Waldemar Tyc
ROZDZIAA
14
KAPITAA
LUDZKI JAKO ZASÓB CZYNNIKÓW WYTWÓRCZYCH
Ekonomiści definiują zasób jako wielkość ekonomiczną, którą mierzy się w danym
punkcie czasowym, w odróżnieniu od strumienia, czyli zmiany pewnej wielkości
ekonomicznej, mierzonej od początku do końca okresu. Definicje te pozwalają sprecyzować
pojęcie nakładów rozumianych jako strumień dóbr i pracy, stosowanych w procesie
gospodarczym oraz wyników - strumień dóbr konsumpcyjnych lub produktów uzyskanych
w rezultacie procesu wytwarzania.
J Barney zasobem nazywa każdy organizacyjny, fizyczny i materialny atrybut, który
pozwala na tworzenie i implementację strategii w celu poprawy efektywności rynkowej1.
Zasoby mogą być zarówno materialne jak i niematerialne, uwidocznione w bilansie lub nie
oraz znajdować się wewnątrz organizacji lub poza nią. Zaś wartość zasobów realizowana
i weryfikowana jest pośrednio lub bezpośrednio na rynku. Aby zasoby miały zdolność do
generowania wartości winny spełniać następujące warunki:2
" powinny poddawać się konwersji, co oznacza, że muszą się dać wykorzystać do osiągania
przewagi lubi zażegnania zagrożenia,
" powinny być dobrem rzadkim, a co za tym idzie nie mogą być równie łatwo dostępne dla
wszystkich;
" powinny być trudne do imitacji;
" powinny nie posiadać idealnych substytutów.
Zasoby czynników wytwórczych są środkami niezbędnymi dla organizacji i skutecznego
prowadzenia procesów wytwórczych. Stosując je, wytwórcy przekształcają zasoby dane przez
przyrodę w taki sposób, aby otrzymywane produkty (dobra) miały cechy umożliwiające
zaspokojenie potrzeb. Zasobami czynników wytwórczych są, co najmniej cztery ich grupy:
" ziemia i jej zasoby, obejmujące zarówno powierzchnię ziemi wykorzystywaną
gospodarczo, jej walory i użytki jak i zawartość jej wnętrza (np. kopaliny);
" praca (określana niekiedy jako tzw. siła robocza), tj. ogół fizycznych, psychicznych
i intelektualnych zdolności człowieka do świadczenia usług w działalności gospodarczej;
" kapitał to wartość, która zastosowana przynosi właścicielowi dochód oraz ma zdolność
pomnażania wartości. To czynnik wytwórczy używany do zwiększania produktywności
innych zasobów.3 Może mieć postać kapitału realnego (rzeczowego) - budowle, maszyny
i urządzenia produkcyjne, zapasy itp. zasoby dóbr produkcyjnych. Może także
występować w formie kapitału finansowego, który przyjmuje postać pieniędzy, papierów
wartościowych, tytułów do dochodu. Pojęcie kapitału jest czysto funkcyjne, to znaczy, że
o tym, czy jakaś wartość jest kapitałem decyduje funkcja, jaką spełnia  funkcja
przynoszenia dochodu.
" przedsiębiorczość, czyli zdolność do odkrywania intratnych obszarów gospodarowania i
łączenia czynników wytwórczych w efektywne kombinacje, czy też cecha człowieka lub
1
J.Barney, Firm Resources and Sustained Competetive Advantage, Journal of Management, 17(1)/1991, s.99-
120.
2
Por.: R.K.Srivastava, T.A.Shervani, L.Fahey, Market-Based Assets and Shareholder Value: A Framework for
Analysis, Journal of Marketing, 1/98, s.4.
3
The Oxford Dictionary for the Business World, Oxford University Press, 1993, s.117.
Waldemar Tyc
130
organizacji przejawiająca się w poszukiwaniu i stosowaniu nowych rozwiązań
wymagających inicjatywy i pomysłowości a także skłonność do brania na siebie ryzyka i
odpowiedzialności za swoje decyzje oraz działanie.
Zasobem, który łączy w sobie kapitał, pracę i przedsiębiorczość jest kapitał ludzki, przez
który rozumie się wiedzę, nawyki, zdrowie i zdolności człowieka, które przyczyniają się do
wzrostu jego zdolności produkcyjnej.4 Teoretycznie, kapitał ludzki wskazuje również na
pewne podobieństwa z ziemią jako zasobem. Podobnie jak ziemia różni się jakością, zaś
inwestycje mogą tą jakość podnosić, może dyskontować korzyści z lokalizacji (migracje), a
wielu wypadkach, z racji sztywności podaży może otrzymywać rentę ekonomiczną. Jest on
formą kapitału, dlatego że jest z
ródłem obecnych i przyszłych dochodów lub przyszłego
zadowolenia. Określa on zdolność do pracy i możliwości dostosowawcze do zmian
w otoczeniu oraz sprzyja kreacji nowych rozwiązań (przedsiębiorczość). Jest on ludzki,
dlatego że jest częścią składową człowieka.5 Zasób kapitału ludzkiego jest w dużej mierze
zdeterminowany genetycznymi cechami populacji, ale zasób ten można powiększać
i wzbogacać dzięki inwestycjom w potencjał biologiczny i intelektualny człowieka. Celem
tych inwestycji jest kreowanie warunków dla przynoszenie dochodów (korzyści)
w przyszłości. Człowiek nie może oddzielić od siebie kapitału, który jest w nim ucieleśniony
i który jemu towarzyszy zawsze, niezależnie od rodzaju działalności, jaką prowadzi. Stanowi
to o istotnej odrębności sposobu, w jakiej funkcjonuje kapitał ludzki i w jakim funkcjonuje
kapitał rzeczowy. W przypadku kapitału ludzkiego koszt alternatywnego zastosowania
zawsze dotyczy całego zasobu kapitału. Dzieje się tak, dlatego, gdyż człowiek nie alokuje
cząstek tego kapitału między różne zastosowania, jak może czynić w przypadku kapitału
rzeczowego i finansowego, ale alokuje cały posiadany zasób kapitału ludzkiego w czasie
rozdzielnym między różne zastosowania (nawet wtedy, gdyby zasób ten miał być w danym
zastosowaniu w danym okresie bezużyteczny). Odkrycie to dało podstawę budowy przez G.S
Beckera teorii alokacji czasu i dóbr w czasie6.
Pomiary wartości kapitału ludzkiego odwołują się albo do metody kosztowej (E. Engel,
T.W Schultz), która szacuje wartość skumulowanych wydatków na działania zaliczane do
inwestycji w człowieka, albo do metody dochodowej, w której szacuje się aktualną wartość
strumienia oczekiwanych dochodów (W. Petty, 1699; R. Nicholson, 1891; J.M. Clark, 1931;
Z. Griliches, D. Jorgenson, A. Pachon, 1981 Wartość kapitału ludzkiego oblicza się w celu
określenia  pełnego bogactwa kraju , start z tytułu emigracji i wojen (J.M. Clark), celów
ubezpieczeniowych i legislacyjnych (określa wielkość odszkodowań  L. Dublin, A. Lotka).7
Kapitał ludzki jest z
ródłem powstawania wiedzy w organizacji, stąd też jest kapitałem:
umiejętności, motywacji oraz kapitałem zadań. Kategorią ściśle związaną z kapitałem
ludzkim jest kapitał intelektualny (intellectual capital), który tworzy niematerialną
infrastrukturę do powstawania i wykorzystania kapitału ludzkiego. Pojęcie kapitału
intelektualnego zostało po raz pierwszy wysunięte przez J.K. Galbraitha pod koniec lat 60-
tych. Oznaczało on wtedy intelektualną własność jednej osoby. Współcześnie kapitał
intelektualny określany jest jako niematerialne zasoby organizacji (przedsiębiorstw, rodzin,
gospodarstw domowych). Kapitał intelektualny to zdolność organizacji do transferu wiedzy
i jej aplikacji, co w połączeniu z kulturą organizacji może owocować możliwością tworzenia
nowej wiedzy na użytek własny i innych. Kapitał intelektualny organizacji tworzą jej
4
Koncepcja kapitału ludzkiego powstała na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku, na
gruncie ekonomii neoklasycznej. Do twórców tej teorii należą: G. Becker, T. Schultz, B.Weisbrod, J. Mincer,
W.L. Hansen. W latach póz
niejszych wkład w rozwój tej teorii wnieśli: S. Bowles, Y. Weiss, F. Welch i inni.
5
T. Schultz: Human capital, Policy Issues and research Opportunities w: T.W Schultz, Human resources, Fiftieth
Anniversary Colloqium VI, New York 1972, s.5
6
R. Domański: Kapitał ludzki: w Multimedialna Nowa Powszechna Encyklopedia PWN 2000.
7
Tamże.
Kapitał ludzki jako zasób czynników wytwórczych
131
członkowie (pracownicy, domownicy), ale również otoczenie, w której organizacja
funkcjonuje, stosunki międzyludzkie, struktury i styl zarządzania oraz zdolność do uczenia się
i przetrwania. Mamy więc do czynienia z wartościami niematerialnymi.
Szukając analogii z bilansem8 zasoby czynników wytwórczych, w tym kapitał ludzki,
stanowią aktywa. Ich zużycie określa koszty, stanowią więc one stronę  produkcji a nie
z
ródeł finansowania czy też wytworzonej dzięki nim nowej wartości.
W tradycyjnym ujęciu księgowym istnienie wartości niematerialnych znalazło
odzwierciedlenie pod postacią pozycji po stronie aktywów zwanej goodwill. Pozornie
 goodwill może wydawać się pojęciem tożsamym z kapitałem intelektualnym. Jednakże
według H.T.Johnsona 9 goodwill dotyczy niezwykłych, ale rzeczywistych zasobów podczas,
gdy kapitał intelektualny dotyczy bardziej ulotnych  przymiotów takich jak np. zdolność
organizacji do uczenia się i adaptacji. Stąd też kapitał intelektualny klasyfikowany jest po
stronie pasywów. Kapitał intelektualny umiejscowiony po stronie pasywów opiera się na
założeniu, że jest on pożyczony od członków organizacji (akcjonariuszy, klientów
i pracowników, domowników itd.), reprezentuje za tym wartości ukryte (hidden values), zaś
jego odpowiednikiem w aktywach jest goodwill.10 Tak więc aktywa składają się z kapitału
rzeczowego, ludzkiego i finansowego (aktywa właściwe) oraz kapitału niefinansowego
(goodwill, kompetencja, technologia). Po stronie pasywów mamy z
ródła finansowania
majątku (dług) oraz wartości ukryte (kapitał intelektualny).
Kapitał ludzki jest częścią składową człowieka, jest wartością, która zastosowana
przynosi właścicielowi dochód (korzyść) oraz wartością mającą zdolność do osiągania
i pomnażania dochodów i innych korzyści. Ten komplementarny czynnik wytwórczy
w znacznym stopniu umożliwia oraz zwiększa produktywność innych zasobów. To zasób
określający zdolność i umożliwiający dokonywanie korzystnych wyborów oraz zdolność do
pracy. Kapitał ludzki jest zasobem sprzyjającym kreowaniu nowych rozwiązań. Wartość
kapitału ludzkiego w znacznej mierze determinują genetyczne cechy populacji oraz
różnorodne transfery międzypokoleniowe, jednakże można jego powiększać i doskonalić
dzięki inwestycjom w potencjał biologiczny, intelektualny oraz społeczny. Inaczej mówiąc
części składowe kapitału ludzkiego podzielić można na wrodzone (otrzymane) i nabyte.
Typowym przykładem zdolności i talentów wrodzonych jest szybkość kojarzenia
i przyswajania wiedzy, komunikatywność, otwartość, łatwość nawiązywania kontaktów,
zdolność do wykorzystania posiadanych i nabywanych umiejętności, czyli szeroko rozumiana
inteligencja. Inteligencja może być jednak doskonalona i wzmacniana w procesie kształcenia.
Za inteligencje odpowiedzialne są zmiany w mózgu człowieka a przede wszystkim
wykorzystanie możliwości lewej półkuli mózgowej, prawego płatu skroniowego oraz
przednia część kory nowej.11 Do poziomu mierzenia inteligencji używa się wskaz
nika
inteligencji IQ  Intelligence Quotient.12 Tradycyjne testy na inteligencję nie odpowiadają na
pytanie czy człowiek jest mądry czy głupi, lecz wskazują na pewne niedoskonałości
w kojarzeniu czy zapamiętywaniu zdarzeń. Wysokie IQ nie musi też oznaczać kompetencji
w określonej dziedzinie. Ważna jest w tym wypadku umiejętność wykorzystania inteligencji
8
System podwójnego księgowania został stworzony w 1494 przez włoskiego mnicha Luca Pacioli.. Arkusz
bilansu przyjął swą obecną formę w 1868 roku.
9
Wywiad z autorem ukazał się w Los Angeles Times w 1995. Patrz: L.Edvisson, M.S.Malone, Intellectual
Capital, Judy Piatkus Limited, London, 1997, s.4.
10
A. Fazlagic, W. Kurowski: Kapitał intelektualny  przyszłość zarządzania przedsiębiorstwem, maszynopis
powielony.
11
K. Kwaśniewicz. Mózg, w: Świat Nauki, nr 8/2002
12
Stosunek wieku umysłowego do wieku życia, pomnożony przez 100. Iloraz Inteligencji IQ wyznacza się na
podstawie procedury porównania wyniku badania testowego, osiągniętego przez dana osobę z rozkładem
wyników w populacji. Iloraz Inteligencji IQ danej populacji ma rozkład normalny ze średnia 100. Większość
wyników mieści się w przedziale 85-115.
Waldemar Tyc
132
dla osiągania własnych celów. Nie jest także regułą, że najzdolniejsi intelektualnie ludzie
zawsze odnoszą sukcesy w życiu zawodowym i prywatnym. Z całą jednak pewnością
powiedzieć można, że inteligencja sprzyja w odniesieniu sukcesu.
Claus Claus Młller wyróżnił następujące rodzaje inteligencji:13
" lingwistyczna, czyli zdolności językowe;
" logiczno - matematyczna, czyli zamiłowania matematyczne, rozwiązywanie problemów
logicznych;
" muzyczna, czyli słuch muzyczny;
" fizyczno - kinetyczna, czyli koordynacja ruchowa, zdolności do majsterkowania;
przestrzenna, umożliwiająca orientację w trzech wymiarach, dająca umiejętność trafienia
do określonego punktu w terenie;
" interpersonalna, która dotyczy relacji z ludz
mi - zdolności słuchania i rozumienia tego, co
mówią inni. Ma ona dwa wymiary: odczytywanie emocji innych ludzi, budowanie relacji
z innymi ludz
mi. Odczytywanie emocji innych ludzi jest trudne, ponieważ podstawowym
narzędziem jest słuchanie. Z czterech sposobów komunikowania: mówienia, czytania,
pisania, słuchania, tego ostatniego nie obejmuje wykształcenie człowieka. Wyróżnić
można pięć rodzajów słuchania: ignorowanie; udawanie, że słuchamy; słuchanie
selektywne - jeśli słyszymy coś co już znamy, to traktujemy to jako tę samą wiadomość;
słuchanie uważne; słuchanie empatyczne - słucham i rozumiem, co czuje mówiący.
Fundamentem budowania relacji z innymi ludz
mi jest zaufanie, a pierwszym krokiem do
jego okazania jest słuchanie empatyczne.
" emocjonalna (intrapersonalna) - dotyczy wnętrza człowieka i zarządzania swoimi
emocjami. Posiada ona trzy wymiary: znajomość własnych emocji, kontrolowania emocji
oraz samomotywacja. Ludzie potrzebują kogoś, kto ich będzie motywował zarówno w
życiu zawodowym (szef), jak i prywatnym (współmałżonek, rodzice itp). Znajomość
własnych emocji - umiejętność identyfikowania swoich uczuć
w momencie ich stawania się i rozpoznawanie ich wówczas, gdy je odczuwamy. Emocja
to reakcja na to, co odbieramy za pośrednictwem zmysłów (słuch, smak, węch, dotyk,
wzrok). Karol Darwin wyróżnił ich sześć: gniew, strach, wstręt, zaskoczenie, zadowolenie
(radość), smutek. Wiliam James rozszerzył Darwinowski zakres podstawowych emocji do
ośmiu: gniew, strach, miłość, nienawiść, szczęście, smutek, wstyd, duma. Kontrolowanie
emocji, to zarządzanie nimi tak, aby nie obróciły się przeciwko człowiekowi. Tylko od
człowieka zależy odpowiednia reakcja na każdą sytuację. Pod względem postawy wobec
różnych zdarzeń ludzie są: reaktywni - ograniczają się do reagowania na to, co się im
przydarza i często twierdzą, że nad niczym nie mają kontroli, ponieważ to świat
zewnętrzny ich kontroluje lub są proaktywni co oznacza, że potrafią wyjść naprzeciw
sytuacji, dostrzec w niej swoją szansę i świadomie wybrać reakcję zamiast tracić energię
na szukanie odpowiedzialności za ich los w otoczeniu.
Współcześnie coraz większą wagę i znaczenie przypisuje się rozwojowi emocjonalnemu
i psychicznemu człowieka. Inteligencja emocjonalna, decyduje w większym stopniu
o karierze zawodowej niż tak zwana inteligencja racjonalna, określana jako IQ II, a także
bardziej niż kompetencje merytoryczne, zdobyte w trakcie procesu kształcenia. Dzięki
obserwacji najprostszych emocji w ruchach, gestach, intonacji, mimice twarzy rozmówcy;
które na całym świecie wśród różnych grup etnicznych i kulturowych są tożsame, człowiek
uczy się wrażliwości, empatii, odczuwania wspólnych emocji. Może kontrolować przejawy
aprobaty, sympatii czy wręcz przeciwnie, wychwytywać sygnały ostrzegawcze o nieufności
z drugiej strony, wrogości czy nieszczerych zamiarach. Ta otoczka bezpośrednich
13
C. Młller: Strategiczne zarządzanie kapitałem ludzkim kluczem do sukcesu organizacji. W : TMI Newsletter,
Punkt widzenia, nr 2
Kapitał ludzki jako zasób czynników wytwórczych
133
niewerbalnych relacji, posiada niekiedy większe znaczenie informacyjne niż sam werbalny
przekaz.14
Kapitał ludzki jako część składowa człowieka, ujawnia się w zdrowiu i urodzie. Uroda
jest kapitałem, którego zastosowanie przynosi właścicielowi różnorodne korzyści. Dotyczy to
w równej mierze kobiet, co i mężczyzn oraz ma zastosowanie tak w świecie biznesu jak
i w życiu rodzinnym. Przy czym uroda nie zawsze musi iść w parze z innymi przymiotami
kapitału ludzkiego. Zdrowie jest niezbędnym warunkiem korzystania z kapitału ludzkiego
oraz ma wpływ na jego jakość i czas wykorzystywania.
Wśród elementów składowych kapitału ludzkiego istotne znaczenie odgrywa nazwisko,
stanowiące parametr efektywnej symboliki kapitału. Nazwisko jest częścią transferów
międzypokoleniowych i zwykle dziecko przyjmuje nazwisko ojca. Wraz z nazwiskiem
przejmuje tradycje, a wraz z nią sukcesy i porażki rodziny. Można powiedzieć, że znane
nazwisko ułatwia życie i zwiększa szanse osiągnięcia sukcesu. Następuje tu bowiem
dyskontowanie przewag wcześniejszych pokoleń. Oczywiście nic nie jest dane raz na zawsze
stąd człowiek ma możliwość w ciągu swojego życia  wyrobić sobie nazwisko, ale również
zaprzepaścić dorobek antenatów.
W świecie biznesu nazwisko należy do jednych z najważniejszych elementów
w budowaniu marki.15 Z formalnego punktu widzenia nazwisko ma tę przewagę, że człowiek
ma prawo do swojego nazwiska, podczas gdy do nazw nie ma. W strategii budowania marki,
nazwisko jest najlepszą gwarancją jakości. Określenie nazwy produktu swoim nazwiskiem
należy do największych wyzwań budowania marki. Własne nazwisko to położenie na szali
powodzenia biznesu, całego swojego indywiduum, całej osobowości. To swego rodzaju być
albo nie być.16
Niekwestionowanym determinantem kapitału ludzkiego jest wiedza (kwalifikacje), która
jest potencjalnym, drzemiącym zasobem jednostek i grup jednostek. Wiedzę, kwalifikacje czy
doświadczenie produkcyjne oraz życiowe zdobywa się w trakcie życia. Są to więc nabyte
elementy składowe kapitału ludzkiego. Umiejętność wykorzystania wiedzy zależy od
predyspozycji (inteligencji, przedsiębiorczości) i doświadczenia człowieka a jej
wykorzystanie często musi być wsparte niezbędną infrastrukturą (laboratoria, sprzęt itp.)
Kapitał ludzki może być tworzony, odtwarzany i powiększany w wyniku inwestycji.
Inwestycje to spożytkowanie dochodu na powiększenie majątku produkcyjnego, który
zostanie użyty w produkcji określonych dóbr i usług. Inwestycje w człowieka to nakłady na
podwyższenie potencjału ludzkiego rozumianego jako zasób możliwości, wiedzy, zdrowia,
urody, mobilności i zdolności wytwórczej człowieka. Celem tych inwestycji jest
powiększanie zdolności człowieka do osiągania nie tylko przyszłych dochodów pieniężnych,
ale także innych fizycznych i psychicznych korzyści. Strumień inwestycji w człowieka
przekształca się w zasób kapitału ludzkiego a nabyte umiejętności stają się kapitałem
trwałym, zawartym w danym człowieku. Nagromadzony w człowieku kapitał niematerialny
pozwala czerpać korzyści nie tylko jego właścicielowi, ale również otoczeniu
(społeczeństwu), w którym żyje. Najważniejszymi formami inwestycji w człowieka są:
" kształcenie i szkolenie produkcyjne, które podnosi poziom wiedzy człowieka, zwiększając
tym samym rozmiary kapitału ludzkiego. Wykształcenie stanowi zasób wiedzy,
umiejętności i zręczności ludzi jak również osiągnięty przez nich poziom kultury, oraz
poziom świadomości politycznej i społecznej. Wykształcenie (podobnie jak zdrowie) jest
jednak dobrem, którego nie można kupić w sensie dokonania transakcji kupna sprzedaży
14
Tamże
15
Nazwisko samo w sobie będące marką, czy też firmą (nazwą) pod którą funkcjonuje przedsiębiorstwo lub
zgromadzony w człowieku kapitał
16
M. Nowoszewski, Symbol doskonały: Markowe nazwisko Opoka, Laboratorium wiary i kultury,33/06/2002
Waldemar Tyc
134
na rynku dóbr i usług. Wykształcenie zdobywa się
w procesie kształcenia obejmującego: uczenie się i nauczanie. Kształcenie człowieka jest
pojęciem obejmującym aspekty: intelektualny, psychologiczny, moralny. Celem
kształcenia są: zdobycie wiedzy, doświadczenia oraz zawodu, przystosowywania się do
życia w społeczeństwie, jak również kształtowanie wolnego i osobistego sądu. Terminu
 uczenie się używa się zarówno w znaczeniu wąskim - dla określenia świadomego
i zamierzonego zdobywania wiadomości i umiejętności, jak i w znaczeniu szerokim - dla
określenia zarówno uczenia się zamierzonego, jak i niezamierzonego (mimowolnego).
Dzięki uczeniu się, człowiek poznaje nowe formy zachowania się i działania oraz
modyfikuje zachowania i działania nabyte wcześniej. Wskutek tego opanowany zostaje
cały system wiadomości, umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń, przekonań. Tak więc w
procesie uczenia się człowiek zdobywa wiedzę ale również gromadzi doświadczenia;
" opieka lekarska, która zmniejsza zachorowalność i śmiertelność a tym samym przedłuża
okres jego funkcjonowania;
" nabywanie, korekcja i dbałość o urodę, stanowiącą swoistego rodzaju  opakowanie
kapitału ludzkiego, zwiększające konkurencyjność rynkową człowieka tak na rynku
małżeńskim jak i rynku pracy. Inwestycje te dotyczą nakładów na higienę, chirurgię
plastyczna, okulistyczną, stomatologiczną (itp.), czy też korzystanie z gabinetów
kosmetycznych, fryzjerskich, z salonów mody itp.;
" działania zwiększające mobilność kapitału ludzkiego (migracja i poszukiwanie informacji
o cenach i dochodach), przyczynia się do przemieszczania ludzi do regionów i gałęzi w
których praca jest lepiej opłacana, to znaczy gdzie wyższa jest cena usługi za kapitał
ludzki;
" rodzenie i wychowywanie dzieci, tworzy kapitał ludzki w następnym pokoleniu.
Nakłady na wykształcenie są inwestycją w człowieka i tak jak każda inwestycja podlegają
procesowi ekonomicznej amortyzacji. Wartość wykształcenia weryfikowana jest przez rynek
w postaci dochodów z pracy. Podobnie jak środek trwały wykształcenie ulega z biegiem
czasu zużyciu. Wyróżnić można dwa zasadnicze rodzaje jego zużycia:
" wynikające z właściwości umysłowych i fizycznych człowieka, które związane jest
z niewykorzystywaniem zdobytego wykształcenia z życiu gospodarczym
i społecznym, tzw. zjawisko wtórnego analfabetyzmu. Głównymi przyczynami tego
zjawiska mogą być niesprzyjające warunki ekonomiczne i społeczne, stanowiące
w dużej mierze czynnik niezależny od wyboru jednostki (trwałe bezrobocie, kalectwo) ale
również wynikające z osobistych pobudek człowieka (rezygnacja z wykonywania zawodu
wykształconych kobiet na rzecz wychowania dziecka i pracy w gospodarstwie
domowym),
" wynikające z postępu naukowo technicznego oraz z postępu w metodach kształcenia.
Zjawiska te powodują, że wykształcenie traci dotychczasową przydatność i ulega
starzeniu. Ten rodzaj zużycia określić można mianem  zużycia moralnego stąd
konieczność ciągłego ponoszenia nakładów na jego utrzymanie i rozwój. Mogą to być
nakłady na: odtworzenie (przypomnienie wiedzy), modernizację (doskonalenie
zawodowe), oraz przekwalifikowanie (inwestycje nowe),
Realnym kosztem wykształcenia jest amortyzacja, stąd też analiza ekonomicznej
efektywności zdobycia wykształcenia musi ją uwzględniać w rachunku kosztów i korzyści.
Stanowi ona, bowiem wyraz wielkości poniesionych wcześniej wydatków na kształcenie.
Inwestycje w kapitał ludzki mają za zadanie stworzenie zdolności do przynoszenia
dochodów w przyszłości. Tak więc proces kształcenia związany jest z ponoszeniem realnych
nakładów pracy i choć nakładów tych nie uwzględnia się w obliczeniach dochodu
narodowego, to z całą pewnością przyczyniają się do zwiększenia bogactwa kraju.
Ekonomiści są zgodni, że wiedza będącą efektem kształcenia jest podstawowym bogactwem
Kapitał ludzki jako zasób czynników wytwórczych
135
gospodarczym oraz najbardziej wartościowym z zasobów niematerialnych.
Dla jakości kapitału ludzkiego istotna jest zdolność do tworzenia, transferu, gromadzenia,
integrowania i wykorzystywania zasobów wiedzy17. Zasoby wiedzy leżą u podstaw
kompetencji a kompetencje leżą u podstaw oferty jaką jednostka, gospodarstwo domowe czy
przedsiębiorstwo ma do zaoferowania na konkurencyjnym rynku. Alokacja kapitału w celach
produkcyjnych oraz praca są działaniami tworzącymi dobrobyt tylko wtedy, gdy koncentrują
się wokół praktycznych zastosowań wiedzy. Stąd też konieczna jest zdolność człowieka
(i organizacji) do antycypacji oraz wykorzystania szans, doskonalenia zasobów wiedzy oraz
wykorzystania kompetencji innych dla alokacji własnych zasobów wiedzy, kwalifikacji oraz
doświadczenia.
Wnioski
Kapitał ludzki jest zasobem, który łączy w sobie kapitał, pracę i przedsiębiorczość.
Stanowi połączenie wiedzy, nawyków, zdrowia i zdolności człowieka, które przyczyniają się
do wzrostu jego zdolności produkcyjnej. Jest on formą kapitału, dlatego że jest z
ródłem
obecnych i przyszłych dochodów lub przyszłego zadowolenia. Określa on zdolność do pracy
i możliwości dostosowawcze do zmian w otoczeniu oraz sprzyja kreacji nowych rozwiązań
(przedsiębiorczość). Jest on ludzki, dlatego że jest częścią składową człowieka.
Pomiary wartości kapitału ludzkiego odwołują się albo do metody kosztowej, która
szacuje wartość skumulowanych wydatków na działania zaliczane do inwestycji w człowieka,
albo do metody dochodowej, w której szacuje się aktualną wartość strumienia oczekiwanych
dochodów. Wartość kapitału ludzkiego oblicza się w celu określenia  pełnego bogactwa
kraju , start z tytułu emigracji i wojen, celów ubezpieczeniowych i legislacyjnych.
Kapitał ludzki jest w znacznej mierze zdeterminowany genetycznymi cechami populacji,
ale zasób ten można powiększać i wzbogacać dzięki inwestycjom w potencjał biologiczny
i intelektualny człowieka. Celem tych inwestycji jest kreowanie warunków dla przynoszenie
dochodów (korzyści) w przyszłości. Strumień inwestycji w człowieka przekształca się
w zasób kapitału ludzkiego a nabyte umiejętności stają się kapitałem trwałym, zawartym
w danym człowieku. Nagromadzony w człowieku kapitał niematerialny pozwala czerpać
korzyści nie tylko jego właścicielowi, ale również otoczeniu (społeczeństwu), w którym żyje.
Człowiek nie może oddzielić od siebie kapitału, który jest w nim ucieleśniony i który jemu
towarzyszy zawsze, niezależnie od rodzaju działalności, jaką prowadzi. Stanowi to o istotnej
odrębności sposobu, w jakiej funkcjonuje kapitał ludzki i w jakim funkcjonuje kapitał
rzeczowy.
Alokacja kapitału w celach produkcyjnych oraz praca są działaniami tworzącymi
dobrobyt tylko wtedy, gdy koncentrują się wokół praktycznych zastosowań wiedzy. Stąd też
konieczna jest zdolność człowieka do antycypacji oraz wykorzystania szans, doskonalenia
zasobów kapitału ludzkiego oraz wykorzystania kompetencji innych dla alokacji własnych
zasobów wiedzy, kwalifikacji oraz doświadczenia.
17
D.J.Teece, Capturing value from Knowledge Assets, California Management Review, Special Issue on
Knowledge and the
Firm, vol.40, nr3, s.75.