WOJCIECH JARECKI, MAREK KUNASZ,
EWA MAZUR-WIERZBICKA, PATRYCJA ZWIECH
GOSPODAROWANIE
KAPITAA
EM LUDZKIM
Szczecin 2010
HTTP://GKL.GLT.PL/
Recenzent: Marek Drzazga
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach
Skład i łamanie: Marek Kunasz
HTTP://GKL.GLT.PL/
Żadna część tej publikacji nie może być powielana i rozpowszechniana w
jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób, elektroniczny lub mechaniczny,
włączając fotokopiowanie, nagrywanie lub z wykorzystaniem innych systemów,
bez pisemnej zgody Autorów.
© Autorzy
http://gkl.glt.pl/
Szczecin 2010
Wojciech Jarecki: rozdziały 1, 6 i 7,
Marek Kunasz: rozdziały 2 i 9,
Ewa Mazur-Wierzbicka: rozdziały 4 i 8,
Patrycja Zwiech: rozdziały 3 i 5.
ISBN 978-83-60606-52-0
Wydawca:
ECONOMICUS, ul. Obrońców Stalingradu 12, 70  407 Szczecin
tel. [phone], E - mail. [e-mail], www.eki.pl
HTTP://GKL.GLT.PL/
SPIS TREÅšCI
Wprowadzenie .................................................................................................. 7
Rozdział 1
Teoria kapitału ludzkiego
1.1. Początki myśli o kapitale ludzkim  poglądy ekonomistów klasycznych ............ 10
1.2. Początki myśli o kapitale ludzkim  charakterystyka sytuacji społeczno 
gospodarczej ................................................................................................................ 16
1.3. Powstanie i ewolucja teorii kapitału ludzkiego .................................................... 18
1.4. Rozwój koncepcji kapitału ludzkiego w Polsce ................................................... 23
1.5. Praca jako czynnik produkcji w świetle teorii kapitału ludzkiego ....................... 27
1.6. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 28
1.7. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 30
Rozdział 2
Koncepcje i analizy kapitału ludzkiego w różnych obszarach ekonomii
2.1. Zewnętrzne i wewnętrzne determinanty budowy trwałej przewagi
konkurencyjnej ............................................................................................................. 32
2.2. Zasoby niematerialne a funkcja personalna .......................................................... 36
2.3. Znaczenie wiedzy we współczesnych procesach gospodarczych ......................... 38
2.4. Kapitał ludzki a kapitał intelektualny organizacji ................................................ 46
2.5. Pomiar gospodarki opartej na wiedzy ................................................................... 53
2.6. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 53
2.7. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 56
Rozdział 3
Demografia jako nauka o ludności i kapitale ludzkim
3.1. Istota demografii ................................................................................................... 60
3.2. Wybrane teorie demograficzne ............................................................................. 63
3.3. Miary w gospodarowaniu kapitałem ludzkim ..................................................... 69
3.4. Podstawowe mierniki i wskaz
niki dotyczÄ…ce demografii ..................................... 71
3.5. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 76
HTTP://GKL.GLT.PL/
Gospodarowanie kapitałem ludzkim
4
Rozdział 4
Rynek pracy i segmentacja a struktura kapitału ludzkiego
4.1. Istota rynku pracy ................................................................................................. 77
4.1.1. Strona podaży na rynku pracy ........................................................................... 78
4.1.2. Strona popytu na rynku pracy ........................................................................... 79
4.1.3. Równowaga i stany nierównowagi na rynku pracy ........................................... 81
4.2. Struktura kapitału ludzkiego a segmentacja rynku pracy ..................................... 83
4.3. Bezrobocie ............................................................................................................ 89
4.3.1. Czynniki generujÄ…ce bezrobocie ........................................................................ 90
4.3.2. Mierniki bezrobocia ........................................................................................... 91
4.3.3. Rodzaje bezrobocia ............................................................................................ 96
4.3.4. Skutki bezrobocia .............................................................................................. 98
4.3.5. Metody ograniczenia bezrobocia ....................................................................... 100
4.4. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 105
4.5. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 106
Rozdział 5
Migracje we współczesnym świecie
5.1. Istota migracji  podstawowe definicje i podziały ............................................... 111
5.2. Wybrane koncepcje migracyjne w świetle teorii ekonomicznych ........................ 115
5.3. Skutki migracji ...................................................................................................... 122
5.4. Podstawowe mierniki i wskaz
niki dotyczÄ…ce migracji ......................................... 125
5.5. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 129
5.6. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 130
Rozdział 6
Edukacja i kształcenie
6.1. Charakterystyka ogólna systemu edukacji ............................................................ 133
6.2. System szkolnictwa wyższego i polityka edukacyjna w Polsce ........................... 135
6.3. Publiczne i indywidualne inwestycje w kształcenie oraz efekty tych inwestycji . 137
6.3.1. Społeczne/publiczne ekonomiczne koszty i efekty kształcenia ......................... 139
6.3.2. Społeczne/publiczne quasi ekonomiczne i pozaekonomiczne efekty
kształcenia .................................................................................................................... 144
6.3.3. Indywidualne koszty kształcenia ....................................................................... 147
6.3.4. Indywidualne ekonomiczne efekty kształcenia ................................................. 150
6.3.5. Indywidualne pozaekonomiczne efekty kształcenia .......................................... 151
6.4. Ryzyko inwestycji w kształcenie .......................................................................... 153
6.5. Kształcenie ustawiczne ......................................................................................... 155
HTTP://GKL.GLT.PL/
Spis treści
5
6.6. Podstawowe mierniki i wskaz
niki dotyczące edukacji i kształcenia .................... 157
6.7. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 158
6.8. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 160
Rozdział 7
Zdrowie jako komponent kapitału ludzkiego
7.1. Zdrowie jako element składowy kapitału ludzkiego ............................................ 162
7.2. Wpływ zdrowia na wydajność pracy i wzrost gospodarczy ................................. 163
7.3. Podstawowe miary dotyczÄ…ce zdrowia ................................................................. 165
7.4. Literatura wykorzystana w pracy .......................................................................... 167
Rozdział 8
Programy rozwoju kapitału ludzkiego w UE
8.1. Program Operacyjny Kapitał Ludzki .................................................................... 168
8.2. Pomoc zagraniczna w zakresie rozwoju zasobów ludzkich do 2007 roku ........... 178
8. 2.1. Pomoc przedakcesyjna ...................................................................................... 178
8.2.2. Pomoc zagraniczna w zakresie rozwoju zasobów ludzkich w latach 2004 
2006 ............................................................................................................................. 182
8.3. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 186
Rozdział 9
Gospodarowanie kapitałem ludzkim w organizacji
9.1. Funkcja personalna współczesnych organizacji ................................................... 187
9.2. Obszary gospodarowania kapitałem ludzkim w organizacji ................................ 188
9.2.1. Planowanie personalne ...................................................................................... 188
9.2.2. Dobór personelu ................................................................................................. 191
9.2.3. Ocenianie personelu ........................................................................................... 193
9.2.4. Motywowanie personelu .................................................................................... 196
9.2.5. Rozwój personelu .............................................................................................. 199
9.2.6. Ruch pracowniczy .............................................................................................. 202
9.3. Wpływ funkcji personalnej na kształtowanie kapitału ludzkiego
i intelektualnego organizacji ........................................................................................ 202
9.4. Pomiar funkcji personalnej w organizacji ............................................................ 205
9.5. Literatura wykorzystana w rozdziale .................................................................... 207
9.6. Literatura uzupełniająca ........................................................................................ 209
HTTP://GKL.GLT.PL/
Gospodarowanie kapitałem ludzkim
6
Spis rysunków i tabel ......................................................................................... 216
Notka o autorach ................................................................................................ 218
HTTP://GKL.GLT.PL/
WPROWADZENIE
Kapitał ludzki w literaturze definiuje się jako zasób wiedzy, umiejętności,
zdrowia, motywacji do pracy itp. tkwiących w człowieku. Jego duże znaczenie
wynika głównie z silnych związków między wzrostem wydajności pracy a
konkurencyjnością przedsiębiorstw i bogactwem danego kraju. Ta zależność
stworzyła przesłanki do uznawania pracy ludzkiej za główne bogactwo kraju. W
konsekwencji na wzrost tego bogactwa w dużym stopniu wpływa jakość kapitału
ludzkiego. Im jest ona wyższa, tym wykonywana praca może być bardziej wydajna
i złożona, a to determinuje wartość dodaną i w efekcie rozwój społeczno-
gospodarczy kraju. Stąd też kapitał ludzki jest ważnym czynnikiem
konkurencyjności organizacji i gospodarek.
Zainteresowanie problematyką kapitału ludzkiego stale wzrasta. Świadczy o
tym stale rosnąca liczba publikacji, referatów konferencyjnych oraz opracowań
empirycznych w krajowej, jak i światowej nauce. O randze problematyki kapitału
ludzkiego świadczy również włączenie do programu studiów ekonomicznych
poruszanych w niniejszej publikacji zagadnień w ramach wyodrębnionego
przedmiotu  Gospodarowanie kapitałem ludzkim . Praca ta może stanowić
wykład wiedzy dla studiujących ten przedmiot, może także stanowić
wielowymiarowe kompendium wiedzy dla teoretyków i praktyków
zainteresowanych problematyką kapitału ludzkiego.
Problematyka miejsca człowieka gospodarującego w procesach
ekonomicznych jest stale obecna i ugruntowana w historycznym rozwoju myśli
ekonomicznej. Jednak w dziełach klasycznych jest ona prezentowana niejako przy
okazji rozważań, które można umieścić w dominującym nurcie. Dopiero lata
sześćdziesiąte XX wieku przyniosły rewolucyjne wręcz zmiany w tym zakresie -
zmianę perspektywy. Prace Beckera, Schultza i Mincera wyznaczyły nowy sposób
rozpatrywania działań dotychczas postrzeganych jako konsumpcja i z
ródło kosztów
(np. personalnych), włączając w rozważania kwestię korzyści a zatem i
rentowności działań, traktowanych odtąd jako inwestycje w kapitał ludzki.
Przywołani Autorzy wyznaczyli główne obszary inwestycji w kapitał ludzki 
sferę: zdrowia, szkolenia, edukacji i kształcenia, migracji przestrzennych oraz
pozyskiwania informacji o rynku pracy czy, w szerszej perspektywie, również sferę
HTTP://GKL.GLT.PL/
Gospodarowanie kapitałem ludzkim
8
badań naukowych. Wyznaczyli tym samym obszary zainteresowań teoretyków i
praktyków zajmujących się problematyką kapitału ludzkiego. Ta systematyka pól
badawczych została wykorzystana również przy konstrukcji struktury niniejszej
publikacji.
Rozwój i rozpowszechnienie się teorii kapitału ludzkiego miały niebagatelny
wpływ na wiele innych dziedzin głównie w obszarze nauk ekonomicznych, ale
również i nauk o zarządzaniu  na teorię: rynku pracy, konkurencyjności, kapitału
intelektualnego, zarzÄ…dzania wiedzÄ… czy zarzÄ…dzania zasobami ludzkimi. Ten fakt
również stanowił istotną przesłankę przy konstrukcji struktury pracy, której celem
było:
" przedstawienie problematyki kapitału ludzkiego jako fenomenu
wielowymiarowego, w możliwie najpełniejszym zakresie perspektyw,
" ukazanie roli kapitału ludzkiego jako determinanty rozwoju ekonomicznego,
" zapoznanie czytelników z instrumentarium kształtowania i pomiaru kapitału
ludzkiego.
Praca ma charakter teoretyczny, a jej strukturę tworzy 9 rozdziałów. W
rozdziale pierwszym opisano podstawowe zagadnienia związane z kapitałem
ludzkim. Zdefiniowano to pojęcie oraz przedstawiono rozwój myśli o kapitale
ludzkim w teorii ekonomii z wyszczególnieniem rozwoju teorii kapitału ludzkiego
w Polsce. W drugim rozdziale przedstawiono wpływ teorii kapitału ludzkiego na
wybrane dziedziny nauk ekonomicznych  teorie: konkurencyjności, kapitału
intelektualnego czy zarzÄ…dzania wiedzÄ…. W rozdziale trzecim przedstawiono
demografię jako naukę o ludności i kapitale ludzkim, jednocześnie wskazując na
interdyscyplinarność tej dziedziny oraz scharakteryzowano wybrane teorie
demograficzne próbujące objaśnić zachodzące procesy ludnościowe. Rozdział
czwarty koncentruje siÄ™ na zagadnieniach zwiÄ…zanych z rynkiem pracy, ukazujÄ…c
jego istotę, stany równowagi i nierównowagi, ze szczególnym zaakcentowaniem
problematyki bezrobocia oraz przybliża problematykę segmentacji rynku pracy.
Rozdział piąty przedstawia podstawowe definicje i podziały migracji oraz wybrane
koncepcje migracyjne próbujące wyjaśnić zjawisko migracji w świetle teorii
ekonomicznych. W szóstym rozdziale opisano zagadnienia związane z edukacją,
przy czym szczególną uwagę zwrócono na koszty i efekty kształcenia w skali
mikro i makro. W rozdziale siódmym przedstawiono kwestię szeroko
rozumianego zdrowia, jako czynnika wpływającego na wydajność pracy i wzrost
gospodarczy. W rozdziale ósmym dokonano charakterystyki programów unijnych
w obszarze zasobów ludzkich obowiązujących obecnie, jak i tych, które
HTTP://GKL.GLT.PL/
Wprowadzenie
9
realizowane były w Polsce do roku 2007 tj. w okresie przedakcesyjnym i w
pierwszych dwóch latach naszego członkostwa w Unii Europejskiej. W ostatnim
rozdziale skoncentrowano się na problematyce gospodarowania kapitałem ludzkim
w organizacji. Określono wpływ funkcji personalnej na kształtowanie kapitału
ludzkiego i intelektualnego organizacji. Przedstawiono również główne obszary
kształtowania i rozwijania jej potencjału kadrowego.
Analizując strukturę pracy warto zwrócić uwagę na jej dwa nowatorskie
aspekty. W pracy przedstawiono, przy okazji prezentacji kolejnych grup zagadnień,
propozycję spójnego systemu pomiaru kapitału ludzkiego w wymiarze mikro- i
makroekonomicznym. Dodatkowo w bibliografiach, przygotowywanych oddzielnie
dla każdego z rozdziałów, obok z
ródeł przywołanych w pracy, w uzupełnieniu
przedstawiono także wykaz innych najważniejszych pozycji literatury krajowej tak,
aby praca ta stała się wielopłaszczyznowym przeglądem bibliograficznym
literatury poświęconej problematyce kapitału ludzkiego.
Oddając powyższą publikację do rąk naszych Czytelników - wyrażamy
jednocześnie nadzieję, że ze względu na jej wszechstronność, praca spotka się z
zainteresowaniem nie tylko specjalistów zajmujących się tą problematyką, ale i
studentów studiów ekonomicznych oraz słuchaczy studiów podyplomowych i
doktoranckich.
Książkę tę dedykujemy Pani prof. zw. dr hab. Danucie Kopycińskiej,
Kierownikowi Katedry Mikroekonomii na Wydziale Nauk Ekonomicznych i
Zarządzania Uniwersytetu Szczecińskiego w latach 1991 - 2010, w podziękowaniu
za wieloletnią owocną współpracę oraz inspirację dla naszych badań.
Autorzy
HTTP://GKL.GLT.PL/
ROZDZIAA
1
TEORIA KAPITAA
U LUDZKIEGO
1.1. Początki myśli o kapitale ludzkim  poglądy ekonomistów klasycznych
Pierwsze koncepcje przypisujące pracy właściwości tworzenia bogactwa
pojawiły się w krajach Europy Zachodniej na przełomie XVI i XVII wieku, czyli
jeszcze w przednaukowym okresie rozwoju myśli ekonomicznej. Dostrzeżono
wówczas, w okresie zwanym merkantylizmem, rolę wiedzy i umiejętności we
wzroście wydajności pracy, skutkującym wzrostem eksportu, a przez to bogactwa
kraju (Mun, 1958, s. od 222). Dopiero jednak u ekonomistów klasycznych
kwalifikacje, składające się głównie z wykształcenia i umiejętności, stały się
częścią zwartej teorii ekonomicznej.
W XVII, a jeszcze bardziej w XVIII wieku, na skutek rozwoju przemysłu, w
gospodarce krajów szybciej rozwijających się, szczególnie w Anglii i Francji,
zaczęły dominować procesy produkcji, zastępując częściowo procesy cyrkulacji
dóbr. Jednocześnie wzrost gospodarczy kraju wiązano ściśle z rozwojem produkcji,
a nie jak poprzednio z eksportem. Spowodowało to zwrócenie większej uwagi na
czynnik produkcji zwany pracą i uznanie go za główne bogactwo kraju. To z kolei
spowodowało większe zainteresowanie jakością pracy, a dokładniej 
kwalifikacjami.
Analizując kwestie roli kwalifikacji i edukacji w gospodarce szczególną
uwagę, wśród ekonomistów klasycznych, należy zwrócić na poglądy A. Smitha,
J.B. Saya, J.S. Mill i A. Marshalla. Należy jednak wspomnieć, że już W. Petty,
prekursor ekonomii klasycznej uważał, że kształcenie jest podstawą dobrobytu i
postępu gospodarczego. Przypisywał on dużą rolę czynnikowi ludzkiemu w
rozwoju danego kraju. Dla W.Petty ego zasoby zawarte w człowieku są
odnawialne i możliwe do rozwijania, a nie wyczerpywalne, jak ma to miejsce z
czynnikami naturalnymi. Autor uważał, że o wartości człowieka (któremu
przypisywał również pieniężny wymiar) decydują: wykonywany zawód, wiek, stan
zdrowia i umiejętności (Petty, 1958, s. 563-573). Jednakże jeszcze większe
zainteresowanie jakością pracy i kwalifikacjami wykazali póz
niejsi ekonomiści, w
HTTP://GKL.GLT.PL/