1
Filozofia moralna
Zawartość
Wprowadzenie .....................................................................3
BONUM ET MALUM MORALE ......................................6
DOBRO I ZA
O MORALNE................................................6
Bonum .........................................................................6
Dobro ...........................................................................6
Malum..........................................................................9
ZÅ‚o................................................................................9
HABITUS ET VITRUTES ................................................ 11
SPRAWNOÅšCI I CNOTY ................................................ 11
Określenie sprawności ................................................... 11
Sprawności intelektualne ............................................... 13
HABITUS PRINCIPIORUM ............................................ 13
SPRAWNOŚĆ PIERWSZYCH ZASAD POZNANIA ..... 13
SCIENTIA ......................................................................... 14
WIEDZA ........................................................................... 14
SAPIENTIA....................................................................... 15
M
DROŚĆ ....................................................................... 15
SYNDERESIS ET CONSCIENTIA.................................. 17
PRASUMIENIE I SUMIENIE .......................................... 17
PRUDENTIA..................................................................... 20
ROZTROPNOŚĆ .............................................................. 20
ARS ................................................................................... 21
SZTUKA ........................................................................... 21
2
VIRTUTES MORALES .................................................... 22
CNOTY WOLI .................................................................. 22
Określenie cnoty ............................................................ 23
PRUDENCJA .................................................................... 26
ROZTROPNOŚĆ .............................................................. 26
IUSTITIA .......................................................................... 29
SPRAWIEDLIWOŚĆ........................................................ 29
FORTITUDO..................................................................... 32
M
STWO .......................................................................... 32
TEMPERANTIA ............................................................... 34
UMARKOWANIE ............................................................ 34
VITII ET PECCATI .......................................................... 37
WADY I GRZECHY......................................................... 37
3
Wprowadzenie
Pojęcia dobra, celu i szczęścia przeplatają się
nieustannie w nauce moralnej św. Tomasza z
Akwinu, znacząc oczywiście coś innego - lecz
oznaczajÄ…c to samo, mianowicie: osobÄ™. Sam
Akwinata powie, że dobro, cel i szczęście różnią
się w naszym rozumowym ujęciu, lecz nie różnią
siÄ™ realnie - oznaczajÄ… zawsze ten sam byt.
Wyróżnić możemy cztery zasadnicze punkty
Tomaszowej filozofii moralnej.
Pierwszy z nich dotyczy koncepcji osoby.
Tomasz wiąże wyraz
nie rozumność z osobą, w niej
umieszcza naturÄ™ ludzkÄ… i jÄ… czyni podstawÄ…
moralności. Rozumienie osoby, jako istniejącego
bytu jednostkowego o intelektualnej istocie
(Persona rationalis naturae individua substantia
est  jest do słynna definicja osoby, sformułowana
przez Boejusza w VI w. i akceptowana niemal
przez wszystkich do dnia dzisiejszego),
wprowadza w jej obszar relacje osobowe, jako
specyficzne właśnie dla osób wzajemne
powiązania oparte na realności, prawdzie i dobru.
Osoba zatem i relacje osobowe stanowiÄ… punkt
wyjściowy etyki tomistycznej.
Drugim Tomaszowym akcentem, będzie
uwzględnienie sumienia w życiu moralnym
człowieka. Dla Arystotelesa "zamiary są tajne", a
zatem dla badań naukowych niedostępne. Dla
Tomasza, prasumienie stanowi naturalnÄ…
4
intelektualną sprawność odróżniania dobra od zła,
które jest podstawą wszelkich dalszych poczynań
moralnych. Prasumienie jest zatem samÄ… wprost
kwintesencją rozumności człowieka odniesionej do
jego postępowania. Sumienie jest - z kolei -
świadczeniem o naszym postępowaniu,
wymaganiem od nas określonych zachowań oraz
oceną postępowania dokonanego w świetle
znanych nam zasad moralnego postępowania.
Trzecim aspektem oryginalności etyki
tomistycznej jest teoria kontemplacji podobna, jeśli
nie analogiczna, do Arystotelesowskiej koncepcji
szczęścia. Kontemplacja jest w ujęciu św.
Tomasza rozpoznaniem przez intelekt i
akceptowaniem przez wolÄ™ faktu zachodzenia i
trwania relacji osobowych. Jest więc ona -
podobnie jak szczęście u Arystotelesa - wspólnym
działaniem intelektu i woli; z
ródłem szczęścia w
ujęciu Stagiryty jest jednak wewnętrzna
doskonałość, świadcząca o dominowaniu w życiu
ludzkim rozumności jako podstawowej normy
moralnej, z
ródłem kontemplacji są relacje
osobowe, które łączą osoby, a trwając stanowią
spoiwo wszelkich ludzkich wspólnot
CzwartÄ… cechÄ… etyki tomistycznej jest
Tomaszowa koncepcja mądrości. Tomasz sytuuje
mądrość w dziedzinie poznania teoretycznego,
przypisuje jej jednak określanie celów naszego
działania. Odkrycie celu życia ludzkiego jest
poznawczym działaniem teoretycznym i wobec
tego - udziałem mądrości, która jest sprawnością
5
(niekiedy nazywana też i cnotą) poznania
teoretycznego.
Podobną do mądrości sprawnością poznania
w odniesieniu do działalności praktycznej
człowieka jest roztropność. Dziełem roztropności
są prawidłowe wybory środków prowadzących do
wybranego celu. Roztropność więc w sensie
ścisłym jest "kierowniczką" naszego postępowania.
Od niej - zdaniem Tomasza - zależą inne cnoty
moralne.
6
BONUM ET DOBRO I ZA
O
MALUM MORALE MORALNE
Bonum Dobro
Bonum est quod omnia Dobrem jest to, czego
wszyscy pożądają.
appetunt.
Jest to tradycyjne określenie
dobra, występujące już w
Summa Theologiae I,
pismach Arystotelesa.
5, 1.
Tomasz akceptuje to
określenie i wbudowuje je w
swoje własne rozumienie
dobra, jako własności
istnieniowej bytu.
Ipsum esse maxime Istnienie najbardziej ma
habet rationem powód pożądania.
appetibilis. Ipsum esse, Istnienie, o ile może
inquantum est być pożądane, jest
appetibile, est bonum. dobrem.
De Malo 1, 1c.
7
Bonum et ens sund Dobro i byt sÄ… realnie
idem secundum rem, tym samym, a różnią
sed differunt secundum się jedynie w ujęciu
rationem tantum. rozumu.
Warto zwrócić uwagę, że w
Summa Theologiae I,
tym miejscu Tomasz
5, 1.
ustosunkowuje się też do
greckiej koncepcji "dobro-
piękna" (kalokagatia).
Wskazuje na byt jako
"miejsce" jednoczenia siÄ™
piekna i dobra, lecz
przeciwstawia siÄ™
metafizycznemu i
teoriopoznawczemu
utożsamieniu dobra i piękna.
WychodzÄ…c od znanych
definicji Arystotelesa
pokazuje, ze dobro jest
przedmiotem władz
pożądawczych, zaś piękno,
rozumiane jako to, co
oglÄ…dane podoba siÄ™
(ðpulchrum est quod visum
placet)ð, odnosi siÄ™ raczej do
władz poznawczych.
8
Omne ens, inquantum Każdy byt, o ile jest
est ens, est bonum. bytem, jest dobry.
Omne enim ens, Każdy byt jest bytem,
inquantum est ens, est jest w akcie i w pewien
in actu, et sposób [czymś]
quodammodo doskonałym, ponieważ
perfectum, quia omnis każdy akt jest jakąś
actus perfectio doskonałością.
quaedam est. Doskonałość zaś ma
Perfectum vero habet powód bycia
rationem appetibilis, et przedmiotem
boni. pożądania i
[przedmiotem] dobra.
Summa Theologiae I,
5, 3c.
In causando autem W porzÄ…dku
primo invenitur bonum, przyczynowania
et finis, qui movet pierwsze znajduje siÄ™
efficientem; secundo dobro i cel, które
actio efficientis movens poruszajÄ…
ad formam; tertio
sprawiajÄ…cego;ð czymÅ›
advenit forma.
drugim jest sam czyn
poruszajÄ…cy siÄ™ dla
Summa Theologiae I,
uczynienia formy;ð jako
5, 4c.
trzecia zaÅ› przychodzi
forma.
9
Malum ZÅ‚o
Malum est privatio boni. ZÅ‚o jest brakiem dobra.
Jest to  pochodzÄ…ce od
Scriptum super libros
Tomasza  klasyczne
Sententiarum I, d. 36,
określenie zła.
q. 2, 3, in notabili primo
eiusdem capituli
Nullum ens dicitur Żadnego bytu nie
malum, inquantum est nazywa się złem, z
ens, sed inquantum tego powodu, że jest on
coret quodam esse, bytem, lecz dlatego, że
sicut homo dicitus brakuje mu jakiegoÅ›
malus, inquantum caret bytowania, np.
esse virtutis. człowieka nazywa się
złym, gdy brakuje mu
Summa Theologiae I, istnienia cnoty.
5, 3, ad 2.
Malum uno modo Zło można w pewien
potest intelligi id quod sposób rozumieć jako
est subiectum mali, et to, co jest podmiotem
hoc aliquid est: alio
zÅ‚a oraz jako to, co jest;ð
modo potest intelligi
w ten drugi sposób
ipsum malum, et hoc
można rozumieć samo
non est aliquid, sed est
zło, ale nie jako  coś ,
ipsa privatio alicuius
lecz jako sam brak
particularis boni.
jakiegoÅ›
szczegółowego dobra.
De Malo 1, 1c.
10
Actus voluntatis, in Akt woli, który zmierza
quantum fertur in do zła, przyjmuje
malum, recipit rationem powód i nazwę zła.
et nomen mali.
De Malo 1,. ad 4.
Malum non potest esse Zło nie może bytować
nisi in bono. inaczej, jak tylko dzięki
dobru.
De Malo 2c.
Malum causam per se Zło nie może mieć
habere non potest. przyczyny wprost
Relinquitum ergo quod
[ðsamo przez siÄ™]ð.
cuiuslibet mali, bonum
Pozostaje więc
sit causa per accidens.
[ðprzyjąć]ð, że
Defectivum bonum
przypadłościową
esse causam mali.
przyczynÄ…
jakiegokolwiek zła jest
De Malo 1, 3c.
dobro.
11
HABITUS ET SPRAWNOÅšCI I
VITRUTES CNOTY
Określenie sprawności
Habitus dicitur Sprawnością nazywa
dispositio secundum się dyspozycję, której
quam bene vel male ktoÅ› dobrze lub z
le
disponitur dispositum, używa w odniesieniu do
et aut secundum se aut siebie samego albo do
ad aliud. czegoÅ› innego.
Polskie słowo sprawność ma
Summa Theologiae I-II,
węższe znaczenie, niż
49, 1c.
łaciński rzeczownik habitus,
pochodzÄ…cy od czasownika
Akwinata powołuje się na ks.
habere   mieć . Jednakże
IV Metafizyki Arystotelesa
habitus odnoszÄ…ce siÄ™ do
(1022 b 10).
działania  a o takie w etyce
zasadniczo chodzi  stanowiÄ…
dokładnie to, co oznacza
polskie słowo  sprawność .
Habitus medio modo se Sprawność jest czymś
habet inter potentiam et pośrednim pomiędzy
actum.
wÅ‚adzÄ… i [ðjej]ð aktem.
WÅ‚adza ma charakter
Summa Theologiae I-II,
możnościowy w stosunku do
71, 3.
podmiotowanej przez siebie
czynności, która wobec tego
12
ma pozycjÄ™ aktu. Tomasz
wielokrotnie przypomina, że
przeprowadzenie czegoÅ› z
możności do aktu dokonuje
siÄ™ zawsze przez jakiÅ› byt w
akcie. W tym więc wypadku,
przejście z możności, którą
jest władza, do aktu, którym
jest jej czynność, dokonuje
się dzięki sprawności, która
jest aktem swoiście
pośredniczącym w tym
działaniu. Z tej pespektywy
jasno spostrzegamy rolÄ™ jakÄ…
pełnią nauczyciele i
wychowawcy: pomagajÄ…
bowiem uczniom i
wychowankom w nabywaniu
przez nich sprawności i cnót.
A że te uzyskuje się poprzez
powtarzanie właściwych
czynności, więc wtedy, gdy
nie ma się jeszcze własnych
usprawnień  musi nam
służyć swą pomocą ktoś inny,
ktoś kto te sprawności już
posiada. Realizuje siÄ™ tu
dosłownie zasada, zgodnie z
którą przyczyna musi
posiadać to, czego udziela,
wskazujÄ…c zarazem na
konieczność posiadania
wysokich kwalifikacji przez
tych, którzy są nauczycielmi i
wychowawcami innych.
13
Sprawności intelektualne
HABITUS SPRAWNOŚĆ
PRINCIPIORUM PIERWSZYCH
ZASAD POZNANIA
Verum... est duplicite Prawdę można
considerabile: uno rozważać dwojako: w
modo, sicut per se pierwszy sposób jako
notum: alio modo sicut znanÄ… samÄ… przez siÄ™,
per alium notum. Quod w drugi - jako znanÄ…
autem est per se przez coÅ› innego. Co
notum, se habet ut zaÅ› jest znane samo
principium et perpitur przez siÄ™, ma pozycjÄ™
stadium ab intellectu.
zasady [ðpryncypium]ð i
Et ideo habitu
przyjmowane jest
perficiens intellectum
natychmiast przez
ad huiusmodi veri
intelekt. I dlatego
considerationem,
sprawność
vocatur intellectus, qui
doskonalÄ…ca intelekt do
est habitus
tego rodzaju
principiorum.
rozważania prawdy
nazywa siÄ™
Summa Theologiae I-II,
rozumieniem, które jest
57, 2c.
sprawnością
[ðpierwszych]ð zasad.
14
SCIENTIA WIEDZA
Ad id vero quod est Wiedza doskonali
ultimum in hoc vel in illo intelekt do tego, co jest
genere najwyższe w tym lub
congnoscibilium, innym rodzaju rzeczy
perficit, intellectum poznawalnych.
scientia.
Summa Theologiae I,
79, 12c.
Principia Zasady dowodzenia
demonstrationis ... można rozważać
possunt considerari zarazem z wnioskami,
simul cum ze względu na to, że
conclusionibus, prout wnioski dedukuje siÄ™ z
principia in
zasad [ðpryncypiów]ð.
conclusiones
Rozważanie
deducuntur.
[ðprowadzone]ð wiÄ™c w
Considerare ergo hoc
ten sposób należy do
... modo principia
wiedzy, która rozważa
pertinet ad scienticum,
takie wnioski.
quae considerat etiam
conclusiones.
Summa Theologiae I-
II, 57, 2, ad 2.
15
Secundum Różne rodzaje
diversagenera sprawności wiedzy są
scibilium, sunt diversi
[ðklasyfikowane]ð wedÅ‚ug
habitus scientiarum.
różnych rodzajów
rzeczy poznawalnych.
Summa Theologiae I-II,
57, 2c.
SAPIENTIA M
DROŚĆ
Sapientia est quedam Mądrość jest pewną
scientia, inquantum wiedzÄ…, o ile ma to, co
habet in quod est jest wspólne wszystkim
commune omnibus rodzajom wiedzy, to
scientias, ut scilicet et jest udowadnianie
princiipis conclusiones
wniosków [ðpÅ‚ynÄ…cych z]ð
demonstret.
zasad.
Summa Theologiae I-II,
57, 2, ad 2.
Sed [ðsapientia]ð... habet Lecz [ðmÄ…drość]ð... ma
aliquid proprium supra coś własnego, ponad
alias scientias, inne rodzaje wiedzy, to
inquantum scilicet et mianowicie, że o
omnibus iudicat. wszystkim sÄ…dzi.
Summa Theologiae I-II,
57, 2, ad 1.
16
Sapientia convenienter Mądrość odpowiednio
iudicat et ordinat de sÄ…dzi i wszystko
omnibus, quia iudicium porządkuje, ponieważ
perfectum et universale doskonały i
haberi non potest nisi powszechny sÄ…d
per resolutionem ad można mieć tylko przez
primas causas. sprowadzenie do
pierwszych przyczyn.
Summa Theologiae I-II,
57, 2c.
Sapientia iudicat ... non Mądrość sądzi nie tylko
solum quantum ad w odniesieniu do
conclusiones, sed wniosków, lecz także w
etiam quantum ad odniesieniu do
prima principia ideo pierwszych zasad,
habet rationem dlatego ma większy
prefectionis virtutis powód do miana
quam scientia. doskonałej cnoty niż
wiedza.
Summa Theologiae I-II,
57, 2, ad 1.
17
SYNDERESIS PRASUMIENIE I
ET SUMIENIE
CONSCIENTIA
Synderesis non est Prasumienie nie jest
potentia, sed habitus władzą lecz naturalną
naturalis. sprawnością.
Summa Theologiae
I,79,12c
Ad huius autem Dla uwyraz
nienia tego -
evidentiam, pisze Tomasz - należy
considerandum est rozważyć ... rozumowanie
quod, ... ratiocinatio człowieka, które swoistym
hominis, cum sit ruchem, wychodzÄ…cym,
quidam motus, ab tak jak przez jakieÅ›
intellectu progreditur nieruchome pryncypium,
aliquorum, scilicet od zrozumienia pewnych
naturaliter notorum naturalnie poznanych
absque [zasad], [dokonujÄ…cym siÄ™
investigatione jeszcze] bez angażowania
rationis, sicut a rozumu. I dochodzi [ono]
quodam principio także do zrozumienia, gdy
immobili: et ad wydajemy sądy dzięki
intellectum etiam zasadom naturalnie
terminatur, znanym, o tych
inquantum [rzeczach], które
iudicamus per odnajdujemy poprzez
principia per se rozumowanie.
18
naturaliter nota, de
his quae ratiocinandi
invenimus.
Constat autem quod, Wiadomo zaś, że tak jak
sicut ratio rozum spekulatywny
speculativa rozważa to, co
ratiocinatur de teoretyczne, tak rozum
speculativus, ita ratio praktyczny zastanawia siÄ™
practica ratiocinatur nad tym, co jest możliwe
de operabilibus. do uczynienia.
Oportet igitur Potrzeba więc, aby były
naturaliter nobis nam naturalnie dane, tak
esse indita, sicut zasady teoretyczne, jak
principia też i zasady odnoszące
speculabilium, ita et się do działania. Pierwsze
principia te zasady, odnoszÄ…ce siÄ™
operabilium. Prima do poznania
autem principia teoretycznego, dane nam
speculabilium nobis naturalnie, nie należą do
naturaliter indita, non jakiejś osobnej władzy, ale
pertinent ad aliquam do pewnej osobnej
specialem sprawności, którą
potentiam; sed ad nazywamy  zrozumieniem
quedam specialem
[ðpierwszych]ð zasad , jak
habitum, qui dicitur
wyjaśnione zostało w 6 ks.
intellectus
Etyki.
principiorum, ut patet
in 6 Ethic.
Unde et principia
StÄ…d i zasady donoszÄ…ce
operabilium nobis
się do działania,
naturaliter indita, non
naturalnie nam dane, nie
19
pertinent ad należą do osobnej władzy,
specialem lecz do osobnej
potentiam; sed ad sprawności naturalnej,
specialem habitum którą nazywamy
naturalem, quem prasumieniem.
dicimus synderesim.
Unde et synderesis Stąd i prasumienie określa
dicitur instigare ad siÄ™ jako kierowanie do
bonum, et dobra i sprzeciwianie siÄ™
murmurare de malo, złu, w miarę jak przez
inquantum per prima pierwsze zasady
principia procedimus dochodzimy, do tego,
ad inveniendum, et czego poszukujemy i
iudicamus inventa. osÄ…dzamy to, co
znalez
liśmy.
Summa Theologiae
I, 79, 12 c
Conscientia, proprie Sumienie, wyrażając się
loquendo, non est ściśle, nie jest władzą,
potentia, sed actus. lecz aktem.
Sumienie jest działaniem
Summa Theologiae
naszych władz poznawczych w
I, 79, 13c
oparciu o sÄ…d prasumienia.
Stanowi bowiem ocenÄ™ naszego
postÄ™powania (ðdokonanego lub
tylko planowanego)ð w Å›wietle
naszego rozeznania moralnego.
Wskazuje na to z
ródłosłów
terminu  sumienie   z umienia
(ðÅ‚ac.  con scientia   z wiedzy )ð.
20
PRUDENTIA ROZTROPNOŚĆ
Prudentia est recta Roztropność jest
ratio agibilium. słusznym powodem
postępowania.
Summa Theologiae
Jest to klasyczne określenie
I-II, 57, 4c;ð II-II, 47, 2
roztropności.
sed contra.
Tomasz powołuje się na
ks. 6 Etyki
Nikomachejskiej (ð1140 b
20)ð.
Prudentia autem non Roztropność nie tylko
solum fecit boni sprawia zdolność do
operis facultatem czynienia dobrych dzieł,
(sicut ars), sed etiam jak sztuka, lecz daje także
usum.
umiejÄ™tność korzystania [ðz
nich]ð.
Summa Theologiae
I-II, 57, 4c.
Cuius differentiae Racją odróżnienia
ratio est, quia ars est roztropności i sztuki jest
recta ratio to, że sztuka jest
factibilium; prudentia właściwym powodem
vero est recta ratio rzeczy zewnętrznych
agibilium. Differet
[Jest to klasyczne określenie
autem facere et
sztuki],
agere, ut dicitur in IX
Meth., factus est
21
actus transcens in roztropność zaś -
exteriorem właściwym powodem
materiam... agere postępowania. Różni się
autem est actus bowiem wytwarzanie i
permanens in ipso postępowanie, jak mówi
agente. siÄ™ w IX ks. Metafizyki.
CoÅ› uczynionego bowiem
Summa Theologiae jest aktem
I-II, 57, 4c. przechodzÄ…cym w materiÄ™
zewnętrzną,
postepowanie zaÅ› jest
aktem zachodzÄ…cym w
samym działającym.
ARS SZTUKA
Ars nihili est quam Sztuka nie jest niczym
ratio recta aliquorum innym jak słusznym
operum powodem czynienia
faciendorum. różnych dzieł.
Summa Theologiae
I-II, 57, 3c.
Sic igitur ars, proprie Tak zatem sztuka,
loquendo, habitus właściwie mówiąc, jest
operativus est. sprawnością działania.
Summa Theologiae
I-II, 57, 3c.
22
VIRTUTES CNOTY WOLI
MORALES
Cnota woli jest umiejętnością zaprowadzania
wyznaczonego przez rozum porządku w różne
dziedziny życia człowieka. Cnót zatem jest tyle 
ile dziedzin ludzkiej aktywności. Będziemy więc
posiadać cnotę potrafiącą rozumnie korzystać z
naszego własnego lub cudzego życiowego
doświadczenia. Osobne cnoty będą rozumnie
normowały naszą pracę zawodową, życie
rodzinne, a nawet odpoczynek, zabawÄ™ i relaks po
pracy. Cnota wiÄ™c (ðczyli rozumność czÅ‚owieka,
przejawiająca się na różnych polach jego
dziaÅ‚alnoÅ›ci)ð stanowi podstawÄ™ sukcesów w
dziedzinie podejmowanych działań, jest przyczyną
życiowej satysfakcji i z
ródłem zadowolenia.
Cnoty woli, czyli cnoty moralne,
uporządkowane zostały w cztery grupy, swoiste
rodziny cnót i sprawności, które Akwinata nazywa
 cnotami rodzajowymi , czyli po prostu rodzajami
cnót. OkreÅ›la siÄ™ je jako cnoty kardynalne (ðod
Å‚aciÅ„skiego sÅ‚owa  cardo - zawias)ð, gdyż na nich
opiera się całe życie moralne człowieka. Tomasz
omawia je, w swojej Summa Theologiae w
następującej kolejności: 1. Roztropność, 2.
Sprawiedliwość, 3. Męstwo, 4. Umiarkowanie.
Kolejność tę zachowamy w poniższej prezentacji.
23
Określenie cnoty
 Virtus est bona  Cnotą jest dobra jakość
qualitas mentis, qua umysłu, dzięki której żyje
recte vivitur, qua się w sposób prawy i
nullus male utitur której nikt nie może użyć
z
le .
Summa Theologiae
Jest to parafraza Augustyńskiego
II-II, 54,4;ð cyt.
określenia cnoty, które Tomasz
Augustinus, De
przytacza i wyjaśnia w świetle
Libero arbitrio II, 19
głoszonej przez siebie filozofii
moralności. Św. Augustyn [z
(ðPL. 32, 1268)ð
Tagasty bp Hippony] (354 - 430)
- uznawany jest za swoistego
pośrednika między
starożytnością i średniowieczem.
Był najwybitniejszym łacińskim
Ojcem Kościoła szczególnie
zasłużył się przy badaniu i
formułowaniu dogmatów o
grzechu pierworodnym, Å‚asce
oraz predestynacji. W filozofii
Augustyna z
ródłem dociekań jest
myśl Platona, a temat stanowi
głównie Bóg i dusza. Jest
autorem wielu dzieł, m. in.:
Państwo Boże, O herezjach,
Przeciwko akademikom, O
nieśmiertelności duszy, O
wielkości duszy, O nauczycielu,
Nauka chrześcijańska, Kazania,
Listy, Reguła, Poezje, Wyznania.
24
Finis autem virtutis, Celem cnoty, skoro jest
cum sit habitus ona sprawnością
operativus, est ipsa działania, jest samo to
operatio. Sed działanie. Ale trzeba
notandum quod wiedzieć, że niektóre
habituum sprawności działania
operativorum aliqui zawsze odnoszÄ… siÄ™ do
sunt semper ad
zÅ‚a [ðmoralnego]ð, tak jak
malum, sicut habitus
te sprawności, które są
vitiosi;ð aliqui vero
wadami;ð niektóre zaÅ›
quandoque ad bonum,
mogą się odnosić
et quandoque ad
zarówno do dobra jak i
malum, sicut opinio se
zła, jak np. zdanie, które
habet ad verum et ad
może odnosić się do
falsum;ð virtus autem prawdy lub do faÅ‚szu. I
est habitus semper se dlatego aby odróżnić
habens ad bonum. Ed cnotÄ™ od tych
ideo, ut discernatur sprawności, które są złe
virtus ab his quae
[ðmoralnie]ð, okreÅ›la siÄ™
semper se habent ad
cnotę jako tę sprawność
malum, dicitue qua
dzięki której żyje się w
recte vivitur: ut autem
sposób prawy. Aby
discernatur ab his
natomiast odróżnić cnotę
quae se habent
od tych sprawności,
quandoque ad bonum,
która są raz dobre raz
quandoque ad malum,
zÅ‚e [ðmoralnie]ð, okreÅ›la
dicitus qua nullus
siÄ™ cnotÄ™ jako
male utitur.
sprawność, której nikt
nie może użyć z
le [ðpod
Summa Theologiae I-
wzglÄ™dem moralnym]ð.
II, 55, 4c
25
Omnis virtus quae Każda cnota powodując
facit bonum in dobry namysł rozumu
consideratione jest poniekÄ…d
rationis, dicatur roztropnością, każda
prudentia; et quod cnota urzeczywistniajÄ…ca
omnis virtus quae facit dobro, polegajÄ…ce na
bonum debiti et recti in oddaniu należności w
operationibus, dicatur zakresie działań, jest
iustitia; et omnis virtus sprawiedliwością, każda
quae cohibet cnota posiadajÄ…ca i
passiones et deprimit, ujarzmiajÄ…ca uczucia jest
dicatur temperantia; et umiarkowaniem, i
omnis virtus quae facit wreszcie każda cnota
firmitatem animi dająca duszy stałość jest
contra quascumque męstwem.
passiones, dicatur
fortitudo.
Summa Theologiae I-
II, 61,3c
Prudentia nihil sit aliud Roztropność jest
quam quaedam zawsze prawością
rectitudo discretionis in umysłu we wszystkich
quibuscumque actibus czynnościach i
vel materiis; iustitia tworzywach,
vero sit quaedam sprawiedliwość zaś jest
rectitudo animi, per prawością ducha w
quam homo operatur działaniu tego, co
quod debet in należy do wszelkiej
quacumque materia; materii, umiarkowanie
26
temperantia vero sit jest pewnym
quaedam dispositio przysposobieniem
animi quae modum ducha, sprawiajÄ…cym
quibuscumque umiar we wszystkich
passionibus vel uczuciach i działaniach,
operationibus imponit, by nie wychodziły poza
ne ultra debitum należne granice,
efferantur; fortitudo wreszcie męstwo jest
vero sit quaedam przysposobieniem
dispositio animae per duszy, nadajÄ…cym jej
quam firmetur in eo stałość we wszystkim,
quod est secundum co jest zgodne z
rationem, contra rozumem, przeciw
quoscumque impetus jakimkolwiek natarciom
passionum vel uczuć, czy trudom w
operationum labores. pracy.
Summa Theologiae I-II,
61, 4c
PRUDENCJA ROZTROPNOŚĆ
Prudentia secundum Roztropność z istoty
essentiam suam, est swej jest cnotÄ…
intellectualis virtus. Sed umysłową, posiadającą
secundum materiam, jednak wspólną z
conventi cum virtutibus cnotami moralnymi
moralibus, est enim materię, gdyż jest
recta ratio agibilium. sprawnością
27
należytego
Summa Theologiae I-II, postępowania.
58, 3, ad 1.
Roztropność, która jest
zarówno cnotą intelektualną
(ðze swej istoty)ð oraz cnotÄ…
moralnÄ… (ðz punktu widzenia
swych skutków)ð, wskazuje na
wspólne działanie intelektu i
woli w dziedzinie naszego
postępowania. Właściwe, pod
względem moralnym,
działanie człowieka wymaga
dobrego funkcjonowania
roztropności, co jest
niemożliwe bez swoistej
 zgodnej współpracy
intelektu i woli.
Prudentia aplicat Roztropność
universalia principia ad zastosowuje zasady
particulares powszechne do
conclusiones szczegółowych
operabilium. Ed ideo ad wniosków w dziedzinie
prudentiam non pertinet postępowania. Dlatego
prestituere finem też do roztropności nie
virtutibus moralibus, należy określanie celu
sed solum disponere cnót moralnych
de his, que sund ad [stanowi to zadanie
finem. mądrości], lecz
dysponowanie
Summa Theologiae II- środkami, które
II, 47, 6c
prowadzÄ… do [ðrealizacji
obranego]ð celu.
28
Qualiter et per quae To, jak i przez co
homo in operando człowiek osiągnie w
attingat medium swoim działaniu
rationis pertinet ad rozumną miarę - należy
dispositionem do zadań roztropności.
prudentiae.
Summa Theologiae II-
II, 47, 7c
Quia igitur ad Ponieważ do
prudentiam pertinet roztropności należy
recte consiliari, iudicare dobre radzenie,
et praecipere de his per sÄ…dzenie i zarzÄ…dzanie
quae pervenitur ad w dziedzinie środków
debitum finem, prowadzÄ…cych do
manifestum est quod właściwego celu, jasne
prudentia non solum se staje się, że
habet ad bonum roztropność odnosi się
privatum unius hominis, nie tylko do prywatnego
sed etiam ad bonum dobra pojedynczego
commune multitudinis. człowieka, lecz także
do dobra wspólnego
Summa Theologiae II- [ðludzkich]ð zbiorowoÅ›ci.
II, 47, 10c
Operationes autem Ludzkie postępowanie
sunt in singularibus. Et dokonuje siÄ™ w
ideo necesse est quod jednostkowych
prudens et cognoscat
[ðczynach]ð. Dlatego
universalia principia
konieczne jest, aby
rationis, et cognoscat
[człowiek] roztropny i
29
singularia, circa quae poznawał powszechne
sunt operationes. zasady rozumu, i
poznawał jednostkowe
Summa Theologiae II- czyny, na których
II, 47, 3c polegają działania.
IUSTITIA SPRAWIEDLIWOŚĆ
Iustitiae proprium est Właściwością
inter alias virtutes ut sprawiedliwości,
ordinet hominem in his wyróżniającą ją spośród
quae sunt ad alterum. innych cnót, jest to że
kieruje człowiekiem w
Summa Theologiae II- tych sprawach, które
II,57,1c dotyczÄ… jego relacji z
innymi.
Ius est obiectum Przedmiotem
iustitiae. sprawiedliwości jest
uprawnienie.
Summa Theologiae II-
Język łaciński dysponuje
II,57,1c
dwoma rzeczownikami
tłumaczonymi polskim słowem
 prawo , sÄ… to mianowicie lex i
ius. Przy czym lex oznacza
raczej ustawÄ™ (ðnp. prawo
drogowe lub rodzinne)ð a ius
oznacza uprawnienie kogoÅ› do
czegoÅ› (ðgdy mówi siÄ™, że ma
siÄ™ do czegoÅ› prawo)ð.
30
Ius est duplex: scilicet Uprawnienia sÄ…
naturale et positivum. dwojakie: naturalne i
pozytywne. [Inaczej:
Summa Theologiae I-II, stanowione].
95, 4c
Jus positivum, nihil Prawo pozytywne nie
aliud est, quam jest niczym innym jak
determinatio iuris uszczegółowieniem
naturalis. [Dosłownie:
określeniem] prawa
In quolibeto 2, 8, c in naturalnego.
fine articuli
Iustitia est constans et Sprawiedliwość jest
perpetua voluntas ius stałą i wieczną wolą
suum unucuique oddania każdemu tego,
tribuens. co mu się należy.
Jest to klasyczne określenie
Summa Theologiae II-
sprawiedliwości.
II, 58,1
Virtus humana est Cnota ludzka jest tym,
quae bonum reddit co nadaje walor dobra
actum humanum, et aktowi ludzkiego
ipsum hominem bonum
postÄ™powania i [ðwobec
facit. Quod quidem
tego]ð samego czÅ‚owieka
convenit iustitiae. Actus
czyni dobrym. Tego
31
enim hominis bonum właśnie dokonuje
redditur ex quod hoc sprawiedliwość.
attindit regulam Albowiem akt ludzkiego
rationis, secundum postępowania uważa się
quam humani actus
za dobry [ðmoralnie]ð, gdy
rectificatur. Unde cum
kierowany jest właściwie
iustitia operationes
przez reguły rozumu.
humanas rectifecet,
Skoro więc
manifestum est quod
sprawiedliwość
opus hominis bonum
właściwie kieruje
reddit.
ludzkimi działaniami,
jasne się staje, że czyni
Summa Theologiae II- ona dobrym [ðmoralnie]ð
II, 58, 3c
dzieło ludzkiego
postępowania.
Ex iustitia praecipue viri Zasadniczo to z powodu
boni nominatur  in ea sprawiedliwości nazywa
virtus splendor est się człowieka dobrym 
maximus. w niej bowiem blask
cnoty jest największy.
Summa Theologiae II-
Pogląd ten Tomasz przywołuje
II, 58, 3c;ð za Marcus
za Markiem Tuliuszem
Tulius Cicero, De
Cyceronem wybitnym mówcą i
Oficiis I, 7, (ðDD, 430)ð.
myślicielem rzymskim (106 -
43) W filozofii był on raczej
eklektykiem, tym nie mniej
Tomasz korzysta wielokrotnie
z jego trafnych spostrzeżeń i
celnych sformułowań.
32
FORTITUDO M
STWO
Dupliciter autem Dwie rzeczy
impeditur voluntas przeszkadzajÄ… woli w
humana ne rectudinem kierowaniu siÄ™
rationis sequatur. Uno prawością rozumu.
modo, per hoc quod Pierwsza polega tym,
attrahitur ab aliquo gdy coÅ› przyjemnego
delectabili ad aliud
odciÄ…ga [ðwolÄ™]ð od tego,
quam rectitudo rationis
czego wymaga
requirat: et hoc
prawość rozumu:
impedimentum tollit
i tÄ™ przeszkodÄ™ ma
virtus temperatiae. Alio
pokonywać cnota
modo, per hoc
umiarkowania. Druga
voluntatem repellit ab
polega na tym, że wola
eo quod est secundum
unika tego, co jest
rationem, propter
zgodne z rozumem, ze
aliquid defficile quod
względu na jakiś trud,
incumbit. Et ad hoc
który się z tym czymś
impedimentum
wiąże. I pokonywaniu
tollendum requiritur
tej przeszkody służy
fortitudo mentis, qua
moc ducha: tak jak
scilicet huiusmodi
człowiek dzięki sile
difficultatibus resistat:
fizycznej Å‚amie i usuwa
sicut et homo per
przeszkody materialne.
fortitudinem corporalem
Stąd jasne jest, że
impedimenta corporalia
męstwo jest cnotą,
superta et repellit.
która umożliwia
33
Unde manifestum est człowiekowi
quod fortitudo est postępowanie zgodne z
virtus, inquantum facit rozumem.
hominem secundum
rationem esse.
Summa Theologiae II-
II, 123, 1c
Fortitudo est circa Męstwo odnosi się do
timores et audatias, strachu i odwagi,
quasi cohibitiva ograniczajÄ…c strach i
timorum, et moderativa kierujÄ…c odwagÄ….
audatiarum.
To, z kolei, określenie
męstwa pochodzi od
Summa Theologiae II-
Stagiryty i wskazuje na jego
II, 123,3c
ulubiony sposób definiowania
cnót jako  złotego środka ,
pomiędzy rozmaitymi
skrajnościami.  Złoty środek
nie jest jednak jakąś średnią
arytmetycznÄ…, czy
mechanicznie wyznaczonÄ…
połową. Dla Arystotelesa
stanowi on zawsze
rozwiązanie rozumne. Widać
to dobrze na przykładzie
męstwa: jest ono bowiem
zastosowaniem rozumu w
dziedzinie strachu i odwagi,
które są uczuciami.
Fortitudo est duplex: Męstwo jest dwojakie: a
scilicet corporalis et więc cielesne i
mentalis. Prima est umysłowe. Pierwsze
34
pars virtutis, secunda jest częścią cnoty,
vero est virtus.
drugie zaÅ› jest [ðsamÄ…]ð
cnotÄ….
Za: In Opera S.
Thomae Aq. Index seu
Tabula Aurea Pertri de
Bergamo, Alba-Roma
1960, s.429.
Fortitudo est Męstwo - to świadome i
considerata
rozważne stawianie
periculosum susceptio czoła
et laborum perpessio. niebezpieczeństwom
oraz znoszenie
Summa Theologiae II-II,
cierpień.
123,2c;ð cyt za: Marcus Tulius
Cicero,Rethorica II, 54, (ðDD I,
Definicję tę, sformułowaną
156)ð.
przez Cycerona, Tomasz
upodobał sobie szczególnie i
włączył do swojej etyki.
TEMPERANTIA UMARKOWANIE
Ratione virtutis est ut Główną racją cnoty jest
inclinet hominem ad to, że skłania człowieka
bonum. Bonum autem do dobra. Dobro zaÅ›
hominis est secundum człowieka polega na
rationem esse, et ideo zgodności z rozumem, i
virtus humana est quae dlatego cnota ludzka
inclinat ad id quod est jest tym, co skłania do
secundum rationem. postępowania
35
Manifeste autem ad zgodnego z
hoc inclinat rozumnością. Jasne
temperantia, nam in jest więc, że
ipso eius nomine umiarkowanie skłania
importatur quaedam
do tego [ðco rozumne]ð;ð
moderatio seu
sama bowiem jej
temperies, quam ratio
nazwa wskazuje na
facit. Et ideo
pewne kierowanie, czyli
temperantia est virtus.
wprowadzanie
właściwej miary, którą
Summa Theologiae II- sprawia rozum. I
II, 141, 1c. dlatego umiarkowanie
stanowi cnotÄ™.
Natura inclinat in id Natura skłania byt do
quod est conveniens tego, co jest dlań
unicuique. Unde homo odpowiednie. StÄ…d
człowiek w sposób
naturaliter appetit
delectationem sibi naturalny kieruje siÄ™ ku
convenientem. Quia tym przyjemnościom,
vero homo, inquantum które są dla niego
huiusmodi, est odpowiednie. Ponieważ
rationalis, consequens zaś człowiek jako taki,
jest bytem rozumnym,
est quod delectationes
sunt homini dlatego te przyjemności
convenientes quae sunt są dla człowieka
secundum rationem. Et odpowiednie, które
ab his non retrahit stojÄ… w zgodzie z
temperantia, sed potius rozumem. I od nich
umiarkowanie nie
ab his quae sunt contra
rationem. Unde patet odciÄ…ga, lecz jedynie
36
quod temperantia non od tych, które są
contrariatur inclinationi przeciwne rozumowi.
naturae humanae, sed Stąd jasne się staje, że
convenit cum ea. umiarkowanie nie
Contrariatur tamen sprzeciwia siÄ™
inclinationi naturae skłonnościom natury
bestialis non subiectae ludzkiej, lecz siÄ™ z nimi
rationi. zgadza. Przeciwstawia
siÄ™ jedynie
Summa Theologiae II- skłonnościom natury
II, 141, 1 ad 1 zwierzęcej,
występującej przeciw
rozumowi.
Ea circa quae est To, czemu
temperantia maxime przeciwstawia siÄ™
possunt animum umiarkowanie może
inquietare, propter hoc najbardziej wprowadzić
quod sunt homini ludzkiego ducha w stan
essentialia, ut infra niepokoju, ponieważ
dicetur. Et ideo dotyczy to rzeczy dla
tranquillitas animi per człowieka
quandam excellentiam najistotniejszych. I
attribuitur temperantiae, dlatego powodowanie
quamvis communiter równowagi ducha w
conveniat omnibus najwyższym stopniu
virtutibus. przypisuje siÄ™
umiarkowaniu, chociaż
Summa Theologiae II- sprawiają go również
II, 141, 2, ad 2. pozostałe cnoty.
37
VITII ET PECCATI WADY I GRZECHY
Wada przeciwstawia siÄ™
cnocie. Cnota zaÅ›, w
Vitium virtuti
contrariatur. Virtus przypadku
autem uniuscuiusque jakiegokolwiek bytu,
rei consistit in hoc polega na jego dobrym
quod sit bene przystosowaniu do tego,
disposita secundum co odpowiada mu
zgodnie z jego naturÄ….
convenientiam suae
naturae. Unde oportet Wynika z tego, że o
quod in qualibet re jakiejkolwiek wadzie
vitium dicatur ex hoc mówimy z tego powodu,
quod est disposita że polega ona na
dyspozycji przeciwnej
contra id quod
convenit naturae. temu, co odpowiada
Unde et de hoc naturze. Stąd też gdy
unaquaeque res kogokolwiek karci siÄ™, to
vituperatur, a vitio właśnie z tego powodu.
autem nomen ZresztÄ… nazwa  wada
zdaje się pochodzić
vituperationis tractum
creditur. właśnie od słowa
 karcić .
Summa Theologiae I-
Wada (ðvitium)ð ma pochodzić
II, 71, 2c
od sÅ‚owa  vituperare (ðkarcić)ð -
Tomasz zaczerpnÄ…Å‚ tÄ™
etymologiÄ™ od Augustyna i na
niego też w tym względzie się
powołuje: De Libero Arbitrio III,
c. 14 (ðPL. 42, 418)ð.
38
Tria inveniuntur SÄ… trzy rzeczy
opponi virtuti. Quorum sprzeciwiajÄ…ce siÄ™
unum est peccatum, cnocie. PierwszÄ… z nich
quod opponitur sibi ex jest grzech, którzy
parte eius ad quod przeciwstawia siÄ™ cnocie
virtus ordinatur, nam ze strony tego, do czego
peccatum proprie cnota jest
nominat actum przyporzÄ…dkowana.
inordinatum, sicut Albowiem grzechem w
actus virtutis est actus sposób właściwy określa
ordinatus et debitus. się postępowanie
nieuporzÄ…dkowane
[ðprzez rozum]ð, tak jak
aktem cnoty jest
postępowanie
uporzÄ…dkowane i
właściwe.
Grzechem jest u Tomasza
każdy nieuporzÄ…dkowany czyn;ð
jest to więc termin
funkcjonujÄ…cy nie tylko w
Tomaszowej teologii moralnej,
lecz przede wszystkim w etyce.
DrugÄ… zaÅ› [ðrzeczÄ…
Secundum autem
sprzeciwiajÄ…cÄ… siÄ™
quod ad rationem
cnocie]ð jest to, co wiąże
virtutis consequitur
siÄ™ konsekwencjami
quod sit bonitos
postępowania zgodnie z
quaedam, opponitur
cnotÄ…, mianowicie
39
virtuti malitia. pewnym dobrem,
któremu przeciwstawia
się zło moralne.
Sed secundum id
Lecz [ðpo trzecie]ð, w
quod directe est de
stosunku do tego, co
ratione virtutis,
ukierunkowywane jest
opponitur virtuti vitium,
przez cnotÄ™, sprzeciwia
vitium enim
siÄ™ jej wada;ð wada
uniuscuiusque rei
bowiem w każdym bycie
esse videtur quod non
wydaje się być tym, co
sit disposita
stanowi niedyspozycjÄ™ w
secundum quod
stosunku do tego, co
convenit suae
odpowiada naturze tej
naturae. Unde
rzeczy. Dlatego
Augustinus dicit, in III
Augustyn mówi w III ks.
de Lib. Arb., quod
O wolnym sÄ…dzie:  skoro
perfectioni naturae
dostrzeżesz
deesse perspexeris, id
nieobecność
voca vitium.
doskonałości natury - to
nazwij to wadÄ…
Summa Theologiae I-
c. 14 (ðPL. 32, 1291)ð
II, 71, 1c