FILOZOFIA BOGA
FILOZOFIA
BYTU (METAFIZYKA) POZNANIA
FILOZOFIA BOGA KOSMOLOGIA ANTROPOLOGIA
Część metafizyki ogólnej, Część metafizyki FILOZOFICZNA
która zajmuje się istnieniem, traktująca o świecie Filozofia człowieka, czyli
naturą i działaniem Boga przyrody. Współcześnie dział filozofii, który podejmuje
(Absolutu), jako ostatecznej jest oparta na naukach określenie tego, co ogólnoludzkie
racji bytu. ścisłych (koncepcja (natury człowieka) i wyjaśnia
pozytywistyczna). miejsce człowieka w przyrodzie
oraz społeczeństwie.
POSZCZEGÓLNE DZIAA
Y FILOZOFII BOGA:
-Istnienie Boga
-Natura Boga
-Działanie Boga
żð Wsobne  speÅ‚niane przez Boga akty wolitywne, Bóg poznaje.
żð Ad extra (na zewnÄ…trz)  zwiÄ…zane ze stworzonym Å›wiatem (akt stwórczy, Opatrzność)
oraz działanie przechodnie.
Filozofia Boga jest integralną częścią metafizyki. To pewne zwieńczenie dociekań
filozoficznych. Nie należy pytać  Czy istnieje Bóg? , ale raczej  Dlaczego istnieje świat?  to
dopiero jest ściśle filozoficzne pytanie. Wszechświat trzeba usprawiedliwić, wyjaśnić przez
odwołanie się do adekwatnej przyczyny. Tą drogą dochodzi się do istnienia Boga jako Pierwszej
Przyczyny. Wskazuje się na Niego jako na Ostateczną Rację bytów.
TERMINOLOGIA
" Filozofia Boga  racjonalna refleksja zajmujÄ…ca siÄ™ Bogiem.
" Teologia naturalna = teologia racjonalna  nazwa wskazuje na zbieżność przedmiotu tej
dyscypliny i teologii w sensie właściwym (bazującej na Objawieniu). Mówi o Bogu, ale
bazuje na Objawieniu naturalnym przy stworzeniu świata i człowieka. Przedmiot częściowo
obciążony (większy zakres, gdy bazuje się na Objawieniu nadprzyrodzonym, np.: dogmaty).
Nie ma sprzeczności między filozofią Boga (teologią naturalną), a Objawieniem
nadprzyrodzonym.1
1
Kant twierdził, że istnienie Boga jest kwestią wiary, a nie rozumu. Podobnie protestantyzm na czele z M. Lutrem.
Natomiast w Fides et ratio możemy przeczytać o naturalnej poznawalności Boga. Jan Paweł II nawiązuje do dogmatu z
Soboru Watykańskiego I:  Bóg, początek i cel wszystkich rzeczy może być udowodniony z rzeczy stworzonych w
naturalny sposób za pomocą własnego światła rozumu . W związku z tym człowiek, który może używać rozumu nie
może być bez własnej winy ateistą. Fides et ratio mówi o przeszkodach, jakimi są wolna wola i grzech. Powyższe
stwierdzenie dogmatyczne jest oparte na tekstach Pisma Św. (człowiek nie może pozostawać w absolutnej
1
" Teodycea  tej nazwy po raz pierwszy użył G. Leibniz w 1710 r. ( Teodycea  eseje o
dobroci Boga, wolności człowieka i pochodzenia zła ). Przedstawia on obronę Boga przed
zarzutami związanymi z istnieniem zła w świecie. Etymologicznie nazwa ta pochodzi od
greckiego  theos (Bóg) i  dike (sprawiedliwość, prawość). Z czasem zaczęto używać tego
terminu w szerszym znaczeniu, że to nie tylko obrona, ale także filozofia Boga. To termin
niejednoznaczny, bo oznacza teologiÄ™ naturalnÄ… lub teoriÄ™ uzasadniajÄ…cÄ… istnienie
Wszechmocy i Opatrzności Boga pomimo istnienia zła. Również występuje w węższym
sensie jako Boża Opatrzność, Sprawiedliwość czy zarządzanie rzeczami. Wszystkie
powyższe terminy zawierają słowo Bóg.
NAZWA BÓG W RÓŻNYCH J
ZYKACH
Bóg to rzeczywistość transcendentna. Zawsze poznawana jest w osnowach zmysłowych, bo brak
bezpośredniego dostępu poznawczego do Niego. Słowa oznaczające Boga we wszystkich kulturach
dotyczą świata materialnego.
-gr.  Theos prawdopodobnie etymologicznie pochodzi z języka indoeuropejskiego i oznacza
oddychanie, życie, tchnienie, powiew;
-łac. Deus i jego odpowiednik w językach romańskich wywodzą się od  Deivos 
rzeczywistość świetlista, promienna;
-semickie El, Elohim (akcentujÄ… moc Boga), Adonai, Allach, Jahwe (to imiÄ™ Boga, zapis
spółgłoskowy JHW wyraża filozoficzną istotę Boga  Ten, który jest, istnieje);
-słowiańskie Bóg, Boh, Bog pochodzą etymologicznie z języka staroindyjskiego, od słowa
 Hagas  pomyślność, szczęście, bogactwo;
-germańskie Gott czy angielskie God  brak jednoznacznej etymologii.
POJ
CIE BOGA (to, co człowiek posiada w swoim intelekcie)
W dziejach filozofii nazywano tak różne rzeczywistości (np. filozofowie przyrody). Współcześnie
wyróżnia się pewne elementy istotne składające się na pojęcie Boga (tzw. esencjalia). Gilson mówi
transcendentny trzech:
1. Byt transcendenty (istnieje niezależnie od świata, od człowieka i przekracza go);
2. Byt konieczny (nie potrzebuje usprawiedliwienia swojego istnienia; pytanie  Kto stworzył
Boga? jest z
le postawione);
3. Przyczyna całej pozostałej rzeczywistości.
Afirmacja filozoficzna Boga nie dotyczy czegokolwiek, co Nim nazwiemy. Muszą być spełnione te
trzy warunki, aby mówić o Bogu.
DZIEJE PROBLEMATYKI FILOZOFII BOGA
1) STAROŻYTNA GRECJA
Rodowód pojęcia  Bóg nie jest filozoficzny. To pojęcie odziedziczone z religii, z mitologii,
od poetów (Homer). Pojęcie Boga starsze od filozofii. Funkcjonowało jako pojęcie potężnej
istoty i w związku z tym wyróżniamy dwa nurty:
żð nurt orficki (religia misteriów)  zwiÄ…zek z kosmosem, przedstawiany w różnych
teogoniach, gdzie mieszały się różne elementy mitologiczne;
żð religia publiczna  bogowie zwiÄ…zani z ludz
mi, na ludzkie podobieństwo.
Interpretacja czysto racjonalna, niezależna od religii, od mitologii pierwszych filozofów 
nieświadomości Boga): Rz 1 ( To bowiem, co o Bogu można poznać, jawne jest wśród nich, gdyż Bóg im to ujawnił.
Albowiem od stworzenia świata niewidzialne Jego przymioty - wiekuista Jego potęga oraz bóstwo - stają się widzialne
dla umysłu przez Jego dzieła, tak że nie mogą się wymówić od winy ) oraz Mdr 13 ( Bo z wielkości i piękna stworzeń
poznaje się przez podobieństwo ich Stwórcę ). Niektórzy chrześcijanie kwestionują ten dogmat. Nazywamy ich
 nieświadomymi heretykami .
2
przejście od mitu do logosu. Wskazują na Arche, czyli praprzyczynę, prazasadę, która coraz
bardziej staje siÄ™ transcendentnÄ…, mniej zaÅ› materialnie konkretnÄ… w miarÄ™ rozwoju filozofii
(woda, apeiron, powietrze, etc.  mają swoje boskie oblicze, to sedno całej przyrody, to
początek, rodzaj kosmicznego bóstwa).
Rozdz
więk pomiędzy religijnym wyobrażeniem Boga, a filozoficzną ideą boskości  jeden,
transcendenty, nieskończenie doskonały, który stoi w sprzeczności z bogami, o których mówi
religia. U Platona w jego okresie schyłkowym, np. w Państwie pojawiają się bogowie wzięci
z filozofii greckiej  idea dobra jako przyczyna wszechrzeczy, posiada atrybuty boskie.
Szczytowe osiągnięciem jest filozofia Arystotelesa, która wyjaśnia zjawisko zmian
zachodzących w świecie. Wskazuje na Myśl Samomyślącą, na Czysty Akt, na Pierwszego
Mieporuszonego Poruszyciela. Abstrakcyjny. Takim Bóg jest daleki człowiekowi, samolubny
i odległy.
2.EPOKA HELLENISTYCZNA
Odwrót od teologii naturalnej. Bóg utożsamiany ze światem albo Bóg, który nie ma wpływu
na świat.
żð stoicy;
żð epikurejczycy.
3.POCZ
TKI CHRZEÅšCIJAC
STWA
Spotkanie religii żydowsko-chrześcijańskiej (Objawionej) i greckiej filozofii. To nowy etap
rozwoju filozofii Boga  początek filozofii chrześcijańskiej (samo chrześcijaństwo nie jest
filozofią, lecz doktryną, która stawia sobie za cel zbawienie ludzi przez Chrystusa  cel
praktyczny, a nie teoretyczny). Filozofia chrześcijańska powstaje jako wynik spotkania
Objawienia (pewne prawdy) i filozofii (metody rozumowego tłumaczenia świata).
Na początku panowało niechętne nastawienie pierwotnego chrześcijaństwa do filozofii:  Cóż
wspólnego mają Ateny i Jerozolima? (Tertulian). Póz
niej zostaje to przełamane  obrona
przed atakami sofistyki, wykształcenie aparatu pojęciowego, aby mówić o Bogu w sposób
zrozumiały dla ludzi wyrosłych w innej kulturze.
Kultura rzymska  kultura europejska (Kapitol  Akropol  Golgota).
Od II wieku używano metod filozoficznych do wyrażania prawd chrześcijańskich  to, co
wymykało się wyobrażeniom Greków, np. Jakie miejsce przyznać bogom w racjonalnej
interpretacji świata? Jak pogodzić politeizm z wnioskami pochodzącymi z refleksji
filozoficznej? Tu pojawiają się pojęcia z tradycji judeo-chrześcijańskiej:
1) Pierwszą cechą Boga objawionego jest Jego jedność ( Szema Izrael ).
2) Fakt, że Bóg nie jest rzeczą. To nie coś, a Ktoś, więc stosunek do Niego jest
osobisty, osobowy.
3) Bóg jest tym, który jest  Jestem jako imię Boga. Filozofia chrześcijańska u
podstaw jest egzystencjalna w rozumieniu materialistycznej metafizyki, która
wychodzi od faktu istnienia.
 Credo: wyznanie wiary, które jest owocem syntezy prawdy objawionej i tego,
co dała grecka filozofia (wyznajemy to, w co wierzymy, jakie treści uznajemy
za prawdziwe; ujęcie tego, kim jest Bóg, jako On jest);
 Wyznanie wiary Izraela  wyznanie historyczne (to co uczynił Bóg w dziejach
narodu, bardzo osobiste, relacje osobowe od Boga).
4.PIERWSI OJCOWIE KOÅšCIOA
A
Filozofia Platona, neoplatonizm wpłynął na nich, ponieważ akcentował fakt nieśmiertelności
człowieka.
Åšw. Augustyn studiuje Enneady Platona (traktaty uporzÄ…dkowane przez Porfiriusza),
pojęcia: Jednia, Intelekt, Dusza Świata (analogia: Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty).
Problem augustynizmu jest brak odpowiedniej filozofii dla teologii.
3
1) Jednia emanuje w sposób konieczny (to różni myśl objawioną od neoplatońskiej).
2) Istnieje inaczej zarysowana linia podziału. W myśli chrześcijańskiej pomiędzy
Bogiem i Jego zrodzonym Słowem, a całym stworzeniem. Bóg w Trójcy Jedyny jest
Byt konieczny, a wszystko, co stworzone jest niekonieczne  przepaść
metafizyczna. Jednia  stworzenie, wielość.
3) Człowiek w ujęciu chrześcijańskim wykluczony z porządku boskiego (nie jest
Bogiem).
Augustynizm z platonizmu przejął przekonanie, że skoro człowiek posiada w swoim
intelekcie prawdę (pewną właściwość boską) tzn. że musi być ona umieszczona w umyśle w
sposób bezpośredni przez Boga. To zwodnicze myślenie, bo prawda nie jest niczym boskim,
jest w zasięgu poznania ludzkiego, to jest jego właściwość, to wynik poznania.
Fakt boskości prawdy w umyśle wskazuje bezpośrednio na istnienie Boga  człowiek w
swych naturalnych zdolnościach nie jest wstanie poznać prawdy. Z powyższego poglądu
rodzi się iluminizm  wszelkie poznanie jest możliwe, gdyż Bóg umożliwia poznanie
prawdy, oświeca człowieka (wewnętrzny Mistrz). Samo poznanie  intuicja  odbywa się bez
pośrednictwa rozumowania. Poznanie Boga i własnej duszy jest dla Augustyna największą
wartością -  Wejdz
w samego siebie  we wnętrzu człowieka mieszka prawda.
Augustyn odwrócił naturalny porządek poznania  nie od przedmiotu, lecz od podmiotu
poznania  ontologizm  człowiek bezpośrednio poznaje Boga i dopiero w Nim widzi świat,
wszelkie prawdy istnieją w Umyśle Boga (wyjaśnienie: nie mamy dostępu do intelektu Boga).
Prawda jest dobrem zbyt wielkim, aby mogła być naturalnie dostępna człowiekowi
(rozbieżność między tym, co niesie Objawienie, a tym, co wynika z filozofii Augustyna).
Myśl ta była z
ródłem wielu póz
niejszych herezji.
5.ÅšW. TOMASZ Z AKWINU (XII. w.)
Sięga do Arystotelesa, na nowo go odkrywa (od religijnej strony).
Weryfikuje spojrzenie na rzeczywistość. Świat nie jest wieczny i domaga się wyjaśnienia.
Wskazuje na IPSUM ESSE (Samo Istnienie, Czysty Akt, Ten, który Jest, udziela istnienia, a
Jego funkcja stwórcza niekonieczna  do istoty Boga nie należy stwarzać, ale istnieć; creatio
ex nihilo wolnym wyborem Boga).
Konieczność istnienia Boga, pełnia doskonałości, a zarazem to Bóg osobowy, o czym
świadczą transcendentalia relacyjne (związek bytów z intelektem i wolą Stwórcy  mają być
przedmiotem naszego poznania, wiążą nasze akty wolitywne).
Spotkanie filozofii i teologii dokonało się w sposób doskonały, nie ma lepszego systemu.
6.LUTER (XVI w.)
1. Zagubiono prawdy systemu św. Tomasza. Luter twierdził, że prawda o stworzeniu jest
trudniejsza od prawdy o wcieleniu Syna Bożego.
7.NOWOŻYTNOŚĆ
Ten czas został ukształtowany przez trzy główne postawy poznawcze:
1) Racjonalizm Kartezjusza, Leibniza, Wolfa, Spinozy;
2) Empiryzm Locka i Hume'a;
3) Krytycyzm Kanta.
W konsekwencji nastąpiło odrzucenie metafizyki (wielkie negacje Boga w filozofii
współczesnej). Wiara po odrzuceniu metafizyki staje się czymś nierozumnym, subiektywnym,
traci racjonalny fundament.
Genezą tego kryzysu XIV i XV wiek  czas upadku kultury średniowiecza, filozofia
ogranicza się do logiki. To okres schyłkowy (dekadencja) średniowiecza (pytania typu, ile
diabłów zmieści się na końcu szpilki?). Rozważania logiczne są tutaj wynikiem kryzysu
filozofii. Oprócz tego sofiści poddają w wątpliwość wszystko, co człowiek może poznać.
4
Symbolem tego jest Wilhelm Ockham2.
Teoria poznania Ockhama ogranicza siÄ™ do trzech tez:
1) Istnieje poznanie intuicyjne jednostki, które jest bardziej wartościowe od poznania
abstrakcyjnego; nie dyskurs, lecz intuicja (najprawdziwsze).
2) Poznanie abstrakcyjne nie dosięga rzeczy zewnętrznych (rzeczy samej w sobie), a
jedynie twory umysłu (pojęcia)  nie ma różnicy pomiędzy pojęciem a jego treścią;
wiedza pojęciowa jest niemożliwa (nominalizm  pojęciu nie odpowiada nic po
stronie rzeczywistości).
3) Poznanie abstrakcyjne nie jest związane ze zmysłowym (umysł poznaje swoje
własne wytwory.
Poglądy te są przeciwieństwem założeń filozoficznych średniowiecza czy starożytności
(umysł ludzki nie jest w stanie dotrzeć do prawdy o rzeczy).
Woluntaryzm  istotą duszy jest wolna wola, nie rozumność. Nie ma bezwzględnego dobra
(dobrem jest to, co się Bogu podoba, złem to, co Bóg chce żeby było złe). Rozerwany
związek prawa z obiektywnym dobrem (właściwy ład moralny świata jest wynikiem natury
Boga, a nie Jego woli). Przez to dochodzi do wynaturzenia prawa. To powoduje otworzenie
drogi dla nowożytnego pozytywizmu prawnego (dobro jest wynikiem woli tego, kto stanowi
prawo  skutkiem tego w metafizyce nic nie można powiedzieć, niczego twierdzić w tej
dziedzinie  nie można uzasadnić istnienia Boga).
 Brzytwa Ockhama  bytów nie należy mnożyć bez potrzeby. Pozostawia jedynie logikę.
Kierunek ten jest nazywany via moderna (kierunek nowoczesny, który na gruncie religijnym
został przejęty przez reformację).
Ujawnia się protest przeciwko kulturze średniowiecznej:
- na płaszczyz
nie religijnej: reformacja  zerwanie z tradycją, hasło: sola sciptura;
powrót do korzeni, do czasów pierwszych chrześcijan;3
- na płaszczyz
nie społecznej: bunt jednostki przeciwko społeczeństwu
(średniowiecze było opanowane przez myśl społeczną; cechy, Europa  wówczas
Chrystianitas, wspólnota narodów chrześcijańskich);
- w dziedzinie naukowej: protest przeciwko nauce typu arystotelesowskiego (w
zawiązku z rozwojem przyrodoznawstwa, odkryciami) i z powodu, że fizyka stała
się nieaktualna, odrzucono także metafizykę,
To czas odkryć naukowych:
a) potwierdzenie kulistości Ziemi;
b) zmienia się postrzeganie układu planetarnego (Kopernik);
c) odkrycia geograficzne (nowe lÄ…dy  wymiana handlowa);
d) nowe wynalazki techniczne (druk);
e) powstają państwa narodowe (rozsypuje się Zjednoczona Europa, Christianitas; dzieła
pisane w językach narodowych; osłabienie pozycji papiestwa).
W takim klimacie pojawia się Kartezjusz. Od niego rozpoczyna się filozofia nowożytna. Nazywany
jest jej ojcem.
Kartezjusz (XVII w.)
-  wątpliwości niszczą duszę , zatem trzeba stworzyć system wiedzy niepowątpiewalnej,
- poszukiwania fundamentu dla wiedzy,
2
Wilhelm Ockham urodzony w 1300 roku. Zwany  niszczycielem scholastyki . Franciszkanin, który studiował w
Oxfordzie. W 1324 roku został wezwany do Awinionu, aby się wytłumaczyć ze swoich poglądów. Zostaje osadzony w
klasztorze, z którego ucieka. Prowadził zajadłą polemikę z papieżem pod opieką Ludwika Bawarskiego. Umiera w
1348 roku pojednany z Kościołem.
3
Współcześnie podobny jest postmodernizm  zanegowanie tego, co było dotychczas.
5
- dokonał odwrócenia w kierunku myśli zdroworozsądkowej,
- twórca nowej postawy filozoficznej (wychodzi od penetracji ludzkiej myśli, świadomości),
- przejście od Arystotelesa do Platona, odwrót od tradycji realistycznej do idealistycznej
(wychodzimy nie od świata, ale od treści naszej świadomości),
- koncepcja klasyczna w wersji podmiotowej (ambicje maksymalistyczne racjonalnej
filozofii, która nie jest obiektywistyczna  dane świadomości),
- ma krytyczny stosunek do zastanej wiedzy,
- katolik;  Jak nikt inny zabiegałem o to, aby pozyskać sobie niebo ; unika dyskusji na tematy
teologiczne; kolegium jezuickiego La Flesche (logika, filozofia, matematyka),
-  cała zastana filozofia nie zawiera ani jednej tezy bezspornej (realizm Kartezjusza),
- fascynacja jasnością, ścisłością, przejrzystością matematyki,
- przyłącza się do armii księcia Maurycego, póz
niej do Maksymiliana Bawarskiego; 10\11
listopada 1619 roku śni mu się, że ma misję  poszukiwanie prawdy na drodze rozumu;
celem stworzenie zunifikowanego systemu wiedzy niepowątpiewalnej (zobowiązanie, ślub,
pielgrzyma do Loretto); w czasach chaosu punktem wyjścia.
POJ
CIE METODY
- Twórca pojęcia; uporządkowany sposób podejścia do przedmiotu badań; greckie  hodos 
droga (metoda:  po drodze ); narzędziem poznania rozum (rozsądek jako rzecz
najsprawiedliwiej rozdzielona na świecie, nikt się nie uskarża nie jego brak.
- Nauka dzieli następująco: korzeniem metafizyka, pniem fizyka, gałęziami etyka, mechanika
i medycyna.
- Wrogość wobec dotychczasowych technik filozoficznych (zwłaszcza do klasycznej dedukcji
sylogistycznej Arystotelesa); racjonalizm kartezjański jako zachwyt metodą filozoficznych
analiz zaczerpniętą z matematyki.
- Formułuje prawidła metody; jej jedność ma zapewnić jedność systemu naukowego (cztery
prawidła metody: reguła oczywistość, analizy, syntezy, enumeracji).
- Przyjmuje intuicję intelektualną (intelekcja) jako jedyny akt poznawczy (jeżeli dedukcja, to
tylko jako strumień aktów intuicji  dzięki niej umysł wchodzi w bezpośredni kontakt
poznawczy z rzeczą niezależnie od danych zmysłowych).
- Przedmiotem poznania umysłu są idee, a nie otaczające nas rzeczy
" Idee u Platona istniały realnie, poza umysłem (skrajny realizm), a tu istnieją w
umyśle, w ludzkim intelekcie i są bezpośrednio przedmiotem poznania.
" Kartezjusz mówi o ideach jasnych/niejasnych, (wyraz
nych/niewyraz
nych).
" Idee dzielimy na wrodzone, nabyte, skonstruowane (dowodzenie istnienia Boga
wychodzÄ…c od istnienia pewnych idei w intelekcie). Ujawnia siÄ™
niekonsekwencja: kwestionujemy wiedzÄ™ z zewnÄ…trz  wszystkie idee powinny
być uznane za wrodzone
1) Reguła oczywistości  nie należy niczego przyjmować za prawdziwe, dopóki nie
zostanie dana kwestia poznana jasno i wyraz
nie.
2) Reguła analizy  aby poznać przedmiot złożony należy wyodrębnić prostsze
elementy, ustalić relację między nimi.
3) Reguła syntezy  intuicja prostych elementów nie wystarcza, potrzeba dedukcji,
która ustawi związki pomiędzy elementami.
4) Reguła enumeracji  działania te mają przebiegać w określonym porządku.
Celem Kartezjusza jest wiedza niepowątpiewalna. Środkiem do tego ma być sprawdzanie kolejnych
twierdzeń. Początkiem metodyczne wątpienie (poddanie w wątpliwość całej dotychczasowej
wiedzy; zakwestionowanie wszystkiego, aby odnalez
ć to, co pewne).
6
MEDYTACJE
Nowa metoda wykładu. Wcześniej były komentarze  twierdzenie i jego uzasadnienie. Natomiast
tutaj Kartezjusz przedstawia sposób rozumowania, myślenia aż do sformułowania wniosków.
żð I Medytacja
Przepuszczenie przez czyściec sceptycyzmu całej posiadanej wiedzy (domaganie się od
wszelkich twierdzeń oczywistości na miarę matematyki). W praktyce postuluje zachowanie
obecnych zasad nim nie zbuduje odpowiedniego i niepowÄ…tpiewalnego systemu.
Pytanie o pewność przekonań opartych na zmysłach:
- skoro wprowadzają w błąd nie można im ufać,
- nie można przypisywać jakości przedmiotom (nie można powiedzieć  miód jest
słodki , a jedynie  ja czuję słodycz młody  argument chorego na żółtaczkę:  miód
jest gorzki ),
- nierozróżnialność jawy i snu,
- hipoteza złego demona, który usiłuje zwieść w tym, co wydaje się nam pewne.
żð II Medytacja
Co możemy z całą pewnością wiedzieć?
- wątpienie ma swoje granice, bo pewne jest istnienie podmiotu myślącego który wątpi,
-  cogito ergo sum ( ja jestem ,  ja istniejÄ™ ) jest pierwszym sÄ…dem absolutnie
prawdziwym, przezwyciężeniem sceptycyzmu. To pierwsza zasada metafizyczna
(tradycja platońsko-plotyńsko-augustyńska; analogia do Augustyna Soliloquia 
 błądzę więc jestem ).
Czym jest podmiot myślący, owa substancja, która stoi pod aktami poznania?
- o prawdzie informuje rozum, nie zmysły (wosk); nie istnieje poznanie czysto
zmysłowe,
- rozum stanowi jedyne kryterium prawdy (prawdziwe jest tylko co jasno ujmujÄ™
umysłem: nowożytny racjonalizm)
Ego  substancja, której naturą jest myślenie (res cogitans  coś myślącego).
Dusza  byt świadomości, substancja różna od ciała, nieśmiertelna, nie stanowi z ciałem
kompozituum (analogia do Platona).
- dokonuje zmiana w podziale bytów z ożywionych i nieożywionych na świadome i
nieświadome (dyskusje, czy człowiek, który jest pogrążony w śpiączce, jest
człowiekiem?)
- przedmiotem poznania nie jest świat, rzeczywistość, a treść świadomości podmiotu
(odwrócenie porządku poznania).
żð III Medytacja
Solipsyzm  istnieje tylko moja świadomość, wszystko inne należy udowodnić. Kartezjusz
staje się inicjatorem sporu o istnienie świata.
- odwołuje się do idei istniejących w umyśle: wrodzone, nabyte, skonstruowane; pyta o
naturę idei, o pochodzenie ich treści w ludzkim intelekcie. Idee różnią się między sobą
w zakresie treści, więc jest pewna hierarchia: doskonalsze i mniej doskonałe. Tu
Kartezjusz posługuje się pojęciem rzeczywistości formalnej, obiektywnej (pojęcie
rozumiane inaczej niż na ogół),
- wprowadza zasadę ewidentnego przyczynowania (skutek nie może być doskonalszy
niż jego przyczyna, skutek musi się w przyczynie w jakiś sposób zawierać)
- idee jakie człowiek posiada:
a) Człowiek jako res cogitans, świadomość ludzka może być twórcą idei rzeczy
materialnych (ma w sobie więcej doskonałości i rzeczywistości obiektywnej).
b) Może na zasadzie pomnożenia stworzyć sobie ideę drugiego człowieka (umysł
7
poprzez obserwację; pomnożenie istot ludzkich).
c) Idea anioła: z idei Boga i mnie samego (doskonalszy ode mnie, ale mniej
doskonały od Boga, którego ideę posiadam).
d) Skąd się wzięła posiadana przeze mnie w intelekcie idea Boga? Czy jestem w
stanie sam ją sobie wytworzyć, skoro jest doskonalsze aniżeli może cogito, moje
myślenie?
IDEA SUBSTANCJI NIESKOC
CZENIE DOSKONAA
EJ
- Człowiek tworzy sobie pojęcie nieskończonego czasu, przestrzeni, ale tu pojęcia te są
negacją pojęcia nieskończoności (tzw. nieskończoność potencjalna  mamy
doświadczenie pojęcie bytu skończonego, które negujemy).
- Bóg jako nieskończoność aktualna  tutaj pojęcie skończoności występuje jako
wtórne (Bóg jako nieskończona aktualna nie może być tworem ludzkiej myśli). Tutaj
Kartezjusz formułuje szereg dowodów (logika  rodzaje dowodu ontologicznego:
wnioskuje się o realności istnienia Boga wychodząc z pojęcia Boga): skoro posiadam
ideę bytu aktualnego, nieskończenie doskonałego, a ta idea nie może być formą mojej
świadomości, bo przyczyna nie może być mniej doskonała od skutku, stąd przyczyną
tej idei może być tylko Bóg.4
- Bóg u Kartezjusza jest potrzebny, aby udowodnić istnienie świata.
MECHANICYSTYCZNA KONCEPCJA PRZYRODY
Kartezjusz przyjął tylko takie jakości, jak rozciągłość i ruch, reszta zaś jest względna. Ruch i
rozciągłość jako obiektywne i mierzalne podstawą pod rewolucje naukową. Daje początek
matematycznemu przyrodoznawstwu. Czyni przedmiotem poznania treści świadomości. W tym
nowym opisie całą przyrodę, która jest mechanizmem tłumaczą zasady dynamiki. Wszelkie
zjawiska mają charakter ruchu. Zwierzęta, ciało ludzkie rozumiane jako bardzo złożone automaty 
pękniecie w koncepcji człowieka tzw. dualizm antropologiczny (dusza i ciało to zupełnie inne
porządki, ciało czymś obcym w stosunku do duszy, to mechanizm, którym posługuje się dusza;
istotą duszy świadomość, a istotą ciała rozciągłość). Interakcjonizm antropologiczny towarzyszył
myśli postkartezjańskiej (zerwana jedność, dusza i ciało istnieją niezależnie). Jak one ze sobą
współdziałają? W jaki sposób człowiek, który w duszy żywi pragnienie potrafi posłużyć się
narzędziem ciała? Według Kartezjusza punktem oddziaływania duszy na ciało jest szyszynka
mózgowa (punkt styczny, dzięki któremu dusza wpływa na działanie ciała). Istnieją różne
interpretacje na temat tego, na czym polega to oddziaływanie. Kontynuatorzy myśli Kartezjusza:
Malebranche  okazjonalizm, Spinowa  paralelizm, Leibniz  harmonia wprzód ustanowiona,
mechanizm, ład nazwany światem.
Skutki kartezjanizmu (dalekosiężne, zwłaszcza na polu nauk zajmujących się człowiekiem):
- w medycynie ciało traktowane jako bardzo skomplikowany mechanizm;
- niewłaściwe rozumienie tego, kim jest człowiek  ciało, psychika, sfera duchowa (człowiek
jest jednością);
- pomieszanie funkcji (myślenie) z istotą człowieka  zaktualizowane myślenie nie należy do
istoty człowieka. Jest człowiekiem ten, kto aktualnie świadomości nie posiada, np. embrion,
ktoś, kto śpi, chory, etc. człowiekiem Kartezjusza kryterium bycia człowiekiem zostało
pomieszane ze świadomością;
- fundamentalne poglądy, że istnieje ostateczna prawa, ostateczne kryterium poważnie patrzą
na myśl kartezjańską. Dążył on do sformułowania całościowej wizji świata, pewnego
systemu wartości. Współcześnie krytykuję się ujęcia fundamentalistyczne.
4
Fides et ratio mówi o błędzie ontologizmu, który twierdzi, że nie mamy poznania świata, tylko poznajemy
bezpośrednio Boga, a w nim jako w zwierciadle dopiero całą rzeczywistość  w Bogu istnieją idee wszystkich rzeczy.
Tu Malebranche przypisuje człowiekowi zdolność do bezpośredniego poznania Boga.
8
FILOZOFIA BOGA
1. Uznanie idei Boga jako myślącej, świadomej, niezależnej Substancji, która jest wrodzoną
człowiekowi (decydujący wpływ na póz
niejsze kierunki filozofii).
Analogicznie do Gilsona  nie wszyscy ludzie posiadają identyczne pojęcie Boga (różne
rozumienie tego, co Boskie). To pojęcie naturalne dla człowieka, ludzkiej kultury, ale nie
wrodzone, tylko nabyte. Kartezjusz zredukował powszechną wrodzoność chrześcijańskiej
idei Boga, a to błąd.
2. Idea Boga uznana za podstawę metafizyki, która jest zredukowana do fizyki, do
mechanistycznej koncepcji świata. Bóg w kartezjanizmie tylko na początku jest
chrześcijański. Św. Tomasz wyjaśnia rzeczywistość tak: musi istnieć Ipsum Esse, z
ródło
istnienia wszelkich bytów (Bóg). Natomiast Kartezjusz: Bóg jako metafizyczna zasada
potrzebna, aby udowodnić istnienie świata. Tutaj istotą Boga jest bycie Stwórcą
(właściwość bycia Stwórcą nie jest koniecznym przymiotem, bo stworzenie jest aktem woli
Boga). To ujęcie Boga nie jest chrześcijańskie.
ISTNIENIE, OCEAN ISTNIENIA y
RÓDA
O ISTNIENIA
(Tomasz) `" (Kartezjusz)
BYĆ, ISTNIEĆ STWARZAĆ
(istotą Boga chrześcijańskiego) `" (istota Boga kartezjańskiego)
- Wg Kartezjusz Bóg istnieje, bo stwarza. Jest zredukowany do przyczyny natury, a w
dalszym ciągu utożsamiany z naturą (np. Spinoza).
- Kartezjanizm potępiony przez Kościół katolicki i Reformowany. W1663 rok dzieła
Kartezjusza zostały wciągnięte na indeks ksiąg zakazanych. W jego wątpieniu
metodycznym widzi siÄ™ drogÄ™ do ateizmu.
- Utożsamienie Boga z naturą inspiracją dla panteistycznych koncepcji Spinozy i teistów.
Spinoza
-  Etyka w porządku geometrycznym wyłożona przedstawia wykład ogólnej wizji
rzeczywistości.
- Fascynacja matematykÄ… i geometriÄ…, ich metodÄ….
- NawiÄ…zanie do panteistycznej metafizyki G. Brunona i J. Sz. Eriugeny, metafizyki
sięgającej Plotyna  Bóg działa z konieczności swojej natury (Kartezjusz); ponadto nie jest
transcendentny, ale tożsamy z naturą (Deus sive natura)  panteizm.
- Ontologia kartezjańska przetworzona tak, że z dualizmu (Kartezjusz) rodzi się monizm 
istnieje jedna samoistna substancja, która obejmuje całą rzeczywistość.
- Bóg objawia się jedynie poprzez świat, a nim rządzą prawa przyrody, mechaniki. W świecie
zorganizowanym w sposób deterministyczny nie ma miejsca na Objawienie
nadprzyrodzone. Spinoza uznaje Pismo Święte za wytwór czysto ludzki, kwestionuje
możliwość cudów contra natura polegających na zawieszeniu praw przyrody. To jest
egzegeza naturalistyczna: interpretacja zjawisk jako czysto naturalne, np. cud rozmnożenia
chleba  Jezus napełnił serca ludzi miłością tak, że wyciągnęli, co mieli przy sobie i zaczęli
się dzielić; Jezus Chrystus najszlachetniejszym z ludzi, ale to nie Bóg. Spinoza uważa, że
przeprowadzona przez niego racjonalistyczna i naturalistyczna krytyka tego, co Objawione
będzie mogła uzasadnić wolność i doprowadzić do zjednoczenia wszystkich religii
(likwidacja punktów spornych). To było krytykowane przez wszystkie religie (odejście od
9
tego, w co wierzy większość religii).  Etyka na sposób geometryczny wyłożona okrzyknięta
ateistycznÄ… (panteizm, ateizm).
- Spinoza wpłynął na oświeceniowych myślicieli francuskich (materialiści i deiści  Bóg
Zegarmistrzem, Najwyższym Inżynierem machiny świata, jego Budowniczym) i
panteizujących romantyków niemieckich.
- Miejsce Boga religii zajmuje Bóg jako pewien konstrukt potrzebny do tego, aby uwieńczyć
obraz mechanistycznej natury  oświecenie.
Leibniz
- Ostatni polihistor (człowiek, który był w stanie w sposób twórczy rozwijać wszystkie
dziedziny współczesnej sobie wiedzy  filozofia, matematyka, fizyka, historia, prawo). W
matematyce zasłynął z rachunku różniczkowego. Dążył do tworzenia syntezy, próbował
godzić teorie, dyscypliny naukowe. Projektował tzw. uniwersalny język.
- Leibniz próbował godzić prądy kulturowe i wyznawców religijnych  dążenie do
pogodzenia katolików z protestantami (zwłaszcza w obrębie księstw niemieckich). Tzw.
irenizm (w Polsce A. Frycz-Modrzewski) jako pewien sposób godzenia wyznań na bazie
pewnego dogmatycznego relatywizmu (akcentowanie tego, co w różnych wyznaniach
wspólne, a odchodzenie od tego, co stanowi element podziału, zwłaszcza w odniesieniu do
sfery praktycznej  wszyscy dążą do prawości, dobroci, miłości, sprawiedliwości etc.). To
współczesna karykatura ekumenizmu.  Abyśmy byli jedno mówi o jedności w prawdzie,
bo nie każda jedność jest z Boga, a nie każdy rozłam od szatana. Prawda często dzieli ludzi,
a irenizm dąży do jedności za cenę prawdy.
- Optymizm w poglądzie na świat: Bóg jako najdoskonalsza monada, która stwarza wszystkie
mniej doskonałe monady. Stworzył najlepszy z możliwych światów  pewne dobra w tym
świecie naturalnie się ograniczają (nie można mieć wszystkiego na raz, co człowiek często
postrzega jako zło, jako pewien brak).
- Autor dzieła Teodycea  rozważania o dobroci Boga, wolności człowieka i pochodzeniu zła.
Napisane w języku francuskim po to, aby dotarło do szerszego kręgu odbiorców. Leibniz
wyszczególnił tam trzy rodzaje zła:
1) Zło metafizyczne (inne rozumienie niż nasze)  przygodność stworzeń, które nie
będąc Bogiem nie posiadają pełni doskonałości, pełni dobroci (tylko Bóg jest w
pełni doskonały, a człowiek człowiekowi jawi się jako pewne dobro, ale jest nim
tylko w stopniu ograniczonym  natura bytu przygodnego).
2) Zło fizyczne  doświadczenie w postaci bólu, choroby, kataklizmu. Może posiadać
pewną wartość jako pewna próba, coś leczącego, kara prowadząca do tego, że
człowiek stanie się lepszy. Cierpienie jest złem, człowiek ma prawo z nim walczyć,
ale może ono też być narzędziem wyższej doskonałości. Bóg zła jako takiego (zła
moralnego) dla człowieka nigdy nie chce, ale zła fizycznego może chcieć ubocznie
(per axidence  jako drogi do większego dobra).
3) Zło moralne  wynik wolnej woli stworzeń, ludzkiego działania. Tego zła Bóg
nigdy nie chce (ani samego w sobie, ani jako środka do celu). On je jedynie
dopuszcza, toleruje, gdyż uczynił człowieka wolnym.
- Pochodzenie zła:
żð ZÅ‚o jest wynikiem wolnoÅ›ci czÅ‚owieka albo jest karÄ…, aby czÅ‚owiek staÅ‚ siÄ™ lepszy albo
jest obiektywnym skutkiem niedoskonałości świata, który nie jest Absolutem.
żð Suma dobra w Å›wiecie jest maksymalna, suma zÅ‚a nie mogÅ‚aby być mniejsza. Åšwiat
jest najlepszym z możliwych (A. Schopenhauer mówił, że nasz świat jest najgorszym z
możliwych  skrajny pesymizm).
- Kontynuator myśli Kartezjusza, mechanicystycznej wizji przyrody  determinizm w
spojrzeniu na religię (modlitwa  ważna, ponieważ Bóg ją z góry przewidział  wpisana w
10
pewien cykl rozwojowy). Próbuje uzgodnić Bożą wszechwiedzę, harmonię wprzód
ustanowioną z ludzką wolnością.
- Dowód na istnienie Boga (aprioryczny, ontologiczny): Bóg jest bytem, w którym sama
możliwość jest wystarczająca, aby wydać aktualność; musi istnieć, jeśli tylko jest możliwy.
 A skoro nic nie może przeszkodzić możliwości tego, co nie zawiera w sobie żadnych
ograniczeń, negacji, sprzeczności już to samo wystarcza, aby poznać istnienie Boskie a
priori (Leibniz  Monadologia )  prymat bytu możliwego nad rzeczywistymi, logiki nad
metafizyki (analogicznie Wolf, Kant).
Trzy nurty filozofii nowożytnej:
1) Racjonalizm (Kartezjusz i kontynuatorzy)
2) Empiryzm (Hume  kwestionuje pojęcia podstawowe dla metafizyki)
3) Krytycyzm heglowski
Hume
- Kwestionuje pojęcie przynowości. Podważa wartość związków przyczynowo-skutkowych, a
zatem także wartość poznania metafizycznego (można jest zakwestionować wyłącznie
teoretycznie, w praktyce całe życie opiera się na ich działaniu, np. uczeń dostał dwóję, bo
się nie nauczył). Zakwestionował także sensowność form poznania metafizycznego w
wypowiadaniu się o Bogu na płaszczyz
nie wiary. Według Hume poznanie jest wyłącznie
sprawą wiary (impuls dla fideizmu  zjawisko obecne współcześnie obok ateizmu, np.
protestantyzm; od strony filozoficznej Hume, Kant).
- To przebudzi Kanta z drzemki i zmobilizuje do zbudowania solidnej metafizyki.
- Fideizm  przeświadczenie, że w kwestii istnienia Boga nie da się nic racjonalnie
powiedzieć, jest to rzecz subiektywnych nastawień. W konsekwencji twierdzenie, że wiara
jest rzeczą prywatną (nie daje się obiektywnie zweryfikować).
Kant
- Pogłębienie subiektywnego, podmiotowego punktu wyjścia zapoczątkowanego przez
Kartezjusza.
- Początkowo pod wpływem metafizyki Wolfa, do momentu lektury Hume a. Wówczas Kant
zaczyna myśleć inaczej. Hume jest dla niego symbolem sceptycyzmu.
- Stawia pytanie o tajemnicę i granicę poznania: na jakiej podstawie możemy cokolwiek
wiedzieć o rzeczach?
żð Podobnie jak Kartezjusz, Kant za cel postawiÅ‚ sobie zbudowanie systemu wiedzy
niepowątpiewalnej (zbudować pewną metafizykę).
żð DzieÅ‚o o charakterze popularyzatorskim:  Prolegomena do wszelkiej przyszÅ‚ej
metafizyki, która będzie mogła wystąpić jako nauka  program Kanta, aby zbudować
nowÄ… metafizykÄ™.
USTALENIE WARTOÅšCI LUDZKIEGO POZNANIA
W punkcie wyjścia bada fakt istnienia nauki i moralności. Nie kwestionuje ich realności: nie
należy pytać czy istnieją, ale w jaki sposób są one możliwe.
Pytanie o możliwość nauki:
-  Krytyka praktycznego rozumu obejmujÄ…ca logikÄ™;
-  Krytyka władzy sądzenia obejmująca estetykę;
11
-  Krytyka czystego rozumu  centralnym problem jest pytanie o możliwość poznania
metafizycznego. Czy metafizyka jest nauką i czy w ogóle może nią być? Jakie są warunki
naukowości?
żð Nauka jako taka istnieje;
żð Wszelkie poznanie zaczyna siÄ™ od doÅ›wiadczenia, ale sÄ…dy pewne i konieczne nie
mogą się opierać wyłącznie na doświadczeniu, ponieważ informuje nas ono jedynie o
faktach przygodnych;
żð Powszechność i konieczność sÄ…dów: nie sÄ… empiryczne, lecz a priori.
Dwa rodzaje sądów:
1.Sądy analityczne  orzecznik jest zawarty już w podmiocie (w pojęciu), np. wszystkie ciała są
rozciągłe  w pojęciu ciała zawarte jest pojęcie rozciągłości. Dokonujemy analizy podmiotu i
uzyskujemy treść zawartą w orzeczniku np.  mój brat jest synem moich rodziców etc. Sądy te nie
poszerzajÄ… naszej wiedzy.
2.Sądy syntetyczne  orzecznik nie jest zawarty w podmiocie, poszerzają wiedzę. Mogą być:
- niezależne od doświadczenia (a priori)  są powszechne i konieczne, ale nie są
wiedzotwórcze;
- oparte na doświadczeniu (a posteriori)  poszerzają naszą wiedzę, ale nie są
powszechne i konieczne.
Typologia sądów:
- analityczne a posteriori  nie istnieją (sprzeczność);
- analityczne a priori  są powszechne i konieczne, ale nie wiedzotwórcze;
- syntetyczne a posteriori  poszerzają wiedzę, ale nie są pewne, nie mogą stanowić
podstawy nauki;
- syntetyczne a priori  poszerzajÄ… wiedzÄ™ i zarazem sÄ… konieczne; sÄ… podstawÄ… nauki, np.
7+5=12 (potrzebny akt dodawania).
Empiryści zapisali możliwość sądów syntetycznych a priori. Hume uznawał jedynie dwa rodzaje
sądów: o stosunkach pojęć i o faktach (analitycznych a priori i syntetycznych a posteriori). Dla
Kanta istnienie sądów jest faktem. Nie pyta się, czy one są możliwe, ale jak są możliwe sądy synte-
tyczne a priori (na nich opiera siÄ™ nauka)
SYNTEZA RACJONALIZMU I EMPIRYZMU
Nauka Kanta opiera się na dwóch pniach poznania (empiryzm inaczej racjonalizm), ale inaczej niż
u Arystotelesa  pogodził racjonalizm kwestionujący wartość poznania zmysłowego z empiryzmem
kwestionującym wartości poznania rozumowego: zmysły i rozum biorą udział w procesie poznania.
Kant twierdzi, że zarówno racjonalizm jak i empiryzm grzeszą niedoskonałością  ceniąc jedną z
władz poznawczych nie cenią drugiej. Należy ocenić pozytywnie obydwie, by sięgnąć po kryterium
pewności poznania będące wynikiem ich wzajemnej kontroli.
Wprowadza rozróżnienie na:
żð Verstand  zdolność tworzenia pojęć na podstawie materiaÅ‚u dostarczonego przez
zmysły (rozsądek).
żð Vernunf (rozum, intelekt)  zdolność do wyciÄ…gania wniosków wybiegajÄ…cych poza
materiał doświadczalny.
Racjonaliści twierdzą, że podstawa wszelkiego poznania tkwi w ludzkiej świadomości. Empiryści
uważają, że wszelka wiedza pochodzi od zmysłów. Natomiast Kant uważa, że obie strony mają
nieco racji, a zarazem obie się mylą. Zmysły i rozum odgrywają ważną rolę w procesie poznania.
Świat jest nam dany poznawczo, ale patrzymy na niego poprzez okulary (np. słoneczne, kolorowe;
zniekształcają, zabarwiają nieco obraz, nie widzimy świata dokładnie takim, jakim jest w
rzeczywistości). Podobnie w naszym umyśle tkwią pewne trwałe dyspozycje do takiego a nie
12
innego postrzegania rzeczywistości (ale okulary można zdjąć, zaś z umysłem jest inaczej  rodzimy
siÄ™ z pewnym sposobem postrzegania, z  okularami )
ŚWIADOMOŚĆ CZA
OWIEKA
Nie jest bierną tablicą, lecz aktywną matrycą, która przetwarza dane (jest pewnym naczyniem; nie
tylko świadomość dostosowuje się do rzeczywistości, lecz także rzeczywistość podlega pewnej
modyfikacji w naszej świadomości). Tzw. przewrót kopernikański Kanta (rzeczy dostosowują
się do naszej świadomości).
Formy (naczynie):
- Zmysłowości  przestrzeń i czas;
- Rozsądku  kategorie: substancja i przyczynowość.
W aktach poznawczych naczynie naszej świadomości, które dysponuje formami, powoduje, że
rzeczywistość jest postrzegana jako ciąg wydarzeń przyczynowo-skutkowych, jako układ
przestrzenny pewnych bytów, jako szereg zjawisk dokonujących się w czasie (przewrót
kopernikański). Nie możemy wiedzieć, jaki jest świat sam w sobie; tylko ten świat, który ja widzę,
Å›wiat dla mnie  przepaść pomiÄ™dzy rzeczÄ… w sobie i rzeczÄ… dla mnie (das Ding für sich; das Ding
für mich). To jest nerw oddziaÅ‚ywania Kanta na póz
niejszÄ… filozofiÄ™.
METAFIZYKA I FILOZOFIA BOGA
Skoro przyczynowość i substancja są kategoriami, którymi dysponuje nasza świadomość (formy
rozsądku), więc nie istnieją obiektywnie po stronie świata rzeczy. Podejmując zagadnienia
metafizyczne rozum wikła się w antynomie: nie ma on materiału dostarczonego przez zmysły, więc
nie ma odpowiednich kompetencji. Nie ma możliwości istnienia metafizyki jako takiej.
" Zdolnościom poznawczym czystego rozumu wymyka się kwestia istnienia Boga, nie może być
przedmiotem wiedzy naukowej. Nie można ani dowodzić, ani przeczyć istnieniu Boga.
 Musiałem obalić wiedzę, aby zrobić miejsce dla wiary  sola fides (ratio nie istnieje).
" Obalając metafizykę kwestionuje wcześniejsze dowody na istnienie Boga.
" Istnienie Boga postulatem praktycznego rozumu:
1) Jak możliwa jest nauka?
2) Jak możliwa jest moralność?
 Krytyka praktycznego rozumu  tu także przewrót kopernikański. Zostaje odwrócony naturalny
porządek pomiędzy dobrem a obowiązkiem. W filozofii realistycznej dobro wyznacza obowiązek
(mamy obowiązek czynić dobro, bronić życia jako jednego z naczelnych dóbr etc.). Kant uważa, że
to obowiązek wyznacza dobro (karykatura etyki). O działaniu moralnie dobrym decyduje wola. Nie
dobro decyduje o prawie moralnym, ale samo prawo w sobie jest tym, co decyduje o dobrym dzia-
Å‚aniu (oderwanie porzÄ…dku prawa od obiektywnego dobra). To powoduje tragiczne konsekwencje:
żð Prawo dla prawa (np. prawo precedensowe w krajach anglosaskich, badanie historii prawa 
jak dany przypadek został w historii rozwiązany. Na kontynencie próbę zbudowania prawa
doskonałego uczyniły Niemcy/Bismarck;  państwo prawa ).  Najwyższe prawo jest najwyż-
szą niesprawiedliwością  przysłowie rzymskie.
żð Prawo jako z
ródło moralności; wola spełnienia obowiązku. Z poczucia obowiązku człowiek
ma czynić dobro (Kant). Antynomia: obowiązek nie jest równoważny ze szczęściem (cze-
goś, co jest obowiązkowe nie można robić z dużą radością).
żð  PostÄ™puj wedÅ‚ug takiej zasady, co do której mógÅ‚byÅ› chcieć, aby staÅ‚a siÄ™ prawem po-
wszechnym  imperatyw kategoryczny. Analogicznie jest w Piśmie Świętym:  czyń tak,
jakbyś chciał, by tobie czyniono .
Postulaty praktycznego rozumu:
13
I. Wolność człowieka  wg Kanta nie jesteśmy w stanie dowieść, że jesteśmy wolni. Po-
winniśmy jednak żyć tak, jakby było to dowiedzione (istnieje moralność  ma ona sens
jedynie wtedy, gdy człowiek jest wolny; wolność jako pierwszy postulat).
II. Nieśmiertelność duszy  wola działania moralnego zakłada możliwość istnienia mo-
ralnego porządku (to nie zawsze jest możliwe w tym życiu, więc musi istnieć życie
przyszłe).
III. Istnienie Boga  to gwarancja sprawiedliwości. Kant nie dowodzi istnienia Boga, lecz
jedynie postuluje: skoro moralność ma mieć sens, to musi istnieć Bóg. Kwestia Jego
istnienia zostaje wyłamana z racjonalności  Bóg jest potrzebny do życia praktycznego
i tu z pomocÄ… przychodzi wiara.
- Subiektywizm Kanta został pogłębiony przez niemieckich idealistów: Hegel, etc.
Hegel
- Myśl stanowi osnowę bytu i jest wcześniejsza aniżeli byt.
- Byt ma naturę myśli  monizm spiritualistyczny = panlogizm. Byt ma naturę intelektualną,
duchowÄ…  monizm panteistyczny.
- Absolut jest tożsamy ze światem, immanentny. Jest jedyną istniejącą rzeczywistością,
rozwija siÄ™, ewoluuje.
- Monizm panteistyczny znacząco oddziałał na póz
niejsze nurty, tzw.  ukÄ…szenie
heglowskie . Hegla nie da się pogodzić z chrześcijaństwem, ale zarazem trudno jest
odrzucić (np. Ks. Tischner, bp. Życiński w dziedzinie filozofii).
- Absolut rozwija się. Jest to proces dziejów Wszechświata i człowiek pojawia się w nim jako
historia urzeczywistnienia siÄ™ Absolutu, jego dochodzenie do samowiedzy (dzieje ducha).
- Triada heglowska:
1) TEZA  pojęcie (pierwotna postać ducha)
2) ANTYTEZA  przyroda (Bóg w przyrodzie jest zalienowany, oderwany od myśli)
3) SYNTEZA  duch (konieczna synteza idei i przyrody)
- Popularność Hegla: duch absolutny manifestuje się w szczególności w postaci państwa,
ustroju państwa (kontynuator platonizmu: państwo doskonalsze od jednostki,
społeczeństwa, człowieczeństwa = Absolut).
o A. Hitler  nawiązywał do Hegla. Bóg to państwo, naród niemiecki (nie
chrześcijański). W imię tego Absolutu możemy wszystko.
o K. Marks  istnieje tylko materia (postawił Hegla na głowie). Synteza myśli Hegla
(dialektyka) i Feuerbacha (materializm). Wyznawał ideę ewolucji: rzeczywistość
ewoluuje od mniej doskonałej ku najdoskonalszej  optymizm: raj na ziemi,
społeczeństwo bezklasowe, itd.; totalizm  Bogiem klasa robotnicza (Bóg zbiorowy,
absolut, dobro wspólne).
o A. Schopenhauer  krytykuje Hegla mówiąc o nim:  płaskogłowy, mdły, nudny i
nieuczony szarlatan . Obwołany przez władze państwowe wielkim filozofem.
- W XIX wieku w Niemczech Bismark pragną solidnego państwa (jednoczą się). Hegel
poparł panującą ideologię  filozofia popierała władzę, nie oświecała jej.
- Kontynuatorzy Hegla:
o A.N. Whitehead  Bóg jest bytem wiecznym, który nie jest Stwórcą świata, ale
wielkim procesem autokreacji. Jest immanentny. Rozwój świata ubogaca Boga  Bóg
ewoluuje.
o T. de Charde  paleontolog, przyrodnik, zafascynowany teorią ewolucji. Dokonał
syntezy wiary chrześcijańskiej i nauk przyrodniczych (wcześniej przeciwstawiane).
To system bardzo niebezpieczny.
14
NURTY ATEISTYCZNE powstajÄ…ce jako kontynuacja heglizmu:
o L. Feuerbach  Bóg to projekcja najlepszych cech ludzkiego gatunku; zjawisko czasowe,
projekcja ludzkiego ideału. Celem najwyższym jest nie Bóg, a człowiek.  Człowiek jest tym,
co jest (Der mensch ist was er est).
o K. Marks  nawiÄ…zuje do Feuerbacha, tworzy monizm materialistyczny. Religia jest opium
dla ludu. Została wytworzona przez człowieka w wyniku alienacji (Chrystus  idea
uciśnionego proletariatu).  Religia to oddech duszy w bezdusznym świecie . Ludzie
wytworzyli sobie Boga. Marks walczył z religią i działalnością charytatywną. Uważał, że to
tylko półśrodki, kojenie bólu, które pozwalają znosić niesprawiedliwość i trudy życia,
ponieważ dają nadzieję. Trzeba to odstawić i stworzyć porządek. Chciał zaprowadzić raj na
ziemi. Proletariat ma przestać uciekać i zaprowadzić ład (utopia państwa szczęśliwości
analogiczne do idealnego państwa Platona  niemożliwe jest, aby niedostatek cierpiał
uczciwy człowiek, który chce pracować, a bezrobotni to pasożyty społeczne).
o Z. Freud  idea Boga (projekcja najlepszych cech człowieka) jako infantylna iluzja 
kompleks wynikający z prehistorii człowieka (zbuntowani synowie zabili ojca i go zjedli;
kompleks Edypa i mrzonki o idealnym ojcu w niebie; kanibalizm zsakralizowany
wprowadzony do liturgii). Myśl ta była łatwa do zrozumienia  ludzka mądrość, zachwyt;
łatwe zwolnienie od poczucia winy i odpowiedzialności. Zyskało popularność.
NURTY IRRACJONALNE (odrzucenie metafizyki; filozofie egzystencjalne; istnienie Boga na
podstawie pozaracjonalnych faktów; niektóre Boga uznają, a niektóre odrzucają):
o B. Pascal  istnienie Boga poznajemy sercem, nie rozumem.
o Kard. J.H. Newman  mimo, że był protestantem twierdził, że prawda jest w Kościele
katolickim. Do XIX wieku katolicyzm był w Anglii zakazany. Katolik był obywatelem
drugiej kategorii. Locke: tolerować należy wszystkich, ale nie rzymskich katolików.
o S. Kierkiegaard  Bóg z konieczności musi wydawać się człowiekowi irracjonalny
(paradoks dla człowieka). Poznanie Boga dokonuje się jedynie w akcie wiary.
o J.P. Sartre  jeżeli istnieje Bóg, to człowiek jest niczym. Boga należy odrzucić w imię
absolutnej wolności człowieka (negacja Boga).
FENOMENOLOGIA (na gruncie kantyzmu; wolność poznania Boga na drodze racjonalnej,
przedmiotowej i teoretycznej)
o M. Scheler  poznanie Boga przez osobiste przeżycie wartości (doświadczenie Boga jako
wartości najwyższej)
- W fenomenologii filozofia Boga została zredukowana do opisów
fenomenologicznych zjawisk religijnych. Analizy przeżycia religijnego są
subiektywne po stronie podmiotu, nie sięga obiektywnie przedmiotu, czyli Boga, a
tylko opisuje nasze doświadczenia, przeżycia religijne. Nie rozstrzyga kwestii
istnienia Boga na płaszczyz
nie obiektywnej. Nie ma narzędzi poznawczych.
- Przed II wojną światową pojawił się problem tzw. nowej teologii. Pytano, jak
uczynić ją bardziej przystępną dla współczesnego człowieka. Nawiązywano do ujęć
subiektywistycznych. Zastanawiano się, jak bardziej odpowiedzieć na ludzką
potrzebę osobowego przeżycia religijnego. Dyskusja powróciła po Soborze
Watykańskim II  nie można oprzeć teologii na filozofii subiektywistycznej
(podmiotu) bez odejścia od prawd wiary, religii.5
5
Jan Paweł II w Fides et ratio pisze, że teologia zawsze opiera się na jakiejś filozofii. Jeżeli teolog nie uświadamia
sobie, z jakiej korzysta, to wysoce prawdopodobne jest, że korzysta z aktualnie popularnej (współcześnie
relatywistyczna, postmodernizm, etc.). Analogicznie Gilson wyróżnił dwie drogi: albo relatywistyczna albo
15
DOWODY NA ISTNIENIE BOGA
Czy możemy dowodzić istnienia Boga?
- Co rozumiemy przez dowód?
- W ramach jakiej filozofii (w kontekście jakiego systemu) się poruszamy?
Używamy pojęcia  dowód , ale bezpieczniej jest używać pojęcia  argument . Pojęcie dowodu
jest typowe dla nauk formalnych: matematyki, logiki. Istnienia Boga nie da się dowieść w sposób
matematyczny. Argumenty na istnienie Boga pomagają człowiekowi wierzyć. W kontekście
realistycznej metafizyki mówimy o dowodzie metafizycznym św. Tomasza (III droga).
Przez dowód rozumiemy pewne rozumowanie, które uzasadnia jakiś sąd na podstawie sądów
wcześniej przyjętych. W mowie potocznej istnieją również inne desygnaty tego pojęcia:
- dowód rzeczowy (rzecz);
- okoliczność przemawiająca za czymś, będąca świadectwem czegoś;
W filozofii Boga dowód to rozumowanie wskazujące, że Bóg istnieje realnie (nie jest tylko ideą,
fikcją). W odróżnieniu od znaczenia religijnego, gdzie przeświadczenie o istnieniu Boga rodzi się
psychologicznie i bezpośrednio, dowodzenie w filozofii Boga jest pośrednim wskazaniem Jego
istnienia przez wnioskowanie z pewnych przyjętych przesłanek. O istnieniu Boga możemy
wnioskować jedynie pośrednio, ponieważ nie mamy bezpośredniego przyrodzonego doświadczenia
Boga. Wnioskujemy na podstawie śladów, które Bóg pozostawił w swoich dziełach. W sensie
metafizycznym dowód prowadzi do konkluzji przy pomocy logicznych reguł, pierwszych zasad
metafizycznych etc.
W etyce posługujemy się pojęciem pewności moralnej, która wyrasta z wykluczenia wątpienia
na podstawie dostępnych środków człowiekowi. To nie jest pewność absolutna, jak to jest możliwe
w różnych dziedzinach nauki, np. matematyce (2+2=4).
Kwestionuje się możliwości dowodzenia istnienia Boga w filozofii scjentystycznej  zawężenie
pojęcia dowodu (tu: nauki formalne, przyrodnicze  dowodzenie jako eksperymentalne wykazanie
pewnego faktu). Tak pojęty dowód w przypadku Boga nie jest możliwy. Nie da się dowieść Jego
istnienia. Zarówno nie da się empirycznie wykazać, że Bóg nie istnieje. Istnieją również dowody
ontologiczne, które są pewną pułapką. Wnioskuje się o realnym istnieniu Boga z samego pojęcia.
Dowody na istnienie Boga mają różne charaktery, np. metafizyczne, humanistyczne (w
zależności od tego, co do danego człowieka przemawia).
KLASYFIKACJE DOWODÓW NA ISTNIENIE BOGA (podział zależy od przyjętego
fundamento divisionis, od podstawy, fundamentu, kryterium podziału)
" Typologia literatury starszej:
- argumenty metafizyczne (drogi świętego Tomasza);
- argumenty fizykalne;
a) argumenty ze wzrostu entropii, czyli śmierci cieplnej wszechświata (przebieg
procesów w świecie przebiega jednokierunkowo; musiał być jakiś początek);
b) argumenty z ucieczki galaktyk (punktem wyjścia pewna hipoteza naukowa;
poprzez rozumowanie filozoficzne dochodzimy do konkluzji, że musi istnieć
Bóg; to zależy od wartości hipotez);
- argumenty moralne (nawiązujące do sumienia, do praw etycznych, które człowiek
rozpoznaje jako zastane i czuje zobowiÄ…zanie wobec nich).
" Typologia ks. S. Kowalczyka, który twierdzi, że wszystkie dowody mają charakter
agnostycyzm (kontynuatorzy Kanta).
16
filozoficzny, bo zawsze trzeba wyjść poza obręb nauk przyrodniczych:
- argumenty kosmologiczne  punktem wyjścia jest świat niezależny od człowieka,
który by istniał nawet gdyby go nie było;
a) drogi św. Tomasza  trwała wartość, mają charakter ściśle filozoficzny i nie
podlegają zmianom właściwym dla teorii naukowych;
b) argumenty fizykalne (z entropii i z ekspansji kosmosu)  walor hipotetyczny;
ich wartość zależy od naukowej wartości teorii, na której się opierają;
- argumenty antropologiczne  związane z osobą ludzką i szeroko pojętą kulturą
a) dowód ontologiczny św. Anzelma;
b) dowód ideologiczny z posiadania pewnych prawd (eidos);
c) dowód deontologiczny z faktu istnienia norm moralnych i sumienia;
d) dowód eudajmologiczny z pragnienia szczęścia;
e) dowód intuicyjny Bergsona z przeżyć religijno-mistycznych.
" Klasyfikacja dzielÄ…ca dowody na:
- aprioryczne (punktem wyjścia dane niezależne od doświadczenia zewnętrznego;
argumenty związane z filozofią podmiotu  nurt platoński, kartezjański);
- aposterioryczne (punktem wyjścia doświadczenie zewnętrzne).
" Typologia s. Zdybickiej (podział ze względu na filozofię, w której są formułowane):
- dowody na gruncie filozofii autonomicznej (generalnie filozofia klasyczna w
koncepcji subiektywistycznej i obiektywistycznej  typ poznania niezależny od innych
dyscyplin naukowych):
a) dowody metafizyczne (punktem wyjścia pewien aspekt rzeczywistości danej w
bezpośrednim doświadczeniu, np. drogi św. Tomasza, relacje przyczynowo-
skutkowe, fakt istnienia bytów przygodnych);
b) dowody ontologiczne (punktem wyjścia pojęcie Boga jako istoty
nieskończonej, np. dowody św. Anzelma, Kartezjusza, Leibniza);
c) dowody aksjologiczne (punktem wyjścia wartości obecne w ludzkim
intelekcie, prawdy wieczne, treści świadomości, np. św. Augustyn);
- dowody na gruncie filozofii nieautonomicznej:
a) dowody przyrodnicze (ze wzrostu entropii, z ucieczki galaktyk  świat ma
czasowy początek, więc musi istnieć przyczyna pojawienia się świata, który nie
jest odwieczny);
b) dowody humanistyczne (związane z ludzkim doświadczeniem, z przeżyć
mistycznych):
żð dowody religiologiczne z faktu powszechnoÅ›ci religii;
żð dowody psychologiczne (eudajmologiczne);
żð dowody deontologiczne;
żð dowody moralne.
DOWODY METAFIZYCZNE (DROGI ÅšW. TOMASZA)
- Zawarte są w pismach teologicznych (głównie teologia, filozofia jako pomoc, pewna
podstawa, z
ródło pojęć). Summa contra Gentiles i Summa Teologiae. Stanowią integralną
część teologii św. Tomasza.
- Nie prowadzą w sposób konieczny do aktu wiary. Nie jest aktem czysto racjonalnym, ważny
jest także element wolitywny, potrzeba chcenia (preambula fidei  przedsionki wiary).
- Punktem wyjścia jest świat postrzegany przy pomocy zmysłów, w którym odkrywamy
egzystencjalną zależność, ograniczoność. Korzystając z metafizycznych pojęć i zasad
17
(niesprzeczności, racji dostatecznej) stwierdzamy, że musi istnieć Bóg, skoro istnieją skutki
Jego działania obserwowane w świecie.
- Na każdej z pięciu dróg Bóg jest różnie nazywany, bo dowody są oparte na różnych zasadach
i w różnych aspektach pokazują Boga: Pierwszy Poruszyciel, Pierwsza Przyczyna, Byt
konieczny, Najdoskonalszy, RzÄ…dca Rozumu.
- Schemat logicznego wynikania. Każda z dróg ma postać sylogizmu hipotetycznego (łac.
modus ponens): jeżeli istnieje byt skończony pod takim a takim względem, to musi istnieć byt
pod odpowiednim względem nieskończony.
- Jest podobieństwo pomiędzy poszczególnymi drogami. Stąd pytanie, czy dróg jest pięć czy
tylko jedna. Św. Tomasz dostrzega różne aspekty przygodnej rzeczywistości w punkcie
wyjścia  Bóg widziany w różnych aspektach (5 imion).
- Drogi mają swoją oprawę fizykalną (zwłaszcza I droga). Nie wchodzi ona w strukturę
samego rozumowania, argumenty zachowują swoją obowiązywalność. Oprawa fizykalna jest
tylko przykładem dla św. Tomasza (przywołane przykłady współcześnie są nieadekwatne, ale
w ich miejsce pojawiają się nowe, np. cieplik, eter, co jest zależne od poziomu wiedzy
przyrodniczej).
I droga6
Argument z ruchu (Å‚ac. ex motu), argument kinetyczny (grec.  kinesis )  ruch akcydentalny,
zmiana w obrębie przypadłości. Nawiązuje do Arystotelesa (Pierwszy Nieporuszony Poruszyciel 
pierwsza naukowa próba uzasadnienia istnienia Boga; porusza świat jako Najwyższe Dobro, budząc
pożądanie skierowane ku własnej doskonałości). U św. Tomasza występują dwie wersje dowodu:
-Fizykalna (bardziej zwięzła) w Summa contra Gentiles.
-W Summa Teologiae (szerokie ujęcie ruchu jako przechodzenie z możności do aktu; argument
niezależny w stosunku do fizyki średniowiecznej).
POJ
CIA:
A. Ruch  w znaczeniu szerokim jako przejście z możności do aktu (obejmuje nie tylko ruch
fizykalny, ale także zmiany biologiczne, fizyczne). Podział ruchu według Arystotelesa:
żð ruch akcydentalny (gr.  kinesis ):
* ruch lokalny
* zmiana ilościowa
* zmiana jakościowa
żð ruch substancjalny (gr.  genesis  powstanie i giniÄ™cie).
B. Pierwszy Poruszyciel i poruszyciele wtórni, drugorzędni  pojęcie Nieporuszonego
6
Åšw. Tomasz z Akwinu, Traktat o Bogu. Summa teologii:  Pierwsza i najbardziej wyraz
na droga wychodzi od ruchu,
bo jest pewne i stwierdzone przez zmysły, że w tym świecie rzeczy są w ruchu. Wszystko zaś, co się porusza, jest
poruszane przez coś innego. Nic bowiem nie porusza się inaczej jak tylko dlatego, że znajduje się w możności wobec
tego, do czego zmierza. CoÅ› porusza o tyle, o ile jest urzeczywistnione. Poruszanie czegoÅ› jest bowiem
wyprowadzaniem czegoś z możności do urzeczywistnienia, a z możności do urzeczywistnienia jest zdolny wyprowadzić
tylko byt urzeczywistniony. Na przykład to, co ciepłe w urzeczywistnieniu, czyli ogień, powoduje, że drewno, które jest
ciepłe w możności, staje się rzeczywiście ciepłe dzięki temu, że ogień wprawia je w ruch i przemienia. Nie jest jednak
możliwe, by to samo było zarazem urzeczywistnione i w możności pod tym samym względem, ale tylko pod różnymi
względami. To bowiem, co jest ciepłe rzeczywiście, nie może być ciepłe w możności, ponieważ w możności może być
tylko zimne. Jeśli wiec to, przez co zostało poruszone, też się porusza, to ono samo musi być poruszane przez coś
innego, a to przez coś jeszcze innego. Nie jest zatem możliwe, by pod tym samym względem coś poruszało i było
poruszane, albo żeby poruszało samo siebie. Wszystko więc, co się porusza, musi być poruszane przez coś innego. Nie
należy tu jednak postępować w nieskończoności, gdyż w ten sposób nie byłoby pierwszego poruszającego i, co za tym
idzie, nie byłoby też drugiego poruszającego. Ponieważ to, co porusza jako drugie, wprawia w ruch tylko dzięki temu,
że zostało poruszone przez to, co porusza jako pierwsze, na przykład kij porusza dzięki temu, że jest poruszany przez
rękę. Trzeba więc dojść do jakiegoś pierwszego poruszyciela, który nie jest już przez nic poruszany. Wszyscy pojmują,
że to jest Bóg.
18
Poruszyciela rozumiane nie w sensie braku aktywności, ale jako aktywność doskonała i
największa (Bóg czystym aktem, najwyższą i samoistną aktualizacją). Wszystkie
drugorzędne czynniki poruszające są aktywne, bo poruszają, ale jednocześnie otrzymują
ruch z zewnÄ…trz.
ZASADA WCHODZ
CA W SKA
AD DOWODU:
Omne quod movetur ab alio movetur   wszystko, co siÄ™ porusza jest poruszane przez coÅ›
innego . Dotyczy zmian w szerokim ujęciu, zarówno w świcie ducha, jak i w materialnym.
Nie można w szeregu poruszanych i poruszających cofać się w nieskończoność.
Wykluczany jest szereg nieskończony bytów, podporządkowanych sobie w myśl relacji
przyczynujÄ…cej ruch.
STRUKTURA DOWODU:
1.Stwierdzenie przy pomocy doświadczenia (empirycznie) faktu ruchu pojętego jako zmiany (z
aktu do możności).
2.Omne quod movetur ab alio movetur  wszystko, co się porusza, porusza się pod wpływem
pewnych czynników zewnętrznych, które same już są w akcie.
3.Żaden szereg poruszających się i poruszanych rzeczy, choćby nawet nieskończony, nie
tłumaczy się immanentnie, czyli sam w sobie.
4.Wniosek (konkluzja): istnieje Pierwszy Poruszyciel będący Czystym Aktem, który jest
ostatecznym wytłumaczeniem zmian zachodzących w świecie, jest ostatecznym z
ródłem
zachodzenia zmian we wszechświecie.
Pierwszy element struktury dowodu: sądy egzystencjalne  ruch istnieje, istnieją zmiany w świecie,
przechodzenie z możności do aktu. Drugi i trzeci element: sądy metafizyczne odwołujące się do
zasady niesprzeczności i zasady racji dostatecznej. Wniosek wynika z tego, co stwierdzone
empirycznie i zasad, którymi się posłużono.
Zasada:  wszystko, co się porusza jest poruszone z zewnątrz różni się od zasady przyczynowości
(zasada przyczynowości dotyczy powstawania, powyższa zaś zasada dotyczy bytu już istniejącego).
Przeczy zjawisku autokinezji (samoporuszanie się). W sensie szerszym jest możliwa, gdy całość
jest poruszana przez jeden element składowy, np. organizm żywy. W sensie ścisłym nie jest
możliwa autokinezja (aby ruch całości pochodził od całości albo jakiś poszczególny element
składowy sam siebie poruszał). Uzasadnienie jest potrzebne, bo ta zasada nie należy do pierwszych
zasad metafizyki. Św. Tomasz odwołuje się do zasady niesprzeczności. Poprzez analizę procesu
zmiany (każda zmiana musi zawierać co najmniej dwie fazy: początkową i końcową) wynika, że w
sensie ścisłym autokinezy nie ma. Fazy różnią się w sposób realny między sobą, bo inaczej nie
byłoby zmiany.
Co jest przyczyną zmiany? Są trzy wyjścia teoretyczne:
I. Rzecz sama jest przyczynÄ… zmiany, sama siÄ™ doskonali (zmienia siÄ™ sama, bez
współudziału innych rzeczy)  pogwałcenie zasady niesprzeczności, bo wówczas rzecz
sama dawałaby sobie coś, czego nie posiada (faza początkowa i końcowa pozostają w
zależności takiej jak niebyt do bytu). Nemo dat quod non habebit   kto nie ma, dać nie
może . Pogwałcilibyśmy zasadę, że byt nie jest nie-bytem. Nie można jednocześnie tego
samego twierdzić i przeczyć (zasada niesprzeczności).
II. Nicość jest przyczyną zmiany (analogicznie jak powyższa, nie-byt nie może dawać sobie
bytu).
III. Czynnik zewnętrzny jest przyczyną zmiany  wykluczenie I i II przyczyny powoduje
przejęcie tej. Ona jest wyjaśnieniem zachodzenia zmiany. Można wyróżnić
podporządkowanie czasowe i aktualne. Św. Tomasz ciężar argumentacji kładzie na
zależność ontyczną, na fakt oddziaływania jednego bytu na drugi, a nie na zależność
19
czasową. Suma bytów poruszających się, przygodnych nie da się zmienić w akt czysty.
Aby wyjaśnić racjonalnie zjawisko zmian zachodzących w świecie musi istnieć Ten, który sam jest
Czystym Aktem. Działania świata nie da się wytłumaczyć immanentnie. Informacje płynące z
dowodu: Bóg jest Bytem koniecznym, absolutnym i niezależnym, Czystym Aktem, nieskończenie
doskonałym, niematerialnym (byt materialny jest ograniczony), niezmiennym (nie ma możności).
Bóg różni się realnie od zmiennego i przygodnego świata, bo transcenduje. Są pewne
podobieństwa, ale więcej jest niepodobieństw (podobni jesteśmy będąc bytami osobowymi).
II droga7
Z przyczynowości sprawczej, tzw. dowód etiologiczny (gr.  ajtia , łac. causa; etiologia 
uprzyczynowanie). Odwołuje się do natury przyczynowości sprawczej. W świecie poznawalnym
zmysłowo dostrzegamy istnienie porządku przyczyn sprawczych. Nie jest możliwe w tym
przypadku, aby coś było przyczyną samego siebie. Nie można w szeregu przyczyn sprawczych
poruszać się w nieskończoność.
POJ
CIA:
A. Przyczyna  byt lub element w bycie, który w realny sposób wpływa na powstanie czegoś,
przekazuje istnienie skutkowi (ani zwykłe następstwo czasowe, ani sama tylko zależność
logiczna nie mogą być nazwana przyczyną; konieczny jest byt realny i realne przekazanie
istnienia). Nie każdy principium  początek jest przyczyną, np. początek miesiąca. Post hoc
ergo propter hoc  błąd polegający na tym, że z następstwa czasowego wnioskujemy o
zwiÄ…zku przyczynowo-skutkowym (zjawisko poprzedzajÄ…ce jest przyjmowane
automatycznie, za przyczynę innego zjawiska bezpośrednio po nim następującego).
Wyróżniamy przyczynowość:
żð materialnÄ…;
żð formalnÄ…;
żð celowÄ…;
żð sprawczÄ… (Å‚ac. causa efficiens)
-główna (działa mocą własnej formy);
-narzędziowa (działa mocą energii udzielonej przez przyczynę główną; jest
nieadekwatna do skutku  przewyższa doskonałość przyczyny narzędziowej, ale
musi się zawierać w przyczynie sprawczej głównej; nie może być od niej
doskonalszy. Skutek nosi podobieństwo do obu przyczyn, do narzędzia i do zmysłu
twórcy.
Należy odróżnić przyczynę sprawczą od warunków (jedynie umożliwiają działanie
przyczynie, ale nią nie są) czy okazji (pobudza przyczynę wolną do działania, ale sama nie
jest przyczyną; okazja nie czyni złodzieja w sensie ścisłym; istota ludzka jest wolna,
aczkolwiek okazji do grzechu należy unikać) czy warunku (jest czymś niezbędnym do
powstania skutku, ale nie jest przyczyną jako taką, bez niego przyczyna nie może działać,
7
Św. Tomasz z Akwinu, Traktat o Bogu. Summa teologii:  Druga przyczyna wychodzi od pojęcia przyczyny sprawczej.
Wśród otaczających nas rzeczy zmysłowych spostrzegamy [& ] porządek przyczyn sprawczych. Niemniej ani nie
spostrzegamy tego, ani nie jest to nawet możliwe, żeby coś było przyczyną sprawczą samego siebie, ponieważ w ten
sposób musiałoby istnieć wcześniej od samego siebie, co jest niemożliwe. Nie jest także możliwe, by w szeregu przyczyn
sprawczych postępować w nieskończoność, ponieważ we wszystkich uporządkowanych szeregach przyczyn sprawczych,
pierwsza przyczyna jest przyczyną pośredniej, a pośrednia jest przyczyną ostatniej, niezależnie od tego, czy pośrednich
jest wiele, czy też jedna. Usunięcie zaś przyczyny usuwa skutek. Gdyby zatem nie było pierwszej przyczyny w szeregu
przyczyn sprawczych, to nie byłoby też ostatniej ani pośredniej. Gdybyśmy natomiast posuwali się w nieskończoność w
szeregu przyczyn sprawczych, to nie byłoby pierwszej przyczyny sprawczej i w ten sposób nie byłoby ani ostatecznego
skutku, ani pośrednich przyczyn sprawczych, co jest jawnie fałszywe. Należy więc koniecznie przyjąć jakąś pierwszą
przyczynę sprawczą, którą wszyscy nazywają Bogiem.
20
ale nie jest z nią tożsama)
Przyczyny tworzą zespoły (szeregi):
o Podporządkowanie przyczyn istotne (gdy przyczyna niższa działa pod wpływem
wyższej, np. zarówno zlecający jak i morderca są odpowiedzialni za zło, które
uczyniono)
o Podporządkowanie przyczyn przypadkowe (nie ma bezpośredniej zależności w
działaniu, np. policjant, któremu umiejętność posługiwania się bronią ma posłużyć do
dobrych celów, a posłużył się nią w służbie zła  nie ma bezpośredniej
odpowiedzialności tego, który go tego nauczył, bo to jest przypadłościowe. Podobnie
odpowiedzialność bezpośrednia rodziców za działanie dorosłych dzieci (wolność
ludzka) czy odpowiedzialność Boga za zło w świecie (wolność stworzeń). Przyczyna
niższa w swoim dalszym działaniu jest niezależna od wyższej).
ZASADY WCHODZ
CE W SKA
AD DOWODU:
Zasada przyczynowości sprawczej, która wynika z zasad metafizycznych:
- zasada niesprzeczności
- zasada racji dostatecznej
Posiada charakter węższy od nich, bo dotyczy tylko tego bytu, który się staje. Wszystko, co
się staje ma swoją przyczynę. Wszystko, co istnieje przygodnie musi posiadać przyczynę
swego istnienia w innym bycie.
Nie jest możliwością w nieskończoność przedłużać szereg przyczyn sprawczych, w
nieskończoność poruszać się w łańcuchu przyczyn.
Zespół przyczyn zależnych nie tłumaczy się immanentnie (sam siebie).
STRUKTURA DOWODU:
1.Dostrzegamy w świecie fakt istnienia relacji przyczynowo-skutkowych między bytami (zespół
sądów egzystencjalnych).
2.Każdy byt przygodny posiada swoją przyczynę sprawczą.
3.Zespół przyczyn zależnych, nawet nieskończony, nie tłumaczy sam siebie (immanentnie), gdyż
te przyczyny mogą być jedynie przekaz
nikami istnienia, ale nie z
ródłem istnienia.
4.Wniosek: istnieje absolutnie Pierwsza Przyczyna świata stanowiąca dostateczne z
ródło
istnienia bytu, istnieje Bóg jako pierwsza przyczyna sprawcza.
Co nowego wnosi ta droga? Pierwsza droga (ex parte motu) dotyczy ruchu akcydentalnego (gr.
 kinesis ). Droga Druga z przyczynowości sprawczej (ex ratione de causa deficienti) dotyczy
zmian substancjalnych (gr.  genesis ). Widać różnicę pomiędzy pierwszą a drugą drogą.
Punktem wyjścia stwierdzenie św. Tomasza:  Znajdujemy w tym świecie szeregi przyczyn
sprawczych. Realny wpływ przyczyny na skutek stanowi jedyne sensowne wyjaśnienie pojawiania
się nowego bytu (inaczej nastąpi pogwałcenie zasady niesprzeczności: byt powstaje z nie-bytu).
Istnieje pewien związek następstwa pomiędzy przyczyną a skutkiem  nie skutek powoduje
pojawienie się przyczyny, ale odwrotnie (następstwo chronologiczne w zakresie bytowym,
ontycznym). Skutek w pewien sposób musi zawierać się w przyczynie (przyczyna daje coś z tego,
co sama posiada, ale dodatkowo jeszcze tworzy).
żð Przyczyna konieczna  kiedy poznamy jej naturÄ™, dokonamy analizy potencjalnoÅ›ci w niej
zawartych, to możemy poznać jednocześnie skutki (np. świat przyrody  zjawiska
dokonujące się w rytmie wyznaczanym przez pewne prawa, pewna konieczność w działaniu
tychże przyczyn).
żð Przyczyna wolna  sama analiza przyczyny, jej natury nie wystarcza do przewidzenia jej
skutków (np. w przypadku Boga, człowieka posiadanie pewnej zdolności, możności nie
warunkuje określonego skutku, np. zdolność człowieka do grzechu).
21
Przyczyna nie zawiera siÄ™ w skutku, natomiast skutek zawiera siÄ™ w przyczynie, w jakimÅ› jej
przymiocie (np. stolarz nie mieści się w pojęciu szafy, ale wykonana szafa zawiera w sobie
wirtualnie przymiot działającego stolarza, który wskazuje na twórcę). Rzecz, która zostaje
powołana do istnienia nie może mieć dostatecznej racji bytu sama w sobie, inaczej nie-byt
powołałby siebie do bytu. Każdy byt przygodny ma swoją przyczynę sprawczą na zewnątrz siebie
(nieodzowna właściwość bytu przygodnego; nie należy do jego istoty jako takiej)  zasada
przyczynowości. Filozofia tomistyczna, realistyczna powyższą zasadę pojmuje jako szeroko
rozwinięty sąd analityczny (nie w znaczeniu jako causa  każde nowe doświadczenie jest
potwierdzeniem i ilustracjÄ… tej zasady), nie stanowi natomiast dowodu.
Krytyka tej drogi:
o D. Hume  w żadnym konkretnym przypadku nie dostrzegamy siły i przyczyny, a jedynie
następstwo.
o I. Kant  przyczynowość jest tylko formą poznawczą ludzkiego intelektu, jest a priori, a
Bóg nie jest nam dany zjawiskowo.
o N. Malebranche  wszystko w świecie dzieje się za sprawą Boga, nie ma żadnego szeregu
przyczyn, każde działanie jest Jego działaniem.
Zarzuty są niezasadne, ponieważ z
ródłem, dla którego mówimy o przyczynowości nie jest
przyzwyczajenie (np. Hume przez przyzwyczajanie ujmujemy pewne rzeczy, zwiÄ…zki
przyczynowo-skutkowe), ale ono wynika wprost z podstawowych zasad odkrywanych przez rozum
ludzki. Zanegowanie zasady przyczynowości prowadzi wprost do negacji zasady niesprzeczności, a
ta przecież jest najbardziej oczywista. Między możnością a aktem zachodzi stosunek nie posiadania
do posiadania, nie-bytu do bytu, dlatego bezprzyczynowe istnienie bytu przygodnego jest czymÅ›
wewnętrznie sprzecznym (wszystko, co istnieje przygodnie musi posiadać na zewnątrz siebie
pewnÄ… przyczynÄ™ sprawczÄ…).
Niemożliwy jest ciąg nieskończonych przyczyn sprawczych zależnych (analogia do pierwszej
drogi). Nie bierzemy pod uwagÄ™ przyczyn rozpatrywanych czasowo (chodzi o podporzÄ…dkowanie w
znaczeniu metafizycznym  podporządkowanie aktualne, np. mowa jest zależna od działania strun
głosowych, jest związana z nimi w sensie przyczynowo-skutkowym). Zespół nawet nieskończonych
przyczyn sprawczych zależnych (muszą same posiadać swoją przyczynę na zewnątrz) nie będzie
tłumaczyć się immanentnie. Wniosek: musi istnieć absolutnie Pierwsza Przyczyna odmienna od
innych przyczyn. Bóg jest przyczyną w najpełniejszym sensie  przyczyna wzorcza, sprawcza,
celowa jednocześnie.
ARGUMENT PRZECIWNY:
Nie można dowieść istnienia relacji przyczynowo-skutkowych, ale:
" Istnieje oczywisty związek pomiędzy moim  ja i moimi aktami  doświadczenie
wewnętrzne świadomości autorstwa, sami jesteśmy sprawcami swoich działań.
" Dowodzi ich istnienia doświadczenie zewnętrzne  nie może dać ten, kto nie posiada, rzecz
sama z siebie nie może czegoś dać (Nemo dat quod non habet).
" Zdrowy rozsądek i praktyka społeczna potwierdzają istnienie związku przyczynowo-
skutkowego. Gdyby je zanegować, należałoby zanegować odpowiedzialność człowieka za
dobro i zło. W konsekwencji nie można by ścigać za popełnione przestępstwo, co jest
absurdem. Wówczas pedagogika i nauki penitencjarne byłyby niepotrzebne.
III droga8
8
Św. Tomasz z Akwinu, Traktat o Bogu. Summa teologii:  Trzecia droga wychodzi od tego, co możliwe, i tego, co
konieczne, jest taka: wśród rzeczy spostrzegamy te, które mogą być i nie być, bo jeżeli spostrzegamy takie, które
powstają i giną, to skutkiem tego mogą one być i nie być. Jest niemożliwe, aby takie rzeczy istniały zawsze, ponieważ
22
Z przygodności bytu, z bytu przygodnego, możliwego bytu możliwego i koniecznego (ex
possibili et necessario), z przygodności świata (ex contingentia mundi), argument
kontyngencjalny, argument tychologiczny (gr. etychon  zdarzyło się), argument
allojologiczny (gr. alloios  różny, zmienny). Argument będący centralnym dowodem
kosmologicznym (pozostałe argumenty: celowość, przyczynowość, ruch są jedynie przejawami
przygodności świata). Wszystkie drogi dają się sprowadzić do trzeciej.
POJ
CIA:
A. Byt przygodny (względny)  u św. Tomasza tzw. byt możliwy9 to byt realny, ale może on
nie istnieć. Jego istnienie nie jest konieczne. Do jego istoty nie należy istnienie.
B. Konieczność:
żð realna  dotyczy rzeczy istniejÄ…cych niezależnie od poznajÄ…cego podmiotu:
-względna (warunkowa)  dotyczy porządku istoty (np. nie jest rzeczą konieczną,
aby została stworzona istota rozumna i wolna, ale skoro zostaje stworzona jako
rozumna, to jednocześnie jest wolna; człowiek nie musi istnieć, ale skoro istnieje z
konieczności posiada naturę cielesno-duchową);
-absolutna  dotyczy porządku istnienia bytu; byt realny, który nie może nie istnieć
z konieczności swej istoty (istota = istnieniu, czyli Absolut);
żð logiczna  dotyczy pewnego formalnego ukÅ‚adu logicznego zdarzeÅ„.
C. Zależność bytowa  zasada racji dostatecznej wynikającej z zasady racji bytu Trzecia droga
w znaczeniu metafizycznym jako ścisły dowód na istnienie Boga. Nie potrzeba stwierdzenia
mnogości bytów przygodnych, bo wystarczy jeden przygodny atom, aby dowieść, że musi
istnieć Bóg jako Ten, który istnienie daje, a który z zewnątrz go nie otrzymuje.
ZASADY WCHODZ
CE W SKA
AD DOWODU:
" Zasada racji dostatecznej, która wynika z zasady niesprzeczności i z zasady racji bytu 
cokolwiek istnieje musi posiadać dostateczną rację swojego istnienia.
STRUKTURA DOWODU:
1.Stwierdzamy fakt zanikania i powstawania bytów, ich przemijalności świadczącej o ich
bytowej niekonieczności.
2.Do istoty bytów składających się na otaczający świat nie należy istnienie (w przeciwnym razie
byty te nie mogłyby przestać istnieć).
3.Nie możliwe jest, aby cały świat był jedynie zbiorem tego rodzaju bytów. Doprowadziłoby to
do absurdalnego stwierdzenia, że byt, który nie musi istnieć, istnieje sam z siebie.
4.Wniosek: dla dostatecznego wyjaśnienia faktu istnienia bytów przygodnych, niekoniecznych
trzeba przyjąć istnienie bytu bezwzględnie koniecznego, w którym nie ma rozdwojenia na treść
(istotę) i na akt (istnienie), do istoty którego należy istnienie (istota = istnienie).
Byt przygodny odsyła do bytu koniecznego, absolutnego. Byt konieczny, niezmienny, różni się od
zdarza się, że to, co może być, nie jest. Jeśli więc wszystkie rzeczy mogą nie istnieć, to kiedyś nie było żadnej z tych
rzeczy. Jeśli to prawda, to i teraz nie byłoby niczego, ponieważ to, co istnieje, zaczyna istnieć tylko dzięki czemuś, co
istnieje. Gdyby nic nie istniało, to nic nie mogłoby zacząć istnieć i, co za tym idzie, nic by nie istniało, co jest jawnie
fałszywe. Nie wszystkie zatem byty są tylko możliwe, lecz musi istnieć wśród rzeczy coś koniecznego. Z kolei wszystko,
co jest konieczne, albo czerpie skądś przyczynę swojej konieczności, albo nie. Nie jest zatem możliwe postępowanie w
nieskończoność w szeregu bytów koniecznych, które mają przyczynę swojej konieczności, tak jak nie jest to możliwe w
szeregu przyczyn sprawczych, co zostało udowodnione. Dlatego trzeba koniecznie przyjąć coś, co jest konieczne samo
przez się i nie ma przyczyny swojej konieczności, ale jest przyczyną konieczności dla innych, i to wszyscy nazywają
Bogiem.
9
Współcześnie byt możliwy ma inne znaczenie niż byt przygodny. Dziś byt możliwy jest terminem logicznymi i nie
posiada on wewnętrznej sprzeczności, ale niekoniecznie jest realny.
23
tego, co przygodne, bo transcenduje. Działanie jest wynikiem natury bytu (agere secfitur esse) 
musi być wszechmogący, nieskończony, duchowy (cielesność wiąże się ze złożonością, a więc
niedoskonałością). Przeżycie własnej przygodności, niewystarczalności (lęk, niepokój istnienia,
czyli doświadczenie śmierci, przemijania) jest metafizycznym fundamentem zjawiska religii.
Otwiera człowieka na Boga, np. bogatemu jest tutaj trudniej, bo może łatwo zgubić poczucie
przygodności, bo stać go na wszystko, na lekarza, leki itd. M. Heidegger twierdził, że człowiek jest
bytem zmierzającym ku śmierci.
IV droga10
Ze stopniowania doskonałości (ex gradibus perfectionum), dowód klimakologiczny (gr.
 klimaks  drabina), dowód henologiczny, dowód eminencjalny (łac. eminentia 
przewyższenie). Punktem wyjścia jest dostrzeżenie gradacji wartości, doskonałości w bytach.
POJ
CIA:
Terminologia argumentu odwołuje się do istnienia prawdy, dobra, piękna i innych doskonałości
(transcendentalia  doskonałości zamienne z bytem):
A. Dobro  istnieje po stronie rzeczy, bytu i jest czymś analogicznym (w sposób analogiczny
ujawnia siÄ™ w bytach). Dobro ontyczne bytu jest na miarÄ™ poziomu jego bytowania, np.
dobro człowieka przewyższa dobro zwierzęcia. To metafizyczny fundament etyki  działanie
moralnie naganne rozmija siÄ™ z naturÄ… jego adresata, niezgodne z prawdÄ… zapisanÄ… w bycie
(dobro użyteczne etc.), np. człowiek potraktowany jako dobro użyteczne.
B. Prawda  prawda logiczna nie podlega stopniowaniu (nie ma  półprawdy ); prawda
ontyczna jest stopniowalna tak, jak sama bytowość.
Kwestionowanie czwartej drogi: dostrzegamy istnienie pewnych wartości, dóbr w
poszczególnych bytach, więc musi istnieć gdzieś dobro, prawda sama w sobie  zwrot ku światowi
idei11 (właściwie nie chodzi o idee, ale o byt, który posiada te własności, doskonałości w stopniu
najwyższym, najdoskonalszym dlatego, że jest bytem najdoskonalszym w bytowaniu).
STRUKTURA DOWODU:
1.Dostrzegamy istnienie zróżnicowanych, zhierarchizowanych doskonałości.
2.Gradualizm bytów wskazuje na istnienie ich najwyższego stopnia, dobra najwyższego.
3.Doskonałości transcendentalne (byt, piękno, dobro, jedność, prawda) nie realizują się w pełni
w żadnym z bytów ograniczonych.
4.Wniosek: istnieje Najwyższa Doskonałość będąca przyczyną sprawczą wszelkich innych
doskonałości i ich ustopniowanego istnienia.
Genetycznie argument wywodzi się z filozofii platońskiej (Państwo, Uczta, Timajon)  odniesienia
do piękna, prawdy, dobra etc. jako idei, które w świecie są tylko pewną odbitką. Do tej
10
Åšw. Tomasz z Akwinu, Traktat o Bogu. Summa teologii:  Czwarta droga wychodzi ze stopni, jakie spostrzegamy w
świecie rzeczy. Pośród rzeczy spostrzegamy bowiem coś bardziej i mniej dobrego, prawdziwego, szlachetnego. Tak
samo jest z innymi cechami. Różne rzeczy określane są jako mniej lub bardziej  jakieś w takiej mierze, w jakiej
rozmaicie zbliżają się do tego, co jest najbardziej  jakieś . Na przykład cieplejsze jest to, co bardziej zbliża się do
najcieplejszego. Istnieje więc coś, co jest najprawdziwsze, najlepsze, najszlachetniejsze i, co za tym idzie, najbardziej
jest. Albowiem rzeczy najprawdziwsze istnieją w najwyższym stopniu, jak powiada się w II księdze  Metafizyki . To zaś,
co nazywamy najbardziej  jakimś w pewnym rodzaju, jest przyczyną wszystkiego, co należy do tego rodzaju. Na
przykład ogień, który jest najcieplejszy, jest przyczyną wszystkich rzeczy ciepłych, jak powiada się w tej księdze. Istnieje
zatem coś, co jest dla wszystkich rzeczy przyczyną ich istnienia, dobra i wszelkich doskonałości. To właśnie nazywamy
Bogiem.
11
To ma wydz
więk platoński, bo dostrzegamy wartość w poszczególnych bytach, więc musi istnieć dobro samo w
sobie.
24
argumentacji odwołuje się św. Augustyn (dobro Boga znajduje swój obraz w stworzeniach).
Część 1. i 2. dowodu jest platońska  dostrzeżenie różnych doskonałości w bytach i wniosek, że
musi istnieć jakiś najwyższy ich stopień wiąże się z faktem przyczynowości wzorczej (przyczyna
formalna)  odbicie zamysłu w intelekcie, który realizuje się w rzeczywistości. Część 3. i 4.
dowodu nawiązuje do przyczynowości sprawczej  skoro istnieją doskonałości w bytach domaga
się to pewnego uzasadnienia i trzeba odwołać się do tego, co jest najdoskonalsze w jakimś rodzaju,
a więc jest przyczyną doskonałości istniejących w poszczególnych bytach.
Chodzi o doskonałości transcendentalne i tzw. doskonałości czyste (nie należy myśleć w ten
sposób, że jeżeli mamy dom 20-piętrowy, to musi istnieć dom o nieskończonej ilości pięter, bo to
absurd).
V droga12
Argument z celowości w świecie, z zarządzania rzeczami (ex gubernatione rerum), argument z
porządku w świecie (ex ordine mundi), współcześnie argument teleologiczny (gr.  telos  cel).
Punktem wyjścia jest celowe działanie bytów nierozumnych (działanie celowe bytów rozumnych
tłumaczy się immanentnie).
POJ
CIA:
A. Cel  bonum propter quod aliquid fit; dotyczy porządku działania; u bytów nie obdarzonych
świadomością o celowości decyduje instynkt; działanie bytów świadomych zaś jest
wynikiem rozumności. Cel jest pierwszy w porządku zmian, pierwszy w zamiarze, zaś
ostatni w sferze realizacji, osiągnięcia (finis est primus in intencione et ultimus in
executione).
Przyczyna celowa  pewne dobro zamierzone, jeszcze nieistniejące, które chcemy
osiągnąć; powoduje, że podjęte zostaje działanie.
)a finis operis (cel dzieła, działania):
-w akcie moralnym (z
ródła moralności czynów ludzkich);
-przedmiot aktu (cel, ku któremu akt zmierza mocą własnej wewnętrznej
celowości, niezależnie od intencji, np. zabójstwo);
)b finis operantis (cel działającego):
-w etyce nazywany intencją (cel, który przyświeca podejmującemu działanie; może
być tożsamy lub nie z finis operis, np. skrócenie cierpienia  działanie zabójcze
podjęte w dobrej intencji; może być nietożsamy.
W ocenie moralnej aktu bierze się pod uwagę finis operis (cel nie uświęca środków, dobra
intencja nie czyni dobrym działania, które samo w sobie, co do przedmiotu jest złe). Aby
działanie było moralnie dobre, jedno i drugie musi być dobre (dobremu działaniu musi
towarzyszyć dobra intencja).13
12
Św. Tomasz z Akwinu, Traktat o Bogu. Summa teologii:  Piąta droga wychodzi od rządów nad rzeczami. Widzimy
bowiem, że niektóre byty pozbawione poznania, mianowicie ciała naturalne, działają ze względu na cel. Widać to z
tego, że zawsze lub bardzo często działają w taki sam sposób, by osiągnąć to, co najlepsze. Stąd jest jasne, że osiągają
cel nie z przypadku, ale z zamierzenia. Te byty nie posiadajÄ…ce poznania nie zmierzajÄ… do celu inaczej, jak tylko
kierowane przez kogoś poznającego i rozumnego, jak strzała przez łucznika. Istnieje zatem coś poznającego umysłowo,
co prowadzi wszystkie rzeczy naturalne do celu, i to nazywamy Bogiem.
13
Św. Tomasz dokonuje rozróżnienia na wewnętrzną czynność woli (cel, motyw, na który może mieć jakiś wpływ
zewnętrzna okoliczność tak, że wpływa na intencję) i czynność zewnętrzną (przedmiot z czynnością, czyli to, do czego
przedmiot się odnosi, co w jego nomenklaturze różnicuje gatunkowo czynność, czyli materia, tworzywo, z którego
czynność jest zrobiona). Zarówno jedno jak i drugie może być pozytywne albo negatywne, więc w ludzkim świecie
występują następujące sytuacje:
a) sytuacja, że wewnętrzna czynność woli może być pozytywna, dobra a czynność zewnętrzna może być zła;
25
Rozróżniamy cel na:
a) cel bezpośredni, najbliższy (finis proximus)  pewne dobra w naturze mają to do
siebie, że mogą stanowić cel wyłącznie bezpośredni; np. ubranie się;
pośredni  kupić bułkę, ostateczny  zdrowie;
b) cel pośredni, względny (finis medius)  np. chcę się wyleczyć;
c) cel ostateczny (finis ultimus)  szczęście, wieczne zbawienie.
Celowość jest:
" wewnętrzna (wsobna)  rozumne, kierunkowe podporządkowanie wielu części w
jednym organizmie nadrzędnemu dobru całości organizmu (np. działanie organów w
organizmie człowieka); jest ewidentnie widoczna dla naszego umysłu, jest oczywista;
" zewnętrzna  podporządkowanie jednostkowej lub gatunkowej całości innym
zespołom (np. niektóre rośliny istnieją po to, aby być pokarmem dla pewnych
gatunków zwierząt); jest trudniejsza do udowodnienia.
B. Porządek (łac. ordo)  ułożenie wielu elementów wg pewnego wzoru (polega na tym, że
wielość elementów łączy się w pewną harmonijną i sensowną całość). Porządek jest przez
nas postrzegany, ale najpierw stwierdzamy, że jest czymś, co zostało utworzone (istnieje
pierwszeństwo bytu przed poznaniem  pytamy o rację istnienia porządku w otaczającym nas
świecie). Porządek w świecie przyrody nie jest zależny od przypadku i objawia się tym, że
przyrodę możemy opisywać (nauki przyrodnicze). Możemy przewidywać skutki działań,
zachowań przez to, że znamy prawa przyrody (jest to dla nas ograniczone). Dostrzegamy w
świecie pewien porządek, który nas naprowadza na istnienie Intelektu Porządkującego.
C. Chaos  zaprzeczenie porzÄ…dku, brak elementu porzÄ…dkujÄ…cego.
D. Przypadek  zdarzenie, które powstało bez zamierzeń, bez wiedzy ze strony istot wolnych.
Nie wyklucza działania przyczyn. Pojawia się tam, gdzie następuje niezamierzony przez
wolną istotę zbieg przyczyn (zbiegają się dwa różne łańcuchy przyczynowo-skutkowe i
wówczas mówimy o przypadku).
STRUKTURA DOWODU:
1.Fakt doświadczalny (we wszystkich pięciu w punkcie wyjścia pewien aspekt rzeczywistości
dany w doświadczeniu zewnętrznym). Tutaj w punkcie wyjścia jest fakt racjonalnie
ukierunkowanego (celowego) działania bytów nieobdarzonych świadomością.
Zasada celowości:
-celowość działania bytów świadomych tłumaczy się immanentnie, samo przez się
(Arystoteles: jeśli działamy celowo, to działamy tak dzięki intelektowi w funkcji
poznania teoretycznego, który określa cel i intelektowi praktycznemu, który dobiera do
celu odpowiednie środki);
-celowość działanie bytów nieświadomych (celowość zewnętrzna i wewnętrzna) nie
tłumaczy się immanentnie, wiec nie odwołujemy się do wewnętrznej struktury bytów,
które nie posiadając rozumu nie mogą kierować swoim działniem.
2.Faktu tego nie da się wyjaśnić poprzez odwołanie się do wewnętrznej struktury tych bytów
(nie posiadając rozumu, więc nie mogę kierować swoim działaniem).
3.Takiego stanu rzeczy nie można uznać za przypadkowy, jako że we wszystkich bytach
nierozumnych spotykamy się z dążeniem do osiągnięcia optimum ich natury.
4.Wniosek: istnieje Rozum Stwórczy kierujący układem działania świata fizykalnego i
wegetatywnego, determinujący je do dążenia w kierunku wyznaczonego celu (ex ordine mundi
= ex gubernatione rerum).
Opus naturae opus inteligentiae est
b) sytuacja, że jeden element i drugi jest dobry  tylko ten czyn jest moralnie doskonały!!!
c) czynność wewnętrzna woli, intencja jest zła, a to, co na zewnątrz się dzieje jest czymś pozytywnym, jest ja-
kimÅ› dobrem dla kogoÅ›;
d) sytuacja, że jeden element i drugi są złe.
26
" eugenika pozytywna (stworzyć doskonalszego człowieka);
" eugenika negatywna (usuwanie zła, braku).
ARGUMENTY W RAMACH FILOZOFII AUTONOMICZNEJ
Filozofia subiektywistyczna podmiotu, która w punkcie wyjścia ma treści świadomości podmiotu, a
nie świat.
Argument ontologiczny = aprioryczny
Ontologicznym nazywał go Kant, ale pierwsze jego sformułowanie znajdujemy u św. Anzelma z
Cantenbury (XI/XIIw.)  ojciec scholastyki, inspirator myślenia metodycznego, od niego pochodzi
hasło: fides quaerens intellectum (Wiara szukająca zrozumienia).
Św. Anzelm: argument krytykowany już przez św. Tomasza. Wg Gilsona argument ten nie próbuje
dowodzić istnienia Boga, ale podejmuje się wyjaśnienia treści wiary zgodnie z zasadą fides
quaerens intellectum.
1.Punktem wyjścia pojęcie Boga znajdujące się w umyśle (nie jest nim rzeczywistość).
2.Analizując treść tego pojęcia stwierdzamy, że Bóg jest Tym, nad którego nic większego nie
można pomyśleć (pojęcie Boga jako Istoty Najdoskonalszej, które posiadamy w intelekcie) 
quis ut Deus.
3.Argumentacja: byt realnie istniejący, nawet mniej doskonały, jest doskonalszy od czegoś, co
nie istnieje realnie (coś, co jest realne przewyższa to, co tylko pomyślane). Skoro Bóg jest Istotą
Najdoskonalszą, to gdyby nie istniał mielibyśmy do czynienia z wewnętrzną logiczną
sprzecznością  z jednej strony jest Istota Najdoskonalsza, a z drugiej strony nie jest, gdyż
każdy byt realny jest doskonalszy od nieistniejącego Boga.
4.Wniosek: Bóg jest Tym, który z konieczności musi istnieć, co wynika z samego Jego pojęcia
jako Bytu Najdoskonalszego.
Błąd polega na tym, że od możliwości istnienia nie można wnioskować o istnieniu (nie można z
samego pojęcia wywodzić istnienia. Z tego powodu Kant poddaje argument krytyce (tzw. błąd
błędnego koła  w przesłankach przyjmujemy to, czego zamierzamy dowieść).
Do tego dowodu powraca:
żð Kartezjusz  wychodzi od szukania punktu niepowÄ…tpiewalnego w intelekcie
(subiektywista)  myślę, więc istnieję, myślący podmiot, substancja myśląca. Jak dowieść,
że istnieje cały świat zewnętrzny (nie mamy do niego dostępu)? Jest pojęcie Boga, które
posiadamy w intelekcie, które przewyższa nas swoją doskonałością. Nie jesteśmy w stanie
oddzielić istoty od istnienia (zawarte jako nierozerwalne w pojęciu). Skoro istnieje Bóg, to
nasze poznanie świata jest prawdziwe.
żð Leibniz   Bóg jedynie posiada ów przywilej, że musi istnieć skoro tylko jest możliwy .
Przejście od możliwości istnienia do istnienia realnego, dlatego że do natury Boga należy
istnienie.
Błąd tkwi w punkcie, gdzie w ukryty sposób wprowadzone zostało pojęcie istnienia. W rozumieniu
Kanta 100 rzeczywistych talarów nie różni się niczym od 100 talarów pomyślanych (co do istoty,
natury, ale jedne istnieją, drugie zaś nie  można pomyśleć różne byty, ale to nie decyduje o ich
istnieniu).
27
Argumentacja aprioryczna: w punkcie wyjścia przyjęte zostało coś, co dopiero powinno zostać
udowodnione. Wiemy, że Bóg jest Bytem, w którym istota równa się istnieniu, ale wiemy to u
zwieńczenia realistycznej metafizyki. Jest to wniosek, przesłanki zaś daje doświadczenie
zewnętrzne. W przypadku argumentu ontologicznego zostaje odwrócony ten porządek: istota =
istnieniu w punkcie wyjścia. Faktycznie nie mamy poznawczego dostępu do Istoty Boga, więc nie
możemy wiedzieć, jaki On jest inaczej niż poprzez analizę Jego dzieł bądz
poprzez prawdy
objawione.
Argumenty aksjologiczne
Argumenty wychodzące od pewnych wartości poznawczych bądz
moralnych, istniejÄ…cych w
ludzkim umyśle.
ARGUMENT IDEOLOGICZNY z właściwości pojęć i form ludzkiego myślenia (gr.  eidos ,
łac. idea  postać, kształt, wzór, pojęcie, forma; idea czegoś = pojęcie czegoś)
1.Punktem wyjścia jest istnienie idei w ludzkim umyśle
żð Platon  koncepcja poznania: przedmiotem wiedzy naukowej nie sÄ… rzeczy zmienne,
jednostkowe, ale niezmienne, poza umysłem. Ideą przypisuje istnienie realne poza
umysłem (spór o uniwersalia);
żð Å›w. Augustyn  dziaÅ‚a na gruncie filozofii platoÅ„skiej, ale kwestionuje istnienie
odrębnego świata idei, wiąże zaś je z czymś, co istnieje w intelekcie Boga  idee
wzorcze, wg których Bóg stwarza rzeczy, które mają charakter boski, są wieczne,
niezmienne.
2.Człowiek, który jest zmienny, rodzi się, umiera, przemija posiada w umyśle coś, co ma
atrybuty boskie. Skąd biorą się pojęcia wieczne, niezmienne w ludzkim intelekcie?
Dowodzenie: skoro umysł ludzki posiada prawdy, które w swojej formie i treści są wieczne i
niezmienne, fakt ten (zgodnie z zasadą racji dostatecznej) domaga się adekwatnego wyjaśnienia,
a żaden przygodny umysł nie może go udzielić (jest przygodny, zmienny  stworzyłby coś
doskonalszego od siebie). Musimy więc przyjąć istnienie Prawdy Pierwszej, niezależnej,
będącej pełnią bytu, czyli Boga.
3.Bóg jest tym, który pojęcia, idee przyczynuje, dzięki czemu istnieją one w ludzkim umyśle.
ARGUMENT Z ISTNIENIA PRAW MORALNYCH
1.Punktem wyjścia zjawisko moralności, ludzkie doświadczenie, że jesteśmy istotami
działającymi moralnie (w sposób wolny i świadomy). Moralność to ludzka działalność wolna i
świadoma, a etyka14 to nauka o moralności. W sensie filozoficznym działanie niemoralne to
działanie, które nie jest wolne i nie jest świadome. W filozofii klasycznej występuje
rozróżnienie czynów na:
żð actus hominis (akt czÅ‚owieka  czÅ‚owiek jest speÅ‚nia, ale nie jako wolny i Å›wiadomy
podmiot, one nie podlegajÄ… ocenie moralnej);
żð actus humanus (akt ludzki, który jest aktem wolnym i Å›wiadomym  konstytuuje
zjawisko moralności).
2.Człowiek przeżywa swoją zależność w stosunku od pewnego prawa moralnego, które poznaje.
Człowiek w swojej wewnętrznej strukturze czuje zobowiązanie wobec prawa naturalnego.
Prawa moralne sÄ… zapisane w samym bycie, nawet nie przestrzegane istniejÄ…. W dziejach
filozofii były stanowiska kwestionujące istnienie norm obiektywnych (są wynikiem rozwoju
społecznego, ewolucji biologicznej).
14
Etyka  normatywna nauka o moralności. Nie opisuje tak, jak np. historia czy psychologia, ale daje odpowiedz
na
pytanie, co jest dobre a co złe; nie można przechodzić od opisu do normy (większa opinia nie stanowi o dobru lub złu
moralnym).
28
Koncepcja prawa naturalnego
Po raz pierwszy tego terminu użył Arystoteles w Etyce nikomachejskiej. To prawo, które człowiek
rozpoznaje jako zapisane w jego rozumnej naturze; postępowanie zgodne z porządkiem rozumu,
które jest odkrywane jako zapisane w metafizycznej strukturze człowieka; czuje się wobec niego
zobowiązany (Cyceron). Czasy nowożytne przedstawiają odejście od doktryny prawa naturalnego
w kierunku teorii praw człowieka (Hugo Grocjusz). Człowiek rozpoznaje zapisane w swej naturze
prawo, którego sam sobie nie nadaje, jednocześnie zaś czuje się z nim związany. Krytyka pojęcia
prawa naturalnego: próby wyjaśniania w sposób personalistyczny  kierunki kwestionujące ludzką
wolność i odpowiedzialność:
" determinizmy nawiązujące do sfery biologicznej człowieka  wolność to tylko złudzenie,
wszystko jest zapisane w genach;
" determinizmy społeczne  środowisko decyduje o ludzkim wartościowaniu moralnym (to, że
świadomość moralna podlega wpływom środowiska, otoczenia nie oznacza, że nie istnieje żaden
obiektywny punkt odniesienia).
Prawo naturalne  zespół norm powszechnych, niezmiennych, zapisanych w metafizycznej
naturze człowieka, rozpoznawanych przez niego przy pomocy światła rozumu; objawione przez
Boga w akcie stwórczym.
Prawo objawione (Dekalog)  nadane formalnym aktem ustawodawczym w czasie wędrówki
Izraelitów do ziemi obiecanej.
Doktryna prawa naturalnego  charakterystyczna dla filozofii realistycznej, dla etyki; prawo
naturalne ze względu na to, że zapisane jest w naturze człowieka obowiązuje wszystkich ludzi z
uwagi na fakt, że są ludz
mi (podobnie Dekalog)
I.Zasada ogólna: Czyń dobro, zła unikaj! (analogicznie napisane jest w Ewangelii, także
powiedzenie ludowe:  nie czyń drugiemu co tobie niemiłe , Kant:  postępuj według takiej
zasady, co do której chciałbyś aby stała się prawem powszechnym .)
II.Normy szczegółowe odnoszące się do poszczególnych dóbr (Bóg, ludzkie życie  wartości
najwyższe).
Struktura argumentu:
3.Powyższe zasady mają charakter normatywny, przejawiający się w fakcie, że człowiek czuje
siÄ™ im podporzÄ…dkowany oraz zobowiÄ…zany do ich przestrzegania.
4.Bez przyjęcia Istoty Osobowej, od której natura ludzka jest zależna i od której może otrzymać
nakaz, ujawniony w rozumnej naturze, wykonania jakiegoÅ› czynu bÄ…dz
powstrzymania siÄ™ od
niego. Fakty te nie dają się wytłumaczyć.
5.Wniosek: istnieje osobowy Bóg, Stwórca rozumnej natury ludzkiej i obecnych w niej praw
moralnych.
To argument zbliżający się do trzeciej drogi św. Tomasza  bytowa zależność ludzkiej natury od jej
Stwórcy.
Argumenty humanistyczne
29
ARGUMENT EUDAJMOLOGICZNY (gr.  eudaimonia  szczęście)
Arystoteles twierdził, że wspólne wszystkim ludziom jest pragnienie szczęścia, że jest ono zapisane
w ludzkiej naturze. Pragnienie szczęścia jest jednak nienasycone. Zdobywając dobro przeżywamy
chwilę szczęścia, ale póz
niej ona przemija, bo pojawiajÄ… siÄ™ problemy.
Szczęście to:
żð  TrwaÅ‚e, peÅ‚ne, uzasadnione zadowolenie z życia (W. Tatarkiewicz).
żð Posiadanie peÅ‚ni dobra bez domieszki zÅ‚a, poÅ‚Ä…czone ze Å›wiadomoÅ›ciÄ…, że siÄ™ tego dobra
nigdy nie utraci (def. scholastyczna). Tak pojęte szczęście nie jest możliwe do osiągnięcia w
warunkach ziemskich, w doczesności (J. Libera). Wpływ na to ma głęboka relacja
człowieka do Boga.
Struktura argumentu:
1.Dążenie do szczęścia jest naturalnym dążeniem człowieka, na co wskazuje analiza struktury
właściwych człowiekowi działań.
2.Nietrwałość poszczególnych aktów przeżywania szczęścia pozwala zaobserwować fakt, że w
bezpośrednim zasięgu nie ma takiego przedmiotu, który zaspokajałby całkowicie ludzkie
pragnienie szczęścia.
3.Bezprzedmiotowość dążenia ku pełni szczęścia byłoby wyłomem w racjonalnej i celowej
strukturze świata, w którym poszczególne byty realizują cele właściwe swej naturze.
4.Wniosek: musi istnieć Bóg jako przedmiot proporcjonalny dla ludzkiego dążenia ku pełni
trwałego szczęścia.
ARGUMENT Z DOŚWIADCZENIA RELIGIJNEGO, Z PRZEŻYĆ RELIGIJNO-
MISTYCZNYCH
Każdy człowiek jest istotą religijny. Natomiast mistycyzm jest czymś rzadkim, wyjątkowym (ale
ludzie, którzy mieli przeżycia mistyczne racjonalnie stąpali po ziemi i byli uporządkowanymi
osobowościami). To przeżycie nigdy nie jest masowe. Autorem argumentu jest Bergson (dzieło
Dwa z
ródła wiary i moralności). Rozróżnienie na moralność (religijność):
" statyczną  osoba przyjmuje pewne prawdy, nakazy, żyje według nich na zasadzie
posłuszeństwa;
" dynamiczną  żyje w bliskim osobowym związku z Bogiem i w związku z tym wszystko
zachowuje; ukoronowaniem zjawisko mistyczne, które nie jest czysto racjonalne, ale ma
charakter intuicyjny i spontaniczny.
Dowodem na istnienie doświadczeń mistycznych jest powszechność i zbieżność tychże zjawisk
(zwroty, metafory, porównania opisujące Absolut). Nie da się tego wytłumaczyć inaczej, jak nie
poprzez to, że istnieje przedmiot tychże przeżyć, czyli Bóg. Zwraca uwagę fakt, że mistycy
rekrutują się spośród ludzi świętych  są osobami uczciwymi (nie ma mistycyzmu tam, gdzie
człowiek boryka się z grzechami śmiertelnymi), trzez
wi i praktycznie myślącymi (nie jest możliwe,
aby byli umysłowo chorzy). Ich doświadczenia należy traktować jako zasadne. Jeśli uznać ich
prawdziwość, to wskazują na Boga jako podmiot. Pozytywizm podkreślał, że argument ten nie
dotyka pewnej empirii, nie dotyczy zmysłów zewnętrznych, ale doświadczenia wewnętrznego
człowieka.
ARGUMENTY W RAMACH FILOZOFII NIEAUTONOMICZNEJ
Argumenty przyrodnicze
30
Za punkt wyjścia przyjmują hipotezy z zakresu nauk przyrodniczych. Nie może być rzeczywistej
sprzeczności między rozumem a wiarą (jeżeli się pojawia tzn. że gdzieś popełniono błąd). Często te
argumenty nazywamy kosmologicznymi. Ich wartość zależy od wartości hipotezy, na której się
opierajÄ….
" Galileusz: Biblia uczy nas jak iść do nieba, a nie jak poruszają się niebiosa, Bóg objawił się w
dwóch księgach  w księdze przyrody i PŚ. Każdą należy czytać we właściwym jej języku, aby
dojść do tej samej prawdy, którą jest Bóg.
ARGUMENT ZE WZROSTU ENTROPII (ZE ÅšMIERCI CIEPLNEJ WSZECHÅšWIATA)
Nie mamy przyrodniczego dowodu na istnienie Boga (ściśle rzecz biorąc). Nie da się udowodnić
Jego istnienia na gruncie nauk przyrodniczych, bo wymyka się poznaniu empirycznemu. Nie ma też
empirycznego dowodu na nieistnienie Boga.
Argumenty kosmologiczne:
- drogi św. Tomasza (punktem wyjścia kosmos, świat, otaczająca rzeczywistość);
- argument przyrodniczy (punktem wyjścia hipoteza przyrodnicza dotycząca świata, a nie
sama rzeczywistość).
Zasady termodynamiki:
I. Zasada zachowania energii15  w układzie izolowanym suma wszystkich rodzajów
energii jest stała.
II. Entropia16 układu rośnie i nie może być zamieniona na pracę (mamy stałą ilość energii, a
zarazem rośnie ilość takiej energii, która nie może być zamieniona na pracę, więc jest
bezużyteczna. Energia cieplna rozprasza się po całym układzie  jednokierunkowość
zjawiska, nieodwracalność procesów w przyrodzie. Każdy proces przebiega od stanów
niższej entropii do stanów o entropii wyższej (stan póz
niejszy jest stanem bardziej
rozproszonej energii; więcej jest energii, której nie będzie można zamienić na pracę). W
XIX wieku Clausius i Boltzman stworzyli hipotezę śmierci cieplnej wszechświata
(przyjdzie taki czas, że żaden proces nie będzie mógł przebiegać, entropia osiągnie wartość
maksymalnÄ…).
Argumentacja za istnieniem Boga:
1. Skoro następuje proces wzrostu entropii w świecie, wskazuje to na fakt, że ten świat
rozpoczął się w czasie (gdyby świat był wieczny to maksymalny stan entropii już dawno
zostałby osiągnięty).
2. Skoro świat ma początek w czasie, należy zapytać o jego przyczynę (dlaczego świat
zaistniał?). Wartość dowodu ściśle zależna od wartości hipotezy. Hipoteza śmierci cieplnej
wszechświata opiera się na założeniu, którego nie jesteśmy w stanie dowieść, bo zasady
termodynamiki dotyczą układu izolowanego, a to jakim układem jest cały wszechświat
wymyka siÄ™ naszej weryfikacji.
ARGUMENT Z UCIECZKI GALAKTYK (Z EKSPANSJI PRZESTRZENNEJ)
Obserwujemy przy pomocy przyrządów badających emitowanie światła przez oddalone ciała
15
Zasada zachowania energii mówi, ze w układzie zamkniętym suma energii potencjalnej i kinetycznej jest stała,
niezależnie od przemian zachodzących w tym układzie. Zasada zachowania energii rozszerzona na energię wewnętrzną
i mechaniczną daje pierwszą zasadę termodynamiki: zmiana energii wewnętrznej ciała jest równa sumie wymienionego
z otoczeniem ciepła i pracy wykonanej nad ciałem przez siłę zewnętrzną.
16
Entropia  pojęcie wprowadzone przez R. Clausiusa w 1854 roku. To wielkość fizyczna, która jest miarą
nieuporządkowania. Przy badaniu entropii odkryto ciekawą jej własność, którą sformułowano jako II zasadę
termodynamiki. Ogólnie przy każdej przemianie rzeczywistej (nieodwracalnej) układu zamkniętego entropia wzrasta.
31
niebieskie. Światło jest rozszczepione  różne długości fali (wachlarz barw od nadfioletu do
podczerwieni17). Światło odległych galaktyk przepuszczone przez spektroskop pozwala dostrzec w
widmie czarne prążki. Obserwując te prążki w pewnej funkcji czasu widzimy, że przesuwają się
one ku podczerwieni (dane ciało oddala się od obserwatora). Charakterystyczny jest tutaj efekt
Dopplera18  mimo że częstotliwość sygnału jest stała, to przez obserwatora jest postrzegana jako
obniżona albo podwyższona, co jest wynikiem ruchu względnego (oddalanie się albo przybliżanie
się wysyłającego sygnał od/do odbiorcy). Wysuwamy wniosek, że odległe galaktyki oddalają się od
nas, czyli wszechświat ulega pewnej ekspansji przestrzennej.
1. Obserwujemy przemieszanie się prążków widmowych w widmie światła odległych galaktyk
ku podczerweni. Zgodnie z efektem Dopplera (względna zmiana częstotliwości sygnału
wskutek ruchu, zwiększającej się odległości pomiędzy z
ródłem sygnału a jego odbiorcą)
obserwujemy, że galaktyki te oddalają się od nas. Prędkość tej ekspansji cały czas
wzrasta  żaden obiekt w przyrodzie nie może poruszać się z prędkością wyższą niż
prędkość światła (300 000 km/s  V graniczna).
2. Skoro prędkość ta cały czas rośnie, choć nie osiągnęła jeszcze swojej granicy, oznacza to, że
sam proces rozszerzania się wszechświata musiał mieć swój początek.
3. Skoro przebieg zjawiska sugeruje, że miało ono swój początek, to hipoteza ta pozwala
wnioskować, że świat nie istnieje odwiecznie. Należy więc pytać o rację powstania świata.
Hipotezy w związku z tym argumentem nie da się ostatecznie zweryfikować na obecnym poziomie
posiadanej wiedzy (nie znamy całościowych właściwości i budowy wszechświata).
STANOWISKA ÅšWIATOPOGL
DOWE W KWESTII ISNIENIA
BOGA I RELACJI CZA
OWIEK DO NIEGO
Człowiekowi normalnemu psychicznie problematyka Boga nigdy nie jest obojętna. Współcześnie w
kulturze eliminuje siÄ™ tematykÄ™ zwiÄ…zanÄ… z Bogiem (przemilczana jako coÅ› wysoce osobistego,
pytanie o to jest zachowaniem niewłaściwym). Religia i Bóg stają się tematem tabu, a przecież to
integralna część ludzkiej kultury. Eliminowanie pojęcia Boga jest czymś sztucznym  tworzenie
sztucznej wizji życia.
1. Ateizm  negacja istnienia Boga.
2. Agnostycyzm (gr.  gnosis  wiedza)  stanowisko teorio-poznawcze kwestionujÄ…ce
zdolność człowiek do poznania prawdy. Tu najczęściej oznacza postawę, w której człowiek
mówi, że nie wie czy Bóg istnieje czy nie, twierdząc, że w tej kwestii nie da się nic
powiedzieć  zawiesza sąd. W praktyce agnostyk postępuje tak, jak ateista. Jednakże
wykazuje ostrożność w formułowaniu sądów. Ateizm jest także pewnym rodzajem wiary
(nie istnieje żaden dowód nieistnienia Boga)19. Nieistnienie Boga trzeba przyjąć aktem
17
Uznaje się, że kolorami tęczy są: czerwony (na zewnątrz łuku), pomarańczowy, żółty, zielony, niebieski i fioletowy
(wewnÄ…trz Å‚uku).
18
Efekt Dopplera  zjawisko obserwowane dla fal, polegające na powstawaniu różnicy częstotliwości, a tym samym i
długości fali, wysyłanej przez z
ródło fali oraz zarejestrowanej przez obserwatora, który porusza się względem z
ródła
fali. Dla fal rozprzestrzeniających się w ośrodku, takich jak na przykład fale dz
więkowe, efekt zależy od prędkości
obserwatora oraz z
ródła względem ośrodka, w którym te fale się rozchodzą. W przypadku fal propagujących się bez
udziału ośrodka materialnego, jak na przykład światło w próżni (w ogólności fale elektromagnetyczne), znaczenie ma
jedynie różnica prędkości z
ródła oraz obserwatora.
19
Nieistnienia czegoś można dowieść dwojako: wykazując sprzeczność logiczną bądz
empirycznie (badajÄ…c jakÄ…Å›
32
wiary pod naciskiem woli (mój wybór). Gdy ktoś chce uniknąć wszelkich zarzutów, stroni
od ateizmu deklarując agnostycyzm (trudno jest uzasadniać ateizm w sensie rozumowym).
Nie ma symetrii pomiędzy wiarą w istnienie Boga a wiarą w to, że Go nie ma (nie ma
równorzędności), bo za istnieniem Boga można formułować racjonalne argumenty (patrząc
na skutek, na stworzenie mogę wnioskować o przyczynie).
o Agnostycyzm teologiczny  uznaje, że rozumowo można poznać prawdę, iż Bóg
istnieje, lecz Jego natura jest dla nas niepoznawalna (rozumowo nie możemy nic o
niej powiedzieć).
3. Panteizm  utożsamienie Boga ze światem, negacja transcendencji Boga.
4. Deizm  Bóg stworzył świat, ale pozostawił go samemu sobie, nie interesuje się nim, nie
ingeruje w jego dalszy rozwój. Kwestionowanie Opatrzności. Rozumiany również jako
rodzaj religii naturalnej, niekoncepcyjnej, która była powszechna w dobie oświecenia 
podważano Objawienie nadprzyrodzone i Bożą Opatrzność (Voltair, D. Diderot). Bóg jest
rozumiany jako Architekt, Zegarmistrz.
5. Teizm  stanowisko ludzi wierzących; Bóg istnienie nie tylko jako Stwórca świata, ale
pozostaje z nim w stałym kontakcie jako Przyczyna Sprawcza, podtrzymująca go w
istnieniu, a zarazem jako Opatrzność kierująca biegiem wydarzeń.
Rozróżnienie ateizmu:
To termin nie jednoznaczny. Pojawiał się już w filozofii greckiej na różnych płaszczyznach:
Sokrates oskarżony o ateizm (oznaczało bezbożność, nieuznawanie bogów uznawanych przez
pastwo), Teodor Ateista, etc. Wyróżniamy cztery sensy ateizmu:
1) Ateizm biblijny (bezbożność)  nie liczy się z przykazaniami Bożymi czy Bożą wolą. Żyje
tak, jakby Boga nie było. Wcale nie kwestionuje się Jego istnienia, tylko zrywa się osobowe
więzi z Nim. Samo uznanie istnienia Boga nie wystarcza do zbawienia.
2) Ateizm światopoglądowy  negacja istnienia Boga (stanowisko rzadkie w starożytności i
na przestrzeni wieków).
3) Ateizm społeczno-polityczny  zerwanie z religią oficjalnie uznaną przez państwo (np.
starożytny Rzym  nie chcieli oddawać czci cesarzowi).
4) Ateizm etyczno-dyscyplinarny  odejście od ortodoksji nauczania kościelnego (np. za
ateistów byli uznani manichejczycy).
Ateizm jest zjawiskiem bogatym. Zawsze jest wtórny czasowo i psychologicznie w stosunku do
zjawiska religii (postawa religijna jako pierwotna).
Przyczyny ateizmu (grupy):
I. Filozoficzne (pewne stanowiska filozoficzne przyjęte a priori mogą prowadzić do ateizmu)
" Założenia teorio-poznawcze, które skutkują odrzuceniem Boga:
- Koncepcje poznawcze negujące wartość poznania rzeczywistości
pozapodmiotowej. Tu idealizm teorio-poznawczy, immanentyzm. W historii
najpierw doprowadziły do fideizmu, który potem często skutkował ateizmem.
- Koncepcje ograniczające zasięg poznania do sfery zjawisk. Tu skrajny empiryzm
 Bóg nie może być przedmiotem tak pojętego doświadczenia.
- Stanowisko negujące wartość pierwszych zasad metafizycznych (zasady
przestrzeń możemy stwierdzić, że nie znajduje się ów przedmiot).
33
niesprzeczności i racji bytu), podstawowych twierdzeń o bycie. Tu występuje
mentalność scjentystyczna.
" Stanowiska metafizyczne prowadzÄ…ce do odrzucenia Boga:
- Monizm materialistyczny, spirytualistyczny, który utożsamia Boga ze światem,
Absolut w formie nieosobowej, np. Spinoza, Hegel.
- Pewne koncepcje antropologiczne wyrastające z błędnej metafizyki. Tu
naturalistyczne interpretacje, które twierdzą nie różnimy się niczym znaczącym
od zwierząt. Cały szereg swoiście ludzkich zachowań wyjaśnianych na
płaszczyz
nie czysto materialnej, biologicznej (neuroteologia  odkryto, że pewne
ośrodki w mózgu są odpowiedzialne za przeżycia religijne).
- Aprioryczne koncepcje religii przyjęte w ramach filozofii religii (założenia, że
religia jest wytworem ludzkim). Tu L. Feuerbach (religia jako alienacja ludzkich
pragnień), A. Comte (trzeba Boga odrzucić, to człowiek stanie się bogiem,
gloryfikacja bytu), K. Marks (religia jako wynik alienacji klasy robotniczej,
wymysł uciśnionego ploretariatu rzymskiego), F. Nietzsche (religia wytworem
pewnej choroby woli).
II. Psychologiczno-religijne
- Zgorszenie doświadczeniem zła istniejącego w świecie. Kontakt z
niezawinionym cierpieniem. Czasem ludzie majÄ… inne przyczyny, ale szukajÄ…
usprawiedliwienia dla siebie i upatrują je w zgorszeniu złem; przyczyny często
nieautentyczne np. lenistwo. Gdy ktoś odrzuca interpretację cierpienia, którą
przynosi wiara.
- Problemy religijne związane z wielością wyznań chrześcijańskich, z wielością
religii. Każda religia uważa, że ona jest prawdziwa i to powoduje pewien mentlik
w człowieku. Która religia jest prawdziwa?
- Niewłaściwie i niefrasobliwie rozegrany ekumenizm (jeżeli idzie drogą
indyferentyzmu  obojętnie gdzie i jak, bezkrytyczny pluralizm, gdzie wszystkie
opinie mają jednakową wartość, gdzie wszystkie wyznania są jednakowo dobre).
- Problem okresu dojrzewania. To okres buntu, kontestacji. Trudny dla młodego
człowieka. Problem przejścia od wiary dziecinnej ku dojrzałej. Czas poszukiwań.
Przemyślenie na nowo relacji do Boga. Kryzys wiary odpowiednio przeżyty 
ateizm oczyszczający (jeżeli człowiek prymitywny przestaje wierzyć w swojego
drewnianego bożka nie znaczy to, że Bóg nie istnieje, ale że człowiek ten powoli
zaczyna dochodzić do tego, że prawdziwy Bóg nie jest z drewna). Zostaje
porzucona pewna karykatura bóstwa, którą człowiek sobie ukształtował.
Otwarcie szansą poznania Boga prawdziwego. To etap przejściowy prowadzący
do dalszego pogłębienia wiary.
III. Etyczne
Występują najczęściej (rzadziej psychologiczno-religijne, najrzadziej intelektualne) i są
poważniejsze. Często są nieuświadomione. Podaje się wówczas inne, nieprawdziwe
argumenty (misterny system tłumaczeń, wymówek). Mówi się o przyczynach
psychologiczno-religijnych, filozoficznych, podczas gdy tak naprawdÄ™ sÄ… etyczne. ProwadzÄ…
do odrzucenia Boga. Bóg pojęty światopoglądowo i religijnie jest dawcą norm moralnych,
które człowiek powinien przestrzegać. Człowiek ich nie przestrzega, pragnie swobody, co
powoduje ateizm rozumiany jako ucieczka od poczucia winy, jako poszukiwanie niczym
nieskrępowanej wolności (często u ludzi rozwiedzionych, którzy zawierają nowe związki i
nie uznają swojej winy, tego, że jest to niewłaściwe). Prawdziwy żal za grzechy nie jest
34
emocją, ale stanięciem w prawdzie przed Bogiem. To intelektualne uznanie swojej winy
(emocje mogą, ale nie muszą temu towarzyszyć). Bez postanowienia poprawy nie ma
autentycznego nawrócenia. Przyczyny etyczne często są decydujące w kwestii uznania
Boga.
- Postawa konsumpcyjna. Człowiek zaczyna wszystko wokół siebie traktować jako
dobra konsumpcyjne. Egocentryzm uderza w więzi międzyludzkie, w wiarę, a
Boga pojmuje się jako towar, który ma służyć człowiekowi, który ma się mu
podobać. Dążenie do posiadania i używania sprawia, że dąży się odrzucenia
Boga (Msza Święta infantylna  czy ze Mszy Świętej się wyrasta czy do nie
dorasta?).
- Niemoralne, niezgodne z przykazaniami życie. Ojcowie Kościoła mawiali:
 jeżeli nie będziesz żył według tego jak wierzysz, zaczniesz wierzyć wg tego jak
żyjesz . Tu najczęściej występuje nieuporządkowanie w sferze seksualnej,
uwikłanie w grzeszne życie, w grzech  ucieczka przed Bogiem.
NATURA BOGA
Istnieją stanowiska wskazujące na niepoznawalność Boga:
" Św. Augustyn:  Jeśli pojmujesz to znaczy, że to nie jest już Bóg .
" Anna Kamieńska:  Teologia zdecydowanie za dużo wie o Bogu .
" Mikołaj Kuzańczyk  docta ignorantia (uczona niewiedza); neoplatonizm renesansowy.
Pokreślenie, że o Bogu powiedzieć nic się nie da. Jest to pewna skrajność związana z
nastawieniem anty rozumowym. Wiara traktowana jako coś przeżyciowego  tendencja
niebezpieczna.
" Teologia negatywna  Boga nie da się  opanować .
" Agnostycyzm teologiczny  pogląd kwestionujący możliwość poznania Bożej natury,
chociaż dopuszcza możliwość poznania istnienia Boga. Agnostycyzm w ogóle kwestionuje
możliwość powiedzenia czegokolwiek na temat Boga.
Filozofia realistyczna
Jest prawdą, że Bóg nie jest dany bezpośrednio naszemu poznaniu. Nie możemy mieć o Nim takiej
wiedzy jak o przedmiotach, które są nam dane bezpośrednio. Jednakowoż fakt, że istnieje relacja
pomiędzy Stwórca a stworzeniem powoduje, że Bóg może stanowić przedmiot naszego poznania.
Potwierdza to Objawienie: Mdr, Rz, Fides et ratio  człowiek ma zdolność poznania
metafizycznego (cogitas rerum per causas  poznanie rzeczy poprzez przyczyny). PatrzÄ…c na skutki
możemy orzekać o przyczynie. Patrząc na dzieło stworzenia możemy rozumem poznać Boga nie
tylko w aspekcie Jego istnienia, ale także Jego istoty (dogmat20 Sobór Watykański I: DS 3015 
wynikanie logicznie albo z Objawienia21). Św. Tomasz twierdzi, że Bóg daje się poznać w takim
stopniu, w jakim dzieło przedstawia swojego Stwórcę. W Bogu muszą istnieć w sposób formalny
wszystkie doskonałości, które rozum ludzki rozpoznaje w stworzeniach. Nie ma tutaj jednakże
relacji jednoznaczności, bo prowadziłaby to do panteizmu, czyli utożsamienia Boga ze światem.
Podobieństwo pomiędzy Stwórcą a stworzeniem także nie jest wieloznaczne, bo prowadziłoby to do
agnostycyzmu, czyli teorii, że nic nie można powiedzieć o Bogu.
20
Dogmat  prawda przez Boga objawiona, a przez Kościół jako objawiona nieomylnie określona i podana do
wierzenia. Dwa elementy: prawda objawiona przez Boga i zdefiniowana przez Kościół.
21
Por. KKK 50:  Za pomocą rozumu naturalnego człowiek może w sposób pewny poznać Boga na podstawie Jego
dzieł. Istnieje jednak inny porządek poznania, do którego człowiek nie może dojść o własnych siłach; jest to porządek
Objawienia Bożego (& ) .
35
Wyobrażenie Stwórcy w oparciu o Jego dzieło:
- jest realne (przedmiotowe)  stanowi rzeczywistÄ… podstawÄ™ do orzekania o
umiejętnościach Stwórcy, o Jego przymiotach;
- posiada obiektywny odpowiednik w samym Stwórcy, gdyż istnieje realny związek
pomiędzy skutkiem a jego przyczyną.
Powyższy sposób orzekania o Bożych przymiotach nazywamy orzekaniem analogicznym22 (na
podstawie analogii). Dokonuje siÄ™ ono na trzech drogach:
1. via affirmationis (droga orzekania, twierdzenia)  opiera się na tym, że Bóg jest częściowo
podobny do sworzeń, ponieważ w jakiś sposób one w Nim uczestniczą. Przypisujemy Bogu na
tej drodze, jako Przyczynie sprawcze i wzorczej, doskonałości znajdujące się w stworzeniach
(dobroć, mądrość, sprawiedliwość  przez analogię orzekamy to o Bogu; np. skoro każdy byt
jest dobrem i na swoją miarę, to Bóg jako Byt najwyższy jest Dobrem najwyższym).
2. via negationis = emotionis (droga zaprzeczania, przeczenia)  odsuwamy od Boga wszelkie
znane niedoskonałości. Mamy doświadczenie pewnych braków istniejących w bytach
przygodnych, w Bogu ich jednak nie ma (np. byty są zmienne, a Bóg niezmienny, byty są
ograniczony, a Bóg nieograniczony, nieskończony  orzekanie o Bogu przez negację).
3. via eminentiae (droga uwznioślenia, przewyższania)  Bóg pełnią swojego Bytu przewyższa
wszystko, dlatego też jako Przyczyna wszelkich doskonałości musi je posiadać w stopniu
najwyższym (doskonałości, z którymi spotykamy się w stworzeniach, orzekamy o Bogu w
stopniu najwyższym, np. nieskończenie dobry, wszechwiedzący, etc.).
Przymioty Boga
- Znaczenie szersze  każda właściwość, którą o Bogu możemy orzekać, chociaż może
być ona relatywna i niekonieczna (te przymioty, bez których Bóg nadal byłby Bogiem,
czyli te, które dotyczą relacji Boga do stworzenia, np. Stwórca, Zbawiciel).
- Znaczenie węższe  doskonałość absolutna i konieczna (nie relatywna) istniejąca w
Bogu oraz wynikająca z istoty Bożej według naszego sposobu pojmowania jako jej
właściwość. Secundum modum inteligentiae tantum (tylko według miary inteligencji).
Chodzi o doskonałości, które my przypisujemy Bogu na drodze analogii.
Rozróżniamy:
1) Zasadniczą istotę Boga (esentia metaphisica) = istnienie23  Bóg jest pełnią istnienia,
samoistnym bytowaniem. Na tym stwierdzeniu możemy oprzeć, z niego możemy
wyprowadzić każdą inną doskonałość (element konstytutywny Bożej istoty, esentia
metaphisica Dei). Istniało w historii wiele koncepcji odnoszących się do zasadniczej istoty
Boga: wskazywały na jego nieskończoność, dobroć, doskonałość (nurt platońsko-
augustyński), miłosierdzie, właściwe istnienie.
2) Konkretną istotę Boga (esentia phisica)  zbiór wszelkich doskonałości, bez których dana
istota nie byłaby tym, czym jest. Esentia phisica: cały szereg przymiotów, które
wyszczególniamy według naszego sposobu pojmowania. W Bogu wszystko stanowi
jedność, jest On doskonale prosty, nie istnieje żadna rzeczywista różnica w Bogu pomiędzy
Bożą istotą czy pomiędzy jednym a drugim przymiotem. Przymioty są wynikiem ludzkiej
ułomności.
22
Należy tutaj pamiętać o podstawowej zasadzie, że cokolwiek byśmy o Bogu powiedzieli, to On zawsze jest większy.
23
IstotÄ™ Boga stanowi Jego istnienie.
36
Różnica  zaprzeczenie tożsamości, wyróżniamy:
" rzeczywistą  brak tożsamości pomiędzy bytami;
" myślną  dotyczy porządku naszego poznania, dotyczy pojęcia jednej i tej samej rzeczy:
- czysto myślną (distinctio pure mentalis)  zachodzi pomiędzy pojęciem a jego
definicją, pomiędzy różnymi nazwami jednej rzeczy (np. Pan Jezus i Jezus Chrystus)
- myślną z postawą w rzeczy = wirtualną (distinctio rationis cum fundamento in re)
 występuje, gdy pojęcia wyrażają różne aspekty tego samego przedmiotu.
Przymioty Boże nie różnią się między sobą w sposób rzeczywisty, lecz w sposób myślny z
podstawą w rzeczy (pomiędzy Bożą istotą a jej przymiotami nie ma różnicy rzeczowej; natomiast
jest ona myślna i formalna z podstawą w rzeczy). Wielość przymiotów jest wynikiem naszej
niedoskonałości.
PRZYMIOTY BOŻE:
żð bytowe (wynikajÄ…ce z istoty Boga);
żð czynnoÅ›ciowe (wynikajÄ…ce z Jego dziaÅ‚aÅ„):
- wsobne (dotyczą samej aktywności Boga, np. życie, poznanie, wola Boża);
- przechodnie, czyli ad extra (wyrażające działanie Boga w relacji do całego
stworzenia).
To dział związany z naturą Boga  Bóg wymyka się naszemu ludzkiemu poznaniu, bo jest Bytem
transcendentnym, przekracza granice świata, który znamy. To nie znaczy, że nie można powiedzieć
czegokolwiek na temat Jego natury. Poznanie analogiczne pozwala nam orzekać o Bogu 
znajdując odzwierciedlenie Jego natury w stworzeniach (drogi: negacji, afirmacji i przewyższania).
Pomiędzy przymiotami w Bogu nie ma różnicy realnej, jest to wynik naszego poznania  dlatego
mówimy, że pomiędzy poszczególnymi przymiotami zachodzi różnica myślna z podstawą w
rzeczy.
Przymioty bytowe Boga  wynikajÄ…ce z Jego istoty:
1. PROSTOTA  to pojęcie posiada cechy negatywne, jako negacja złożoności; stwierdzamy
kolejno, że w Bogu nie jest możliwa złożoność:
- fizyczna (bo fizyczna jest wtedy, kiedy byt składa się z części, materiałów różniących
siÄ™);
- metafizyczna (chodzi o to, że w człowieku rozróżniamy zmysłowość, rozumność, choć
tworzy jedną jedność);
- logiczna (myślna, będąca podstawą orzekania o bycie, poprzez wskazywanie na gatunek,
a Bóg nie ma gatunku, rodzaju i dlatego nie ma definicji Boga24; Boga też poznawczo nie
można opanować  wszystkie próby nie mieszczą się w granicach religii objawionej;
takimi próbami była np. gnoza  chęć traktowania rzeczywistości nadprzyrodzonej w
sposób magiczny).
Pojęcie prostoty obejmuje także cechy pozytywne: jednolitość działania, zwartość duchowa.
Orzekamy o prostocie Boga w sposób analogiczny:
1) Via negationis  zaprzeczamy o istnieniu jakichkolwiek złożeń w Bogu.
2) Via affirmationis  w Bogu istnieją wszelkie doskonałości, te, które wiążemy
24
Klasyczna definicja powstaje przez podanie najbliższego rodzaju i różnicy gatunkowej. Boga nie można zdefiniować,
bo nie ma najbliższego rodzaju  nieudolnie próbujemy Go opisać. To, co zdefiniowane, to opanowane. Pana Boga
opanować się nie da, a jakby ktoś chciał, to jest na straconej pozycji.
37
z pojęciem prostoty: zwartość bytowa, jednolitość działania.
3) Via eminentiae  cechy pozytywne związane z prostotą, które znajdujemy
w stworzeniach znajdują się w Bogu w stopniu nieskończenie doskonałym.
Św. Tomasz (uzasadnienie)  Bóg nie jest ciałem. Nie jest złożony z cząstek rozciągłych,
przestrzennych. Jest Pierwszą Przyczyną sprawczą (a taka nie zawiera w sobie żadnej bierności).
Jego istota, Bóstwo nie jest tym samym, co człowieczeństwo. Filozoficznie patrząc w Bogu tym
samym jest natura i tym samym jest On sam, bo Bóg jest jeden. Dalej św. Tomasz powtarza, że
w Bogu istota i istnienie są tym samym, z tego też nie ma złożenia (inaczej Bóg nie byłby
odpowiedzią na istnienie świata). Bóg nie znajduje się w żadnym rodzaju  nie można Go
przyporządkować do jakiegoś gatunku. W Bogu nie ma żadnych przypadłości, bo każda
przypadłość jest pewnym uzupełnieniem, a Bóg jest pełnią aktualnego istnienia. W Bogu nie
może istnieć żadne złożenie (każde złożenie zakłada istnienie wyższej przyczyny, biernej
potencjalności), bo Bóg jest pierwszym Bytem. Bóg jest Bytem bezwzględnie prostym.
2. DOSKONAA
OŚĆ  sens metafizyczny pojęcia doskonałości: dokończony, zupełny,
posiadający wszelkie właściwości, posiadający kwalifikacje należące do Jego natury. W
komentarzu do Metafizyki Arystotelesa św. Tomasz napisze:  doskonałe jest to, co nie ma
braku niczego, co jest konieczne dla rzeczy . Rzecz jest o tyle doskonała, o ile jest w akcie, a
wiemy, że Bóg jest Aktem Czystym. Nieskończoną doskonałość Boga św. Tomasz będzie
ukazywał nawiązując do swojej drugiej drogi:
 Bóg jako Pierwsza Przyczyna sprawcza jest doskonały, gdyż wszystkie
doskonałości stworzeń muszą się zawierać w swojej doskonalszej Przyczynie.
 Bóg jako pełnia bytu nie może zawierać w sobie jakiejkolwiek możności. Czysty
akt  nieskończenie doskonały.
Trzeba pamiętać o transcendencji Boga: Bóg tak bardzo przekracza wszelkie klasy i gatunki
rzeczy. Nie można powiedzieć, że Bóg jest podobny do swego stworzenia, ale można
powiedzieć, że stworzenie jest w jakiś sposób podobne do Boga25, tj. podobieństwo z akcentem
na niepodobieństwo.
3. DOBROĆ  Tomasz posługuje się pojęciem dobra nawiązującym do Arystotelesa, tj.
koncepcja finalistyczna (bonum est quod omnia apetunt   dobrem jest to, czego każdy pożąda
(pragnie) ). Arystoteles twierdzi, że aby wyjaśnić dane zjawisko nie wystarczy odwołać się do
jednej przyczyny, stąd wyróżnił:
- przyczyny wewnętrzne (materialna i formalna);
- przyczyny zewnętrzne (sprawcza i celowa).
Aby zaistniał skutek nie wystarczy sama przyczyna sprawcza, musi dołączyć przyczyna celowa
(dobro, ku któremu działanie będzie zmierzać). Tutaj występuje odmienna struktura działania
celowego bytów świadomych i nieświadomych, ale zawsze dobro stanowi ich cel  zasada
celowości.
Typologia dobra św. Tomasza dzieli je na trzy kategorie:
1) Dobro godziwe (łac. bonum honestum)  upragnione samo w sobie; to najwyższy
rodzaj dobra; Tomasz pisze:  Godziwe jest samo w sobie dobre .
2) Dobro użyteczne (łac. bonum utile)  służy jako środek do osiągnięcia innego dobra;
ma taki charakter pośredni26.
25
Człowiek jako imago Dei. Por. KKK 1701:  W Chrystusie, który jest obrazem Boga niewidzialnego, człowiek został
stworzony na obraz i podobieństwo Stwórcy (& ) .
26
Tomasz podaje przykład lekarstwa dla chorego (jest niesmaczne, ale jest dobrem pośrednim, bo jeśli je spożyjemy, to
38
3) Dobro przyjemne (łac. bonum delectabile)  zaspokaja pewne dążenia; to  rzecz
kończąca na sobie ruch pożądania ujęta jako spoczynek w rzeczy upragnionej .
Wszystkie składniki dobra uwznioślone i pozbawione braków urzeczywistniają się w Bogu.
Dobroć Boga wynika z Jego doskonałości. Św. Tomasz (uzasadnienie) zauważa, że skoro
wszelkie dobro pochodzi od Boga, jako od przyczyny sprawczej, to sam Bóg musi być
Najwyższym Dobrem. Wszelkie doskonałości pochodzą od niego i On jako Pierwsza Przyczyna
góruje nad nimi. Dobro jest z istoty samej przymiotem Boga  Bóg jako pełnia bytu nie może
być przyporządkowany innemu celowi. Nie wymaga żadnych uzupełnień, tym odróżnia się od
bytów przygodnych, które zawsze posiadają pewne braki (określone mianem zła  brak w
obrębie należnego dobra). Dobro i byt mogą być używane zamiennie (bonum et ens
conventuntur). Byt stanowi pewną hierarchię, są różne poziomy bytowania.
PÅ‚aszczyzny dobra:
- w sensie metafizycznym  podstawÄ… jest fakt samego istnienia jako byt;
- w sensie pełniejszym, gdy człowiek we właściwym kierunku wykorzystuje swe
możliwości cielesne i duchowe;
- w sensie najpełniejszym, gdy człowiek realizuje cel bycia człowiekiem i osiąga prawdę,
Boga.
Dobroć nie wynika z istoty człowieka. Ona rodzi się wraz z pewnymi przypadłościami, które
dopełniają byt, umożliwiają dobre życie.
4. NIESKOC
CZONOŚĆ  św. Tomasz za swoim mistrzem, za św. Albertem rozróżnia dwa
rodzaje nieskończoności:
 przez pozbawienia  dana wielkość byłaby nieskończona, ale została pozbawiona
granicy. Nie odnosimy jej do Boga;
 negatywna  nieobecność w bycie jakichkolwiek granic (Bóg).
Bóg jest nieskończony w sensie negatywnym  nie ma w Nim granic. Św. Tomasz tak to
argumentuje:
1) Wielkość Boga nie jest ograniczona, nie można Go zdefiniować (definicja od łac. finis 
kres; zawarcie czegoś w granicach, zakreślenie granic zbioru, w którym zamknięte są
desygnaty pojęć).
2) Bóg jako Byt prosty, który jest pełnią istnienia musi być jednocześnie nieskończony.
3) Trzecia droga: Bóg jest Aktem Czystym, bez jakiejkolwiek możności. Materia jest
kształtowana przez formę.
5. WSZECHOBECNOŚĆ BOGA  fakt obecności Boga we wszystkich bytach i w każdym
miejscu. Bóg jest wszędzie:
- przez nieograniczoną swoją wiedzę, gdyż wszystko w doskonały sposób poznaje;
- przez swojÄ… moc, bo wszystko co istnieje jest przez Boga podtrzymywane w istnieniu;
- przez swoją istotę, dlatego że jest wszędzie tam, gdzie działa.
Poznanie analogiczne (droga negacji)  wszechobecność Boga nie jest:
żð materialna, opisowa (praesentia circumstrictiva)  caÅ‚ość w caÅ‚oÅ›ci, część w części;
obecność typowa dla bytów materialnych;
żð okreÅ›lna (praesentia definitiva)  caÅ‚ość w caÅ‚oÅ›ci i caÅ‚ość w części; w ten sposób ist-
nieją w przestrzeni byty duchowe; dusza istnieje w ciele na sposób obecności określnej
(gdzie jest anioł? Tam gdzie działa, ale nie może być w dwóch miejscach naraz);
jest to środek, który zakłada dobry cel, jakim jest przywrócenie zdrowia). Inny przykład znajdujemy u A. Szostka MIC:
 Obiad może być dobry, bo pożywny, czyli dlatego, że daje człowiekowi siły. Siły zużywa człowiek na inne cele, więc i
one są dlań dobrem użytecznym.
39
żð obecność sakramentalna (praesentia sacramentalis)  Chrystus Pan z caÅ‚ym swoim
Bóstwem i człowieczeństwem obecny jest w każdej Hostii, w każdej jej cząstce tak, że
żadna Go nie zamyka; łączy się z przestrzenią na sposób postaci sakramentalnych.
Kiedy mówimy o wszechobecności Boga, to jest ona wypełniająca, właściwa wyłącznie Bogu.
Jest w przestrzeni i ta przestrzeń jednocześnie Go nie zamyka. Jego immanencja nie neguje Jego
transcendencji.
1) Bóg jest obecny we wszystkich rzeczach, ponieważ jest jedynym samoistnym Bytem, a
byty przygodne są od Niego zależne. Każdy byt przygodny jest podtrzymywany przy
istnieniu przez Boga jako PrzyczynÄ™ sprawczÄ….
2) Bóg jest w każdym miejscu, ale nie na sposób materialny, cielesny.
3) Bóg jest wszędzie przez swoją wiedzę, potęgę, istotę (istota nie różni się od działania).
4) Św. Tomasz: Wszechobecność Boga nie oznacza możliwości wejścia z Nim w bezpo-
średni kontakt poprzez akty poznania, miłości. Tu trzeba aktów łaski. W porządku
przyrodzonym jest to niemożliwe.
6. NIEZMIENNOŚĆ  w pojęciu mieści się negacja wszelkiego rozwoju (rozwój zakłada brak),
możliwości doskonalenia się, przechodzenia bytu z możności do aktu. W związku z tym wszel-
kie ewolucjonizmy będą sprzeczne z chrześcijańskim obrazem Boga. Pozytywnie niezmienność
to stałość, posiadanie doskonałości.
Św. Tomasz twierdzi, że nie zmienia się nicość i byt w pełni doskonały. Niezmienność nie jest
brakiem, ale jest doskonałością. Przez analogię mówimy o stałości charakteru, o niezmiennych
prawach. Stosując to pojęcie do Boga:
1) Via negationis  usuwamy zmienność, rozwój, brak.
2) Via affirmationis  w pojęciu niezmienności Boga mieści się jakaś stałość w działaniu;
Bóg jest stały, jeżeli chodzi o Jego wolę.
3) Via eminentiae  stopniujemy znane ze świata nas otaczającego pojęcie niezmienności
istnienia i postrzegamy, że doskonałość istnienia, która w pełni wszystko posiada jest w
Bogu.
Argumentacja św. Tomasza:
1. Bóg jest Aktem Czystym, a wszystko, co się zmienia zawiera w sobie pewną poten-
cjalność.
2. Każda zmiana zakłada jakieś złożenie, a Bóg jest bytem prostym.
3. W Bogu zawiera się pełnia bytu, dlatego nie może On niczego nowego zdobywać ani
niczego tracić, a więc jest niezmienny.
4. Tylko Bóg jest niezmienny w stopniu absolutnym.
Rodzi się problem: w jaki sposób niezmienny Bóg działa w zmieniającym się świecie? Sposób
istnienia Boga jest zupełnie inny niż bytów przygodnych. Jest wieczny, istnieje w całości naraz.
Wszystkie rzeczy, które my postrzegamy historycznie są kwestią Jego odwiecznych wyroków,
zamysłów. Św. Augustyn powie, że ludzie się zmieniają, nie Bóg. Istnienie skutków czasowych
nie stoi w sprzeczności z niezmiennością Boga.
7. WIECZNOŚĆ  wiąże się ściśle z niezmiennością Boga. Pojawia się na tle pojęcia czasu.
Przez wieczność rozumiemy pewne trwanie bez końca. Negując skończoność tworzymy pojęcie
wieczności. Czasem określamy miarę ruchu, według tego, co przedtem i potem (tempus est nu-
merus motus secundum prius et posterius). O czasie możemy mówić wtedy, gdy mamy do czy-
nienia z ruchem, przechodzeniem z możności do aktu. Potrzebny jest do tych rozważań byt
40
przygodny. Świat jest powołany do istnienia razem z czasem. Istnienie materialne poddane jest
przemianie, więcej stałości wykazuje istnienie duchowe.
Wyróżniamy wieczność:
- W szerszym znaczeniu (tzw. wiekuistość)  trwanie bytu, który zaczął się i nigdy nie
przestanie istnieć. Wieczna jest dusza ludzka, ale nie preegzystuje, nie jest  odwieczna
(korzystając z pojęć matematycznych obrazem wieczności byłaby prosta).
- W znaczeniu ścisłym  całe, równoczesne i nieograniczone posiadanie życia; wieczność
to trwanie bez początku, bez końca i bez następstwa chwili (Boecjusz: Aeternitas est in-
terminabilis vitae tota simul et perfecta possesio  wieczność jest pełnym i doskonałym
posiadaniem nieograniczonego życia).
Św. Tomasz w pojęciu wieczności akcentuje brak początku i końca, a także brak następstwa
(przykład prostej jest nieadekwatny, punkty prostej następują po sobie). Istnieje cała naraz i nie
ma następstwa chwili (aeternitas tota simul existens).
Przymioty czynnościowe Boga  wynikające z Jego działań:
To przymioty, które poznajemy w kontekście Boga jako Bytu, który działa. Działanie Boga jest wy-
razem pełni Jego bytowania. Te przymioty nie są niczym innym jak Jego istota. Rozdzielamy dzia-
Å‚ania Boga od istoty z racji ludzkiego sposobu pojmowania.
Wyróżniamy działanie:
" wsobne (konieczne)  podmiot jest jednocześnie przedmiotem działania; dotyczą sa-
mej aktywności Boga, np. życie, poznanie, wola;
" przechodnie (niekonieczne)  przedmiot działania jest różny od podmiotu; działania
ad extra (na zewnątrz); wyrażają działanie Boga w relacji do całego stworzenia.
1. ŻYCIE W BOGU
Rozróżniamy życie:
żð wegetatywne
żð duchowe
żð biologiczne
Nie da się do końca określić, czym jest życie. Najogólniej mówiąc to pewne działanie wsobne,
coś, co się dzieje w podmiocie. Bóg na zasadzie drogi przewyższania (via eminentiae) żyje naj-
doskonalej. Jest życiem, które nie gaśnie i które się nie rozwija. Im większy jest stopień nieza-
leżności w stworzeniu, tym bardziej żyje. U Boga występuje najwyższy rodzaj wsobnego działa-
nia, więc musi On posiadać pełnię życia.
2. POZNANIE (WIEDZA BOGA)  posiadanie zespołu prawd z danej dziedziny. Czasem od-
różnia się wiedzę od mądrości27.
Przez analogię stwierdzamy, że w Bogu jest wszelka wiedza, która stanowi jedność z Jego natu-
rą. Zachodzą pewne podobieństwa między Jego wiedzą a naszą:
- W obu przypadkach występuje zrównanie umysłu z przedmiotem poznawania.
27
Mądrość to umiejętność praktycznego wykorzystywania posiadanej wiedzy.
41
- W obu przypadkach rzeczy materialne istnieją w intelekcie na sposób duchowy.
Jednak więcej jest różnic:
- Wiedza ludzka złożona jest z pojęć, sądów, rozumowań, dowodzeń, a Bóg wszystko po-
znaje jednym i nieograniczonym aktem.
- Człowiek powoli zdobywa wiedzę (nabywa ją) i ma możliwość ciągłego jej doskonale-
nia, a Bóg posiada wiedzę doskonałą, która w perspektywie Boskiej nie podlega rozwo-
jowi.
- Człowiek najczęściej poznaje w sposób dyskursywny (od jednej prawdy do drugiej), a
Bóg jednym aktem całość.
- Wiedza ludzka jest zależna od przedmiotów istniejących poza jego umysłem (intelekt
mierzony poprzez rzeczy), zaś umysł Boga jest miarą sam dla siebie, jest niezależny.
- Ludzka widza jest omylna i może być błędna, a Bóg zawsze poznaje nieomylnie.
- U ludzi między przedmiotem poznania a wiedzą występują różnice, zaś u Boga zawsze
jest to ze sobą tożsame, bo to, co poznaje, poznaje w Swej istocie.
1) W Bogu istnieje wiedza w stopniu nieograniczonym. Jest wszechwiedzący, bo jest pełnią
bytu.
2) Umysł poznający stanowi u Niego jedność z przedmiotem poznania. Głównym przedmio-
tem Bożego poznania jest sama Jego natura, bo z nią stanowi jedność.
3) Bóg poznaje wyczerpująco jednym aktem wszystkie rzeczy poza Nim (również przyszłość i
to, co nie jest Nim samo wsobne).
4) Bóg poznaje czyny przyszłe warunkowe tzw. futuribilia  rzeczy, których nie było, nie ma
i nie będzie (to, czego wola ludzka zapragnęła,  pomyślała , ale nie zrealizowała, nie reali-
zuje i nie zrealizuje).
5) Wszechwiedza Boga nie znosi wolności stworzenia.
3. WOLA BOŻA  mówimy o niej analogicznie do tej rozumianej po ludzku, czyli naturalnym
dążeniu ku dobru. Boża wola stanowi jedność z poznaniem.
" Przedmiotem pierwszorzędnym woli Boga jest sam Bóg (Przedmiot konieczny i niedobro-
wolny). Bóg sam jest Dobrem Najwyższym. Z konieczności musi chcieć Siebie Samego.
Miłość Boga do Siebie samego jest podstawą szczęścia człowieka, bo udział w największym
dobru, czyli w Bogu jest naszym prawdziwym szczęściem.
" Przedmiotem drugorzędnym woli Bożej są przedmioty poza Bogiem (działanie przechod-
nie). Bóg kocha w sposób dobrowolny. Musi kochać siebie z konieczności jako Największe
Dobro, a wszystko inne kocha na zasadzie wolnego wyboru, dobrowolnie.
Bóg nigdy nie chce żadnego zła jako celu, czyli dla niego samego. Zła fizycznego może chcieć
tylko ubocznie, jako środka do zajścia większego zła. Zła moralnego nie chce nigdy dla człowie-
ka. Na nie jedynie przyzwala. W ramach woli Bożej wyróżniamy kolejne przymioty Boga:
4. WSZECHMOC (WSZECHPOT
GA)  zdolność do wywoływania pewnych, określonych
skutków. O mocy Bożej orzekamy przez analogię drogą przewyższania  Bóg jest Bogiem
wszechmocnym. Przez to rozumiemy zdolność do stwarzania rzeczy, które nie są same w sobie
sprzeczne i zgodne są z odwieczną wolą Bożą, która Sobie coś od wieków wybrała. Paradoksal-
nie wszechmoc Boża ma swoje granice, którymi są prawa logiki (nie może stworzyć kwadrato-
wego koła, etc.).
Są podobieństwa ludzkiej mocy do Bożej, ale więcej jest różnic:
42
- Bóg stwarzając powołuje z nicości a człowiek tylko przetwarza to, co jest.
- Człowiek jest skazany na korzystanie z narzędzi, a Bóg ich nie potrzebuje.
- Człowiek swoją moc może rozwijać, a Bóg jest niezmienny.
- Bóg wszystko, co stworzył nadal podtrzymuje w istnieniu i działaniu
1) Bóg jest wszechmocny i może stworzyć to, co jest niesprzeczne.
2) Wszystkie rzeczy powołane przez Boga powstały ex nihilo.
3) Wszystkie byty stworzone są pośrednio i bezpośrednio podtrzymywane przesz Boga w ist-
nieniu.
5. WOLNOŚĆ BOGA  ale nie w stosunku do Siebie. Z konieczności Bóg pragnie dobra naj-
wyższego a inne dobro nie musi być przez Niego chciane. Stąd świat stwarza wolnym wyborem
woli.
6. ÅšWI
TOŚĆ  obecnie jest rozmaicie rozumiana:
żð PoÅ›wiÄ™cony, czyli wyjÄ™ty z normalnego użytku, ale Å›wiÄ™cimy np. samochody, których
często używamy, więc wieloznacznie to rozumiemy.
żð ÅšwiÄ™tość w pojÄ™ciu formalno-prawnym. Na tej zasadzie Å›w. PaweÅ‚ nazywa swoich adre-
satów świętymi (pewne wybranie przez Boga, szczególny związek z Nim przez chrzest).
żð ÅšwiÄ™tość w znaczeniu formalnym.
żð Potocznie najczęściej Å›wiÄ™tość rozumiemy po prostu jako prawość, zgodność z normami
moralnymi.
żð U Boga mówimy o Å›wiÄ™toÅ›ci ontologicznej (wyniesienie ponad wszechÅ›wiat). Ona wy-
nika z doskonałości bytowej. Bóg jest samą świętością.
43