1
Filozofia człowieka
Zawartość
Filozofia człowieka ............................................... 1
Wprowadzenie ....................................................... 3
ANIMA ET CORPUS ........................................... 4
DUSZA I CIAA
O .................................................. 4
IMMORTALIS ANIMAE HUMANAE ............... 8
NIEŚMIERTELNOŚĆ DUSZY LUDZKIEJ ........ 8
INTELLECTUS POSSIBILIS ET INTELLECTUS
AGENS................................................................ 10
INTELEKT MOŻNOŚCIOWY I INTELEKT
CZYNNY ............................................................ 10
APPETITIUS ET LIBERTAS HUMANA .......... 19
D
ŻENIA LUDZKIE I WOLNOŚĆ
CZA
OWIEKA ..................................................... 19
PASSIONES ........................................................ 23
UCZUCIA ........................................................... 23
2
Określenie uczucia........................................... 23
Poszczególne uczucia ...................................... 24
Ocena moralna uczuć ...................................... 25
AMOR ................................................................. 26
MIA
OŚĆ .............................................................. 26
Określenie miłości ........................................... 26
Poziomy miłości ............................................... 27
Odmiany miłości .............................................. 28
3
Wprowadzenie
Homo ut persona, rozumienie człowieka jako
osoby  to istota tomistycznego pojmowania bytu
ludzkiego. Tomasz przejmuje ArystotelesowskÄ…
koncepcjÄ™ istoty ludzkiej jako duchowo-cielesnej
jedności. Jest tu zatem człowiek bytem, o którego
istocie stanowi posiadanie zarówno duszy i ciała.
Perypatetycki animal rationale (ðrozumna istota
żywa)ð jest u Tomasza jednak uzupeÅ‚niony
koncepcjÄ… osoby, jako  jednostkowej substancji o
rozumnej naturze (ðrationalis naturae individua
substantia)ð. DaÅ‚o to w efekcie pojÄ™cie czÅ‚owiek
pełniejsze i bardziej zgodne z tym, kim jest
człowiek.
Z pozycji tej teorii możemy wymienić
nastÄ™pujce elementy konstytutywne (ðconstitutiva)ð
osoby ludzkiej:
1. Akt istnienia (ðipsum esse)ð, który urealnia caÅ‚Ä…
istotową zawartość człowieka.
2. Istota (ðessentia)ð, którÄ… stanowi forma jako akt i
wyzwalana przez tę formę możność duchowa
oraz możność materialna.
3. Możność duchowa jest zasadą rozumności i
wolności człowieka
4. Możność materialna stanowi podstawę
ludzkiego ciała.
4
ANIMA ET DUSZA I CIAA
O
CORPUS
Ex operatione Na podstawie działania
animae humanae, duszy ludzkiej można
modus esse ipsius poznać sposób jej
cognosci potest. In bytowania. O ile bowiem
quantum enim habet podejmuje działania
operationem przekraczajÄ…ce to, co
materialia materialne, o tyle jej
transcendentem, bytowanie wzniesione jest
esse suum est supra ponad ciało, nie zależąc
corpus elevatum, od niego. O ile zaÅ›
non dependens ex niematerialne poznanie
ipso; in quantum jest zwiÄ…zane z tym, co
vero immaterialem materialne, to jasne jest,
cognitionem ex że do pełni swej
materiali est nata gatunkowej postaci
acquirere, wymaga istnienia w
manifestum est quod zjednoczeniu z ciałem.
complementum suae Każda bowiem rzecz dla
speciei esse non kompletności swej
potest absque gatunkowej postaci
corporis unione. Non wymaga tego, co
enim aliquid est zapewnia jej działanie
completum in zgodnie z jej gatunkiem.
specie, nisi habeat Jeśli więc dusza ludzka,
5
ea quae requiruntur gdy jednoczy się z ciałem
ad propriam jako jego forma, posiada
operationem ipsius zarazem bytowanie
speciei. Si igitur wznoszÄ…ce siÄ™ ponad
anima humana, in samą tylko cielesność,
quantum unitur wtedy w niczym od ciała
corpori ut forma, nie zależy.
habet esse elevatum
supra corpus non
dependens ab eo.
De Anima 1c.
Si anima est forma Jeżeli dusza jest formą
corporis, quod ciała, to dusza i ciało mają
animae et corporis jedno wspólne istnienie,
sit unum esse które jest istnieniem tej
commune, quod est kompozycji. I w tym
esse compositi. Nec względzie bez znaczenia
hoc impeditur per jest fakt, że dusza i ciało
hoc quod anima et należą do różnych
corpus sint rodzajów, albowiem i
diversorum dusza, i ciało należą do
generum: nam
[ðwÅ‚aÅ›ciwych sobie]ð
neque anima neque
gatunków lub rodzajów na
corpus sunt in
drodze [ðmyÅ›lowej]ð
specie vel genere,
redukcji, tak jak części
nisi per reductionem,
redukuje siÄ™ do gatunku
6
sicut partes lub rodzaju całości.
reducuntur ad
speciem vel genus
totius.
De Anima 1, ad 13
Cum materia sit Skoro materia jest ze
propter formam, et względu na formę, a nie
non e converso, ex odwrotnie, to po stronie
parte animae oportet duszy należy szukać
accipere rationem, powodu tego, jakie
quale debeat esse powinno być ciało, z
corpus cui unitur. którym dusza się
jednoczy.
De Anima 8c
Anima humana per Dusza ludzka może
se possit subsistere, istnieć sama przez się, to
non tamen per se jednak sama przez siÄ™ nie
habet speciem ma pełni swej gatunkowej
completam. postaci.
De Anima 1, ad 4
Corpus humanum Ciało ludzkie jest materią
est materia proporcjonalnÄ… do duszy
proportionata
czÅ‚owieka;ð przystosowuje
animae humanae;
siÄ™ bowiem do niej jak
7
comparatur enim ad możność co aktu. Nie ma
eam ut potentia ad jednak potrzeby, aby
actum. Nec tamen
[ðciaÅ‚o]ð odpowiadaÅ‚o
oportet quod ei
[ðduszy]ð doskonaÅ‚oÅ›ciÄ… jej
adaequetur in virtute
istnienia, ponieważ dusza
essendi: quia anima
ludzka nie jest formÄ…
humana non est
całkowicie ogarniętą przez
forma a materia
materiÄ™, co staje siÄ™ jasne
totaliter
na podstawie tego, że
comprehensa; quod
pewne jej działania
patet ex hoc quod
wznoszÄ… siÄ™ ponad
aliqua eius operatio
materiÄ™.
est supra materiam.
De Anima 1, ad 5
Licet anima et Chociaż dusza i ciało
corpus conveniant odpowiadajÄ… sobie ze
ad unum esse względu na jedno istnienie
hominis, tamen illud człowieka, jednak, to
esse est corpori ab istnienie ciała pochodzi od
anima; ita quod
duszy;ð dokonuje siÄ™ to w
anima humana esse
taki sposób, że dusza
suum in quo subsistit
swojego własnego
corpori communicat;
istnienia - w którym bytuje
et ideo remoto
samodzielne - udziela
corpore adhuc
ciału. I dlatego po utracie
remanet anima.
ciaÅ‚a [ðdusza]ð nadal trwa.
De Anima 14, ad 11
8
Etiam anima aliquam Także dusza pozostaje w
dependentiam habet pewnej zależności od
ad corpus, in ciała, w tym mianowicie,
quantum sine że bez ciała nie
corpore non pertingit aktualizuje pełni,
ad complementum wyznaczonej przez jej
suae speciei; non
gatunek;ð nie zależy jednak
tamen sic dependet
od ciała, w ten sposób,
a corpore quin sine
żeby bez ciała nie mogła
corpore esse possit.
istnieć.
De Anima 1, ad 12
IMMORTALIS NIEŚMIERTELNOŚĆ
ANIMAE DUSZY LUDZKIEJ
HUMANAE
Anima sensibilis in Dusza zmysłowa w
brutis corruptibilis zwierzętach jest
est; sed in homine,
zniszczalna;ð lecz w
cum sit eadem in
człowieku jest
substantia cum
niezniszczalna, ponieważ
anima rationali,
jest substancjalnie tym
incorruptibilis est.
samym, co dusza
rozumna.
De Anima 14, ad 12
9
Corrupto corpore Zniszczenie ciała nie
non perit ab anima powoduje w duszy utraty
natura secundum jej natury, zgodnie z którą
quam competit ei ut przysługuje jej to, że
sit forma; licet non
stanowi formÄ™, chociaż [ðw
perficiat materiam
tej sytuacji]ð nie aktualizuje
actu, ut sit forma.
już aktu materii, jak wtedy,
gdy stanowi jej formÄ™.
De Anima 1, ad 10\
Illud quod To, co ulega zniszczeniu
corrumpitur, non est nie jest ani materiÄ…, ani
forma neque
formÄ…, lecz kompozycjÄ… [ðz
materia, neque
materii i formy]ð. Mówi siÄ™
ipsum esse, sed
zaś, że istnienie ciała jest
compositum. Dicitur
zniszczalne w tym
autem esse corporis
znaczeniu, że ciało przez
corruptibile in
zniszczenie przestaje być
quantum corpus per
urealniane przez to
corruptionem deficit
istnienie, które było jemu i
ab illo esse quod
duszy wspólne. I z tego
erat sibi et anima
powodu także, mówi się,
commune, quod
że istnienie ciała
remanet in anima
zbudowane jest z części;ð
subsistente. Et pro
ciało bowiem w taki
tanto etiam dicitur ex
sposób jest zbudowane ze
partibus consistens
stanowiÄ…cych je
10
esse corporis, quia elementów, aby mogło
ex suis partibus przyjąć od duszy istnienie.
corpus constituitur
tale ut possit ab
anima esse recipere.
De Anima 1, ad 14
Licet anima non sit Chociaż dusza nie jest ani
actus purus nec aktem czystym, ani czystÄ…
potentia pura, non możnością, nie wynika z
tamen sequitur quod tego jednak, aby była ona
sit composita ex kompozycjÄ… z materii i
formy.
materia et forma.
De Anima 6, ad 12
INTELLECTUS INTELEKT
POSSIBILIS ET MOŻNOŚCIOWY I
INTELLECTUS INTELEKT CZYNNY
AGENS
Alia animalia habent Inne istoty żywe mają
aestimativam naturalną władzę osądu
naturalem skierowujÄ…cÄ… je do tego,
determinatam ad co określone i pewne.
11
aliqua certa, et ideo Dlatego o niezawodne
sufficienter potuit eis dla nich pomoce życiowe
provideri a natura wystarczajÄ…co
aliquibus certis zatroszczyła się sama
auxiliis; non autem
natura;ð nie dotyczy to
homini, qui propter
człowieka, który dzięki
rationem est
rozumowi posiada
infinitarum
nieskończoną ilość
conceptionum. Et ideo
pojęć. I dlatego w
loco omnium
miejsce wszelkiej
auxiliorum quae alia
pomocy, jakÄ… inne istoty
animalia naturaliter
żywe mają od natury,
habent, habet homo
człowiek posiada
intellectum, qui est
intelekt, który jest formą
species specierum, et
ponad formami oraz
manus quae sunt
ręce, które są narządem
organum organorum,
nad narzÄ…dami;ð dziÄ™ki
per quas potest sibi
nim człowiek może
praeparare omnia
sporządzić wszystko, co
necessaria.
jest mu konieczne
De Anima 8, ad 20
Unde anima rationalis Dusza rozumna daje
ciału człowieka to samo,
dat corpori humano
quidquid dat anima co dusza zmysłowa daje
sensibilis brutis, zwierzętom,
vegetabilis plantis, et wegetatywna  roślinom
ulterius aliquid; et oraz jeszcze coÅ›
12
propter hoc ipsa est in ponadto. Ze względu
homine et vegetabilis więc na ten fakt, ta sama
et sensibilis et dusza jest w człowieku i
rationalis. Huic etiam wegetatywna, i
attestatur, quod, cum zmysłowa, i rozumna.
operatio unius Potwierdza ten stan
potentiae fuerit rzeczy to, że gdy
intensa, impeditur działanie jednej władzy
alterius operatio, et e jest intensywne 
contra fit redundantia przeszkodzi innemu
ab una potentia in działaniu, a także, fakt
aliam: quod non esset, przeciwny, gdy jedna
nisi omnes potentiae władza czerpie z
in una essentia obfitości innych. To
animae radicarentur. wszystko może dziać się
tylko w takim wypadku,
De Anima 11c gdy wszystkie władze
zakorzenione sÄ… w
jednej istocie duszy.
Sic igitur manifestum Jasne jest zatem, że są
est quod sunt tres trzy stopnie władz duszy:
gradus potentiarum
mianowicie [ðwÅ‚adze]ð
animae: scilicet
wyznaczane przez
secundum animam
duszÄ™ wegetatywnÄ…,
vegetabilem,
zmysłową i rozumną.
sensitivam et
Jest zaś pięć rodzajów
rationalem. Sunt
władz: mianowicie
13
autem quinque genera
[ðwÅ‚adze]ð odżywiania,
potentiarum: scilicet
zmysłowe, intelektualne,
nutritivum, sensitivum,
pożądawcze i ruchu
intellectivum,
lokalnego;ð każdy z tych
appetitivum et
rodzajów zawiera w
motivum secundum
sobie wiele
locum; et horum
poszczególnych władz.
quodlibet continet sub
se potentias plures.
De Anima 13c
Iste modus Taki jest przypisany
duszy przez naturÄ™
cognoscendi est
naturalis animae, ut sposób pojmowania
percipiat intelligibilem prawdy intelektualnej, że
veritatem accipiendo mianowicie wyprowadza
scilicet eam ex ją z rzeczy zmysłowo
sensibilibus poznawalnych.
De Anima 2, ad 15
Veritas est adaequatio Prawda jest
intellectus ad rem. odpowiedniością
intelektu i rzeczy.
Jest to klasyczne określenie
prawdy poznawczej,
pochodzące spod pióra Izaaka
Israeli.
14
Sic igitur est una Tak więc prawda jest
veritas quam diversi jedna, a różni ludzie
intelligunt, ex eo quod pojmujÄ… jÄ… intelektualnie
eorum conceptiones z tego powodu, że ich
eidem rei ujęcia prawdy
adaequantur. odpowiadajÄ…
rzeczywistości.
De Anima 3, ad 1
Homo natus est Człowiek z natury
intelligere formas poznaje intelektualnie
omnium sensibilium formy wszystkich rzeczy
rerum. Oportet igitur zmysłowych. Należy
intellectum possibilem więc przyjąć, że intelekt
esse denudatum, możnościowy, wzięty w
quantum in se est, ab swej istocie, pozbawiony
omnibus sensibilibus jest jakichkolwiek
formis et naturis; et ita zmysłowych form i natur.
oportet quod non Z tego zaś należy
habeat aliquod
wnosić, że [ðintelekt ten]ð
organum corporeum.
nie posiada
Si enim haberet
jakiegokolwiek organu
aliquod organum
cielesnego. Jeśli bowiem
corporeum,
posiadałby jakiś cielesny
determinaretur ad
organ, ograniczony byłby
aliquam naturam
do określonej natury
sensibilem, sicut
zmysÅ‚owej;ð tak jak wzrok
potentia visiva
ograniczony jest przez
15
determinatur ad naturÄ™ oka.
naturam oculi.
De Anima 2c
Per hanc Philosophi Dzięki temu
demonstrationem rozumowaniu
excluditur positio Arystotelesa uchyla siÄ™
philosophorum opinie starożytnych
antiquorum, qui filozofów, którzy
ponebant intellectum przyjmowali, że intelekt
non differre a potentiis nie różni się od władz
sensitivis; vel zmysłowych oraz tych
quicumque alii
[ðmyÅ›licieli]ð, którzy
posuerunt principium
przyjmowali, że zasada,
quo intelligit homo,
dzięki której człowiek
esse aliquam formam
poznaje intelektualnie
vel virtutem permixtam
jest pewnÄ… formÄ… lub
corpori, sicut aliae
mocÄ… zmieszanÄ… z
formae aut virtutes
ciaÅ‚em. Ale [ðmyÅ›liciele]ð
materiales. Sed hoc
unikajÄ…cy tej
quidam fugientes, in
konsekwencji popadli w
contrarium dilabuntur
inny błąd. Sądząc
errorem. Existimant
bowiem, że intelekt
enim sic intellectum
możnościowy jest tak
possibilem esse
obdarty z wszelkiej
denudatum ab omni
natury zmysłowej i
natura sensibili, et
niezmieszany z ciałem,
16
impermixtum corpori, że stanowi pewną
quod sit quaedam substancjÄ™ oddzielonÄ…
substantia secundum od ciała w bytowaniu,
esse a corpore która jest w możności do
separata quae sit in wszystkich form
potentia ad omnes intelektualnie
formas intelligibiles poznawalnych.
Åšw. Tomasz odnosi siÄ™ du do
De Anima 2c
koncepcji, głoszonych przez
niektórych filozofów arabskich
(ðAl.-Farabi, Awicenna,
Awerroes)ð, którzy przyjmowali
jeden wspólny intelekt dla
wszystkich ludzi.
Intelligere nostrum Nasze poznanie
non potest compleri intelektualne nie może
się w pełni dokonywać
per intellectum
possibilem tantum. dzięki samemu tylko
Non enim intellectus intelektowi
possibilis potest możnościowemu.
intelligere nisi Intelekt możnościowy
moveatur ab musi być bowiem
pobudzony do
intelligibili; quod, cum
non praeexistat in poznawania przez
rerum natura, oportet przedmiot intelektualnie
quod fiat per poznawalny, a ten -
intellectum agentem. skoro nie istnieje
uprzednio w rzeczach
Verum est autem
quod duae potentiae naturalnych  musi
17
quae sunt in una zostać utworzony przez
substantia animae intelekt czynny. PrawdÄ…
radicatae,
jest wiÄ™c, że [ðte]ð dwie
compatiuntur sibi ad
władze znajdują w jednej
invicem.
duszy swoje korzenie,
wzajemnie na siebie
De Anima 4, ad 1
oddziałując.
Duorum intellectuum, Dwa intelekty,
scilicet possibilis et mianowicie
agentis, sunt duae możnościowy i czyny,
actiones. Nam actus
majÄ… dwa [ðróżne]ð
intellectus possibilis
działania. Albowiem
est recipere
aktem intelektu
intelligibilia; actio
możnościowego jest
autem intellectus
pojmowanie
agentis est abstrahere
przedmiotów
intelligibilia. Nec
intelektualnie
tamen sequitur quod
poznawalnych.
sit duplex intelligere in
Działaniem zaś intelektu
homine; quia ad unum
czynnego jest
intelligere oportet
wyabstrahowywanie
quod utraque istarum
przedmiotów
actionum concurrat.
poznawalnych
intelektualnie [ðz postaci
przedmiotów
zmysÅ‚owych]ð. Nie wynika
De Anima 4, ad 8
z tego jednak, że w
18
człowieku zachodzi
dwojakie poznanie
intelektualne, ponieważ
na jedno poznanie
intelektualne muszÄ… siÄ™
składać działania
obydwu intelektów.
Teoria dwóch intelektów stanowi zawsze znak rozpoznawczy
realistycznej teorii poznania. Wszystko bowiem, co poznajemy
odbieramy z otaczającej nas rzezczywistości drogą poprzez
zmysÅ‚y. (ðNihil est in intellectu quod non prius fuerat in sensu 
 niczego nie ma w intelekcie czego by wcześniej nie było w
zmysłach  jak za Arystotelesem mawiali średniowieczni
realiÅ›ci)ð. A zatem obok intelektu, który odbiera i rozumie
pryncypia poznawanych bytów, musi istnieć jeszcze władza o
intelektualnej naturze (ðrozpoznajÄ…ca treÅ›ci intelektualnie
poznawalne)ð, która z materiaÅ‚u poznawczego, dostarczanego
przez zmysÅ‚y (ðspecies sensibilis   postać zmysÅ‚owa )ð
wydobÄ™dzie treÅ›ci intelektualnie poznawalne (ðspecies
intellectibilis   postać intelektualna )ð i przekaże jÄ… intektowi
poznającemu. Ten poznający intelekt Arystoteles nazwał
intelektem możnościowym, gdyż poznanie, jako odczytywanie
rzeczywistości, jest w swej naturze bierne. Władzę, która
przygotowuje intelektowi możnościowemu  materiał
poznawczy, czyli postać intelektualną, nazwano intelektem
czynnym. Gdy w jakiejś wersji filozofii człowieka brak jest teorii
dwóch intelektów  wtedy trudno jest uzasadnić pochodzenie
wiedzy umysłowej z otaczającego nas świata. Filozofowie
głoszą zazwyczaj jakiś inny sposób pochodzenia naszej
wiedzy: przypominanie sobie idei zapamiętanych przed
wcieleniem (ðPlaton)ð, Boże oÅ›wiecenie (ðAugustyn)ð, pojÄ™cia
wrodzone (ðKartezjusz)ð, kategorie umysÅ‚u (ðKant)ð,
doÅ›wiadczenie eidetyczne (ðHusserl)ð.
19
APPETITIUS ET D
ŻENIA LUDZKIE I
LIBERTAS WOLNOŚĆ
HUMANA CZA
OWIEKA
Bonum autem non Tylko dobro poznane staje
est obiectum się przedmiotem dążenia.
appetitus, nisi prout
est apprehensum.
Summa Theologae I-
II, 27, 2c
Est enim quidam Istnieje bowiem pewne
appetitus non dążenie nie wynikające z
consequens poznawczego ujęcia
apprehensionem jakiegoÅ› przedmiotu przez
ipsius appetentis, samego dążącego, lecz
kogoś innego, i to dążenie
sed alterius, et
huiusmodi dicitur nazywa się dążeniem
appetitus naturalis. naturalnym. Byt bowiem w
Res enim naturales sposób naturalny dąży do
appetunt quod eis tego, czego wymaga jego
convenit secundum natura, nie przez swoje
własne ujęcie poznawcze,
suam naturam, non
per apprehensionem lecz dzięki poznaniu
propriam, sed per Stwórcy natury. Inne jest
20
apprehensionem dążenie wynikające z
instituentis naturam. poznawczego ujęcia
Alius autem est czegoÅ› przez samego
appetitus dążącego, lecz
consequens dokonujÄ…ce siÄ™ z pewnej
apprehensionem konieczności, a nie
ipsius appetentis, poprzez wolny sÄ…d. I takie
sed ex necessitate, jest dążenie zmysłowe w
non ex iudicio libero. zwierzętach które w
Et talis est appetitus ludziach jednak w pewien
sensitivus in brutis, sposób uczestniczy w
qui tamen in wolności - o ile jest
hominibus aliquid posłuszne rozumowi.
libertatis participat, Istnieje także dążenie
inquantum obedit wynikajÄ…ce
rationi. Alius autem intelektualnego ujęcia
est appetitus poznawczego, dokonujÄ…ce
consequens siÄ™ zgodnie z wolnym
apprehensionem sądem. I to dążenie jest
appetentis dążeniem rozumnym lub
secundum liberum intelektualnym, które
iudicium. Et talis est nazywane jest wolÄ….
appetitus rationalis
sive intellectivus, qui
dicitur voluntas.
Summa Theologae I-
II, 26, 1c
21
Homo est liberi Człowiek posiada wolny
arbitrii, alioquin
sÄ…d;ð w przeciwnym
frustra essent
wypadku daremne byłyby
consilia,
rady, upomnienia, nakazy,
exhortationes,
zakazy, nagrody i kary.
praecepta,
Aby to zrozumieć, należy
prohibitiones,
zauważyć, że pewne byty
praemia et poenae.
działają bez sądu, tak jak
Ad cuius evidentiam,
kamień, który porusza się
considerandum est
spadając w dół. Dotyczy
quod quaedam
to wszystkich bytów
agunt absque
pozbawionych poznania.
iudicio, sicut lapis
Inne zaś byty działają
movetur deorsum; et
zgodnie z sÄ…dem, lecz nie
similiter omnia
jest to sÄ…d wolny;ð tak
cognitione carentia.
dzieje siÄ™ w przypadku
Quaedam autem
zwierzÄ…t. Np. owca widzÄ…c
agunt iudicio, sed
wilka sądzi, że musi
non libero; sicut
uciekać, w oparciu o sąd
animalia bruta.
naturalny, a nie wolny,
Iudicat enim ovis
ponieważ sąd ten nie
videns lupum, eum
pochodzi z [ðrozumowego]ð
esse fugiendum,
zestawienia, lecz z
naturali iudicio, et
naturalnego instynktu.
non libero, quia non
Tego rodzaju sÄ…dy sÄ…
ex collatione, sed ex
udziałem wszystkich
naturali instinctu hoc
zwierząt. Ale człowiek
iudicat. Et simile est
działa na podstawie
de quolibet iudicio
[ðwolnego]ð sÄ…du, ponieważ
22
brutorum animalium. dzięki władzy poznawczej
sed homo agit osądza, czego należy
iudicio, quia per vim unikać, a do czego dążyć.
cognoscitivam A ponieważ ten sąd nie
iudicat aliquid esse pochodzi z naturalnego
fugiendum vel instynktu, dotyczÄ…cego
prosequendum. Sed szczegółowego działania,
quia iudicium istud ale z pewnego
non est ex naturali rozumowego zestawienia,
instinctu in particulari dlatego człowiek działa na
operabili, sed ex podstawie wolnego sÄ…du,
collatione quadam mogąc postępować
rationis; ideo agit rozmaicie.
libero iudicio, potens
in diversa ferri.
Summa Theologiae
I, 83, 1c
23
PASSIONES UCZUCIA
Określenie uczucia
 Passio est motus Uczucie jest poruszeniem
appetitivae virtutis władzy pożądania
sensibilis in
[ðdążenia]ð zmysÅ‚owego na
imaginatione boni
wyobrażenie dobra lub
vel mali .
zła.
Summa Theologae I- Tomasz korzysta z określenia
Jana z Damaszku (675 - 749) -
II, 22, 3 sed contra;ð
teologa zaliczanego do
za Janem z
schyłkowego okresu patrystyki
Damaszku, De Fide
greckiej. Jego główną zasługą
było zebranie myśli greckich
Orthodoxa II (ðPG 94,
Ojców Kościoła i przekazanie ich
941)ð
łacińskiej kulturze średniowiecza.
24
Poszczególne uczucia
Ordo omnium PorzÄ…dek wszystkich
passionum uczuć ze wzlędu na
secundum viam sposób ich powstawania
generationis: primo
[ðjest nastÄ™pujÄ…cy]ð: jako
occurrunt amor et
pierwsze występują -
odium; secundo,
miłość i niechęć, drugie -
desiderium et fuga;
pragnienie i unikanie,
tertio, spes et
trzecie  nadzieja i
desperatio; quarto,
rozpacz, czwarte 
timor et audacia;
odwaga i gniew, piÄ…ty jest
quinto, ira; sexto et
gniew, szóste i ostatnie 
ultimo, gaudium et
radość i smutek, które
tristitia, quae
stanowiÄ… konsekwencje
consequuntur ad
wszelkich uczuć.
omnes passiones.
Summa Theologae I-
II, 25, 3c
25
Ocena moralna uczuć
Passiones, Uczucia, według tego, że
secundum quod sunt są dobrowolne, mogą być
voluntariae, possunt oceniane jako dobre lub
dici bonae vel malae złe po względem
moraliter. Dicuntur moralnym. Mówi się zaś o
czymś, że jest
autem voluntariae
vel ex eo quod a dobrowolne, gdy wola to
voluntate nakazuje lub tego nie
imperantur, vel ex eo zabrania.
quod a voluntate non
prohibentur.
Summa Theologae I-
II, 24, 1c
Passiones animae Uczucia duszy dwojako
dupliciter possunt mogą być rozważane. Po
considerari, uno pierwsze same w sobie,
modo, secundum se; po drugie  według tego,
alio modo, że podlegają kierownictwu
secundum quod rozumu i woli. Jeśli więc
subiacent imperio rozpatrujemy uczucia
rationis et voluntatis. brane same w sobie, ze
Si igitur secundum względu na to, że
se considerentur, stanowiÄ… poruszenie
26
prout scilicet sunt pewnego nierozumnego
motus quidam dążenia, wtedy nie
irrationalis appetitus, możemy im przypisać
sic non est in eis dobra lub zła moralnego,
bonum vel malum które zawsze zależą od
morale, quod rozumu. Jeśli zaś
dependet a ratione. rozpatrujemy uczucia ze
Si autem względu na to, że
considerentur podlegajÄ… kierownictwu
secundum quod rozumu i woli, wtedy
subiacent imperio znajdzie siÄ™ w nich dobro
rationis et voluntatis, lub zło moralne.
sic est in eis bonum
et malum morale.
Summa Theologae I-
II, 24, 1c
AMOR MIA
OŚĆ
Określenie miłości
Amor est aliquid ad Miłość jest czymś
appetitum pertinens,
należącym do [ðwÅ‚adzy]ð
cum utriusque
dążenia, gdyż
obiectum sit bonum.
przedmiotem obojga jest
Unde secundum
dobro.
differentiam
Według zróżnicowania
27
appetitus est dążeń dokonuje się też
differentia amoris zróżnicowanie miłości.
Summa Theologae I-
II, 26, 1c
Poziomy miłości
In unoquoque autem W każdym zaś z
horum appetituum, poszczególnych dążeń
amor dicitur illud miłością nazywane jest to,
quod est principium co stanowi z
ródło
motus tendentis in
[ðpryncypium]ð poruszenia,
finem amatum. In
zmierzajÄ…cego do
appetitu autem
umiłowanego celu. W
naturali, principium
pożądaniu naturalnym
huiusmodi motus est
z
ródłem tego poruszenia
connaturalitas
jest współnaturalność
appetentis ad id in
dążącego z tym, do czego
quod tendit, quae
dąży, która może być
dici potest amor
nazwana miłością
naturalis, sicut ipsa
naturalnÄ…;ð np. sam
connaturalitas
współnaturalny ciężar
corporis gravis ad
ciała, skierowujący je ku
locum medium est
Å›rodkowi [ðziemi]ð dziÄ™ki
per gravitatem, et
grawitacji, może być
potest dici amor
nazwany miłością
naturalis. Et similiter
naturalnÄ…. A podobne
28
coaptatio appetitus dostosowanie dążenia
sensitivi, vel zmysłowego lub woli do
voluntatis, ad jakiegoÅ› dobra, to jest
aliquod bonum, idest
samo upodobanie [ðtego]ð
ipsa complacentia
dobra, nazywa siÄ™
boni, dicitur amor
miłością zmysłową lub
sensitivus, vel
intelektualnÄ…, czyli
intellectivus seu
rozumowÄ….
rationalis. Amor
Miłość zmysłowa zatem
igitur sensitivus est
dokonuje się w dążeniu
in appetitu sensitivo,
zmysłowym, tak jak miłość
sicut amor
intelektualna w dążeniu
intellectivus in
intelektualnym.
appetitu intellectivo.
Summa TheologaeI-
II, 26, 1c
Odmiany miłości
Quatuor nomina Mamy cztery nazwy
inveniuntur ad idem odnoszÄ…ce siÄ™ w pewien
quodammodo sposób do tego samego,
pertinentia, scilicet mianowicie miłość,
amor, dilectio, kochanie, caritas i
caritas et amicitia. przyjaz
ń. Różnią się
Differunt tamen in jednak tym, że przyjaz
Å„ 
29
hoc, quod amicitia, według ks. VIII Etyki
secundum Filozofa [Chodzi o EtykÄ™
Philosophum in VIII NikomachejskÄ…  jedynÄ… z
Ethic., est quasi Etyk Arystotelesa, znanÄ…
habitus; Tomaszowi] - jest jakby
sprawnością [A
ac. habitus
znaczy także: stała
skłonność, umiejętność].
amor autem et Miłość zaś i kochanie
dilectio significantur oznaczane są na sposób
per modum actus vel
aktu [ðdziaÅ‚ania]ð lub
passionis; caritas
uczucia. Caritas może być
autem utroque modo
ujmowana na oba te
accipi potest.
sposoby. Akt [ðmiÅ‚owania]ð
Differenter tamen
jednak może być
significatur actus per
oznaczany na trzy
ista tria. Nam amor
sposoby, gdyż miłość jest
communius est inter
czymś wspólnym dla nich
ea, omnis enim
wszystkich, każde bowiem
dilectio vel caritas
kochanie lub caritas jest
est amor, sed non e
miłością, lecz nie na
converso. Addit enim
odwrót. Kochanie bowiem
dilectio supra
dodaje do miłości
amorem, electionem
wyjÄ…tkowe wybranie, jak
praecedentem, ut
na to wskazuje sama
ipsum nomen sonat.
nazwa. [A
aciński wyraz
dilectio oznacza właśnie
świadome wybranie
30
drugiej osoby, jako
przedmiotu szczególnej
miłości].
Unde dilectio non est StÄ…d kochanie nie
in concupiscibili, sed dokonuje siÄ™ w
in voluntate tantum, pożądliwoÅ›ci [ðzmysÅ‚owej]ð
et est in sola lecz wyłącznie w woli, i
rationali natura. jest udziałem jedynie
Caritas autem addit natury rozumnej. Caritas
supra amorem, zaś dodaje do miłości
perfectionem doskonałość umiłowania
quandam kogoÅ›, w miarÄ™ jako
amoris,inquantum id poczytujemy przedmiot tej
quod amatur magni miłości za wielki skarb, co
pretii aestimatur, ut oznacza sama nazwa [od
ipsum nomen carus   drogi ].
designat.
Summa Theologae I-
II, 26, 3c
Amare est velle Kochać - oznacza chcieć
alicui bonum. Sic dla kogoś dobra. Tak więc
ergo motus amoris in ruch miłowania dąży w
duo tendit, scilicet in dwu kierunkach,
mianowicie do dobra,
bonum quod quis
vult alicui, vel sibi vel którego ktoś chce, albo
31
alii; et in illud cui vult dla siebie albo dla kogoÅ›
bonum. Ad illud ergo innego, oraz do tego, dla
bonum quod quis kogo chce dobra. W
vult alteri, habetur odniesieniu do tego dobra,
amor którego ktoś chce dla
concupiscentiae, ad kogoÅ› innego - mamy
illud autem cui miłość pożądania. W od
aliquis vult bonum, odniesieniu zaÅ› do tego,
habetur amor dla kogo chce siÄ™ dobra 
amicitiae. Haec mamy miłość przyjaz
ni.
autem divisio est Podział ten dokonuje się
secundum prius et według pierwszeństwa i
posterius. Nam id następstwa. Albowiem to,
quod amatur amore co jest kochane miłością
amicitiae, simpliciter przyjaz
ni  jest kochane
et per se amatur, samo przez siÄ™ i wprost,
quod autem amatur co zaÅ› kochane jest
amore miłością pożądania  nie
concupiscentiae, jest kochane przez siÄ™ i
non simpliciter et wprost, lecz ze względu
secundum se na umiłowanie kogoś
amatur, sed amatur innego.
alteri.
Summa Theologae I-
II, 26, 4c