiewicza ilustruje Nowy Rok, utwór, którego rzut pierwszy
powstał w więzieniu 31 grudnia 1823 r. Wiersz smutku, zmęczenia psychicznego i zniechęcenia do ludzi; daleki od
entuzjazmu poprzedniej liryki filomackiej. Nosi wszakże wyraz
ne ślady tej samej ręki, która napisała Żeglarza
i wiersz Do M***. Zwłaszcza w sposobach rozwijania wątku lirycznego. Pomyślany jest - w podobieństwie do
pierwszego z wymienionych utworów - jako dialog wewnętrzny podmiotu z sobą samym; i podobnie jak tam cały
rozwój wątku zamyka się między pytaniem a odpowiedzią; pada ono od razu w pierwszej strofie:  Czegóż w tym
nowym roku żądać mam dla siebie?"; potem trzy kolejne propozycje stawiane sobie w tonie pytającym i trzykrotne
umotywowane odrzucenie ich w coraz to zwiększającej się przestrzeni tekstowej: jednej, dwu i trzech strof; a więc -
metoda zestawiania szeregu analogicznych, gradacyjnie ułożonych członów -jak w wierszu Do M***; a na
zakończenie - odpowiedz
, sformułowana jako życzenie czy marzenie raczej, zamknięte w dwu strofach finału.
Regularna, proporcjonalnie rozłożona budowa wiersza w cyfrach oznaczających liczbę strof wyglądałaby zatem
następująco: l + (l + 2 + + 3) + 2.
Zwraca uwagę dwugłosowość wiersza, wyraz
niej zaznaczona składniowo oraz intonacyjnie w początkowych
i centralnych strofach Żeglarza. Ton pytający nie obejmuje tu większych całości tekstu; prócz w. 4 i 29 ogranicza
się do ostro wydzielonych zapytań:  Może chwilek wesołych?",  Może kochania?",  Może przyjaz
ni?"
W odpowiedziach nie ma ani wahań, ani wątpliwości: uzasadnienia, swobodnie rozwijane, zamknięte zostają za
każdym razem krótkim, zdecydowanym odrzuceniem propozycji. Nadaje to wypowiedzi charakter dyskusji z sobą
samym, nie w rozdwojeniu postawy wewnętrznej, ale w przeprowadzeniu na głos rozważań zmierzających do finału
w kilku stopniowo coraz ważniejszych etapach.
Lecz coś z tej dynamiki myślenia i rozmowy ze sobą przenika do toku wiersza: napięcie między postawioną
propozycją a jej odrzuceniem prowadzi do niezgodności składniowo-metiycznych; płynność rytmiczna ulega raz po
raz zmąceniu; bieg wiersza staje się poszarpany wskutek przerzutni lub - nierównie częściej - z powodu mocnych
zahamowań zdaniowych rozwijanego toku linijek wierszowych. Nacisk argumentów przywoływanych w dialogu
z sobą samym nadaje wypowiedzi łamaną linię intonacyjną, swobodnie wykraczającą poza rytmiczną zgodność
przedziałów wiersza i zdania. I oto nagle w dwustroficznym finale, gdy owa dwugłosowość rozmowy przechodzi
w monolog z otwartym wyznaniem marzenia, uspokaja się dotychczasowe wzburzenie biegu zdań i układów
wersyfikacyjnych76.
Nowy Rok nosi w podtytule uwagę  Myśl z (Jean Paul) Richtera". Dodajmy: pomysł życzeń noworocznych
sobie samemu składanych, a także układ i niektóre szczegóły obrazowania z powieści tego autora zapożyczone. Ale
w istocie inaczej literacko opracowane. W przeniesieniu tej  myśli" poeta  poszedł [...] zupełnie własną drogą,
osiągając całość o całkowicie odmiennym charakterze artystycznym" - wedle słów Borowego, który dalej nieco
powiada:  Indywidualność Mickiewicza znamiennie się też zaznaczyła w transpozycji stylistycznej utworu. Znikło
w niej wszystko, co tchnęło w oryginale wypieszczeniem, wszystko, co miało charakter fiorytury 77.
Nie z Richterem wszakże należałoby zestawiać atmosferę postawy psychicznej podmiotu w Nowym Roku.
Więcej w nim odczuć możemy romantycznego gestu zniechęcenia, rozczarowania i goryczy poezji bajronowskiej.
Po Schillerze, po Werterze Goethego przyszedł bowiem czas na wielkiego romantyka Anglii. "Byrona tylko czytam
- pisze Mickiewicz do Malewskiego z Kowna 20 XI/2 XII 1822 r.78 - książkę gdzie w innym duchu pisaną rzucam,
bo kłamstw nie lubię". Chodziło tu może nie tyle o "szczerość wypowiedzi pisarskiej 79, ile o prawdę odważnego
spojrzenia na egzystencję człowieka jako na los, który niesie jedynie zawody, rozczarowania i rozpacz. Tym
silniejsze i tym okrutniejsze, im piękniejsze - zdawałoby się -widnieją przed nim perspektywy.
To atmosfera nie tylko takich poezji Byrona, jak przyswajane przez Mickiewicza Sen, Pożegnanie Cząjld-
Harolda czy  ów z beznadziejnych wierszy najbardziej beznadziejny o końcu świata 80, Ciemność. To także
atmosfera, w której rozpacza Gustaw z Dziadów części IV. A
atwo było autorowi tego udramatyzowanego poematu
postawić krok dalej i w tłumaczeniu Snu  z Lorda Byrona" ukazać, jak miłość łamie życie dwojgu młodym
ludziom. A
atwo było uczucie rozczarowania, objawione nieco póz
niej w Nowym Roku, wyrazić w bajronowskim
geście odtrącenia wszystkiego, co kochane, w Pożegnaniu Czajld-Harolda. A nade wszystko dojrzeć w utworach
poety angielskiego protest przeciw zakłamaniu i małości człowieka, pogardę dla jego ograniczonych, filisterskich
pojęć o szczęśliwości przyziemnego, familijnego żywota. Dlatego zaraz po zacytowanym przed chwilą fragmencie
pisze Mickiewicz:  gdzie jest opis szczęścia życia familijnego, równie mnie oburza jak widok małżeństw
[...]".Namiętność gwałtownych reakcji bohatera bajronowskiego wydawała mu się zapewne bliższa prawdy serca
ludzkiego. Taki przecież był Gustaw, najświetniejsza kreacja jego własnego pióra z okresu wileńsko-kowieńskiego!
Słusznie napisano, że  prawda uczuć namiętnych zarówno w krytyce rzeczywistości, jak w miłości, jak w dążeniu
76
Por. Drogi rozwojowe liryki Mickiewicza, w tym tomie na s. 41
77
W. Borowy, O poezji Mickiewicza, t. I, s 170-171
78
A. Mickiewicz, Dzieła, Wyd. jubil., t. XIV, s. 207.
79
Por. A. Witkowska, Rówieśnicy Mickiewicza, s. 233
80
J. Kleiner, Mickiewicz, t. I, s. 421.
ku wolności - to była dla Mickiewicza najgłębsza istota Byrona i bajronizmu 81.
Owo bajronowskie wyzwolenie z zakłamania stało się dla autora Ballad i romansów rewelacją
w przezwyciężaniu spłycenia czy zafałszowań, jakie kryły się niekiedy w roztkliwieniach uczuć sentymentalnych.
Jak trudno było wówczas wyzwolić się w pełni z przyzwyczajeń tego stylu, zwłaszcza tam gdzie chodziło
o przekazanie życia emocjonalnego postaci, przekonać się mógł Mickiewicz niejednokrotnie z własnych
doświadczeń autorskich82.  Tym właśnie, co Byronowi pozwala oderwać romantykę od epoki sentymentalnej, jest
dynamika maksymalizmu emocjonalnego" - powiada Kleiner83.
Jednostka ludzka, osobowość wypowiadająca się w Pożegnania (wiosna 1823) lub w Euthanasii (1822-1824)
czy też  młodzieniec", główna postać ze Snu (1824) - stanowią ośrodek promieniowania poetyckiego tych
utworów. Ich postawa wobec otoczenia kraju rodzinnego i kochanki, ich odczuwanie najistotniejszych momentów
życia i śmierci - stają w centrum spraw objętych uwagą autorską. I w tym zakresie znaczący bywa kierunek
niektórych zmian wniesionych do oryginału przez tłumacza. Nieraz dotyczą one odmiennego nieco opracowania
sfery emocjonalnej, w której objawia się życie psychiczne postaci. W Pożegnania  wzmógł [Mickiewicz] stronę
uczuciową [...], a wkładając w usta Harolda subtelne zresztą, bo wyrażone w formie pytania, usprawiedliwienie
samego siebie, wyraz
nie wskazał na słuszność jego goryczy"; w Euthanasii silniej wystąpił  akcent tkliwości
i spotęgowania wyrazu bólu. [...] U Mickiewicza śmierć nie pociąga, nie usypia, ale mrozi, nasuwa myśl
o ciasnocie grobu"; ponadto  w stosunku do ukochanej przejawiła się [...] czułość zamiast sarkazmu"; a we Śnie
wprowadził poeta  większą gwałtowność reakcji bohatera, a zwłaszcza jej zewnętrznych objawów 84.
W innym kierunku poszły natomiast zmiany w Ciemności: ujawniła się w tłumaczeniu odmienność
obrazowania i stylizacji, związana z traktowaniem katastrofy kosmicznej raczej jako snu niż jako tego, co się kiedyś
urzeczywistni. [...] Mickiewicz [...] osÅ‚abiÅ‚ grozÄ™ zapowiedzi dodajÄ…c od siebie: «ZdaÅ‚o mi siÄ™. UderzajÄ…ce
złagodzenie zgrozy wystąpiło w zakończeniu utworu na skutek bardzo istotnej zmiany stylizacji. Zamiast
wariantów słownych, oznaczających śmierć, zagładę czy złowrogi sen, w przekładzie pojawiły się eufemizmy, jak
«usunąć, «spocząć, zniknąć, «zastygać. Silniej też zaznaczyÅ‚a siÄ™  dążność do wiÄ™kszego uzmysÅ‚owienia i do
rozbudowania poszczególnych obrazów". Tak np.  gwiazdy upodobnił Mickiewicz do istot żywych przez to, że
oślepły, zbłąkały się i uciekły. Uwydatnił ich oddalenie się, podkreślił bezpowrotność ich zniknięcia, a nadto
przedstawił owo zniknięcie jako ucieczkę". I tu pewnej zmianie uległa ogólna atmosfera uczuciowa wiersza w
odtworzeniu postawy psychicznej ludzi: "Byron na ogół silniej podkreślił ich zdziczenie, Mickiewicz  rozpacz 85.
Znaczenie przekładów z poety angielskiego w rozwoju liryki Mickiewicza nietrudno wskazać. Były jakby
zastępczyni środkiem wypowiadania się autora Dziadów części IV, czymś w rodzaju bajronowskiego
dopowiedzenia do wyznań Gustawa czy do refleksji i marzeń Nowego Roku. Gorycz zawodu, rozczarowanie do
ludzi, odtrącenie otaczającej rzeczywistości, zamyślenie nad egzystencjalnymi sprawami życia i śmierci, groza
kosmicznej katastrofy świata - wszystko to wyraz
niej skrystalizowało romantyczną atmosferę wypowiedzi
przenikniętej negacją i pesymizmem. Stało się przejawem spojrzenia na świat znamiennego dla ludzi ówczesnego
pokolenia, oznaczając w drodze rozwojowej Mickiewicza etap liryki współbrzmiącej nastrojowo z romantyką
melancholii i rozpaczy, podobnie jak ta, którą odczuwamy w Marii Malczewskiego.
Wiadomo: nie był to etap w twórczości Mickiewicza długotrwały.
SPOJRZENIE WSTECZ NA CAA
OŚĆ
Wiemy, że wtedy właśnie, w okresie wileńsko-kowieńskim, kształtowały się kierunki przyszłej drogi twórczej
poety. W pierwszych próbach wierszowania, przeprowadzanych według wskazań poetyki klasycystycznej, uczył się
Mickiewicz klarownego ładu w rozwijaniu toku wypowiedzi; poznawał cenę właściwego doboru słów, zestrojenia
ich z ogólną atmosferą utworu, opanowywał technikę retorycznego wiązania wierszy w większe układy zdaniowe.
Była to dobra szkoła sztuki poetyckiej dla tych, którzy z przełamywania jej wskazań i zakazów umieli wydobywać
nowe środki wyrazu.
Mickiewicz nie od razu - oczywiście - opanował tę umiejętność; początkowo pomoc znajdował
w żartobliwym tonie wypowiedzi; póz
niej przyszedł impet entuzjazmu i brawura młodości. Ale wszystko to
rozgrywało się jeszcze w granicach oddziaływania poetyki poprzedniego pokolenia. Rewolucje sprawiły dopiero
81
A. Witkowska, Rówieśnicy Mickiewicza, s. 237.
82
Por. materiały zebrane przez H. Schippera w książce Sentymentalizm w twórczości Mickiewicza, Lwów 1926.
83
J. Kleiner, Mickiewicz, t. I, s. 418.
84
Wszystkie cytaty w tym zdaniu zaczerpnięto z pracy Z. Szmyd-towej Mickiewicz jako tlumacz z literatur
zachodnioeuropejskich, Warszawa 1955, s. 106-108 i 115. O przekładach Mickiewicza z Byrona zob. także Z. Dokurno,
O Mickiewiczowskich przekładach z Byrona,  Pamiętnik Literacki", zeszyt specjalny, XLII (1956), s. 317-318; H. Zbierski,
Mickiewiczowskie przekłady drobnych utworów Byrona i Moore'a,  Przegląd Zachodni" 1956, nr 1-2, s. 95-96, 110-112 i in.
85
Wszystkie przytoczenia pochodzÄ… z cytowanej pracy Z. Szmyattowej, s. 108-112.
ballady i póz
niejsze liryki osobiste, a sukces przyniosło złamanie wysokiego tonu kunsztownej, elitarnej poezji;
nowość romantyczna odezwała się obniżonym głosem prostoty i sugestią spontanicznej, bezpośredniej
naturalności.
Nie przyszło to łatwo. Wszak owa prostota stawała się osiągalna tylko dla tych, którzy umieli inaczej
spojrzeć na otoczenie; trzeba było dostrzec w nim tajemnicę istnienia innej rzeczywistości, odczuć  dziwność"
świata nie tylko w przejawach nadprzyrodzonej cudowności, tak jak odczuwały ją wierzenia gminu, ale także
w tajemnych poruszeniach serca ludzkiego; trzeba było rozjaśnić je rozumiejącą intuicją poety. Wszak to właśnie
wskazywał Mickiewicz, gdy w Romantyczności pouczał: nie tylko  miej serce", ale  i patrzaj w serce". Człowiek
jako osobowość niezależna, jako świat sam w sobie pełnocenny i w sprzecznościach wewnętrznych dramatyczny,
począł się zarysowywać dopiero w końcowych osiągnięciach tego młodzieńczego etapu w odczuwaniu poetyckim
Mickiewicza, twórcy Gustawa.
Rozwój poety szedł szybko. Wszystko zamknęło się zaledwie w siedmiu latach 1818-1824. Nie był to okres
długi; ewolucja dokonywała się - oczywiście - stopniowo, ale obie fazy: sprzed przełomu romantycznego i po nim,
odznaczają się wyraziście. Nietrudno dostrzec, którędy przebiegają ich granice ani jaką zmianą krajobrazu
poetyckiego różnią się między sobą.
Pierwsza z nich - to terminowanie w szkole klasycystycznej, faza liryki retorycznej, Ody, Hymnu i wierszy
filomackich. Druga - to twórczość poszukująca nowych, własnych sposobów wypowiadania się poetyckiego; faza
ballad, romansów i liryki osobistej. Jeśli na uboczu pozostawić na razie Ballady i romanse jako utwory gatunkowo
odmienne, przeciwstawność obu tych faz zarysuje się ostro.
Pierwszy krok rozwojowy - to wiersze optymistyczne, pełne siły, entuzjazmu i nawoływań do heroizmu;
wiersze reprezentujące postawę afirmacji wobec życia i ludzi; poeta rzuca hasła przekształcania rzeczywistości;
ufa, że młodość pocznie na swym łonie świat nowy. To wiersze napięte dynamiką woli, pragnieniem czynu, wiarą
w ideały filomackie.
Krok drugi - to poezja wahań, wątpień i sceptycznych refleksji, wiersze wyrażające postawę zniechęcenia do
ludzi, zmęczenia psychicznego  zawodami żywota", rozgoryczenia do ideałów młodości; wiersze bajronowskiego
rozczarowania.
Jasne, że w tak odmiennych strefach odczuwania poetyckiego inaczej też musiała kształtować się natura
wypowiedzi lirycznej. W pierwszej fazie przeważa ton wezwań, energia haseł, stylistyka zaokrąglonych zdań-
gestów retorycznych lub -odwrotnie - lakoniczność zwięzłych sformułowań gnomicznych; dominuje intonacja
uniesiona, wykrzyknikowa, rozkazująca, obliczona na odczytywanie deklamacyjne; jesteśmy w sferze liryki
programowej.
W fazie drugiej ogarnia nas ton rozważań, refleksyjne ściszenie głosu, spokojniejsze rozwijanie toku słów;
intonacja ulega obniżeniu, przybiera zabarwienie kameralnej rozmowy, dialogu z sobą samym, z ukochaną osobą, z
przyjaciółmi; wypowiedz
porzuca wykrzykniki, zatraca apele i nakazy, a najchętniej rozwija się w tonie pytającym;
jej koncepcja obliczona zostaje nie na retoryczną deklamację, ale na intymne zwierzenie własnych myśli czy
marzeń komuś bliskiemu. Znajdujemy się w strefie liryki osobistej.
W fazie pierwszej stajemy wobec problematyki życia w zbiorowości; społeczeństwo, otoczenie,
rzeczywistość zewnętrzna stanowią podłoże, z którego autor czerpie tematykę swych wierszy. W fazie drugiej
wypowiedz
liryczna splata się z konkretną sytuacją podmiotu, nawiązuje do szczegółów jego osobistej biografii, do
indywidualnych doznań psychicznych, chociaż zawsze niemal owa konkretność związana z pojedynczą osobą
zostaje metodą lirycznych refleksji przekształcona w spostrzeżenia dotyczące człowieka w ogóle, jego losu
i miejsca w świecie.
W fazie pierwszej tok wypowiedzi poddany bywa -jak w przemówieniach - rygorom retorycznego rozwijania
myśli, służy najczęściej przekonywaniu innych lub nakłanianiu ich do działania. W fazie drugiej rozwojem wątku
rządzi niekiedy logika swobodnych skojarzeń psychicznych, częściej jednak czynnikiem wiodącym od jednej strofy
do drugiej - staje się typowo liryczna konstrukcja powtórzeń, paralelizmów lub przeciwstawień, znaczona też
kilkakrotnie dialogowością pytania i odpowiedzi: kompozycja przybiera kształt związków ramowych,
anaforycznych lub równoległego przeprowadzania kilku linii analogicznych w postaci wyliczania lub zestawiania
tzw. wariacji lirycznych.
Podobnie - w zakresie języka. W fazie pierwszej dominują kunsztowne peryfrazy, ostro zaznaczone inwersje,
rozwinięte periody retoryczne, nagromadzenia mitologicznych aluzji. W fazie drugiej - częściej dochodzi do głosu
nowa, wyzwolona z szablonów metaforyka, prostsze słownictwo, bardziej naturalne układy zdań, większa swoboda
ich powiązań na wzór potocznego języka  mówionego".
Zmienia się także na przestrzeni obu tych faz osobowość podmiotu lirycznego. Stopniowo wyzwalać się
próbuje z maski konwencjonalnego mówcy, schodzi z wyżyn swego dystansu, przemawiać poczyna własnym
głosem, wprost i otwarcie. Z mało ukonkretnionego przywódcy młodzieży, znanego jakby tylko z oficjalnej strony
przemówień programowych, staje się osobowością bardziej ludzką, wyraz
niej zindywidualizowaną, dostępną nam
także z prywatnej strony życia wewnętrznego.
Pośrodku, między obu fazami, stoją Ballady i romanse, manifestacja romantycznego widzenia świata
i rezultat liryczno-epickich poszukiwań nowego sposobu wypowiadania się literackiego. W różnorodności swej i w
szerokiej skali doświadczeń poetyckich jednolite są nowością stylu poddanego nakazom prostoty wysłowienia,
naturalności tonu i naiwnej ludowości spojrzenia.
Jakie odcienie, znamienne dla całej twórczości Mickiewicza, rozpoznamy w głosie młodzieńczej jego poezji?
Co już w tym pierwszym jej etapie dostrzec można jako zalążek przyszłej drogi twórczej autora Dziadów i Pana
Tadeusza?
Nazwano go - jak wiemy -  poetą przeobrażeń86. Napisano tak z myślą o ludziach przeobrażonych wskutek
miłości ojczyzny we wszystkich wielkich kompozycjach Mickiewicza. Alf-Walter-Wallenrod, Gustaw-Konrad,
Jacek Soplica-ksiądz Robak... Przeobrażeń - innego co prawda rodzaju - nie brak i w balladach;  mają charakter
fantastyczny, owidiuszowski (Rybka, Åšwitez
; TukÄ…j, Åšwitezianka, To lubiÄ™) i nie zawsze sÄ… traktowanena serio".
Można by ponadto wskazać na przeobrażenie, jakiemu ulega osobowość wypowiadająca się w liryce Mickiewicza,
o czym mowa była przed chwilą.
Ale i w tym wileńsko-kowieńskim okresie - podobnie jak w całej póz
niejszej twórczości poety
- da się zauważyć inna jeszcze sfera przeobrażeń: zmiany, jakim stale podlega jego sztuka poetycka; wygodniej
byłoby tę cechę twórczości nazwać przemiennością Mickiewicza artysty. Przecie każdy większy jego utwór jest
inny od poprzednich, inaczej swą prawdę o świecie wypowiadający. Jakby poeta szedł od jednego przełomu do
drugiego! Od liryki filomackiej do ballad, od Grażyny do Dziadów części II i IV, od Sonetów do Konrada
Wallenroda, od Dziadów części III do Pana Tadeusza.
Oczywiście, krótki wycinek lat siedmiu, dorobek autora, który wychodził jeszcze od tradycji i próbował
dopiero odnalez
ć własną drogę, nie dostarcza równie dobitnych przykładów tej przemienności twórczej. Ale
zważmy, jak różnorodnie poczyna sobie poeta w obu fazach pierwszego etapu swej pracy, jak bogatą skalę prób
i doświadczeń poetyckich prezentują jego utwory tych czasów.  Heroikomiczne opisanie", wierszowane
przemówienie programowe i elegijny sonet - to owoce potrójnego debiutu. A potem -  jamby" przyjacielskie,
poematy heroikomiczne, żartobliwe pouczenia w Warcabach, piosenki, oda, hymn, romanse sielankowe, ballady
różnego typu, wiersze okolicznościowe, monologi liryczne, wiersze sztambuchowe, bajka... A przecież
ograniczamy się do wierszy drobnych tylko, do wyboru ich raczej. Co więcej: widzieliśmy dowodnie, jak różne
odmiany poezji reprezentowały nawet utwory jednogatunkowe. Posłuchajmy jeszcze, jak sprawę tę widzi Kubacki:
 W lirycznej twórczości Mickiewicza zwraca uwagę znamienny fakt: widzimy mnóstwo gatunków czy
odmian lirycznej poezji, natomiast w poszczególnych lirycznych grupach niewiele mamy podobnych wierszy.
Nieledwie każdy liryczny utwór Mickiewicza stanowi jakąś odmianę gatunkową. Robi wrażenie, jakby powstał dla
siebie. Jest niepowtarzalny. Jednorazowości przeżycia odpowiada jednorazowość artystycznego kształtu. Sprawdza
się to nawet w cyklach wierszy, jak ballady lub sonety, gdzie zdawałoby się, że sztywny, tradycyjny schemat
formalny przesądza o pewnej powtórce tematycznej lub kompozycyjnej 87.
Tak prawie każdy utwór tworzy klasę sam dla siebie. I nie ma tu już potrzeby powtarzać, że w tej
przemienności tętni przyśpieszony rytm rozwoju poetyckiego; ta dynamika twórczości Mickiewicza stanowiła
wszak główny temat poprzednich obserwacji.
Ale można też mówić o innej dynamice młodzieńczych wierszy Mickiewicza, o tej, która namiętną
żarliwością zaangażowania się emocjonalnego przenika niemal każdą z ważniejszych wypowiedzi lirycznych jego
poezji. Zarówno te, które głoszą program filomacki, jak i te, w których się ujawnia emocja doznań osobistych. W
obu odmianach wierszy - mimo tak różnego ich charakteru - rozpoznajemy tę samą osobowość, przeżywającą świat
gorąco i namiętnie; odczuwamy prawdę człowieka w pełni, całym sobą wnikającego w otaczającą go rzeczywistość
i w doznania własnego serca. Posłużmy się raz jeszcze słowami Kubackiego:  Od razu przy pierwszym zetknięciu
się z liryką Mickiewicza narzuca się nam prawda psychologiczna, siła uczucia i jakaś moralna powaga tych
wierszy 88.
Podkreślić by zwłaszcza należało realizm w odtwarzaniu doznań psychicznych, tę siłę sugestii poetyckiej,
która sprawia, że chciałoby się tu mówić o  autentyzmie 89 przeżyć wypowiadanych w liryce Mickiewicza, owo,
z romantyzmem związane,  psychologicznie pogłębione pojmowanie człowieka, jako mającego w sobie
niesłychane bogactwo stanów podświadomych intuicji i uczucia 90.
86
W. Borowy, Poeta przeobrażeń,  Twórczość" 1948, nr 12, s. 40-55; przedr. w książce: O poezji Mickiewicza, t. II, s. 191-
212.
87
W. Kubacki, Adam Mickiewicz. Człowiek i dzieło, w książce: Poezja i proza, Kraków 1966, s. 14.
88
Tamże, s. 14.
89
Wyrażenie Kubackiego, Tamże, s. 15.
90
S. Szpotański, O pojmowanie Mickiewicza, Kraków 1922, s. nlb. 8
Jest w tym najbardziej ujmujący rys humanistycznej i ogólnoludzkiej postawy poety, pojawiający się już w
pierwszym okresie jego twórczości i nie słabnący po jej dni ostatnie. Podobnie jak i oddanie tej poezji sprawom
społecznym i narodowym. Nie wszystko w owym czasie mógł Mickiewicz mówić jawnie i bez obsłonek; wiele
wezwań jego młodzieńczych wierszy brzmi ogólnikowo, sedno sprawy nazywa często aluzyjnie. Ale w bliskim
sobie gronie przyjaciół filomatów bywał niekiedy śmielszy, mówił wyraz
niej - choć też nie bez obsłonek - o
strapieniach, jakie przeżywał wraz z całym swoim pokoleniem. W przemówieniu do Czeczota u progu działalności
poetyckiej dnia 12 stycznia 1819 r. wypowiadał się swobodniej:
 Okoliczności nieszczęśliwe, w których zostaje kraj nasz, działały i działają okropnie na upodlenie rodaków.
Umysł, unoszący się dawniej do wielkich rzeczy, dziś zepchnięty i ograniczony własnym interesem, czołga się
przed zyskiem i własnej tylko słucha miłości. [...] Pierwszym więc twoim będzie usiłowaniem, ażebyś wydz
wignÄ…Å‚
się z tej przepaści lekceważenia wszystkiego i drugim do wydz
wignienia się dopomógł. Wmówić w człowieka, iż
jest zdolnym, nie mówię, do wykonania wielkich rzeczy, ale przynajmniej do myślenia o nich, już jest wielką
rzeczÄ… 91.
Jeśliby szukać krótkiej formuły na określenie samego rdzenia dążeń Mickiewicza i jego przyjaciół w
końcowym etapie ich związku, to najdobitniej chyba wyraził go Teodor A
oziński w pragnieniu  rozlać po ziemi
polskiej ogień, jakim serca nasze pałają 92. Ten nakaz wyniesiony z lat studenckich usiłował poeta realizować w
większości dzieł swego pisarskiego żywota, zapominając, że sam pochodzi "znad Niemna", ale także żywo
pamiętając, że jest również "mieszkańcem Europy".
1973
91
A. Mickiewicz, Dzieła, wyd. jubil., t. V, s. 28  29.
92
Materiały do historii Towarzystwa Filomatów, t. II, s. 176.