P R A C A P R Z E G L 
D O W A
Włodzimierz Adam Brodniak
Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie
Współczesne społeczno-kulturowe
koncepcje i teorie samobójstw
Contemporary social-cultural concepts and theories of suicide
Adres do korespondencji:
Streszczenie
dr n. hum. Włodzimierz Adam Brodniak
Niniejsza praca jest kontynuacją artykułu opublikowanego w I tomie  Suicydologii (2005 r.). Jej celem
Instytut Psychiatrii i Neurologii
jest opis najważniejszych współczesnych społecznych i kulturowych koncepcji oraz teorii samobójstw. Zo-
ul. Sobieskiego 9, 02 957 Warszawa
tel.: [phone]
staną one przedstawione je w czterech perspektywach badawczych i teoretycznych.
e-mail: [e-mail]
Dwie perspektywy socjologiczne: według modelu społecznej integracji oraz według modelu moderniza-
cji lub zmian społeczno-ekonomicznych.
Dwie perspektywy kulturowe: według modelu wzorów i wartości danej kultury, norm etycznych i praw-
nych, postaw społecznych wobec samobójstwa oraz czynników ekonomicznych oraz według modelu
transmisji zachowań samobójczych przez mass media i kulturę masową.
Model społecznej integracji obejmuje koncepcje związane z wiekiem i cyklami życia, integracją rodzinną,
migracji i teorią integracji statusu.
W ramach modelu modernizacyjnego autor opisuje koncepcje wpływu na samobójstwa takich procesów,
jak: industralizacja, urbanizacja, edukacja i sekularyzacja oraz zmiana systemu społeczno-ekonomicznego.
W modelu kulturowych wyjaśnień zachowań samobójczych autor skupi się na roli socjalizacji według płci,
norm etyczno-prawnych, religii, różnic etnicznych (rasa czarna rasa biała), spożycia alkoholu, bezrobo-
cia i koncepcji demograficznej  relatywnej wielkości populacji ludności w wieku produkcyjnym (RCS).
Model transmisji zachowań samobójczych zawiera teorię imitacji (naśladownictwa, powielenia, efektu
kuli śniegowej), teorię zróżnicowanej identyfikacji i koncepcję suicydalnych podkultur muzycznych.
Podjęto próbę odpowiedzi na pytanie, czy jest możliwe stworzenie jednej integracyjnej, wieloczynnikowej
społeczno-kulturowej teorii samobójstw?
słowa kluczowe:
słowa kluczowe:
słowa kluczowe: samobójstwa, koncepcje/teorie społeczne, kulturowe
słowa kluczowe:
słowa kluczowe:
Abstract
The paper being a continuation of the author s earlier work published in Suicidology vol. 1. outlines major
contemporary social and cultural concepts and theories of suicide. They will be presented from four
research and theoretical perspectives.
Two sociological perspectives  in terms of: the model of social integration; and the modernisation or
socio-economic change model.
Two cultural perspectives  in terms of: the model of patterns and values of a given culture, ethical and
legal norms, attitudes towards suicide prevailing in the society, and economic factors and the model of
suicidal behaviours transmission via mass media and pop culture.
The social integration model includes concepts dealing with age and life cycle, domestic integration in
Suicydologia Tom 2, nr 1, 17 25
the family, migration and theory of status integration.
Copyright � 2006 Polskie
Under the heading of the modernisation model concepts will be described dealing with the influence
Towarzystwo Suicydologiczne
exerted on suicide by such processes as industrialisation, urbanisation, education and secularisation, as
ISSN 1895 3786
www.suicydologia.viamedica.pl
well as transition of socio-economic systems.
17
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
Explanations of suicidal behaviour in terms of the cultural model will be focused on the gender roles
socialisation, ethical and legal norms, religion, ethnic differences (white vs. black race), alcohol con-
sumption, unemployment, and a demographic conception of the Relative Cohort Size (RCS) in the popu-
lation in the productive age.
The model of suicidal behaviour transmission contains the imitation theory (the copycat and the snowball
effect), the differential identification theory, and a concept of suicidal musical subcultures.
Is it possible to construct a single integrative multifactor socio-cultural theory of suicide?
key words:
key words:
key words: suicide, social, cultural concepts/theories
key words:
key words:
Wstęp Model społecznej integracji
Pierwsze zdanie znanej powieści Lwa Tołstoja  Anna Ka- Twórcą modelu społecznej integracji w wyjaśnianiu fe-
renina brzmi:  Wszystkie szczęśliwe rodziny są do siebie nomenu samobójstw jest Emil Durkheim [2], a jednej
podobne, każda nieszczęśliwa rodzina jest nieszczęśliwa z jej wczesnych odmian jego uczeń Maurice Halbwachs
na swój sposób (Tołstoj L. Anna Karenina, Przekł. K Iłła- [cyt. za 3]. Autor odwołuje się do prac klasyków, aby
kowiczówna. Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 1997). podkreślić ich ogromne pionierskie zasługi w dziedzi-
Ten literacki cytat znakomicie oddaje trudność i złożo- nie suicydologii.
ność ujęcia w formuły i modele określonych koncepcji Analizę współczesnych podejść badawczych i teoretycz-
i teorii, które mają ambicje wyjaśniania ryzykownych ludz- nych do problemu samobójstw w odniesieniu do mode-
kich zachowań, takich jak nadużywanie alkoholu, narko- lu integracji społecznej należy zacząć od rozkładu natę-
tyków, leków, samouszkodzenia czy też bezpośrednie pró- żenia ich liczby i współczynników według wieku w okre-
by odebrania sobie życia, które określa się jako próby sie całego cyklu życia człowieka i ich socjologicznych
samobójcze, a w przypadku śmierci  jako samobójstwo. uwarunkowań.
Trawestując cytat Tołstoja  każde nieszczęście w posta- W krajach najbardziej rozwiniętych ekonomicznie, jak na
ci samobójstwa jest nieszczęściem na swój sposób. przykład Stany Zjednoczone, liczba i współczynnik sa-
Po opublikowaniu pracy o kontrowersjach wokół socjo- mobójstw wśród mężczyzn zwiększają się z wiekiem, osią-
logicznych koncepcji samobójstw w poprzednim tomie gając maksymalne wartości w grupie wiekowej od 75 rż.
rocznika  Suicydologia [1] w zebranej literaturze przed- Natomiast wśród kobiet notuje się ich największe natę-
miotu znaleziono wiele interesujących informacji i wąt- żenie w średnim wieku (45 55 lat), a następnie zmniej-
ków związanych ze współczesnymi społecznymi i kultu- szanie w starszych grupach wiekowych z największym
rowymi koncepcjami i teoriami zachowań samobójczych, spadkiem (decline) w wieku 75 lat i póz
niej [4].
których nie opisano w poprzedniej pracy ze względu na Zupełnie inny obraz podziału liczby i współczynników sa-
jej problematykę i zakres. Dlatego uznano za pożytecz- mobójstw według wieku obserwuje się w krajach mniej
ne kontynuację w rozszerzonej formie tego tematu rozwiniętych ekonomicznie, najczęściej po prostu bied-
w obecnym artykule. nych, według nomenklatury Organizacji Narodów Zjed-
Wybrane koncepcje i teorie samobójstw przedstawiono noczonych (ONZ) określanych jako kraje rozwijające się.
według schematu czterech perspektyw badawczych i teo- W badaniach Girarda [5], które obejmowały 49 krajów,
retycznych opisanych we wcześniejszej pracy. stwierdzono jednoznaczne związki między rozkładem
Są to następujące 4 perspektywy badawcze i teore- według wieku współczynników samobójstw a poziomem
tyczne: model społecznej integracji; model moderni- rozwoju ekonomicznego. Im niższy poziom rozwoju eko-
zacji lub transformacji systemowej, które tworzą 2 po- nomicznego, tym większe jest znaczenie związków rodzin-
dejścia socjologiczne; model wzorów, wartości, postaw nych i pokrewieństwa w odniesieniu do ekonomicznych
społecznych, norm etyczno-prawnych i czynników funkcji rodziny, takich jak dziedziczenie pozycji zawodo-
ekonomicznych w ramach danej kultury, model trans- wej czy ziemi (większa rola mężczyzn oraz ich synów jako
misji zachowań samobójczych przez mass media i pop- osób zabezpieczających i wspierających rodziców w okre-
kulturę, które stanowią dwa podejścia kulturowe. sie starości, a jednocześnie większa wrażliwość i uzależ-
Historyczne i klasyczne teorie samobójstw Durkheima nienie kobiet od małżeństwa jako z
ródła ich tożsamości
i Halbwachsa stanowiły punkt odniesienia oraz szero- i bezpieczeństwa materialnego). Problemy ze znalezie-
kiej oceny ich współczesnej wartości w pracy opubliko- niem partnera, nieudane próby urodzenia syna czy bez-
wanej w I tomie  Suicydologii , dlatego tytuł obecnego płodność w małżeństwie prowadzą do większego ryzyka
artykułu wyraz
nie podkreśla jej zakres obejmujący tyl- zachowań samobójczych wśród kobiet.
ko współczesne koncepcje i teorie zachowań suicydal- W cytowanych badaniach obejmujących 49 krajów w pań-
nych, które powstały od połowy lat 60. ubiegłego wieku. stwach mniej rozwiniętych gospodarczo największe współ-
18
Włodzimierz Adam Brodniak, Współczesne społeczno-kulturowe koncepcje i teorie samobójstw
czynniki samobójstw zaobserwowano wśród młodzieży na pozytywną zależność między rozwodem a samobój-
i młodych dorosłych w grupie 15 34-latków. W starszych stwami, które jednoznacznie potwierdziły się w przypad-
grupach wiekowych współczynniki te znacznie malały ku 77,9% wyników badań (615 z 789). W pozostałych
 wraz z przejściem fazy kryzysu w relacjach z rodziną badaniach nie stwierdzono żadnych istotnych zależno-
i krewnymi w młodszym wieku następuje stabilizacja po- ści, a nigdy nie zaobserwowano negatywnej korelacji.
zycji w danej rodzinie i w szerszym systemie pokrewieństwa. W Austrii wśród osób rozwiedzionych współczynnik sa-
W tych samych badaniach Girard stwierdził, że relacje mobójstw wynosi aż 128,6 na 100 000 ludności, w po-
między wiekiem a samobójstwami zmieniają się w sto- równaniu ze współczynnikiem 30,5 dla osób w związ-
sunku do mężczyzn, gdy kraj jest w fazie szybkiego roz- kach małżeńskich.
woju i zmian społeczno-ekonomicznych. Gwałtownie Wskaz
nik pogorszenia (COA, coefficient of aggravation),
zmienia się pozycja mężczyzn i kobiet. Większa orien- czyli stosunek współczynników dla osób rozwiedzionych
tacja na osiągnięcia i wzrost znaczenia pracy w odnie- do osób w związku małżeńskim, dla Austrii wynosi 4,22,
sieniu do panującego bezrobocia, szczególnie dla męż- czyli Austriacy po rozwodzie cechują się 4,22-krotnie
czyzn, a także rosnąca niezależność ekonomiczna ko- większym ryzykiem zgonu z powodu samobójstwa niż
biet i dzieci wpływają na wzrost ryzyka samobójstw ich partnerzy w związkach małżeńskich [10]. W Stanach
wśród mężczyzn, których dominująca rola w społeczeń- Zjednoczonych i w wielu innych krajach COA waha się
stwach tradycyjnych została znacznie osłabiona. przeciętnie w przedziale 3 4 [9].
Te procesy powodują, że rozkład samobójstw według wieku W dużych innowacyjnych badaniach przeprowadzonych
w krajach szybko rozwijających się upodabnia się do rozkła- w grupie 203 437 białych mężczyzn obywateli amerykań-
du według wieku zachowań samobójczych w krajach uprze- skich w okresie 7 lat (1979 1985)  określanych jako  lon-
mysłowionych, jak na przykład w Stanach Zjednoczonych. gitudinalne studium umieralności (longitudinal mortality
W ciekawych badaniach [6] nad samobójstwami wśród study) z zastosowaniem wieloczynnikowej analizy regresji
młodzieży Stack wykorzystał wiele socjologicznych oszacowano, że u rozwodników ryzyko śmierci samobój-
zmiennych na poziomie makrospołecznym, włączając do czej jest 2,36-krotnie większe niż u żonatych mężczyzn [11].
nich przynależność do kościoła jako religijnego syste- Na ocenę zależności między stopniem integracji rodzinnej
mu wsparcia, i obliczył, że każdemu spadkowi o 1% przy- a ryzykiem zachowań samobójczych wpływa także liczba
należności do kościoła (w tym uczestnictwa w religijnych dzieci, których posiadanie, zdaniem wielu badaczy, działa
ceremoniach i organizacjach) towarzyszył wzrost prewencyjnie, zmniejszając prawdopodobieństwo próby
o 0,59% częstości samobójstw wśród młodzieży. samobójczej. Nie ma wielu nowych studiów dotyczących
W innej pracy ten sam autor [7], badając rynek pracy w tego problemu, ale w badaniach Lestera [12] obejmują-
kontekście bezrobocia młodych ludzi, które jest szczegól- cych 29 krajów potwierdzono ten związek, gdyż większy
nie silnym negatywnym stresorem w tej grupie wiekowej, współczynnik urodzeń koreluje z mniejszym współczynni-
dokonał także statystycznych obliczeń, z których wynika- kiem samobójstw. Z kolei Pescosolido i Wright [13] od-
ło, że każdy 1% wzrostu stopy bezrobocia w grupie mło- kryli, że średnia liczba dzieci nie ma związku ze współczyn-
dzieży powoduje czy też koreluje z 0,11-procentowym wzro- nikiem samobójstw dla kobiet w młodym i podeszłym wie-
stem współczynnika samobójstw wśród młodych ludzi. ku, ale jest pozytywnie skorelowana ze współczynnikiem
W wymiarze integracja dezintegracja rodziny najczę- samobójstw wśród kobiet w średnim wieku.
ściej badano związki między rozwodami a ryzykiem za- Inne wymiary modelu społecznej integracji to imigracja
chowań samobójczych. W swoich badaniach Stack [8, 9] wewnętrzna i emigracja międzynarodowa. W przypad-
potwierdził, że osoby rozwiedzione są poddane wpły- ku imigracji wewnętrznej dochodzi do zerwania wielu
wowi znacznie większej liczby czynników suicydogen- związków z krewnymi, często częścią bliskiej rodziny,
nych niż osoby z populacji ogólnej. Na przykład grupę współpracownikami, sąsiadami. W przypadku emigra-
tę charakteryzuje o 40% większa liczba przypadków de- cji poza granice kraju dołączają się jeszcze problemy
presji niż w grupie osób będących w związkach małżeń- z językiem, zwyczajami, strojem, typem miejsca zamiesz-
skich. Także wskaz
nik umieralności jest wyższy w tej gru- kania czy nawykami żywnościowymi [14, 15].
pie o 52% dla mężczyzn i o 43% dla kobiet. W cytowanych badaniach Trovato i Jarvis [15] wyjaśnili,
Osoby rozwiedzione mają także znacznie więcej proble- że stopień wpływu migracji na częstotliwość samobójstw
mów finansowych i charakteryzują się większym ryzykiem zależy w znacznym stopniu od etnicznego pochodzenia
nadużywania alkoholu, zwłaszcza w trakcie procesu roz- emigrantów.
wodowego. Osoby po rozwodzie bardzo często doświad- Emigranci z katolickich krajów, takich jak Włochy, Por-
czają głębokiego poczucia dezorientacji, wstydu, poczucia tugalia czy Irlandia, mają większe możliwości integracji
winy i uogólnionego poczucia zranienia emocjonalnego. w swoich nowych lokalnych społecznościach i charakte-
Przegląd 132 studiów i 789 wyników badań [9] przepro- ryzują ich silniejsze więzi międzyludzkie we wspólnotach
wadzonych w latach 1880 1995 w Stanach Zjednoczo- sąsiedzkich czy nawet własnych rodzinach niż emigran-
nych i wielu innych krajach dostarczył silnych dowodów tów z krajów protestanckich  Anglii, Walii, Szkocji,
19
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
Niemiec  i niekatolików ze Stanów Zjednoczonych, Trzy wskaz
niki modernizacji  rozmiar telefonizacji,
którzy cechują się znacznie mniejszą integracją społeczną edukacji i urbanizacji  wybrali do swych badań Pope,
i są bardziej narażeni na ryzyko zachowań samobójczych. Danigelis i Stack [19]. Było to studium długoterminowych
Do modelu społecznej integracji należy też znana teo- trendów w latach 1900 1975 w 20 krajach, którego wyni-
ria integracji statusu Gibbsa i Martina z 1964 roku [16]. ki wykazały, że w 1/3 krajów współczynniki samobójstw
Warto w skrócie przedstawić jeden z interesujących wzrosły, w 1/3 zmniejszyły się, a w pozostałej części nie
aspektów tej teorii dotyczącej konfiguracji podwójnego stwierdzono wpływu wskaz
ników modernizacji na współ-
statusu kobiety jako żony i matki w relacji do rynku pra- czynniki samobójstw. Autorzy sugerują, że te różnice
cy oraz jego związku ze współczynnikami samobójstw mogły wynikać z różnych faz procesów industrializacyj-
zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. nych, urbanizacyjnych i sekularyzacyjnych w wybranych
Badania nad teorią integracji statusu koncentrują się krajach i różnych faz procesów integracyjnych lub dezin-
głównie na zmianach stopnia uczestnictwa kobiet w ryn- tegracyjnych w wymiarze społecznym i psychologicznym.
ku pracy (FPLF, female participation in the labour force) W Polsce Maria Jarosz jest autorką teorii opisanej
Na przykład w Kanadzie wartość FPLF wzrosła z 19,3% w pracy autora opublikowanej w I tomie  Suicydolo-
w 1931 roku do 52% w 1981 roku [17]. gii o wpływie szybkiego rozwoju industrializacji,
Analiza serii czasowych zakresu uczestnictwa kobiet zwłaszcza w jej pierwszych fazach, na osłabienie więzi
w rynku pracy i samobójstw w latach 1948 1963 w Sta- społecznych i rozpadzie tradycyjnych wartości we
nach Zjednoczonych, w okresie relatywnie małego wspólnotach wiejskich, który prowadzi do znacznego
udziału kobiet w rynku pracy, wykazała, że FPLF wią- wzrostu ryzyka samobójstw wśród ludności regionów
zało się ze wzrostem współczynników samobójstw w rów- wiejskich, co znajduje potwierdzenie w polskich staty-
nym stopniu wśród mężczyzn i kobiet. Natomiast w la- stykach Głównego Urzędu Statystycznego (GUS)
tach 1964 1980, gdy kobiety się emancypowały i ich wskazujących, że w latach 1979 2005 roku współczyn-
udział w rynku pracy znacznie się zwiększył i stał się w niki samobójstw na wsi były średnio o około 20% wy-
sensie społecznym czymś oczywistym i powszechnym, ższe niż w miastach [20, 21]
status kobiet wyrażony wskaz
nikiem FPLF nie był już Warto też wspomnieć o bardzo nowatorskiej teorii zmia-
dłużej związany z ich samobójstwami, ale był pozytyw- ny społeczno-ekonomicznej Wilkinsona i Israela [22],
nie skorelowany z samobójstwami mężczyzn. jednak nie zostanie ona teraz opisana, ponieważ także
Taką prawidłowość zaobserwowano w Stanach Zjedno- przedstawiono je w pierwszym artykule.
czonych, ale w cytowanych badaniach Trovato i Vos [17] Problemy wpływu rozwoju edukacji i sekularyzacji na roz-
w Kanadzie w 1971 roku wskaz
nik FPLF był pozytywnie miary zachowań samobójczych były przedmiotem kilku
związany z samobójstwami zarówno kobiet, jak i męż- interesujących studiów. Gillis [23] w historycznych bada-
czyzn, a w 1981 roku, gdy wskaz
nik FPLF znacznie się niach dotyczących okresu 1852 1914 we Francji stwierdził,
zwiększył, nie był już skorelowany z samobójstwami ko- że im wyższy wskaz
nik alfabetyzacji, tym większe są współ-
biet ani mężczyzn. czynniki samobójstw. Autor krytycznie odniósł się do tych
wyników, gdyż sam wskaz
nik alfabetyzacji nie wyjaśnia tej
zależności, a jest efektem szerszych procesów zmian kul-
Model modernizacyjny turowych, w tym sekularyzacyjnych, w społeczeństwie fran-
cuskim, związanych z wczesnymi fazami industrializacji
Tak jak w przypadku modelu integracji społecznej, także i wzrostem nasilenia zarówno zachowań agresywnych
początek analiz naukowych na temat wpływu procesów i ogólnie przemocy, jak i towarzyszącego im wzrostu nasi-
modernizacyjnych na częstość samobójstw w różnych kra- lenia zachowań autoagresywnych w skali całego społeczeń-
jach, zwłaszcza w krajach Europy Zachodniej, datuje się stwa wynikających z dezintegracji więzi społecznych i osła-
od publikacji fundamentalnej pracy Emila Durkheima [2]. bienia mechanizmów kontroli społecznej w pierwszym
We współczesnych badaniach problemu zależności między okresie szybkiej industrializacji.
procesem uprzemysłowienia a samobójstwami jednoznacz- W badaniach obejmujących 3018 hrabstw w Stanach
nie potwierdza się wcześniejsze sugestie i obserwacje doty- Zjednoczonych dotyczących lat 1975 1977 Kowalski,
czące negatywnego oddziaływania zwłaszcza pierwszej fazy Faupel i Starr [24] wykazali pozytywną korelację mię-
szybkiej industrializacji na wzrost współczynników samo- dzy wykształceniem a samobójstwami, ale dalsza anali-
bójstw. za w ramach tych samych badań zweryfikowała te wyni-
Simpson i Conklin [18] w swoich badaniach obejmują- ki, ponieważ ta zależność jest prawdziwa tylko dla oko-
cych 71 krajów stwierdzili po pierwsze, że wskaz
nik in- ło 1/3 najbardziej zurbanizowanych badanych hrabstw.
dustrializacji wynoszący 0,83 i więcej tworzy grupę Natomiast Stack [25] odniósł się do procesów wzrostu
państw o najwyższym rozwoju ekonomicznym, a po dru- wskaz
ników wykształcenia i sekularyzacji we współcze-
gie, że ta grupa państw silnie i konsekwentnie wiąże się snych społeczeństwach z perspektywy różnic etnicznych.
z wyższymi współczynnikami samobójstw. W Stanach Zjednoczonych każdy rok edukacji białych
20
Włodzimierz Adam Brodniak, Współczesne społeczno-kulturowe koncepcje i teorie samobójstw
mężczyzn zmniejsza ich obarczenie ryzykiem samobój-  kobiety szybciej rozpoznają u siebie oznaki kryzysu
stwa (odds of suicide) o 2%, a wśród Amerykanów po- i słabiej zaprzeczają takim alarmowym sygnałom, jak na
chodzenia afrykańskiego przeciwnie, każdy kolejny rok przykład depresja, niż mężczyz
ni [28 30];
edukacji zwiększa ryzyko samobójstwa o 8%. Stack su-  kobiety są bardziej niż mężczyz
ni skłonne do poszuki-
geruje, że wiąże się to z procesami dyskryminacji mniej- wania profesjonalnej pomocy, w tym także kontaktowa-
szości narodowych, których przedstawiciele mimo lep- nia się z ośrodkami interwencji kryzysowych w przypad-
szego wykształcenia są gorzej wynagradzani i mają wię- ku wystąpienia myśli i tendencji samobójczych [27];
cej trudności w karierze zawodowej, co zwiększa ich  kobiety mają bardziej elastyczne umiejętności radze-
poczucie frustracji i dyskryminacji zwłaszcza w kontek- nia sobie z problemami, co jest spowodowane spełnia-
ście ich sukcesów w uzyskaniu wyższego poziomu edu- niem przez nie podczas całego życia większej liczby ról
kacji; w efekcie prowadzi to do zwiększenia ryzyka wy- w porównaniu z mężczyznami [5, 27];
stępowania zachowań samobójczych.  mężczyz
ni w procesie socjalizacji internalizują war-
tości związane ze współzawodnictwem, impulsywnością,
agresywnością, byciem  twardym i silnym, sprzyjające
Model kulturowych norm, wartości zgonom samobójczym [30, 31];
i postaw społecznych  historycznie i współcześnie kobiety zawsze miały mniej-
szy dostęp do śmiercionośnej technologii  broni, mate-
Ocena i funkcjonowanie norm społecznych i kulturo- riałów wybuchowych, trucizn przemysłowych itp. [32];
wych, zwłaszcza religijnych, etycznych i prawnych, ich  niepowodzenie związane z wypełnianiem pierwszej
uczenie się w procesie socjalizacji oraz rola oczekiwań dorosłej roli mężczyzny (sukces ekonomiczny) jest bar-
w ramach systemu wartości i przekonań znajdują się dziej widoczne i indywidualnie bardziej dotkliwe niż nie-
w samym centrum teorii kulturowych samobójstw. powodzenie związane z realizowaniem pierwszej doro-
Zachowania samobójcze są kształtowane i realizowane słej roli kobiety (sukces w relacjach społecznych i part-
w ramach stylów życia dominujących w określonych społe- nerskich), które jest mniej widoczne społecznie i rela-
czeństwach i kręgach kulturowych, które są behawioralnym tywnie mniej dotkliwe indywidualnie, ponieważ istnieją
wyznacznikiem zinternalizowanego oraz akceptowanego in- duże szanse pozytywnej zmiany tej sytuacji z powodu
dywidualnie i w skali społecznej systemu norm i wartości. przeciętnie większego zakresu społecznych relacji w sen-
W pracy opublikowanej w poprzednim tomie  Suicydo- sie ilościowym i jakościowym wśród kobiet w porówna-
logii opisano kilka takich koncepcji i teorii, które au- niu z mężczyznami [5];
tor w zarysie przypomni, ale z rozszerzeniem gamy czyn-  kobiety wykazują bardziej negatywne postawy wo-
ników kulturowych i ekonomicznych wpływających na bec śmierci samobójczej i jej mniejszą akceptację, a bar-
częstość i zmienność samobójstw. dziej pozytywne wobec prób samobójczych niż mężczyz
ni
Jednym z bardzo interesujących zagadnień w statystyce [27, 31, 33];
dokonanych samobójstw jest występująca na całym świe-  poziom religijności, w której zawiera się wiele do-
cie znaczna przewaga liczby i współczynników samo- datkowych środków radzenia sobie z problemami, łączą-
bójstw popełnionych przez mężczyzn w stosunku do cy się z negatywnymi postawami wobec samobójstwa,
kobiet, wyrażająca się średnią proporcją w skali świata jest znacząco wyższy wśród kobiet [6, 32];
3,6 do 1, a w Polsce nawet 5,5 do 1. Jedynym wyjątkiem  wskaz
niki nadużywania alkoholu wśród kobiet są prze-
są Chiny, gdzie w regionach wiejskich kobiety częściej ciętnie 5-krotnie niższe niż wśród mężczyzn [27, 33, 34].
popełniają samobójstwa (proporcja 1,3 do 1), co wyni- Koncepcje wyjaśnienia zachowań samobójczych w kon-
ka prawdopodobnie z restrykcyjnej rządowej polityki tekście norm etycznych i prawnych, której autorami są
reprodukcyjnej ograniczającej liczbę urodzeń do 1 dziec- M�kinen i Boldt, przedstawiono w cytowanej już pracy
ka w rodzinie, częstych aborcji, a nawet zabijania uro- opublikowanej w I tomie  Suicydologii [1].
dzonych już dziewczynek i preferowanie urodzeń chłop- Większość badaczy tradycyjnie traktuje religię jako element
ców w związku z chińską tradycją, której wpływ jest szcze- modelu społecznej integracji. Autor niniejszej pracy uwa-
gólnie silny w regionach wiejskich. ża, że istota wpływu religii na zachowania samobójcze wiąże
Znaczne różnice liczby zgonów samobójczych między się w większym stopniu z systemem wartości i postaw wo-
kobietami i mężczyznami wynikają zdaniem Stacka [26] bec samobójstwa niż z zakresem integracji społecznej, mię-
ze znacznych różnic w procesach socjalizacyjnych mię- dzyludzkich więzi i kontroli społecznej, chociaż odgrywają
dzy płciami, których skutkiem jest następujących one także znaczną rolę. Dlatego teorię religijnej sieci (reli-
10 czynników warunkujących i wyjaśniających znacznie gious network theory) Pescosolido [36] umieszczono w kul-
niższe współczynniki samobójstw wśród kobiet: turowym modelu zrozumienia samobójstwa.
 kobiety mają większy system społecznego oparcia Autorka tej teorii podkreśla, że wpływ religii na samobój-
i korzystają z niego w sytuacjach kryzysowych częściej stwa zależy od specjalnych kontekstów. Po pierwsze, wią-
niż mężczyz
ni [27]; że się ze stopniem urbanizacji oraz wielkością i liczbą reli-
21
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
gijnych organizacji. Po drugie, struktura religijna cechuje rasizmowi i ubóstwu, a z drugiej  wpływały na mniejszą
się konserwatyzmem, więziami niehierarchicznymi, opo- akceptację samobójstwa i postawy promujące życie oraz
rem wobec głównych nurtów popkultury, propagowaniem chęć przetrwania wobec zagrożeń z zewnątrz.
postaw negatywnych wobec samobójstwa, a jednocześnie Kulturowe wartości i przekonania związane z akceptacją
promowaniem silnych przyjacielskich więzi z kościołem picia alkoholu mogą wpływać na jego poziom spożycia
i jego wiernymi, co może zmniejszać ryzyko samobójstwa w danej grupie czy kraju. Jeszcze do 1990 roku w socjo-
dzięki społecznemu wsparciu [37]. Po trzecie, w tradycyj- logicznych pracach nie uznawano alkoholizmu jako moż-
nie silnie religijnych regionach funkcjonuje liczna sieć re- liwej determinanty samobójstwa.
ligijnych szkół, klubów, chórów i podobnych organizacji. W nowych opracowaniach socjologicznych przedstawio-
Według badań w takich regionach współczynniki samo- no związek między poziomem konsumpcji alkoholu
bójstw są niższe [36]. Autor niniejszej pracy sądzi, że pod- w danym kraju a współczynnikami samobójstw [40, 41].
stawą tych religijnych struktur są zinternalizowane w pro- Wiele argumentów i wyników badań potwierdziło zwią-
cesie socjalizacji religijnej wartości, normy i postawy ludzi zek między spożyciem alkoholu a samobójstwami.
należących do określonego kościoła i jego organizacji. Em- Z jednej strony Wassermann [42] argumentowała, że
pirycznym potwierdzeniem tego przypuszczenia są kon- w znacznym zakresie alkohol przyczynia się do depre-
kretne zachowania wiernych, jakość ich więzi rodzinnych sji, a z drugiej Kendall [43] wykazał, że zmiana krajowe-
i innych, uczestnictwo w ceremoniach i świętach religijnych, go poziomu spożycia alkoholu w powiązaniu ze zmia-
system wzajemnej pomocy i wsparcia oraz intensywność nami w rozpowszechnieniu depresji może znacząco
pracy i działań w organizacjach religijnych. Nie sieć religij- wpływać na współczynniki samobójstw w danym kraju.
nych instytucji, ale wartości i normy realizowane w formie Zależność jest prosta  wzrost spożycia per capita al-
skutecznych działań ludzi w tych strukturach decydują, na koholu i jednoczesny wzrost liczby przypadków depre-
ile odgrywają one rolę ochronną i zmniejszającą liczbę za- sji powoduje zwiększenie współczynników samobójstw,
chowań samobójczych we wspólnocie osób należących do czyli występuje między tymi czynnikami pozytywna ko-
kościoła i jego instytucji. relacja. Zdaniem Lestera [33] depresja jest najważniej-
W kontekście postaw społecznych związanych z religią szym predyktorem samobójstwa.
bardzo interesujące są wyniki badań obejmujących 25 kra- Spożycie alkoholu może działać jako czynnik emocjo-
jów europejskich i porównania akceptacji samobójstw mię- nalnego rozhamowania i wzmocnienia zachowań impul-
dzy krajami Europy Zachodniej a krajami Europy Wschod- sywnych, włączając w to także zachowania samobójcze
niej w okresie transformacji systemowej, przedstawione w [43, 44].
pracy Makinena w tym tomie  Suicydologii [35]. Oto dwa Dłuższy okres nadużywania alkoholu może zmniejszyć
cytaty z tej pracy podsumowujące wyniki tych badań:  Na poczucie własnej wartości, czemu towarzyszą niepowo-
podstawie powyższych wyników można stwierdzić, że po- dzenia w małżeństwie, wypełnianiu obowiązków rodzica,
stawy wobec samobójstwa ukształtowały się głównie pod w pracy i kontaktach z przyjaciółmi [33, 43].
wpływem religii w Europie Zachodniej i w Polsce. W in- Nadużywanie alkoholu niszczy więzi społeczne, ograni-
nych krajach byłego politycznego Wschodu religia nie wy- cza ilościowo i jakościowo system wsparcia społeczne-
wierała silnego wpływu ideologicznego i przy użyciu zwy- go i prowadzi do izolacji społecznej, co zwiększa ryzyko
kle stosowanych zmiennych trudno przewidzieć akcepta- samobójstwa. Alkohol zwiększa ryzyko przypadkowego
cję samobójstwa.  (& ) Może to być również dobry wskaz
- śmiertelnego zatrucia, gdyż w interakcji z lekami, zwłasz-
nik ogólniejszego wymiaru konformizmu-liberalizmu. cza psychotropowymi, bezpieczna dawka takiego leku
Można wysunąć hipotezę, że ten wymiar leży u podstaw może się okazać śmiertelna.
różnych korelatów zarówno na Wschodzie, jak i na Za- Interesujących obliczeń dokonano w ocenie związku
chodzie. Co więcej, wydaje się, że stanowi on wspólny mia- między stopniem spożycia alkoholu w danym kraju
nownik dwóch różnych podstaw oceny na Wschodzie, gdzie per capita a rozpowszechnieniem samobójstw. Uzy-
sprzeciw wobec samobójstwa ma motywację zarówno reli- skane wyniki są bardzo zróżnicowane w zależności od
gijną, jak i polityczno-ideologiczną . kraju. Na przykład wzrost spożycia alkoholu w ciągu
Problem różnej częstości samobójstw wśród osób rasy bia- roku o 1 litr (alkoholu 100%) wywołuje we Francji
łej i czarnej nie dotyczy Polski, ale w Stanach Zjednoczo- wzrost częstości samobójstw o 2,6%, na Węgrzech
nych jest niezwykle społecznie i politycznie istotny.  o 10%, w Szwecji  o 15% i w Norwegii  o 16%.
Zdaniem Davisa [38] i Early�ego [39] niższe współczyn- Natomiast w Stanach Zjednoczonych wzrostowi spo-
niki samobójstw wśród Amerykanów pochodzenia afry- życia alkoholu o 10% towarzyszy zwiększenie liczby
kańskiego są efektem historycznego procesu ich dyskry- samobójstw o 1,4%.
minacji, który był podstawą kulturowej strategii prze- Bezrobocie jako czynnik ryzyka samobójstwa było roz-
trwania dzięki silnym więzom rodzinnym i przynależ- poznane i badane już od czasu wielkiego kryzysu z lat
ności do kościoła. Rodzina i kościół oferowały silne spo- 1929 1933. Bezrobocie zwiększa ryzyko podjęcia próby
łeczne oparcie i z jednej strony były buforem przeciwko samobójczej przez brak dochodów na utrzymanie, utra-
22
Włodzimierz Adam Brodniak, Współczesne społeczno-kulturowe koncepcje i teorie samobójstw
tę bezpieczeństwa ekonomicznego i socjalnego, obni- i pomyślnej kariery zawodowej zgodnych z ich oczeki-
żenie poczucia własnej wartości i wiele innych czynni- waniami, a ich udziałem jest oraz znacznie mniejsza licz-
ków suicydogennych [45, 46]. ba psychologicznych napięć i problemów. W rezultacie
Ryzyko samobójstwa zależy od długości okresu bezrobo- ryzyko wystąpienia w tej grupie znacznej liczby zacho-
cia, ale także od wielkości jego stopy, ponieważ w okresie wań dewiacyjnych związanych z nadużywaniem alkoho-
większego bezrobocia także wśród zatrudnionych wzrasta lu, narkotyków, przestępczością, a także samobójstwa-
lęk przed utratą pracy; sytuacja taka może również wpły- mi, jest znacznie mniejsze.
wać na zmniejszenie realnych dochodów osób pracujących.
Gdy osoba bezrobotna po kilku miesiącach znajduje
nową pracę, najczęściej jest to zajęcie wymagające mniej- Model transmisji zachowań samobójczych
szych kwalifikacji i gorzej wynagradzane. Takie osoby
także należą do grupy podwyższonego ryzyka samobój- Teorię imitacji lub naśladownictwa (imitation theory)
stwa z powodu relatywnej deprywacji [46]. Philipsa i jej tzw. efekt powielenia (copycat effect), na-
Porównano współczynniki samobójstw wśród bezrobot- zywany także efektem kuli śniegowej (snowball effect)
nych i lokalnej społeczności jednego z regionów Lon- razem z rozwinięciem przez Haffnera i Schmidtke tej
dynu. Stwierdzono, że dla bezrobotnych współczynnik koncepcji transmisji zachowań samobójczych przez glo-
ten wynosił 73,4 na 100 000 w stosunku do 14,1 dla całej balne masowe media i popkulturę  przedstawiono
lokalnej populacji [45]. w pracy w poprzednim tomie  Suicydologii .
W 17 badaniach opisanych w cytowanej powyżej pracy Większość badań wokół tej teorii koncentruje się na
znaleziono znaczące dowody, że u osób bezrobotnych odpowiedzi na 2 pytania:
występują znacznie wyższe współczynniki samobójstw niż  jakie typy historii o samobójstwach i jaki typ ofiar
u osób pracujących. Sytuacja wygląda inaczej w przy- śmierci samobójczej wywołują największą identyfikację
padku kobiet, które zgodnie z tradycyjnymi stereotypa- audytorium telewizyjnego, internetowego, czytelników
mi dotyczącymi różnic płciowych są znacznie mniej wraż- prasy czy użytkowników innych mediów i wzmacniają
liwe na następstwa utraty pracy niż mężczyz
ni. efekt w postaci zwiększenia liczby samobójstw naśladow-
Schony i Grausgruber [10] przedstawili dane, które czych (copycat suicides)?
wskazywały, że współczynnik samobójstw dla bezrobot-  jaki społeczny kontekst zachowań samobójczych
nych wynosił 98,3 na 100 000, a w populacji ogólnej sprzyja rozbudzaniu nastrojów, które zwiększają efekt
Austrii współczynnik samobójstw wynosił tylko 25, czyli samobójstw naśladowczych?
był prawie 4-krotnie niższy. Odpowiedzi na oba pytania i ocenę wpływu informowa-
Należy także zaznaczyć wpływ zaburzeń psychicznych nia o samobójstwach przez środki masowego przekazu
zarówno na bezrobocie, jak i na samobójstwa, zwłasz- najlepiej interpretuje znana od lat 50. XX wieku krymi-
cza że długotrwałe bezrobocie wpływa także na pogor- nologiczna teoria zróżnicowanej identyfikacji (differen-
szenie zdrowia psychicznego [45]. tial identification theory), która należy do jednej z odmian
Niezwykle pomysłowa jest koncepcja, którą można okre- teorii społecznego uczenia się, a jej autorem jest Daniel
ślić jako demograficzno-ekonomiczną, nazwana rela- Glaser [49], socjolog specjalizujący się w kryminologii.
tywną wielkością kohorty ludności w wieku produkcyj- Należy zastanowić się, czy w publikowanych wiadomo-
nym (RCS, relative cohort size). Jej autorami są Ahlburg ściach o samobójstwach ludzie bardziej identyfikują się
i Schapiro [47] i Easterlin [48]. W populacji osób w wie- z osobami znanymi i sławnymi, czy ze zwykłymi, prze-
ku produkcyjnym można wyodrębnić 2 grupy wiekowe: ciętnymi obywatelami.
15 29 lat i 30 64 lat. Istotą tej koncepcji jest ocena eko- Stack [50] wykazał, że największy wzrost liczby samo-
nomicznych i psychologicznych konsekwencji przynależ- bójstw następuje po samobójczej śmierci sławnych gwiazd
ności do relatywnie dużej populacji w związku z wyżem świata rozrywki, a także znanych osobistości politycznych.
demograficznym (baby boomers). Gdy na rynek pracy Natomiast samobójstwa znanych przestępców, w tym tak-
wchodzi duże liczebnie pokolenie młodych ludzi, stwa- że superszpiegów, zagranicznych polityków, ale również
rza to wiele problemów związanych z brakiem wystar- sławnych osobistości z elity biznesu, nie mają istotnego
czającej liczby miejsc pracy, co prowadzi do wzrostu wpływu na wzrost liczby samobójstw w Stanach Zjedno-
bezrobocia, a także do relatywnego obniżenia zarobków. czonych. W innych badaniach Stack [51] stwierdził, że
Jest to z
ródłem ogromnego stresu psychologicznego, samobójstwa tak zwanych zwykłych ludzi także powodują
który zwiększa ryzyko nadużywania alkoholu i narkoty- wzrost liczby samobójstw naśladowczych, ale wiadomo-
ków, przestępczości, a także zachowań samobójczych ści o samobójstwach sławnych osób zwiększają efekt na-
wśród młodych ludzi z wyżu demograficznego. śladowania w stopniu o 50% większym niż w przypadku
W zupełnie innej sytuacji ekonomicznej i psychologicz- samobójstw wśród osób publicznie nieznanych. Wskazu-
nej są przedstawiciele małej kohorty urodzeń, którzy je to na większą identyfikację ludzi ze światem osób sław-
mają wiele możliwości osiągnięcia wysokich dochodów nych niż ze zwykłymi obywatelami.
23
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
W innych pracach Stacka [50, 52] udowodniono tezę vey) ustalili, że 62% fanów muzyki country posiada
o znaczeniu identyfikacji narodowej związanej z ofiara- w domu broń w porównaniu z 40% posiadaczy broni
mi samobójstw. Oczywiście znacznie większy wpływ na wśród osób niebędących fanami tej muzyki. Także 27%
efekt naśladowania mają samobójstwa przedstawicieli fanów muzyki country było rozwiedzionych lub w sepa-
własnego narodu. racji, podczas gdy wśród osób niebędących fanami tej
Innym wymiarem identyfikacji jest efekt naśladowania muzyki było 18% osób po rozwodzie lub w separacji.
w przypadku, gdy samobójstwo łączy się z zabójstwem, Według tych badaczy ten zespół czynników suicydogen-
często masowym. Są to często niezwykle drastyczne zda- nych  tematy piosenek, większy dostęp do broni i sto-
rzenia, gdy sprawca najpierw zabija czasami nawet kil- pień dezintegracji rodzinnej  istotnie zwiększa ryzy-
kanaście osób albo na przykład członków własnej ro- ko samobójstwa i znajduje potwierdzenie w wyższych
dziny, żonę i dzieci, a następnie popełnia samobójstwo. współczynnikach zgonów samobójczych w grupie fanów
Na podstawie badań wielokrotnie cytowanego Stacka muzyki country.
[53] dotyczących zbiorowych zabójstw połączonych z sa- W tych samych badaniach Stacka, Gundlacha i Reevesa
mobójstwem wykazano, że nagłośnieniu tych zdarzeń [57] przeanalizowano treści piosenek należących do ga-
w więcej niż dwóch sieciach telewizyjnych towarzyszy tunku muzyki heavy metal. Ustalono, że zdecydowana
wzrost liczby samobójstw w świecie realnym. większość piosenek zawiera suicydogenne tematy peł-
Lester [33] zainteresował się przypadkami samobójstw ne pesymizmu, braku nadziei i fatalizmu życiowego. Ta
osób chorych psychicznie, także stwierdzając identyfi- muzyka kreuje w znacznym stopniu psychologiczne sta-
kację z ich ofiarami, który skutkuje efektem naślado- ny i nastroje bardzo nasilające ryzyko zachowań samo-
wania i wzrostem liczby samobójstw, w tym także w śro- bójczych. Analiza danych z 50 stanów Ameryki z 1988
dowisku osób psychicznie chorych. roku wykazała, że im większa była liczba osób prenu-
O sile efektu naśladowania decyduje również stopień, merujących magazyny poświęcone muzyce heavy metal,
w jakim określone grupy są podatne na nastrój, który tym wyższy notowano współczynnik samobójstw wśród
wywołują rozpowszechniane przez mass media informa- młodych ludzi.
cje o samobójstwach. Na zakończenie kilka refleksji i uwag w próbie odpo-
Z badań Phillipsa i Carstensena [54] wynika, że wiadomo- wiedzi na postawione w streszczeniu pytanie: czy możli-
ści i opisy przypadków samobójstw najsilniej oddziałują na we jest stworzenie jednej, integracyjnej, wieloczynniko-
osoby młode w wieku 15 35 lat oraz na osoby starsze wej społeczno-kulturowej teorii samobójstw?
w wieku 65 lat i więcej. Najmniej podatne są osoby ze śred- W naukach społecznych istnieje wiele teorii i koncepcji
nich grup wiekowych (36 64 lat). Oznacza to, że skłon- opisujących i próbujących wyjaśnić ludzkie zachowania,
ność do identyfikacji z ofiarami samobójstw jest najwyższa zwłaszcza dewiacyjne, takie jak: przestępczość, nadużywa-
w młodszych i najstarszych grupach wiekowych, które są nie alkoholu i narkotyków, choroby psychiczne, a także
najbardziej narażone na działanie efektu naśladowania. zachowania samobójcze. Praktycznie nie ma takiej teorii
Niezwykle interesującym i nowym kierunkiem badań su- czy koncepcji zachowań dewiacyjnych, która umożliwiała-
icydologicznych są poszukiwania związków między subkul- by względnie całościową i wielowymiarową interpretację
turami muzycznymi a ryzykiem zachowań samobójczych. tych zachowań. Również nie ma jednej, całościowej czy też
Stack i Gundlach [55, 56] oraz Stack, Gundlach, Re- holistycznej teorii samobójstw, która łączyłaby wieloczyn-
eves [57], badając różne subkultury muzyczne i fanów nikowe biopsychospołeczne uwarunkowania zachowań
określonego gatunku muzyki, odkryli, że najbardziej su- suicydalnych. Nie ma także jednej integracyjnej teorii sa-
icydogenne są subkultury związane z muzyką country mobójstw w wymiarze wyłącznie społeczno-kulturowym,
i heavy metal. W pierwszej powyżej cytowanej pracy jej wyłącznie psychologicznym czy też tylko biologicznym.
autorzy przeanalizowali teksty 1400 piosenek country Przedmiotem niniejszej pracy był przegląd różnych teo-
i stwierdzili, że 3/4 z tej liczby zawiera suicydogenne te- rii, koncepcji i analiz społeczno-kulturowych dokonany
maty utraty miłości, utraty pracy, obciążeń i napięć zwią- w celu wyjaśnienia fenomenu samobójstwa.
zanych z finansowymi stratami i używaniem alkoholu Niewątpliwie jest to zadanie bardzo trudne, skompliko-
jako mechanizmem radzenia sobie z problemami. wane i złożone; być może nawet niemożliwe na gruncie
Uczestnikami i fanami muzyki country są głównie ra- nauk społecznych.
diosłuchacze, osoby należące do rasy kaukaskiej, czyli Autor prezentowanej pracy proponuje wstępną próbę,
biali mieszkańcy Stanów Zjednoczonych, którzy mocno a właściwie warunki stworzenia jednej eklektycznej teo-
się identyfikują z tematami tych piosenek. Autorzy w rii czy też koncepcji społeczno-kulturowej obejmującej
badaniach 49 obszarów metropolitalnych odkryli, że im całościową wizję wyjaśnienia zachowań samobójczych
więcej jest słuchaczy i fanów tej muzyki, w danym rejo- w wymiarze społeczno-kulturowym, opartej na 4 hipote-
nie miejskim, tym większy jest współczynnik samobójstw zach: integracji społecznej, modernizacji lub dynamiki
wśród białych. W dalszej analizie na podstawie danych zmian modernizacyjnych w tym ustrojowych, kulturowych
z Ogólnego Sondażu Społecznego (General Social Sur- i społecznych norm, wartości oraz postaw społecznych,
24
Włodzimierz Adam Brodniak, Współczesne społeczno-kulturowe koncepcje i teorie samobójstw
25. Stack S. The effect of education on suicide risk. Paper presented
transmisji zachowań samobójczych przez globalny rynek
at the annual meeting of the American Association of Suicidolo-
medialny. Następnym etapem konstruowania tej integra-
gy. Phoenix, Arizona, April 1995.
26. Stack S. Suicide: a 15-year review of the sociological literature.
cyjnej teorii samobójstw mogłaby być próba opracowa-
Part I: Cultural and economic factors. Suicide Life Threat. Behav.
nia dobrze udokumentowanego modelu wzajemnych za-
2000; 30: 145 162.
27. Sanborn C. Gender socialization and suicide. Suicide Life Threat.
leżności między tymi hipotezami i wynikającego z niego
Behav. 1990; 20: 148 155.
zestawu twierdzeń i prawidłowości, które tworzyłyby ze-
28. Canetto S.S. Gender and suicide in the elderly. Suicide Life Threat.
spół analiz interpretujących i wyjaśniających różne cechy Behav. 1992; 22: 80 97.
29. Travis S.R. Suicide in cross-cultural perspective. International
i przypadki zachowań samobójczych zarówno w wymia-
Journal of Comparative Sociology 1990; 31: 237 248.
rze jednostkowym, jak i przede wszystkim w wymiarze
30. Stillion J. Perspectives on the sex differential in death. Death Edu-
cation 1984; 8: 237 256.
społeczno-kulturowym w kontekście częstotliwości
31. Wilson M. Suicidal behavior. Toward an explanation of differen-
i zmienności samobójstw w danej grupie społecznej, et-
ces in female and male rates. Suicide Life Threat. Behav. 1981;
nicznej, zawodowej, religijnej lub społeczności lokalnej
11: 131 140.
32. Kushner H. Women and suicide in historical perspective. Signs
czy też w skali całego kraju, regionu geograficznego bądz

1985; 10: 537 552.
kręgu cywilizacyjno-kulturowego.
33. Lester D. Why people kill themselves. Charles Thomas, Spring-
field 1992.
34. Rich C., Ricketts J., Fowler R., Young D. Some differences be-
tween men and women who commit suicide. Am. J. Psychiatry
Piśmiennictwo
1988; 145: 718 722.
35. M�kinen I.H. Akceptacja samobójstwa i jej korelaty w Europie
Wschodniej I Zachodniej w okresie przemian ustrojowych. Su-
1. Brodniak W.A. Kontrowersje wokół socjologicznych koncepcji sa-
icydologia 2006; tom II: 1 16.
mobójstw. Suicydologia 2005; I: 14 20.
36. Pescosolido B. The social context of religious integration and su-
2. Durkheim E. Samobójstwo. Studium z socjologii. Przekł. K. Wa-
icide. Pursuing the network explanation. Sociological Quarterly
kar. Oficyna Naukowa, Warszawa 2006.
1990; 31: 337 357.
3. Jarosz M. Samobójstwa. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-
37. Pescosolido B., Georgianna S. Durkheim, suicide and religion.
wa 1997.
4. Stilon J., McDowell E. Examining suicide from lifespan perspec- Am. Sociol. Rev. 1989; SI: 80 100.
tive. Death Studies 1991; 15: 327 354. 38. Davis R. Black suicide and the relational system. Research on
5. Girard C. Age, gender and suicide. A cross-national analysis. Am. Race and Ethnic Relations 1980; 2: 43 71.
Sociol. Rev. 1993; 58: 553 574. 39. Early K. Religion and suicide in the African American community.
6. Stack S. The effect of religious commitment on suicide. A cross- Greenwood Press, Westport, Connecticut 1992.
-national analysis. J. Health Soc. Behav. 1983; 24: 362 374.
40. Norstrom T. Thee impact of alcohol, divorce and unemployment
7. Stack S. The effect of the decline in institutionalized religion on
on suicide. Social Forces 1995; 74: 293 314.
suicide, 1954 1978. Journal for the Scientific Study of Religion
41. Stack S., Wasserman I. Marital status, alcohol consumption and
1983; 22: 239 252.
suicide. An analysis of national data. Journal of Marriage and the
8. Stack S. Divorce. W: Ramachandran V.S. (red.). Encyclopedia of
Family 1993; SS: 1018 1024.
human behavior. Academic Press, New York 1994; 153 163.
42. Wasserman I. The effects of war and alcohol consumption pat-
9. Stack S. Divorce and suicide. A review of 132 studies, 1880
terns on suicide. United states 1910 1933. Social Forces 1989;
 1995. Paper presented at the annual meeting of the Michigan
68: 513 530.
Association of Suicidology. Holland, October 1995.
43. Kendall R. Alcohol and suicide. Substance and Alcohol Misuse
10. Schony W., Grausgruber A. Epidemiological data on suicide in
1983; 4: 121 127.
upper Austria. Crisis 1987; 8: 49 52.
44. Skog O.J. Alcohol and suicide. Durkheim revisited. Acta Sociolo-
11. Kposowa A., Breault K.D., Singh G.K. White male suicide in the
gica 1991; 34: 193 206.
US. Social Forces 1995; 74: 315 323.
45. Platt S. Unemployment and suicidal behavior. A review of the
12. Lester D. Domestic social integration and suicide. A study of 29
literature. Soc. Sci. Med. 1984; 19: 93 115.
nations. Giornale Italiano di Suicidologica 1994; 4: 13 15.
46. Stack S., Haas A. The effect of unemployment duration on natio-
13. Pescosolido B., Wright E. Suicide and the role of the family over
nal suicide rates. Sociological Focus 1984; 17: 17 29.
the life course. Family Perspective 1990: 24: 41 60.
47. Ahlburg D., Schapiro M.O. Socio-economic ramifications of chan-
14. Stack S. Suicide. A decade review of the sociological literature.
ging cohort size. An analysis of US postwar suicide rates by age
Deviant Behavior 1982; 4: 41 66.
and sex. Demography 1984; 21: 97 105.
15. Trovato F., Jarvis F. Immigrant suicide in Canada: 1971 1981.
48. Easterlin R.A. Birth and fortune. The impact of numbers on per-
Social Forces 1986; 65: 433 457.
sonal welfare. University of Chicago Press, Chicago 1987.
16. Gibbs J., Martin W. Status integration and suicide. University of
49. Glaser D. Criminal Theories and Behavioral Images. Am. J. So-
Oregon Press, Eugene 1964.
ciology 1956; 61: 433 444.
17. Trovato F., Vos R. Married female labor force participation and suici-
50. Stack S. Celebrities and suicide. A taxonomy and analysis 1948
de in Canada, 1971 and 1981. Sociological Forum 1992; Z: 661 677.
18. Simpson M., Conklin G. Socioeconomic development, suicide  1983. Am. Soc. Rev. 1987; 52: 401 412.
and religion: a test of Durkheim s theory of religion and suicide. 51. Stack S. A reanalysis of the impact of noncelebrity suicides. Soc.
Social Forces 1989; 67: 945 964. Psychiatry Psychiatr. Epidemiol. 1990; 25: 269 273.
19. Pope W., Danigelis N., Stack S. The effect of modernization on
52. Stack S. The effect of the media on suicide. Evidence from Ja-
suicide: a time series analysis, 1900 1974. Paper presented at
pan. Suicide Life Threat. Behav. 1996; 26: 132 142.
the annual meeting of the American Sociological Association.
53. Stack S. The effect of publicized mass murders and murders-
Detroit, August 1983.
suicides on lethal violence. 1968 1980. Soc. Psychiatry Psychiatr.
20. Jarosz M. Suicides in Poland as an indicator of social disintegra-
Epidemiol. 1989; 24: 202 208.
tion. Social Indicators Research 1985; 16: 449 464.
54. Phillips D.P., Carstensen L. The effect of suicide stories on various
21. Jarosz M. Samobójstwa. Ucieczka przegranych. Wydawnictwo
demographic groups. Suicide Life Threat. Behav. 1988; 18: 100 114.
Naukowe PAN, ISP PAN, Warszawa 2004.
55. Stack S., Gundlach J. The effect of country music on suicide.
22. Wilkinson K.P, Israel G.D. Suicide and ruralisty in Urban society.
Social Forces 1992; 71: 211 218.
Suicide Life Threat. Behav. 1984; 14: 187 200.
56. Stack S., Gundlach J. Country music and suicide. Social Forces
23. Gillis A.R. Literacy and the civilization of violence in 19th century
1995; 74: 331 339.
France. Sociological Forum 1994; 9: 371 401.
57. Stack S., Gundlach J., Reeves J. The heavy metal subculture
24. Kowalski G.S., Faupel C., Starr P.D. Urbanism and suicide.
A study of American countries. Social Forces 1987; 66: 85 101. and suicide. Suicide Life Threat. Behav. 1994; 24: 15 23.
25