FILOZOFIA INDII
Filozofia nigdy nie oddzieliła się od religii. Systemy filozoficzno-religijne. Wszelkie rozważania
filozoficzno-religijne traktują same siebie jako objaśnienia, komentarza, rozwinięcia tematyki
i zagadnień kultury wedyjskiej.
Darśana  ogląd, pogląd, sposób widzenia, ale też sposób ustosunkowania się do świata;
określa nie tylko postawę teoretyczną, ale model życia i wyznacza pozycję badającego w
wyznaczonym przez niego świecie.
Filozofia staje się sposobem życia, sposobem postępowania, drogą, która ma z góry
określony cel. Cel jest możliwy do osiągnięcia, jest tak jasno określony, gdyż został już
dostrzeżony i osiągnięty przez wieszczów.
Widja  mądrość
Wieszcz (riszi)  natchniony kapłan, w mistycznej wizji dostrzega on prawdę, rzeczywistość,
którą opiewa w formie hymnów. Staje się depozytariuszem i przekazicielem prawdy
absolutnej.
Metoda  wartość indywidualnych wyborów. Cel jest jasny i prosty, a model postępowania
na tyle schematyczny, by mógł być zaadaptowany do indywidualnych predyspozycji i
uwarunkowań.
Określona darśana jest wyborem nie tylko określonej filozofii, ale i religii, a wybór ten zależy
od przyjętej postawy.
POCZ
TKI FILOZOFICZNYCH SPEKULACJI
Coś nie może powstać z niczego! Nie uznaje się absolutnego Stwórcy. Może się pojawiać
najwyżej tworzyciel, budowniczy, ale jego dzieło nigdy nie jest w pełni niezależne, zawsze w
mniejszym czy większym stopniu jest on ograniczony kosmicznymi prawami. Iśwara.
Nasz świat, którego doświadczamy na co dzień, jest albo przejawem, albo emanacją,
hipostazą, albo odbiciem absolutnej rzeczywistości. Istnieje bardziej doskonały, a przez to
rzeczywisty porządek świata, w jakiś sposób różny od tego jakim go postrzegamy.
Świat, jako taki jest wieczny, możemy tylko ewentualnie mówić o początku jego
zamanifestowania się czy przejawienia. Odczuwamy siebie jako zaangażowanych w dzianie
się świata.
Losy ludzie nie zależą tylko od Iśwary, ale w równym stopniu od wartości wolnych czynów.
Karman  czyn, działanie i równocześnie wynik oraz skutek tego działania.
1
Prawo karmana  prawo kosmiczne, które wyznacza kierunek działania każdej istoty i z
którym muszą się liczyć nawet bogowie. Zakłada iż skutek już tkwi w swojej przyczynie, tylko
potrzeba odpowiednich warunków, aby mógł się zamanifestować. Każde działanie, nawet to
z pozoru niezamierzone, wywołuje określone skutki. Kształt przyszłości to tylko
zamanifestowanie czynów odbywających się w teraz
niejszości, określony charakter działań w
teraz
niejszośc został już jakby zaprogramowany w przeszłości. Wszystkie działania są ze sobą
sprzęgnięte, nic nie dzieję się samo przez się i tylko dla siebie. Jest to prawo które działa
zarówno na poziomie uniwersalnym jak i kosmicznym i wtedy odnosi się do procesów
wszechświata. Dzieje poszczególnych grup, narodów czy nawet takie, a nie inne
następowanie po sobie epok historycznych, skorelowane jest z uniwersalnym aspektem
prawa karmana. Poprzez nie tłumaczy się losy, charaktery i poszczególne zdarzenia w życiu.
Nie tylko każde działanie, ale i intencja jego podjęcia wyznaczają przyszłe zdarzenia. Intencja
jest nawet mocniejsza karmicznie niż samo zewnętrzne działanie. To, czym będziemy, co nas
spotka w przyszłości, zależy od nas samych.
Działania automatyczne mogą być obojętne karmicznie lub mogą mieć wartość dodatnią
Dzieje poszczególnych jednostek ograniczają się nie tylko do jednego życia, ale rozkładają się
na wielość następujących po sobie wcieleń.
Świadomościowy podmiot migrujący przechodzi przez kolejne wcielenia od śmierci do
narodzin, od narodzin do śmierci, w odwiecznym kole zwanym samsara.
Skutki pewnych czynów zwłaszcza tych wyjątkowo wyrazistych ( gruby karman ) można
odczuć prawie natychmiast. Kumuluje się i podlega się kontynuacji przede wszystkim
 subtelny karman .
Świat pełen zmienności, niepewności, znikomości człowieka wobec praw kosmicznych.
Człowiek wprawdzie posiada duży margines wolnej woli, ale zawsze w pewnym punkcie
wyjścia jest zdeterminowany, niezależnym od jego aktualnej kondycji, prawem karmana.
Duhkha  cierpnienie, ale nie proste fizyczne, choć w ten sposób często bywa doświadczane,
to imię świata sansary, to świat niedoskonały, będący przeciwstawieniem świata
rzeczywistego, boskiego, szczęśliwego  sukha.
Darśany  totalnie pojmowane systemu, szkoły filozoficzne
Sansara, karman, duhkha  sukha i Moksza to pojęcia wspólne dla wszystkich szkół. Również
wspólne dla wszystkich szkół są przyczyny uwikłania człowieka w świat i odczuwanie owego
świata, jako cierpienia  niewiedza (awidja), nieznajomość prawdziwej natury i świata i
człowieka. Awidja  synonim natury człowieka wędrującego w sansarze i podległego prawu
Karmana.
Moksza (wyzwolenie) = widja (wiedza)
2
Soteriologia  metoda wyzwolenia, zbawienia
Joga  metoda; każda szkoła ma swoja jogę
Krija (=prawo karmana)  czyn, dzieło
Systemy krijawadin  uzające działanie prawa moralnego we wszechświecie
Systemy akrijawadin  herezje
Systemy astika  uznające Wedy ortodoksyjne systemy bramińskie
Systemy nastika  nieuzającego Wed, nieortodoksyjne systemy buddyzmu i dżainizmu
KRIJAWADIN
Astika  sześć ortodoksyjnych systemów bramińskich
a) Sankhja
b) Joga
c) Njaja
d) Waiśeszika
e) Mimansa
f) Vedanta
Nastika  dżainizm, buddyjskie szkoły hinajany i mahajany
AKRIJAWADIN
Materialiści indyjscy  czarwakowie, wyznawcy doktryny Czarwaki
Agnostycy  adżnianika
Fataliści  adżiwika
POCZ
TKI ORTODOKSYJNEJ MYŚLI BRAMIC
SKIEJ
Arjowie  szlachetni; lud wojowniczy, indoeuropejski
Harappa i Modendżo Daro  kult bogini Matki, Pan Zwierząt (Paśupati ->przydomek Śiwy;
postać z rogami byka siedząca w otoczeniu zwierząt)
Najstarsze teksty indyjskie przez wiele setek lat były przechowywane w tradycji ustnej, a
póz
niej dopiero spisane. Najświętsze teksty, teksty objawione, które przez ich autorów,
wieszczów  Riszich nie zostały napisane lecz  zobaczone ,  usłyszane ( Śruti  to, co
usłyszane).
Śruti  nazwa kanonu literatury objawionej, której autorem nie był żaden człowiek, a zatem
takiej, która z założenia jest bezbłędna, nieomylna, zatem nikt nie ma prawa w najmniejszym
nawet stopniu jej naruszać czy w ogóle zmieniać. Należy ją przechowywać i przekazywać z
czcią należną tekstom świętym. Taką rangę przypisuje się w Indiach Wedom
3
Wedy  bardzo obszerny zbiór hymnów i sekwencji następujących po sobie komentarzy i
przypisów; wiedza. Powstawały około 1200 p.n.e. do 500 r. p.n.e. Składają się z
a) Sanhita  zbiór hymnów
b) Rigweda  (najstarsza) wiedza hymnów (1028 hymnów, podzielonych na 10 mandali)
c) Samaweda  wiedza melodii, śpiewów i pieśni (odprawianie ofiary Somy)
d) Jadżurweda  wiedza formuł ofiarnych
Komentarze:
e) Brahmany (kontynuacja  Aranjaki)
f) Upaniszady  siedzieć nisko; natura wpływu na tamten świat, człowiek zdobywa moc
nad daną substancją, nie wykonując żadnych czynności rytualnych, przez sam akt
 upasany , będący początkowo nie tyle aktem uwielbienia, oddania, co wyrazem
nadprzyrodzonej potęgi wiedzy i poznania o związkach ekwiwalencji między mikro i
makrokosmosem; teksty objaśniające tajemną wiedzę, głęboko skrytą w Wedach
Idealny model życia bramina:
1.brahmaczarina   postępujący za brahmanem, uczeń do którego obowiązków należy
zgłębienie całej nauki zawartej w sanhitach z dziełami pomocniczymi, wśród których
najważniejsza była gramatyka
2. grihastha  pan, gospodarz domu, zgłębiał brahmany, zakładał rodzinę; egzystencja w
społeczeństwie, dbanie o trwanie i harmonię świata zewnętrznego, głównie za pomocą ofiar
3. wanaprastha -  udający się do lasu , zgłębiał Aranjaki
4. sannjasina  wyrzeczeniec, człowiek, który wędrując i nie posiadając nie tylko stałej
siedziby, ale żadnej rzeczy na własność, pragnie jedynie zrealizować poznanie rzeczywistości
atmana-brahmana; zgłębia Upaniszady
Soma  bóstwo księżycowe, personifikacja pewnej rośliny halucynogennej; picie
wyciśniętego z niej soku stanowiła punkt centralny wedyjskiego rytuału
Literatura wedyjska była przekazywana ustnie w konwencji mistrz  guru  uczeń.
Waruna  pan sprawiedliwości, opiekun, strażnik rity (ale musi podlegać jej prawom); pan
miłości, ale również okrutnie karzący za grzechy; bóg nieba nocnego, związany z moralnością,
sprawiedliwością, wszechwładzą, karaniem, ale i miłosierdziem
Rita  bezoosobowa siła utrzymująca porządek kosmosu; świat doświadczalny jest cieniem,
odbiciem rity, zmienny obraz niezmiennej rity; wyznacza porządek moralny
Nawet bogowie są podporządkowani kosmicznym, uniwersalnym prawom
4
Indra  Burzyciel Grodów, bóg  wojownik, walczący wraz z Arjami i podobnie jak oni
zagrzewający się do walki Somą
Kult 33 bogów związanych z niebem, ziemią i wodami.
Agni(ziemia)  bóstwo będące personifikacją ognia  centralny punkt wedyjskiego świata
Indra (niebo)  bóg wojny i płodności, najgroz
niejsza broń  piorun; sakhin  przyjaciel,
pomaga gromiż wrógów
Rudra- bóstwo burzy
Waju i Wata  bóstwa wichrowe
Maruty  towarzyszący Indrze zastęp wojowników
Pardżanja  bóstwo deszczu i płodności
Surja  bóstwo słońca, Sawitar (ciemna strona)
Wisznu   szerokokroczący , trzema wielkimi krokami przemierzył trzy światy
Henoteizm  wiara w pojedynczych bogów, a każdy z nich może występować jako najwyższy
Pierwiastki, z których powstał świat: woda, ognisty żar, wiatr, niebyt, złoty zarodem 
Hiranjagarbha, słowo jako boska moc (hymn do mowy)
Kama  pragnienie
Warny  klasy społeczne:
1. Bramini  kapłani (usta)
2. Kszatrijowie  rycerze (ramiona)
3. Wajśowie- rzemieślnicy, rolnicy, kupcy (biodra)
4. Śudrowie  służący (nogi)
Brahmany  obszerne dzieła przedstawiające wiele poglądów, objaśnień i rozpraw na temat
rytuału; wszystko można zyskać i odpokutować dzięki odpowiedniej ofierze
Badhu - Wszystkie rzeczy i zdarzenia są ze sobą powiązane, że pomiędzy aktami rytualnymi a
siłami przyrody i wpływami nadprzyrodzonymi zachodzą odpowiedniości i tę harmonię
wzajemnych wpływów urzeczywistnia rytuał
Ofiara jest pierwotna, a wszystko co powstało w jej wyniku jest wtórne (także bóstwa).
Egzystencja bogów zależy od ofiary.
Wszystko co ma swoją nazwę, ma przez to samo iż da się pomyśleć i nazwać swój niezależny,
realny byt.
5
Byt  quasi substancja, obejmuje w równej mierze sferę oderwanych pojęć, przeżyć
psychicznych i empirycznych przedmiotów
Każda rzecz w świecie magicznym ma nieokreśloną ilość symbolicznych ekwiwalentów,
największą sztuką jest odnalez
ć ten podstawowy. Aby coś opanować należy opanować
ekwiwalent, do tego celu może nawet służyć zastępczy przedmiot. Np. słońce  oko, rośliny 
włosy, ziemia  skóra.
3 grupy ekwiwalencji:
a) Adhjatman- dotyczący atmana, duszy, podmiotu, mikrokosmosu
b) Adhidewatam  dotyczący bóstw, wszechświata, sił natury, makrokosmosu
c) Adhijadżniam  dotyczący rytu ofiarnego, potęga regulująca i harmonizująca
Każde zjawisko w świecie przyrody ma swój magiczny odpowiednik w psychofizycznym
organizmie. A psychofizyczny organizm jak i wszechświat odzwierciedla magiczny rytuał.
Brahman  wzrost i rozwój całego świata oraz wszystkiego co się w nim znajduje; podstawa
wszelkich sił natury, moc z poziomu makrokosmosu, magiczna siła zawarta w mowie, słowo
święte mające moc stwórczą, byt pierworodny, najwyższa rzeczywistość, byt twórczy, z
którego wszystko powstaje, by w nim zniknąć (=arche)
Atman  to, co oddycha; zasada wszelkich sekwencji badanych na poziomie mikrokosmosu;
duch, indywidualna dusza
Zmysł  najbardziej podstawowy pierwiastek w człowieku
Ł� Prana- oddech życiodajny utożsamiany z podstawą życia
Mahawakja  porządek subiektywny i obiektywny, ważkie słowa, które wyznaczają
tożsamość pomiędzy atmanem i brahmanem; mantry  święte słowa pomocne przy
medytacji; najgłębszy element istoty człowieka jest identyczny z całością rzeczywistości;
podmiot poznający jest tym samym, co podmiot medytacji
Cel Upaniszad- uzyskanie brahmawidji- wiedzy o prawdziwej naturze rzeczywistości,
uzyskanie tej wiedzy ma moc zbawczą
Brahman istnieje jako saguna  określany poprzez cechy(rzeczywistość, której przypisuje się
najwyższe przymioty) i jako nirguna  pozbawiony cech.
Neti neti  ani taki ani taki
6
Brahman  saczczydananda :
- Sat  rzeczywistość, prawdziwość
- Cit- myśl, świadomość
- Ananda  błogoś
Stany świadomości:
a) Jawa,
b) Sen z marzeniami
c) Sen głęboki
d) Turija  najwyższy stan świadomości, podmiot i przedmiot stanowią jedność
FORMOWANIE SI
NURTÓW TEISTTYCZNYCH; PROPOZYCJE BHAGAWADGITY
Bhagawadgita -(Pieśń czcigodnego Pana); III w.p.n.e; synteza myśli; podkreśla wartość życia
przeciętnego człowieka
Kramamukti  droga stopniowego wyzwolenia przez kolejne wcielenia
Doktryna niszkamakarmamarga  droga uczynków bezinteresownych
Karmamarga  droga działania, droga czynu
Dżnianamarga  droga poznania, wiedzy
Bhakti  droga oddania się Bogu
7
SANKHJA
Najstarszy system filozofii indyjskiej.
Podstawowy tekst: Sankhjakarika przypisywana Iśwarakrisznie, spisana w formie 72 karik
(mowa wiązana), V w. n.e
Założyciel: ok. VII w. p.n.e. Kapila -> Asura -> Pańczaśikhy
Prowadzenie dokładnych, wyczerpujących dociekań, dotyczących natury świata i umysłu,
które pozwoliłyby na rozróżnienie i szczegółowe wyliczenie wszystkich istotnych elementów
rzeczywistości
Historia kształtowania się filozofii sankhji:
1. Starożytne korzenie sankhji  VIII-IV w. p.n.e.
a) Mitologiczne i kosmologiczne fragmenty Wed i Upaniszad, kładące nacisk na
rozróżnienie między porządkiem a chaosem, bytem a niebytem (sat-asat),
światłością a ciemnością itp.
b) Kosmologiczne spekulacje, w których moc, czy też zasada stwórcza jest zarazem
pierwotnym tworzywem świata
c) Rozważania na temat Praczłowieka jako pierwszej ofiary oraz przyczyny
wyłonienia się świata
d) Spekulacje dotyczące jaz
ni pojmowanej jako podstawa podmiotowości i
świadomości
e) Fragmenty zawierające różnego rodzaju wyliczenia, przede wszystkim
wyszczególnienia  takości
f) Nieortodoksyjne dżinijskie i buddyjskie koncepcje m. in. Wyzwolenia i cierpienia
Rigweda i Atharweda oraz najstarsze Upaniszady  Brihadaranjaka i Czhandogja.
2. Protosankhja  IV-II w. n.e.  Upaniszady i fragmenty Mahabharty, Czarakasanhita,
Buddhaczarota  konkurujące ze sobą koncepcje. Wyłania się charakterystyczna
doktryna 25  takości czy też  ewolutów rzeczywistośći, oparta na dualistycznej i
ewolucyjnej wizji świata. Joga poznania  koncentruje się na kwestiach związanych z
poznaniem oraz budową i sposobami przejawiania się świata.
3. Sankhja klasyczna- II-XI w.  Jogasutra i Sankhjakarika.
4. Renesans sankhji - XV-XVII w.  Sankhjasutry. Uzgodnienie tez sankhji z teistycznym
punktem widzenia. Rozwija się doktryna periodycznego stwarzania i zanikania świata.
CIERPIENIE
1. Cierpienie jest zjawiskiem powszechnym
8
2. Dotychczas stosowane środki, miały je usunąć i zapewnić człowiekowi wieczną
szczęśliwość, okazały się nieskuteczne
3. Jedynym skutecznym środkiem zaradczym jest poznanie rozróżniające pomiędzy tym,
co jest do poznania  zarówno w przejawionej, jak i nieprzejawionej postaci - a tym,
który poznaje.
Udręka trojakiego cierpienia:
1. Wywołuje je nasze pragnienie, złość, smutek, strach, zazdrość itp.
2. Może pochodzić od innych istot żywych lub przyrody nieożywionej
3. Mogą je sprowadzać czynniki boskie i kosmiczne
PRZEJAWIONA I NIEPRZEJAWIONA SFERA PRAKRITI
Poznanie rozróżniające (wijńana) jest jedynym środkiem mogącym ostatecznie wyzwolić nas
z cierpienia.
Prakriti  to, co ma być poznane, pierwotna energia kreatywna; przyroda, natura, do sfery
prakriti obok rzeczy grubo materialnych, nieożywionych, należy również to, co psychiczne,
oraz to, co istotą i motorem wszelkiego życia biologicznego. Istnieje w dwóch postaciach:
a) Wjakta  przejawiona, może być w niej poznawana
Ma przyczynę
Jest nietrwałe
Nie jest wszechprzenikające
Jest aktywne
Jest liczne
Jest związane
Podlega rozkładowi
Jest złożone jest zależne
b) Awjakta  nieprzejawiona, jest najbardziej pierwotnym stanem prakriti, jej
niepoznawalną wieczną prapodstawą (pradhana) i rdzeniem; z
ródło, z którego
dopiero może się wyłonić to, co poznawalne we wszystkich swych przejawach, czyli
natura  zmienna, nietrwała, skończona, złożona i liczna oraz niesamoistna.
Wieczna i niestworzona,
Niezłożona i samoistna
Potencjalna tj. nieaktywna
Purusza  podmiot poznania
PRZYCZYNA I SKUTEK
9
Koncepcja satkariawady  skutek preegzystuje w przyczynie; przyczyna to stan nierozwinięty
i nieprzejawiony, zaś skutek to stan rozwinięty i przejawiony jednej i tej samej substancji.
Wytwarzanie i rozwój  odsłanianie, manifestowanie, aktualizowanie się tego, co odwiecznie
istniało już w przyczynie. Niszczenie  zwinięcie, ponowne zatopienie się skutku w
przyczynie, przejście z aktualnego stanu modi istnienia w stan potencjalny.
Creatio ex nihilo jest nie do pomyślenia!
Nic w takim świecie nie może zniknąć ostatecznie i bezpowrotnie, przechodzi co najwyżej w
nieprzejawiony, potencjalny stan istnienia, w którym trwa jako uniwersalna przyczyna
materialna.
Skutek istnieje zanim nastąpi przyczyna, ponieważ:
Z niebytu nie może wywołać skutku żadna przyczyna
Potrzeba jest odpowiednia przyczyna materialna
Nie jest możliwy, aby wszystko powstało z wszystkiego
Taka jedynie przyczyna wywołuje dany skutek, która ma odpowiednią do tego
zdolność
Natura skutku jest taka, jaka natura przyczyny
Konieczność istnienia stanu absolutnej, pierwotnej potencjalności, w którym
pozostawałyby w uśpieniu wszelkie możliwe skutki.
Cała prakriti ma charakter przedmiotowy, ponieważ nie posiada zdolności rozróżnienia i
jest nieświadoma, brak cechy świadomości nie pozbawia jej możliwości bycia aktywną i
kreatywną.
TRZY GUNY
Guny  trzy istotne komponenty rzeczywistości przedmiotowej; cecha, atrybut poznania
Konteksty znaczeniowe guny:
A) Obiektywny  odnosi się do zjawisk kosmologicznych czy też fizycznych, a więc do
struktury rzeczywistości empirycznej, oznacza komponent rzeczywistości
B) Subiektywny  odnosi się do zjawisk psychicznych, a w szczególności do moralnym
rezultatów poznania, oznacza wówczas cechę poznania
Doktryna satkariawady i teoria gun dopełniają się wzajemnie.
1. Sattwa  przejrzystość, synonim istnienia, istota wszystkiego co psychiczne, stanowi
substrat świadomości empirycznej przeciwstawianej istotnemu podmiotowi tj. jaz
ni;
PRZYJEMNOŚĆ
2. Radżas  aktywność, odpowiada za wszelki ruch, działanie i zmianę; BÓL
10
3. Tamas  inercja, przeciwieństwo sattwy, substrat tego, co grubo materialne, ciężkie i
bezwładne, odpowiada za trwanie; OBOJ
TNOŚĆ
O istnieniu gun możemy wnioskować z ich skutków. Są komponentem zarówno
rzeczywistości przejawionej, jak i nieprzejawionej. W stanie awjakty pozostają w
całkowitej harmonii i równowadze. Idealna harmonia odpowiada dokładnie stanowi
absolutnej potencjalności, w którym świat trwa jedynie w postaci praprzyczyny.
Przyczyny inicjującej proces stwórczy upatruje się w pragnieniu (raga), które rodzi się w
spontanicznym ruchu radżasowej częściej prakriti. Stan absolutnej równowagi gun nie
różni się co do swej istoty od stanu pełnego przejawienia się, rozwinięcia świata.
Stan  rozpuszczenia  najbardziej potencjalna postać
Cykliczność czasu kosmicznego.
Zaburzenie równowagi gun oznacza zatem początek przejawiania się prakriti.
Przewaga danej guny decyduje o charakterze poszczególnych wyłaniających się
stopniowo ewolutów.
Dominacja sattwy  najbardziej subtelne, psychiczne przejawy prakriti
Dominacja radżasu  bardziej wtórne przejawy
Dominacja tamasu  najmniej subtelne przemioty grubo materialne
Guny zawsze występują razem, nawet jeśli przewaga jednej z nich nad pozostałymi jest
na tyle silna, iż praktycznie uniemożliwia się przejawianie ich natury.
Dzięki gunom prakriti istnieje (sattwa), istniejąc, zmienia się (radżas) oraz istniejąc i
zmieniając się pozostaje sobą (tamas), po to, aby móc służyć puruszy.
WIDZ  PURUSZA
Obserwator, podmiot absolutny.
Istnieje ponieważ:
Kombinacje gun istnieją dla kogoś innego
Ów inny musi być przeciwny trzem gunom
Musi nad nimi panować
Zakłada się istnienie kogoś używającego tego świata
Istnieje dążność mająca na celu wyzwolenie
Purusza jest nieprzejawiony i niepoznawalny, transcendentny względem przyrody.
11
Purusza  obojętny, bierny widz i świadek, całkowicie wolny od gun; podmiotowa sfera
rzeczywistości, ze względu na którą w ogóle dochodzi do przejawiania się świata.
Podmiot  przedmiot
Świadomość  nieświadomość
Jaz
ń  natura/przyroda
Byt puruszy ma niezwykle doniosłe znaczenie soteriologiczne
Rolę aktualnie poznającego podmiotu pełni nasze ja  psychiczne. Aby doszło do wyzwolenia
musi ono dokonać rozróżnienia bytu nieświadomego (acetana), czyli prakriti, którego samo
jest przejawem, od bytu świadomego (cetana), tj. jaz
ni  puruszy. Cierpienie ma swoje z
ródło
w błędnym utożsamieniu ja-psychicznego z jaz
nią. Ten iluzoryczny kontakt oby rodzajów
podmiotowości  empirycznej i absolutnej, prowadzi jaz
ń do utraty własnej tożsamości.
Relacja puruszy i prakriti jest skończona. Kiedy dochodzi do wyzwolenia, ustaje kontakt sfery
podmiotowej i przedmiotowej.
Przyjęcie wielości jaz
ni indywidualnych może jednak budzić kolejne zastrzeżenie co do
możliwości ich wyodrębnienia i zasady jednostkowania, skoro w swej istocie wszystkie jaz
nie
są jednakowe.
PRZEMIANY PRAKRITI
Kontakt Puruszy i Prakriti, który może być zniesiony jedynie poprzez wyzwolenie,
stanowi bezpośrednią przyczynę przejawiania się świata. Wywołana tym kontaktem
przemiana gun prowadzi do wyłaniania się kolejnych zjawisk (25 takości, pierwiastków,
tattw rzeczywistości).
Świadomość intuicyjna (buddhi) cechuje się zdolnością rozróżniania. Jej sattwiczną tj. jasną,
dobrą, postać stanowią:
Cnota (dharma)  zapewnia lepsze wcielenie
Poznanie (jńana)  pozwala na dokonanie wyzwalającego poznania rozróżniającego
Bezpragnieniowość (viraga)  brak przywiązania, sprzyja dokonaniu inwolucji
świadomości empirycznej
Moc nadludzka (aiśvarya)  nieodzowna do uwolnienia się od ograniczeń
materialnych
Tamasową tj. ciemną, są natomiast przeciwieństwa owych jasnych postaci:
Nieprawość (adharma)  powoduje stąpienie na niższy poziom istnienia
Niewiedza (ajńana)  oddala moment ostatecznego wyzwolenia
Pragnienie (raga)  przywiązanie, nieuchronnie prowadzi do kolejnych wcieleń
12
 Niemoc (anaiśvarya)  obiera szansę na przezwyciężenie niekorzystnych
uwarunkowań
Świadomość intuicyjna odpowiada za rozstrzyganie, różnicowanie, decydowanie.
 ja-działające pełni rolę zasady jednostkowania i jest podstawą tożsamości poszczególnych
bytów indywidualnych.
Umysł ma za zadanie syntetyzowanie danych zmysłowych, pośredniczenie między organami
poznania a świadomością intuicyjną oraz między świadomością a narządami działania.
ORGANIZM PSYCHICZNY (linga):
ORGAN WEWN
TRZNY: ORGAN ZEWN
TRZNY:
Świadomość intuicyjna (buddhi) 5 psychicznych narządów poznania
(buddhindrija)
 ja-działające (ahankara)
5 psychicznych narządów działania
Umysł (manas)
(karmendrija)
Organizm psychiczny jest odpowiedzialny za wszystkie akty poznania oraz działania. Za jego
sprawą przedmiot poznania może zostać uchwycony, podtrzymany w świadomości oraz
ujawniony, czyli w pełni poznany. Celem poszczególnych organów jest służenie puruszy.
Elementy subtelne  tanmatry, czyli substancjalizowane własności odbierane przez
poszczególne zmysły. Są niepoznawalne dla zwykłych ludzi.
Żywioły:
a) Mogą budzić podziw i wywoływać przyjemne odczucia
b) Mogą budzić przerażenie i lęk
c) Mogą wzbudzać zdumienie swym ogromem i potęgą
ŚCIEŻKA WYZWOLENIA
zadanie podmiotu empirycznego  samopoznanie, realizowane poprzez poznanie
rozróżniające Jaz
ń od Natury, gdyż tylko ono może zapewnić nam ostateczne wyzwolenie z
cierpienia. Istotne rozróżnienie (viveka).
Poznając kolejne aspekty rzeczywistości zjawiskowej, na ogół znajdujemy w nich jedynie
potwierdzenie wstępnych nastawień poznawczych lub wcześniej wytworzonych błędnych
sądów i przesądów, opartych na  metafizycznej niewiedzy. Utożsamiamy się przy tym z
aktualnie poznającym ja-empirycznym, różnym od naszej jaz
ni tj. puruszy.
Wysiłek poznawczy winien zatem w pierwszym rzędzie skupić się na rozróżnieniu
poszczególnych poziomów rzeczywistości przemiotowej  tattw - poczynając od elementów
grubomaterialnych, na buddhi kończąc.
13
Spośród wszystkich sattwicznych dyspozycji jedynie bhawa poznania (jńana) uznana została
za istotnie zbawczą, bezpośrednią prowadzącą do wyzwolenia.
Cztery podstawowe rodzaje nastawienia poznawczego, które dzieli się dalej na 50 typów:
5 wypaczenia , 28  niezdolności, 9  samozadowolenia , 8  doskonałości .
Dyspozycje świadomości mogą być zarówno nabyte, jak i wrodzone (z poprzedniego
wcielenia).
CIAA
O SUBTELNE
Ciało subtelne zapewnia przechodzenie złoża karmana (swoistej pamięci o dobrych i złych
uczynkach popełnionych w poprzednich żywotach) oraz dyspozycji i nastawień
charakterystycznych dla danej świadomości intuicyjnej.
CIAA
O SUBTELNE (lingasarira)
Organizm psychiczny (linga) 13 tattw Elementy subtelne (tanmatry) 5 tattw
Przez skupienie się na pierwiastkach rzeczywistości rodzi się poznanie
- nie jestem świadomy (na asmi)
- nie moja jest świadomość (na me)
- nie ma ja (na aham)
Poznanie to jest pełne, ponieważ jako jedyne jest wolne od błędu.
Poznanie prawdziwe (pramana) osiągane przez drogę bezpośredniego wglądu,
wnioskowania, bądz
przejęcia z autorytatywnego z
ródła.
Dżiwanmukta  istota wyzwolona za życia. Zanim przejdzie w stan absolutnej wolności, z
którego nie ma już powrotu do sansary, żyje nadal na mocy utrwalonych wcześniej
dyspozycyjnych tworów świadomości, lecz nie wytwarza już nowego karmana. Całkowite
wyzwolenie oznacza zanik wszelkich, zarówno negatywnych, jak i pozytywnych  dyspozycji i
nastawień świadomości intuicyjnej oraz śmierć ciała grubo materialnego i rozpuszczenie w
pradhanie ciała subtelnego.
PODSUMOWANIE:
Sankhja wątpi w skuteczność rytuałów. Jest niriśwara  nie głosi istnienia boga, lecz zarazem
nie traktuje się jej jako nastika (nieortodoksyjnej) bądz
niewierzącej, gdyż nie podważa
objawienia wedyjskiego. Bóg jest dla tych, którzy weń wierzą.
14
ELEMENTY FILOZOFII JOGI
WPROWADZENIE:
Yoga   judż tzn. związać, połączyć, ujarzmiać, nakładać jarzmo
- proces łączenia się bądz
ujarzmiania oraz docelowy stan połączenia się bądz
ujarzmienia
Najstarsze ślady okres Harapy (cywilizacja Indusu) ok. 2700 p.n.e.
Jogasutry  skodyfikowane przez Patańdżalego; traktat jogi klasycznej (królewskiej) (II w.
p.n.e. - III w. n.e.); 195 lakonicznych sutr podzielonych na 4 pady poświęcone:
a) Skupieniu jogicznemu
b) Ścieżce jogi  zalecanym metodom sprzyjającym skupieniu
c) Mocom nadludzkim towarzyszącym zaawansowanym stanom medytacji
d) Absolutnej wolności, będącym ostatecznym celem praktyki jogicznej
liczne komentarze: Jogabhaszja, Wiwarana, Tattwawaiśaradi, Radżamartanda, Jogawarttika.
Doświadczenie jogiczne  bezpośredni intuicyjny wgląd, będący następstwem skupienia
medytacyjnego
Cztery buddyjskie cnoty (stany doskonałe):
1. życzliwość
2. zadowolenie
3. współczucie
4. niewzruszoność
SANKHJA A JOGA:
Najważniejsze założenia, które dzieli joga z tradycją sanhji:
a) wszelka aktywność i zmiana związana jest z działalnością prakriti
b) byt podmiotowy (purusza) jest całkowicie bierny i niezmienny
c) zmiany w świadomości empirycznej są z
ródłem błędu poznawczego, polegającego na
utożsamianiu Jaz
ni z aktualnie poznającym podmiotem
d) kiedy świadomość empiryczna uspokaja się, ustaje błędna identyfikacja puruszy z
prakriti
e) zarówno uwikłanie w sansarę, jak i wyzwolenie nie dotyczy puruszy, lecz aktywnej
prakriti, a ściślej mówiąc jej zindywidualizowanej postaci i pierwszego przejawu 
buddhi (świadomości intuicyjnej)
Różnice:
a) założenia metodologiczne
b) struktura doktryny
15
c) stosowana terminologia
W sankhji większy nacisk na studiowanie takości rzeczywistości podmiotowej, co ma na celu
zdobycie wiedzy (gnozy) pozwalającej na rozróżnienie puruszy i prakriti. <- ćwiczenie
jogiczne! Według Sankcjakariki znajduje zastosowanie w odniesieniu do wszystkich trzech
środków poznania prawdziwego (pramana) począwszy od poznania przejętego z
wiarygodnego z
ródła, przez wnioskowanie, aż po poznanie bezpośrednie czyli postrzeganie.
W jodze : ćwiczenia jogiczne, sprzyjające doskonaleniu sprawności świadomości intuicyjnej i
asceza oraz wstrzemięz
liwość, czyli bezpragnieniowość.
Jogiczna koncepcja świadomości empirycznej (citta)  dynamiczna i wielopoziomowa
struktura (Sankcja  organizm psychiczny (linga, karana).
Joga wprowadza element teistyczny  skupianie się na Iśwarze jest jedną z pomocniczych
praktyk jogicznych. W sankhji nie pojawia się nawet aluzja do boskiej instancji.
ŚWIADOMOŚĆ A JAy
C

Odrębność jaz
ni i umysłu.
Utożsamianie umysłu, czy też szerzej pojętej świadomości empirycznej (czitta) z całkowicie
odeń różną Jaz
nią prowadzi do wytworzenia błędnego obrazu świata i samego siebie  do
niewiedzy (avidja) będącej z
ródłem wszelkiego cierpienia
Zjawiska świadomościowe (czittawritty)  stanowią jedyne, bezpośrednio nam dane z
ródło
wiedzy na temat zachodzących w obrębie świadomości procesów:
1. poznanie prawdziwe (pramana)  sprzyja realizacji ostatecznego celu jogi;
nieuciążliwe i użyteczne z soteriologicznego punktu widzenia (pozostałe
niekorzystne i uciążliwe dla poznającego)
2. wypaczenie (wiparjaja)  przedmiotem poznania jest rzecz realnie istniejąca,
ale nie przynosi ono pożądanych rezultatów, ponieważ opiera się na
nieprawidłowo przebiegającym, zakłóconym akcie poznania
3. fantazjowanie (wikalpa)  proces myślowy, którego przedmiot stanowi
znaczenie pojęcia, nie zaś rzecz, do której się ono odnosi; błędne urealnianie
cech wyfantazjowanych z pojęć ogólnych, opartych na konwencji słownej
4. sen głęboki (nidra)  przejaw inercyjnych skłonności świadomości,
uniemożliwia przejawianie się zjawisk poznania prawdziwego
5. przypomnienie (smriti)  zjawisko wtórne względem pozostałych 4 rodzajów
writtti; zapewnia świadomości empirycznej ciągłość funkcjonowania i
wskazuje na istnienie dyspozycyjnej w stosunku do aktualnie poznającej sfery
świadomości, która stanowi swego rodzaju rezerwuar dla zjawisk minionych
pozostających w stanie potencjalnym, aż do czasu ich przypomnienia, czyli
ponownego przejawienia się
16
Wiedza, jaką dysponujemy na temat własnego  ja , pochodzi ze zmiennych zjawisk
świadomościowych, więc należy założyć istnienie podmiotu, dla którego owe zjawiska się
wyłaniają.
Podmiot absolutny nie może ulec żadnemu uprzedmiotowieniu, gdyż z natury jest
transcendentny. Podmiotowość (Jaz
ń) w sposób konieczny implikuje niepoznawalność.
Byt podmiotowy, czyli nieempiryczna świadomość absolutna, cechuje się autotelicznością
oraz samoświetlnością.
Aktualnie działający względny podmiot, czyli świadomość empiryczna, nie posiada natomiast
cechy samoświetlności, lecz przez to, iż pozostaje w bezpośredniej relacji z poznawanym
przedmiotem, zdaje się przejmować rolę ostatecznej podmiotowości.
PODMIOT WZGL
DNY I ABSOLUTNY
Dwa rodzaje podmiotowości określane mianem  widza :
a) widz zjawiskowy  aktualnie poznający podmiot świadomości; podmiotowość tego
rodzaju jest względna, zmienna w czasie, gdyż ten, który poznaje aktualnie ulega
rozmaitym uwarunkowaniom, np. w postaci zmiennych stanów psychicznych,
nastrojów, zmiennego poziomu wiedzy, skupienia uwagi, itd.; dany bezpośrednio
b) Widz absolutny  podmiotowość istotna  czyli niezmienna, wieczna, niezłożona Jaz
ń
(purusza), jest bytem świadomościowym, lecz pozostaje transcendentny względem
sfery prakriti i nie bierze udziały w procesie poznania; jest zadany  stajemy się jaz
nią,
pełnią własnej natury, w wyniku rozróżnienia  ja od  nie-ja .
c)
y
ródła cierpienia tkwią w błędnym utożsamianiu się z widzem zjawiskowym.
Ostateczny cel wysiłków dogina  joga jest to powściągnięcie zjawisk świadomości
Cel jogi-metody jest osiągany, gdy zrealizowany zostanie stan jogi, czyli z chwilą ujarzmienia,
powściągnięcia wszystkich zjawisk świadomościowych
Świadomość empiryczna (czitta):
a) świadomość intuicyjna (buddhi)  najwyższa warstwa, pozostaje pod przemożnym
wpływem guny sattwy, która obdarza świadomość intuicyjną cechą przejrzystości i
ujawniania. W niej pojawia się odbicie widza zjawiskowego, umożliwiające
zachodzenie wszelkich aktów poznawczych. Jest ośrodkiem, w którym rodzą się akty
wolicjonalne, a także miejscem, gdzie dochodzi do poznania rozróżniającego
b) świadomość  jestem (asmita)  zapewnia niezbędne funkcjonowanie świadomości
empirycznej poczucie tożsamości i indywidualności, a zarazem jako aspekt
centralizujący względny podmiot poznania  stanowi najgłębsze z
ródło niewiedzy
metafizycznej, której ostateczne usunięcie jest celem prowadzonego w jodze procesu
samopoznania
c) umysł (manas)  najniższy, najmniej subtelny aspekt czitty, który koordynuje pracę
wszystkich zmysłów (psychicznych narządów poznania i działania) zadania:
17
syntetyzowanie danych zmysłowych oraz pośredniczenie między narządami poznania
a świadomością intuicyjną w trakcie procesu poznania, a podczas procesu działania
pomiędzy buddhi a narządami działania
Świadomość empiryczne powstaje na skutek odbicia absolutnej świadomości puruszy w
najsubtelniejszym przejawie prakriti, czyli w buddhi. Jest substancjalnie jednorodna z całą
rzeczywistością przedmiotową z przeciwstawną Jaz
ni przyrodą  prakriti. Podobnie jak cała
przyroda jest ona nieświadoma, nieduchowna, niesamoświetlna.
Każdy akt poznania przybiera postać pratjaji (biernego zabarwiania się świadomości
intuicyjnej, bądz
też nachodzenia na nią odbicia ujmowanego właśnie kształtu).
Wysiłek poznawczy nie zawsze kończony jest sukcesem w postaci wglądu w naturę
przedmiotu ujmowania. W trakcie jogicznej medytacji radykalnemu powściągnięciu ulec
muszą obie te skłonności świadomości empirycznej: zmienność oraz skłonność do
nieustannego lgnięcia do przedmiotu poznania.
NIEŚWIADOMOŚĆ
Sfera dyspozycyjna (cetas) świadomości empirycznej. Zmagazynowane są tak sanskary (ślady
minionych zjawisk).
Nieświadomy aspekt czitty podtrzymuje jej działanie na równi z aktualnie zachodzącą
percepcją. Każde zjawisko świadomościowe  wrażenie, akt poznawczy, myśl czy intencja 
zostaje utrwalone i utajone w formie sanskary, która będąc skutkiem jednego zjawiska staje
się zarazem przyczyną kolejnego, a to znów, utrwalone w czetasie, czeka na moment swej
ponownej fenomenalizacji.
Gdy pojawia się sanskara zjawisko przyjmuję oznakę czasu przeszłego, gdy zaś ulegnie ona
fenomenalizacji i stanie się zjawiskiem, sama przyjmie oznakę czasu przeszłego.
Wasana  wielokrotnie powtarzające się podobne zjawiska świadomościowe powodują
nagromadzenie się wielu sanskar tego samego rodzaju; ciąg jednakowych sanskar (wasana)
skutkuje wyłonieniem się nie jednego, lecz wielu podobnych przypomnień  instynkty,
nawyki i skłonności indywidualne.
a) sanskary wyłaniania, które podtrzymyją działanie świadomości empirycznej, czyli
sanskary silnie prące do wyłonienia się z postaci zjawiska,
b) sanskary powściągnięcia, które przybliżają cel jogi  ostateczne powściągniecię
wszelkich zjawisk świadomościowych
18
Wasany dzielą się:
a) decydują o rodzaje wcielenia, wyznaczają długość życia danej istoty
b) określają przeważający w ciągu życia typ doznań  przyjemny lub przykry
CIAA
O
Ciało i świadomość empiryczna składają się na jeden psychofizyczny organizm i są
substancjalnie jednorodne, gdyż mają jednakową trójgunową naturę i podlegają tym samym
ograniczeniom oraz uwarunkowaniom właściwym wszystkim przejawom prakriti. Są
zmienne, nietrwałe i nieduchowne, a różnica między nimi jest mocą oddziaływania sattwy,
radżasu i tarasu, charakterystyczną dla danej fazy przemiany prakriti:
Sattwa - zdolność poznawania i uświadamiania sobie oraz cała psychiczna sfera
Tamas- ciało fizyczne
Ciało subtelne  traktowane jako subtelny, czyli niepoznawalny zmysłowo, odpowiednik i
niejako wspornik całego kompleksu psychofizycznego
Prana  dynamiczna siła życiowa, swoista bioenergia, jej zewnętrznym przejawem jest
oddech; pozwala ciału fizycznemu czerpać z uniwersalności kosmicznej mocy życiowej, ze
względu na wielorakość pełnionych funkcji przyjmuje również postać apany (przepływającej
przez ciało z góry na dół i odpowiadającej za uwalnianie energii na zewnątrz) a także
książęcej po całym ciele wjany i samany (która biegnie od środka ciała ku jej brzegom) oraz
udany (wznoszącej się od stóp ku czubkowi głowy); pulsująca energia, krążąca wzdłuż
niezwykle skomplikowanej sieci kanałów i ogniskująca się w obrębie sześciu głównych
kręgów, czy też węzłów energetycznych (czakry  znajdują się wzdłuż kręgosłupa).
Strumień prany powinien według jogi być opanowany (zaawansowane techniki
medytacyjne). Uspokojenie i jej ostateczne wygaszenie jest nieodzownym warunkiem
osiągnięcia wyzwolenia z naznaczonego cierpieniem kręgu sansary.
 Poznaj samego siebie ! W jodze poznawanie samego siebie, jest procesem zdobywania
wiedzy negatywnej, gdyż to co możemy poznać  własne ciało fizyczne i subtelne oraz umysł
 nie jest naszą prawdziwą naturą. Jaz
ń jako absolutna podmiotowość, pozostaje
niepoznawalna, a ostatecznym celem nie jest jej poznanie, lecz pełne utożsamienie się z nią.
SKUPIENIE ŚWIADOMOŚCI
Odzyskanie właściwej tożsamości poprzedzić wszakże musi złożony proces samopoznania
świadomości empirycznej. Warunek rozpoczęcia  skonstatowanie niedogodności aktualnej
jego kondycji.
19
a) stan rozproszenia i omamienia  cierpienie, złe samopoczucie, drżenie ciała, wdech i
wydech; przyczyna  drętwota świadomości lgnącej do niewłaściwego przedmiotu
poznania, oraz niepohamowana zmienność i chwiejność uwagi udaremniająca na tyle
długie skupienie się na jednym przedmiocie, aby mogło ono przynieść zadowalające
rezultaty poznawcze.
b) Skupienie chwilowe  ze skłonnością do rozpraszania się; pozwala na chwilowe
osiągnięcie tzw. Poznania prawdziwego, ale ze względu na brak zdolności utrzymania
owego stanu nie zapewnia warunków niezbędnych do pełnego skupienia jogicznego;
choroba, otępienie, niezdecydowanie, nieskupianie się, brak energii,
niepowściągliwość, błedne poznawanie, nieosiągnięci stopnia skupienia i
nieumocnienie się w nim
c) Stan świadomości oczyszczonej (wyciszonej), która osiągnęła stopień stałości i
zdolona jest do długotrwałego skupienia się na jednym przedmiocie to JEDNOLITOŚĆ.
d) stan powściągnięcia świadomości  ujarzmione zostają wszystkie zjawiska
świadomościowe, łącznie z wcześniej zdobytym poznaniem prawdziwym.
NIEWIEDZA
Niewiedza (awidja)  rezultat odmiennego, błędnego poznania; błędne przeświadczenie, że
wiedza aktualnie posiadana jest adekwatna i wystarczająca.
Najważniejszym warunkiem zainicjowania procesu poznania prawdziwego, czyli poznania
istotnej natury rzeczywistości, jest zdemaskowanie pozorności własnej wiedzy.
5 rodzajów uciążliwości (kleśa)  sposoby fenomenalizowania się niewiedzy:
1. niewiedza podstawowa (awidja)  polega na błędnym utożsamianiu sfery prakriti z
bytem podmiotowym
2. świadomość  jestem (asmita)  pojawia się z chwilą utożsamienia Jaz
ni z najbardziej
subtelnym przejawem prakriti, czyli ze świadomością intuicyjną (buddhi), a ściślej z
najsubtelniejszą z gun z sattwą  użyczającą swojej natury świadomości intuicyjnej
3. pragnienie (raga)  przejawia się dążeniem do podtrzymania stanu przyjemności,
która ma charakter zawsze jedynie chwilowy, bądz
do przywrócenia wcześniej
doświadczonego stanu przyjemności
4. awersja (dwesza)  polega na kierowaniu się niechęcią, nienawiścią lub gniewem w
stosunku do przykrości bądz
środka uznawanego za jej przyczynę
5. przywiązanie (abhiniveśa)  reakcje samozachowawcze  poczynając od lęku przed
utratą własnego życia, aż po inercję świadomości powodującą stagnację procesu
samopoznania
Wszelkie nasze akty poznawcze, podyktowane pragnieniem osiągnięcia przyjemności bądz

awersją, w stosunku do przykrości oraz środków ją wywołujących, nie mogą przynieść
pożądanych rezultatów, gdyż oparte są na błędnym założeniu, iż w kręgu sansary możliwe
20
jest uniknięcie cierpienia przy jednoczesnym nieprzerwanym utrzymywaniu stanu jej
przyjemności.
Najtrudniejsze  rozpoznanie i zniwelowanie najbardziej pierwotnego przejawu niewiedzy
tzn. świadomości  jestem . Poczucie ja powstałe dzięki utożsamieniu się z sattwiczną naturą
świadomości intuicyjnej, powinno wraz z innymi rodzajami uciążliwości zostać
zdemaskowane jako przejaw zwiastującej cierpienie niewiedzy.
PRAWDA
Prawda odnosi się do samej świadomości empirycznej jako substratu wszelkich aktów
poznawczych i jest równoznaczna z mądrością. Osiąga się ją na drodze poznania
rozróżniającego (ma na celu rozróżnienie wiedzy  podmiotu poznania, od przedmiotu
widzenia).
Prawda  mądrość poznaje rzeczywistość jako taką. Nie jest jedynie sumą wiedzy o
poszczególnych zjawiskach.
Środki poznania prawdziwego:
a) przejęcie poznania od innej osoby lub z pism świętych
b) poznanie rozumowe o charakterze intuicyjnej analogizacji, nie zaś intelektualnej
spekulacji
c) bezpośrednia naoczność, czyli poznanie rozróżniające.  najskuteczniejszy środek,
pojawia się w następstwie głębokiego skupienia jogicznego
METODY JOGI
Krijajoga  wstępna, trójczłonowa praktyka oczyszczająca; ma na celu wywołanie skupienia i
osłabienie uciążliwości, spowodowanych wtórnymi przejawami niewiedzy, a więc
świadomością  jestem , pragnieniem, awersją i przywiązaniem. Polega na oddawaniu się
ascezie, medytacji (powtarzaniu oczyszczających modlitw, recytowaniu świętych ksiąg oraz
mantr) oraz skupianiu się na Iśwarza, któremu jako Najwyższemu Mistrzowi ofiarowuje się
wszystkie owoce wszystkich swoich czynów. Praktyka przygotowawcza pozwalająca
adeptowi jogi przejść łagodnie ze sfery życia świeckiego przez fazę ascetyczno 
rytualistyczną ku dojrzałej, ośmioczłonowej formie jogi.
21
Ośmioczłonowa ścieżka jogi
ASZTANGAJOGA
1. Jam - proces doskonalenia etycznego, uprzytomnienie sobie sensu i wagi pięciu
kardynalnych zasad etycznych:
a) niekrzywdzenie
b) umiłowanie prawdy
c) niekradzenie
d) wstrzemięz
liwość
e) nieposiadanie
-ZANIECHANIE
2. nijam  praktyki ascetyczno  mistyczne, które wymagają skupienia się na jednym
wybranym przedmiocie
a) oczyszczanie  tak zewnętrzne, jak i wewnętrzne, cielesne i duchowe
b) zadowolenie  zadawalaniu się tym, co się aktualnie przydarza
c) asceza  cierpliwe znoszenie wszelkich skrajności mp. Głodu i pragnienia, chłodu i
upału
d) medytacja  studiowanie i recytowanie autorytarnych ksiąg o wyzwoleniu i
powtarzanie świętej sylaby OM
e) skupianie się na Iśwarze
Realizacja jam i nijam pomaga zapanować nad wszelkimi pragnieniami oraz lękami,
sprzyja osiągnięciu i kultywowaniu stanu wewnętrznej równowagi oraz zadowolenia,
niezależnego od okoliczności, harmonizacja wszelkich relacji.
Wytwarzanie przeciwieństwa  przeciwdziałanie. Wytwarzanie myśli przeciwnej,
względem pojawiającej się słabości.
3. Zwrócenie się ku własnemu ciału  praktykowanie asan  utrzymywanie się przez
dowolnie długi czas w nieruchomej i wygodnej pozycji ma na celu wzmocnienie
stabilności uwagi i wydłużenia okresu koncentracji oraz doświadczenie jedności
całego organizmu psychofizycznego
4. przejęcie kontroli nad biegiem prana  pranajama  proces powściągania prany
kończy się zatrzymaniem wdechu i wydechu czyli wchłaniania i uwalniania prany;
a) zewnętrzna  zatrzymanie prany po wydechu
b) wewnętrzna - zatrzymanie prany po wdechu
22
c) stłumiona  jednorazowy akt stłumienia obu obiegów prany
d) w trakcie jej praktykowania stopniowo zanika śledzony dotąd uważnie bieg prany
Dzieki pranajamie umysł zyskuje zdolność do aktów przykucia uwagi.
Konieczne jest wycofanie narządów psychicznych z przedmiotu poznania oraz narządów
działania z ich przedmiotami. Sprzyja to powściąganiu zjawisk świadomościowych. Pełna
introwersja zmysłowa
WEWN
TRZNA FAZA  poznanie rozróżniające
SAMJAMA:
5. przykucie uwagi  związanie świadomości z miejscem, czy to jednym z głównych
ośrodków energetycznych ciała subtelnego (czakra) czy też z dowolnym zewnętrznym
przedmiotem świadomości; pozwalaja poznającemu pogrążyć się w stanie głębokiej
6. kontemplacji, nieodzownej dla uzyskania pełnego intuicyjnego wglądu (wyłonienie
postaci rzeczy). Wtedy następuje
7. skupienie
Opanowanie samjamy pozwala osiągnąć światło, czy też intuicyjny wgląd poznania prawdy
JOGA
a) przewodnik, czy też nauka lub przesłanie duchowe, mogące sprowadzić poznającego
na właściwą ścieżkę wiodącą do wyzwolenia
b) docelowy stan ostatecznego ujarzmienia wszelkich zjawisk świadomościowych
c) stan skupienia świadomości na danym poziomie
d) rozwijana w trakcie praktyki zdolność zapanowania nad biegiem zjawisk
świadomościowych
e) metoda jogi ułatwiająca posuwanie się na ścieżce jogicznej
Im bliżej celu tym większe i trudniejsze do pokonania przeszkody czyhają na praktykującego:
a) początkujący  nie są zapraszani przez bogów
b) miodowe stopnie  bogowie starają się ich odwieść od dalszych starań, zmierzających
do wyzwolenia oferując im np. nieśmiertelność
c) mający światło poznania prawdy  nie jest nękana przez bogów, ponieważ skutecznie
panuje nad żywiołami oraz narządami psychicznymi
d) zbliżają się do stanu docelowego, opanowali wszelką pożądliwość i przywiązanie
Żaden z joginów nie może się czuć całkowicie bezpieczny w swej wędrówce, dopóki nie
powściągnie ostatniej z uciążliwości  świadomości  jestem
23
ISTOTA JOGICZNEJ PRZEMIANY
Cel jogicznej przemiany  kaiwalja  JEDYNOŚĆ. Zniesienie rozdrowjenia podmiotowości na
widza zjawiskowego oraz absolutnego. Utożsamienia się z jedynym istotnym podmiotem 
świadomością puruszy. Sprzężenie ćwiczenia jogicznego i bezpragnieniowości.
MOCE JOGICZNE
Umożliwiają długotrwałe skupianie świadomości na jednym punkcie lub kontrolowanie
czynności oddychania i tempo bicia serca.
8 wielkich moc jogicznych, osiąganych dzięki zastosowaniu samjamy w odniesieniu do
żywiołów:
1. atomizacja  dowolne zmiejszanie rozmiarów swojego ciała, aż do wielkości
atomu
2. lewitacja  stawanie się lekkim
3. magnifikacja  dowolne powiększanie ciała
4. dotykanie rzeczy odległych
5. posługiwanie się wolą bez przeszkód
6. panowanie nad żywiołami i ich przejawami
7. stwarzanie rzeczy według woli i niepodleganie władzy innych
8. ustanawianie innego porządku świata zgodnie z własną wolą
5 sposób wytwarzania mocy:
1. wrodzone zdolności
2. zażywanie cudownych ziół
3. stosowanie zaklęć
4. praktykowanie ascezy
5. skupienie
joga z uświadomieniem  wgląd rozróżniający puruszę od sattwy
skupienie bez uświadomienia  świadomość empiryczna traci rację bytu
SCHEMATY MEDYTACJI
Joga z powściągnięciem (mają podporę świadomości) :
a) skupienie z myśleniem ( przedmiot ze świata zjawiskowego wraz ze
związanym z nim pojęciem)
b) skupienie z przenikaniem (przedmiot subtelny wraz z
przypomnieniem naocznego przeżycia przedmiotu
grubomaterialnego)
24
c) skupienie z błogością (niezakłócona błogość)
d) skupienie ze świadomością  jestem (świadomość  jestem )
Cztery stopnie popadnięcia (skupienie z zalążkiem - przedmiotem poznania):
a) popadnięcie z myśleniem
b) popadnięcie bez myślenia  zjawisko świadomościowe oczyszczone
zostaje z odnoszących się do poznawanego aktualnie przedmiotu
pojęć i wyobrażeń
c) popadniecie z przenikaniem
d) popadnięcie bez przenikania  umożliwia naoczne poznanie prawdy
(skupienie bez zalążka) = skupienie bez uświadomienia, nie ma już
przedmiotu poznania, zalążka karmana oraz świadomości
empirycznej
Iśwara  wolny od konieczności wcielania się, utożsamiany jest z mistyczną zgłoską OM,
której powtarzanie i kontemplacja sprzyjają skupieniu świadomości. Pełni rolę prototypu i
ideału mistrza, nauczyciela duchowego oraz jest synonimem tzw  wewnętrznego ja , czyli
najczystszego odbicia puruszy w sattwicznej buddhi
25
SZKOA
A EPISTEMOLOGICZNA I FILOZOFIA PRZYRODY
SYSTEMY NJAJI I WAJSIESZIKI
Synteza systemów: Śiwaditja
Wajszieszikasutry  ok. 400 zwięzłych sentencji mnemotechnicznych przypisywanych
Kanadzie Kaśjapie (Sowa)
Njajasutry  Akszapada Gautama
Waisieszika  pierwotna filozofia przyrody, wyraz ściśle filozoficznego i naukowego stosunku
do rzeczywistości, bez odwoływania się do mitów i instancji pozazmysłowych, skupia się na
spójnych i całkowicie racjonalnym wyjaśnieniu struktury oraz budowy świata, jego
początków i praw rządzących jego rozwojem
Waisieszika (viśesza):
a) wskazuje na szóstą kategorię ontologiczną tj.  indywiduum, rzecz konkretną ,
wyodrębnioną w Indiach jedynie przez szkołę waisiesziki
b)  wyróżnik . Gdyż w taki sposób system ten odróżnia się od innych
c)  wyróżnik indywiduowy , czyli to co wyodrębnia indywiduum i sprawia, że jest ono
jednostkową realizacją powszechnika
d)  wyższość w stosunku do innych systemów
e)  szczególny zestaw kategorii ontologicznych
Cel: opisanie struktury świata poprzez przełożenie jej na język kategorii
Zrozumienie pomaga wykształcić w sobie obojętną i niezaangażowaną postawę wobec
świata, dzięki czemu minimalizuje się pożadanie i przywiązanie, a tym samym bolesność. W
rezultacie jednostka osiąga stan wyzwolenia dzięki poznaniu.
Podstawowe składniki natury świata:
a) podłoże/ substratum (dharmin)
b) własności (dharma)
c) relacje (sambandha)
Te trzy elementy składają się na fakty atomowe, jednostkowe najprostsze, nieredukowalne
zdarzenia czy zjawiska, które dają się opisać szczegółowo za pomocą kategorii.
System waisiesziki to swego rodzaju mapa świata. Obowiązuje równość: wszystko co istnieje
jest poznawalne i jest wyrażalne. Nie ma niczego w świecie, co potencjalnie byłoby
niedostępne poznaniu i czego nie moglibyśmy opisać.
KATEGORIE S
NIEREDUKOWALNE
26
Powszechniki to hipostazowane cechy ogólne, które są wieczne i niezmienne, a jednocześnie
mogą przysługiwać wielu bytom. Stanowią o naturze substancji i w tym sensie są konieczne.
Przymioty, które są z kolei jednostkowe, przysługują tylko jednemu bytowi, są przemijające i
niezwiązane esencjalnie z substancją.
Wyróżnik indywiduowy jest odpowiedzialny za ostateczne i esencjalne różnice zachodzące
między bytami. Pozwala wyodrębnić dwie indywiduowe manifestacje tej samej substancji.
jest tym co sprawia, że jednostkowa realizacja powszechnika stanowi osobne indywiduum.
Ostateczną rzeczą jednostkową (absolutnym indywiduum) jest taki byt, który jest całkowicie
odmienny od wszystkich innych bytów i w którym nie można wyróżnić żadnych cech
wspólnych z innymi bytami. Takimi ostatecznymi indywiduami są byty atomowe.
Inherencja  zasada wyróżniająca nierozerwalne powiązanie danej własności z określonym
podłożem relacją zawierania. Jest jednostkową, niemnogą kategorią określającą wszelkiego
rodzaju relacje zachodzące między bytami, które nie mogą istnieć samodzielnie, tj. nie w
powiązaniu z innymi bytami. Relacja inherencji opisuje zjawisko przyczynowości.
Przyczyna inherentna  wskazuje na składanie się (powstawanie) przedmiotu złożonego z
elementów w stosunku do których pozostaje ona w relacji inherencji (elementy są przyczyną
inherentną dzidy).
Inherencja określa także umiejscowienie tj.  bycie ośrodkiem , czyli nośnikiem materialnym
lub psychicznym zawierającym dany byt
Przyczyna nieinherentna (formalna/towarzysząca)- wszystkie dodatkowe zjawiska i
drygorządne czynniki towarzyszące, niebędące bezpośrednio związane z tworzywem,
naczyniem czy nośnikiem, ale odpowiedzialne za taką, a nie inną formę całości, bez których
skutek niemógłby wystąpić
Przyczyna sprawcza  obejmuje wszystko to, co potocznie bierze się za przyczynę
Waisieszika odrzuca pojęcie przyczyny materialnej!
Empirystyczna teoria przyczynowości, gdzie przyczynowość jest rzeczywista, a dla każdego
zjawiska możemy znalez
ć obiektywne i zewnętrzne przyczyny, które je wywołały i będą je
niezmiennie wywoływać w takich samych warunkach
Opracowanie teorii atomu (podłoże wyjaśnienia przyczynowości).
Pierwotną przyczyną świata jest atom, będący dalej już niepodzielną cząstką materii. Stanowi
granicę dzielenia materii. Świat powstaje w wyniku łączenia się zmiennych atomów
O istnieniu atomów można wnioskować na podstawie ich skutków tj. postrzegalności
materii.
27
a) bezpośrednie połączenie atomów tj. dwuatomowa cząsteczka  drobina pozostaje nadal
niewidzialna, ale staje się już rozciągła, wymierna.
b) granicę postrzegalności przekraczają dopiero  zbitki trzech dwuatomowych  drobin -
TRIADY. Jest to przejście od bytów przestrzennych choć niewidzialnych, do bytów
postrzegalnych. Triady są najmniejszymi widzialnymi cząstkami wielkości pyłku,
dostrzegalnymi w smudze promieni słonecznych wpadających do ciemnego pomieszczenia.
Części łączą się w całość, która nie jest jedynie wypadkową swych elementów składowych,
ale stanowi nową homogeniczną jakość
Obok naturalnego ruchu drgającego atomów ruch może być wywołany: bezpośrednio lub
pośrednio pchnięciem, uderzeniem, siłą ciężkości, płynnością, duszą. Pęd tj siła
bezwładności, utrzymuje ciało w dalszym ruchu.
Niewidzialna zasada  wspólny potencjał wszystkich działań ludzkich w świecie, wypadkową
dobrych i nagannych uczynków ludzkich
Kiedy wszystkie atomy występują pojedynczo i pozostają w bezruchy, jest okres cyklicznego
zniszczenia świata
4 epoki kosmiczne = 1 wielka epoka = 4 320 000 lat ziemskich
1000 wielkich epok = 1 eon = 1 dzień Brahmy
njaja  (metoda) wywodzi się ze starożytnej tradycji debaty
Posługuje się pojęciem kategorii ontologicznych, które wskazują na podstawowe byty, na
jakie daje się rozłożyć świat. Jest ich 16.
1. kryteria poznawcze, czyli procedury kryteriopoznawcze, prowadzące do
miarodajnego poznania
2. przedmioty poznania  wyznaczają zakres zainteresowań tej szkoły
Dalsze kategorie są uszczegółowieniem relacji zachodzących między poznaniem a
przedmiotami poznania
3. Wątpliwość  odnośnie natury przedmiotu poznania
4. cel  wyjaśnienie wątpliwości oraz w sensie etycznym uniknięto tego co niepożądanie
i osiągnięcie tego co pożądane
5. przykład  rzecz lub zjawisko dostępne poznaniu laików oraz specjalistów i przez nich
uznane
6. dogmat  uznana teza jako punkt wyjścia
7. pięć stopni tzw. Sylogizmu
8. rozumowanie  za pomocą sylogizmu
9. decyzja poznawcza  rezultat rozumowania
10. debata właściwa  stawia sobie za cel dążenie do prawdy oraz wyjaśnienie
wątpliwości, co prowadzi w rezultacie do wzrostu obopólnej wiedzy i szczęścia u
28
dysputantów z nowymi zagadnieniami. Posługuję się akceptowalnymi etycznie
zabiegami retorycznymi i poprawnym logicznie wnioskowaniem, a dowodzo się w niej
konkretnej tezy z konkretnej pozycji
11. spób paradialektyczny  dysputa, w której chodzi o wygraną za wszelką cenę, dlatego
też stosuje się różnorakie fortele w walce (sofizmaty), naganne wybiegi erystyczne i
pozornie poprawne formy wnioskowań (paralogizmy)
12. spór erystyczny  atak toczy się przy użyciu podobnych sofizmatów, wybiegów i
paralogizmów. Rzeczą charakterystyczną jest jednak to, że dysputant wzdraga się
przed zajęciem określonego stanowiska, zatem nie można wytknąć mu niespójności
poglądów i niekonsekwencji.
13. paralogizmy racji logicznej
14. przeinaczenie sensu wypowiedzi przeciwnika
15. zarzuty oparte na naciąganych, pozornych analogiach
16. okoliczności przegranej w dyspucie  słabe punkty argumentacji
Metodologia: określenie przedmiotu badań poprzez przyporządkowanie go do określonej
dziedziny lub kategorii. Następnie zdefiniowanie przedmiotu badań poprzez wskazanie na
jego niezbywalne cechy charakterystyczne związane z naturą oraz na wyróżniki odróżniające
go od innych przedmiotów. Następnie szczegółowa analiza przedmiotu, a także wskazanie na
ewentualne analogie empiryczne oraz rozważenie czy konkurencyjne sposoby wyjaśniania są
prawomocne. Kniec: weryfikacja poprawności definicji oraz falsyfikacja konkurencyjnych
teorii.
4 elementy składające się na proces poznawczy:
a) podmiot poznawczy
b) kryterium poznawcze
c) przedmiot poznania
d) rezultat poznania
5 rodzajów percepcji:
Zmysł: powonienie smak wzrok Dotyk słuch
Postrzegana zapach Wrażenia Wrażenia Wrażenia dz
więk
cecha smakowe wzrokowe dotykowe
(wrażenie
zmysłowe):
Nośnik ziemia woda ogień powietrze eter
wrażeń
(żywioł):
29
Podobne postrzega podobne.
Koordynatorem percypowanych wrażeń jest umysł. W umyśle nie odbywają się żadne
procesy poznawcze: jest on jedynie przekaz
nikiem wrażeń do właściwego podmiotu
poznawczego  duszy. Umysł ma wielkość atomu i porusza się w obrębie ciała z niezwykłą
szybkością. Wrażenie jednoczesności jest wyłącznie złudzeniem: w rzeczywistości procesy te
następują bardzo szybko po sobie.
Wnioskowanie (drugie kryterium poznawcze): pięciostopniowy sylogizm (formuła dowodowa
składająca się z tezy ->racji ->ilustracji (przykładu) -> zastosowania -> konkluzji).
Wnioskowanie entytematyczne  wnioskowanie z niewypowiedzianą wprost jedną
przesłanką.
Trzecie kryterium poznawcze  wnioskowanie przez analogię oraz przekaz słowny
obejmujący zarówno ponadczasowy autorytet pism wedyjskich jak i autorytet doczesny
specjalistów w danej dziedzinie.
Kryteria poznawcze miały służyć poznaniu 12 przedmiotów poznania:
1. dusza
2. ciało
3. zmysły
4. rzeczy materialne
5. natura poznania
6. natura umysłu
7. czynności mowy, myśli i ciała
8. błędy etyczne czy zachowania naganne
9. życie po śmierci
10. etyczne skutki ludzkich działań
11. cierpienie
12. wyzwolenie  ostateczny cel, unicestwienie procesu odradzania się, dusza trwa
pogrążona w sposobu, całkowicie pozbawiona wrażeń
Bóg jest jeden, gdyż nie zachodzi potrzeba uznawania wielości bogów, a ponadto mnogość
bogów prowadziłaby do konfliktów i sprzecznych działań, w rezultacie zaś do destrukcji
świata
a) argument z przyczyny sprawczej: każdy skutek ma swoją przyczynę
b) wiedza zawarta w wedach ma nieomylną przyczynę, ponieważ jest prawomocna, tak
jak percepcja; a tą nieomylną przyczyną (autorem) jest bóg
c) negatywny dowód ontologiczny Udajany  terminy dowodu (podmiot i predykat)
muszą mieć denotację, czyli musi istnieć realny desygnat odpowiadający podmiotowi
i predykatowi: Bóg nie istnieje = [istniejący] bóg nie istnieje
d)
anwikszika  nurt racjonalnej analizy  sankhja, joga oraz materialiści
30
oba systemy łączy pojęcie substancji.
njaja-waisieszika  system o najskrajniejszej ontologii reprezentującej substancjalizm i
realizm podmiotu i jego aktów poznawczych; przeciwstawia się przejawom fenomenalizmu;
percepcję objaśnia jako poznanie ugruntowane w realnie istniejącym świecie zewnętrznym,
który poznajemy bezpośrednio: poznajemy rzeczy, a nie zjawiska.
Błędne poznanie  percepcja chwytająca także rzeczywiste byty (a nie fenomeny czy idee),
które zostają błędnie lub niepełnie z sobą powiązane
Świat składa się z niezależnych, trwałych indywiduów oraz z obiektywnych zdarzeń w
czasoprzestrzeni (ale jednocześnie system jest przeciw nominalizmowi). Przyjmuje istnienie
powszechniaków. Uznaje się również rzeczywiste byty poznawalne pośrednio, tj. na drodze
rozumowej (uniwersalnia), świat nie jest ściśle fizykalny
Skutek jest całkowicie nową jakością, a nie jedynie przekształceniem budulca.
Nieistniejące = niepoznawalne = niewyrażalne
4 rodzaje nieistnienia (negacji):
a) nieistnienie przed powstaniem
b) nieistnienie po zniszczeniu
c) wzajemne nieistnienie
d) ogólne nieistnienie
31
MIMANSA
Mimansa  dociekanie reguł, którymi powinna się kierować interpretacja niosących
objawienie prawdy tekstów; pragnienie myślenia, przemyślenia; refleksja, dociekania,
namysł, badanie
Blisko związana z Wedantą. Mimansa jako system działała wcześniej niż pedanta, miała się
zajmować wcześniejszą partią literatury wedyjskiej (sanhity i brahmany), a wedanta skupiła
się na póz
niejszych (upaniszadach).
Mimansa  czyn rytualny
Wedanta  poznanie brahmana
Mimansutry  potwierdzenie autorytetu Wed i wypracowanie metod ich interpretacji; purva
i uttara; 2745 sutr rozdzielonych na 12 lekcji podzielonych na 4 ćwiartki. Tworzą w całości
filozoficzną dyskusję; wychodząc od podawanych w wątpliwość wstępnych punktów
widzenia, dochodząc przez ich krytykę do konkluzji; autor: Dżajmini; zawierają rozważania
nad naturą Wed, szkołami wedyjskimi, postacią ofiarnika itp. Próbują objaśnić przedmioty i
akty rytuału poprzez umieszczenie ich w sieci wzajemnych powiązań, odwołując się do
percepcji, zasady niesprzeczności, struktur gramatycznych. Jak najbliżej postrzegalnej
rzeczywistości, nie uciekając się do opowieści kosmologicznych. Istnienie określonej
rzeczywistości, w której mieści się pierwotne powiązanie słowa i aktu , Wedy i ofiary, którą
możemy badać, ale której nie możemy poddawać jakiemuś podstawowemu zwątpieniu.
Wiara w Słowo.
Rozważania zakładające realność i skuteczność rytuały jako konstruktywnego aspektu tego,
co trzeba poznać.
Dharma  to, co charakteryzuje przedmioty, słowa, teksty, osoby i akty w kontekście rytuału.
Czyn dharmiczny to czysty akt niezwiązany z żadnym skutkiem, spełniany sam dla siebie,
zgodnie ze Słowem i dzięki Słowu.
Badania nad dharmą  rozważania nad najmniejszymi szczegółami rytuału
Komentarz Śabary  najsłynniejszy komentarz mimansutr
Kumarila  nurt polemiczny, eksplorujący sferę teorii poznania
Prabhakara  nurt tradycyjny rytualistyczny
Mandana Miśra  stosował wszechstronne ujęcie danej kwestii doktrynalnej w zwięzłym
traktacie
32
Celem mimansy było zbadanie dharmy i autorytetu Wed, w tej dziedzinie. Dharma wyraża się
w wezwaniu wedyjskim, którego wypełnienie oznacza właśnie realizację dharmy.
Brahmany (pieśni hermeneutyczne)  tam zawarte są wezwania, określające co i jak i w jakiej
kolejności należy czynić lub nie podczas czynności rytualnych
Słowa nie powstają w ludzkich organizmach, a tylko się tam manifestują.
W czasowniku formułującym wezwanie przejawiać się ma tajemnicza moc nakłaniająca
człowieka do czynu rytualnego zwana bhavana [siła stwórcza].
Umysł chwyta znaczenie słowa bezpośrednio z fenomenów.
Słowo  wieczny, niepodzielny i niezmienny byt, objawiający się w świecie ludzkim za
pomocą dz
więku, pod postacią fonemów
Znaczenie zdania  suma znaczeń poszczególnych wyrazów, z zastrzeżeniem zachowania
właściwego ich szyku
2 procedury poznawcze: przekaz słowny i percepcja.
Teoria immanentnej prawomocności - każdy akt poznawczy jest z założenia prawdziwy i
poprawny chyba że dowiedziemy jego fałszywości
Procedury poznawcze, które stanowią środek osiągnięcia poznania, jego z
ródło i
jednocześnie kryterium jego poprawności:
a) autorytatywny przekaz słowny
b) percepcję,
c) wnioskowanie
d) porównanie
e) domniemanie
f) nieobecność
warunek prawomocności aktu poznawczego  ujmowanie w nim rzeczy dotąd nieznanej
w akcie poznania podmiot poznawczy ujmuje przedmiot poznania, ale nie sam akt
poznawczy, który zresztą zanika, gdy tylko zostanie osiągnięty obiekt poznania. Akt
poznawczy jest nietrwały, chwilowy, a uświadamiamy sobie jego zajście na drodze
domniemania, wychodząc od faktu ujęcia przez nas przedmiotu poznania
koncepcja błędu, fałszu Kumarilili - przedmiot błędnego aktu poznawczego istnieje, jest
realnym obiektem, ale został ujęty w akcie poznania w błędnej formie; niewłaściwa synteza
w jednym akcie poznania dwóch aktów, aktualnej percepcji i przypomnienia sobie jakiegoś
wcześniejszego aktu poznania
teoria błędu Prabhakary akhyati [nierozpoznawalnie]  błędne postrzeganie ma swoje z
ródło
w nierozpoznawaniu przez obserwatora braku relacji pomiędzy aktem postrzegania, a
33
przypominaniem sobie. Bład nie jest pojedynczym aktem poznania, ale złożeniem
przypominania i postrzegania. Tak naprawdę przeoczenie faktu zajścia nie jednego, a dwóch
aktów poznawczych, więc przeoczenie odrębności odpowiednio ich przedmiotów.
Poznanie wg Prabhakara :
a) podmiot poznawczy
b) przedmiot poznania
c) bezpostaciowy rezultat poznania, którego obecność się wnioskuje
Wszelkie doświadczenie nie ważne czy przedmiot był znany wcześniej czy nie, było
prawomocne.
Wiedza jest przede wszystkim środkiem i jej najważniejszą funkcją jest kierowanie ludzkim
działaniem.
Podstawowa rzeczywistość mimansy: ofiara. Nie ma Boga, stwórcy, ani istoty
wszechwiedzącej. Świat nie powstaje w wyniku aktu stwórczego, ani nie ulega unicestwieniu,
ale jest poddany stałemu procesowi stwarzania i rozpadu. Istnieje wiele indywidualnych
dusz. Dusza jako sprawca, podmiot poznawczy.
Świat wrażeń i postrzeżeń jest realnie istniejący. Związek przyczynowo skutkowy. Świat
zbudowany z cząstek ujawnia się naszym postrzeżeniom.
Natura świata  kategorie:
a) substancje  ziemia, woda, powietrze, ogień, eter, dusza, umysł, czas i przestrzeń
(Kumarila + mrok/ciemność i dz
więk)
b) przymioty
c)działanie/ruch
d)powszechniki
e) relacja inherencji
f) moc
g)podobieństwo
h) liczba
Kumarila: + nieobecność
34
 nieobecność uprzednia
-nieobecność wskutek zniszczenia czy zaniku
-nieobecność wzajemna
- nieobecność absolutna
Śabara: Liczne zasługi zdobywane dzięki spełnianym czynom rytualnym tworzą tajemniczy,
niezdefiniowany twór, apurwę, który trwa po zakończeniu rytuałów aż do pojawienia się jego
owocu.
Apurwa  relacja między słowem a aktem; Kumarila: potencja mająca swoje oparcie w duszy
ofiarnika; Prabhakara: początek ofiary, ściśle związany z ideą zobowiązania, potencjalnego
ofiarnika do czynu
Poprzez zrozumienie wpływu własnego postępowania na nieustanne odradzanie się w
pełnym cierpienia świecie człowiek przerywa działanie nagromadzonych zasług i przewinień.
Najpierw dzięki uświadomieniu sobie rozróżnienia między duszą a ciałem podejmuje akty
ofiarne, potem uwalnia się od pożądania ich skutków co pozwala mu wyczerpać
dotychczasowe zasoby win i zasług, nie dochodzi do odkładania się dalszych, więc człowiek
uwalnia się z cielesnych więz
i, wchodzi w stan czystej świadomości.
Stan wyzwolenia  istnienie bez postrzeleń i aktów poznawczych, bez odczuć i doznań
przyjemnych lub przykrych
Rytuał, realizowany świadomie i prawidłowo, jako jedyny środek wyzwolenia.
35
WEDANTA
WST
P
Wedanta = weda (wiedza) + anta (koniec, cel)  koniec Wed, cel Wed (tajemna nauka
spisana w Upaniszadach)
Zwana też póz
ną mimansą (uttaramimansa)
Skupia się na Upaniszadach, końcowych partiach Wed, w których zawarte są rozważania na
temat Bytu Ostatecznego.
Potrójny kanon:
Śruti  Upaniszady
Smriti  Gita
Dyskurs logiczny  Brahmaputra
Wedanta rozważa Byt ostateczny i jego stosunek do istnienia świata.
Wyzwolenie z kręgu narodzin i śmierci stanowi wiedza, która jest świadomością jedności z
Bytem Ostatecznym.
KOMENTARZE DO TEKSTÓW PODSTAWOWYCH
Sutry  są szczytem zwięzłości, ponieważ miały być opanowane pamięciowo przez ucznia,
dopiero razem z ustnym komentarzem nauczyciela stanowiły zrozumiałą całość
Bhaszja  najobszerniejszy, pisany prozą komentarz
Karika  dzieła wierszowane
36
WIELKIE ZDANIA UPANISZAD
Sześć Wielkich Zdań (najczęściej cytowanych i mających w sobie zawierać wszystkie główne
idee Upaniszad):
1. Ty jesteś tym (tat tvam asi)  przez  to należy rozumieć byt ostateczny, Brahmana.
2. Jedno tylko bez drugiego (ekam evadvitiyam)  byt ostateczny stanowi też
ostateczną jedność.
3. Ja jestem Brahmanem (aham Brahmasmi)
4. ów Ataman jest Brahmanem (ayam atma brahma)
5. Brahman jest świadomością (prajnanam brahma)  Brahman jest czystą
świadomością, nie treścią świadomości
6. Nie, nie (neti neti)  zasada czysto negatywnego poznania bytu ostatecznego
SZKOA
Y WEDANTY
Dwa nurty:
ADWAITA-WEDANTA (wedanta niedwójni) - Dosłownie rozumie upaniszadowe
mahawakje mówiące o ostatecznej Jedności. Skoro byt przypisuje się tylko Jednemu,
to wszystko poza Nim musi mieć tylko istnienie pozorne, nieporównywalne z Bytem
Ostatecznym. Byt Jedyny nie może mieć żadnych cech  NIRGUNA BRAHMAN 
Brahman bez cech. Przedstawiciele: Gaudapada, Mandanamiśra, Śankaraczarja
(Bez jednej nazwy)  SAGUNA BRAHMAN  Brahman mający cechy. Na ten system
składa się wiele podszkół. Wspólne jest utożsamienie Bytu Ostatecznego z Bogiem i
37
powiązanie myśli filozoficznej z religią. Szkoły: wiśisztadwajta Ramanudży, dwajta
Madowy oraz śuddhadwajta Wallabhy.
ADWAITA-WEDANTA
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POGL
DÓW
Najbardziej filozoficzna ze szkół wedanta i najmniej zmieszana z religią.
Celem jej filozofii jest wyzwolenie.
To, co stanowi najgłębszą rzeczywistość duszy (atman), nie jest zniewolone i nie podlega
wędrówce, będąc ostatecznie tożsame z Bytem Jedynym, czyli z Brahmanem. Pragnienie
wyzwolenia to pragnienie poznania Rzeczywistości Ostatecznej, która zarazem jest
najgłębszą rzeczywistością zniewolonego.
Błąd poznania  sprawia, że patrząc na jedność widzimy wielość.
Nakładamy jedną rzeczywistość na drugą. Błąd nakładania jest odpowiedzialny za złudne
istnienie także samej duszy jednostkowej i świata wielości.
Gdy przychodzi wiedza, poznanie wielości i różnicy jest zaprzeczone. Jest to poznanie
niestopniowane, proste i wyzwalające (ANUBHAWA). Wiedza przychodzi nagle (nie jest po
prostu odwrotnością niewiedzy). Nie można w żaden sposób na nią zasłużyć, wypracować
jej w sobie itp. W świecie doświadczalnym wiedza jest czymś zewnętrznym, nienależącym
do tego świata. W świecie wielości nie może być mowy o wiedzy, są tylko różne stopnie
zbliżenia do Prawdy.
38
Jedynym stanem, gdy Ataman wyzwala się z więzów świata wielości, jest głęboki sen bez
marzeń sennych. W tym stanie dusza jednostkowa przestaje istnieć, odcięte jest wszelkie
poznanie wielości, pozostaje sam Ataman w jedności z Brahmanem, Po tym śnie człowiek
budzi się radosny i wypoczęty, co tłumaczy się tym, że Brahman jest Bytem, Świadomością i
Szczęściem.
NAUKA O NIEPOWSTAWANIU GAUDAPADY
DZIEA
O GAUDAPADY
Gaudapada  paramaguru, czyli nauczyciel nauczyciela Ankary, VII w. n.e.
Autor komentarza do Mandukji  Gaudapadakarika.
Głównym tematem jego rozważań jest niepowstawanie. Atman jest jedyną rzeczywistoćią i
żadna inna nie może powstać obok Niego. Z punktu widzenia ostatecznego nie ma żadnej
dwoistości, nie ma niczego skończonego i niewiecznego. Tylko Byt Ostateczny jest,
wszystko inne jest złudne, zjawiskowe i nierzeczywiste. Ułuda powstaje mocą maji, lecz nie
sposób dociec, jak ona powstaje. Atman jest niezrodzony, a nic poza nim nie może się
zrodzić. Wszelka dwoistość jest jedynie ułudą i z ostatecznego punktu widzenia jest
niedwoistością.
TRZY STANY
Trzy stany:
Stan przebudzenia (A)  dusza doświadcza przedmiotów zewnętrznych OKO
Stan marzeń sennych (U)  doświadcza się przedmiotów umysłowych UMYSA

Stan głębokiego snu (M)  pozostaje tylko  masa świadomości a umysł pozbawiony
jest doznań. Najważniejszy stan, który rządzi pozostałymi i stanowi ich z
ródło.
SERCE
39
Te stany nie są od siebie istotnie różne i stanowią trzy aspekty tego samego.
Stan czwarty  stan czystej niedwoistości. Jeden Atman, obok którego nie ma
drugiego, samoświetlisty i niezmienny.
Maja:
Może być uchwyceniem UKRYWA JEDNOŚĆ
lub ukryciem rzeczywistości, albo też błędnym uchwyceniem, błędną projekcją.
PROJEKCJA WIELOŚCI
W stanie głębokie uśpienia znika projekcja złudnej rzeczywistości, pozostaje jednak ukrycie
rzeczywistości. Dopiero stan czwarty jest wolny od wszelkich aspektów mai. Stan czwarty
jest prawdziwym przebudzeniem duszy z mniemającego początku sny mai, który zawiera w
sobie wszystkie trzy stany. Gdy dusza budzi się z tego snu, jest świadoma tego, że nigdy nie
została zrodzona, że nie podlega żadnej zmienności ani dwoistości.
STAN PRZEBUDZENIA A STAN MARZEC
SENNYCH
Świat jawy nie jest bardziej rzeczywisty od świata snu. Rzeczywiste, może być to, co nie jest
uwarunkowane czasem. To czego nie ma na początku i na końcu, nie może prawdziwie
istnieć także między początkiem a końcem.  Rzeczywistość przedmiotów zewnętrznych na
jawie nie jest większa od przedmiotów postrzeganych jako zewnętrzne we śnie. To, co
nazywamy teraz  faktami zewnętrznymi , na jawie i we śnie jest tylko złudnymi
wyobrażeniami Atmana.
Istnienie rzeczy stwierdza się na podstawie ich postrzegania oraz praktycznego
zastosowania.
STOSUNEK DUSZY DO ATMANA
40
Rzeczywisty byt jest jedynie w Atamanie, Atman jest jeden, tak jak jedna jest przestrzeń.
Jeden Atman jawi się jako wielość dusz jednostkowych, tak jak jedna przestrzeń wydaje się
podzielona.
Teoria jedności Atmana  dusze mają odrębne odczucia, doświadczenia jednej duszy nie są
równocześnie doświadczeniami pozostałych, a mimo to jest prawdą, że w istocie są jednym
Atmanem.
KRYTYKA PRZYCZYNOWOŚCI
Związek przyczyny i skutku jest jedną z licznych relacji przypisywanych elementom złudnego
świata wielości.
SANKHJA  skutek zawarty w przyczynie - Gaudapada: skoro skutek istnieje to nie ma
sensu mówić o jego powstawaniu
NJAJA  WAISIESZIKA  skutek nie jest zawarty w przyczynie  Gaudapada: skoro skutek
nie istnieje to nie może być do istnienia powołany
MIMANSA  przyczyna i skutek są od siebie wzajemnie zależne, tworząc łańcuch
przyczynowo  skutkowy, który nie ma początku
Następstwa:
PURVA-KRAMA: Przyczyna jest poprzedzająca a skutek następujący
APARA-KRAMA: przyczyna następuje po skutku
SAHA-KRAMA: skutek i przyczyna są równoczesne
41
O różnicy i związanej z nią przyczynowości można mówić tylko w rozumowaniu opartym na
praktycznym doświadczeniu. Z punktu widzenia ostatecznego nie ma różnicy, nie ma
przyczynowości i nie ma powstawania.
TEORIA NIEORZEKALNOŚCI MANDANAMIŚRY
MANDANAMIŚRY VIII/IX w. n.e.  Brahma-siddhi
BYT OSTATECZNY JAKO SZCZ
ŚCIE
Byt Ostateczny jest najwyższym szczęściem.
Brahman per accedents - jest przyczyną i z
ródłem świata, podtrzymuje świat w istnieniu i jest
tegoż istnienia kresem
Brahman per essentiam  wskazując na szczęście jako istotę Brahmana
Szczęście jest rzeczywiście istotą Brahmana, nie zaś jedynie jego przypadłością. Zwykła
przyjemność (sukha) jest szczęściem ograniczonym, które związało się z miejscem.
Byt Ostateczny jest w swojej istocie szczęściem i jako taki ma moc atrakcji, pobudza i
wyznacza kierunek wszystkich działań, jawiąc się w niedoskonały i ograniczony sposób jako
poszczególna przyjemność. Szczęście (ananda) i przyjemność (sukha), które jest zaledwie
odblaskiem szczęście, w istocie są tym samym. Polegają na przyciąganiu ku sobie pragnień
wszelkich istot i ich miłości, na byciu celem człowieka. Miłość jest tym co wprawia wszystko
w ruch. Będąc motorem wszelkiego dziania się, motywem każdego ruchu, który jest zawsze
ruchem ku szczęściu, obecna jest i znana we wszystkim jako warunek wszystkiego.
SAMOŚWIETLISTOŚĆ SZCZ
ŚCIA.
Wyzwolenie, a więc  osiągnięcie Brahmana, musi być upragnione. Nie może być tylko
usunięciem, samozniszczeniem, bo samounicestwienie nie może stanowić przedmiotu
pragnienia.
42
ISTNIENIE ŚWIATA WIELOŚCI
Miejsce, w którym Byt Ostateczny odbija się jako świat, to dusza (jiva). Co jest jednością,
widziane jako wielość.
Błędne poznanie  błędne pojawienie się czegoś, co jest w innym miejscu i czasie, jako
obecnego tu i teraz
Poznanie cechy  tutaj-i-teraz przedmiotu, którego tu teraz nie ma, jest pozytywne i to ono
daje początek błędnemu pojawieniu się przedmiotu. Poznanie zaprzeczające jest
odwrotnością poprzedniego i usuwa je. Jest ono rozpoznaniem w tym samym miejscu i
czasie innego przedmiotu. Dopóki nie nastąpi poznanie zaprzeczające, trwa poznanie
błędne.
Istnienie świata wielości jest więc z ostatecznego punktu widzenia błędem poznawczym,
niewiedzą, umiejscowioną w duszy. Dusza z kolei jest produktem tej niewiedzy.
Niewiedza, którą w istocie jest istnienie świata, zasadza się na błędzie, który nie ma
początku. Tym błędem zawsze jest wiązanie Bytu z miejscem, czyli uwarunkowanie tego, co
jest uwarunkowane, uzależnienie tego, co niezależne, wyodrębnienie tego, co jest Jedno.
Koniec niewiedzy stanowi wiedza, która nie jest przyrodzona duszy  siedlisku i zarazem
wytworowi niewiedzy. Wiedza przychodzi z zewnątrz i jest mistycznym oglądem Brahmana.
Ogląd Brahmana jest zarazem wyzwoleniem duszy.
NIEORZEKALNOŚĆ ISTNIENIA ŚWIATA W TERMINACH BYTU
Byt jest jeden. Nie ma początku ani końca, nic nie można od niego odjąć, ani niczego dodać.
Istotą niewiedzy jest nieuchwycenie rzeczywistości. Będzie ona usunięta przez wiedzę, której
istotę stanowi, przeciwnie, uchwycenie rzeczywistości, bo wiedza jest wiecznie w Brahmanie.
Niewiedza nie jest naturą Brahmana, nie jest też czymś innym; nie jest ostatecznym
niebytem ani też bytem. To właśnie dlatego nazywa się ją niewiedzą, ułudą, błędnym
objawieniem się itp. Jest nieorzekalna.
Doktryna nieorzekalności istnienia świata w terminach bytu i niebytu zakłada zupełnie różny
sposób bytowania Brahmana i świata. Świat jest rzeczywisty na swój sposób, jako przedmiot
43
doświadczenia, jako pewna rzeczywistość praktyczna, nie można jednak stosować do niego
kategorii bytowych Brahmana. Podobnie Brahman nie jest jednym z bytów doświadczalnych
na tym świecie i nie można mówić o nim, że jest tak, jak orzekamy o elementach tego świata.
WYZWOLENIE
Przyrodzona duszy jest niewiedza, którą dopiero niszczy przychodząca spoza duszy wiedza.
Usunięcie niewiedzy: słuchanie, rozważanie, ćwiczenie medytacji, celibat&
Wyzwolenie zdobywa się przez połączenie właściwego czynu z wiedzą. Wyzwolenie nie jest
różne od Bytu Ostatecznego i jako takie nie może być skutkiem.
Słuchanie: tematem słuchanych słów jest usunięcie różnicy ogólnie, bez żadnego wyjątku
Gdy różnica znika całkowicie, znika także słuchanie, medytacja itp. A wtedy jaśnieje Atman
świetlisty i czysty.
BA

DNE NAA
OŻENIE WEDA
UG ŚANKARY
ŚANKARA (VIII/IX) w.  bhaszja do sutr badarajany, komentarz do Bhagawadgity,
Czhandogji i Brihadaranjaki,  Tysiąc Pouczeń
NIEWIEDZZA BA

DNYM NAA
OŻENIEM
Niewiedza polega na błędnym nałożeniu  pojawienie się czegoś, co widziało się uprzednio,
mającego postać pamięci w innym miejscu.
Relacja podmiot-przedmiot. Naturą przedmiotu jest świadomość. Kiedy dokonujemy
nałożenia natury podmiotu na przedmiot lub odwrotnie, natury przedmiotu na podmiot,
powstaje wiedza próżna, fałszywa czyli niewiedza. W wyniku tej właśnie niewiedzy mówimy:
to jestem ja, to jest moje itp.
44
Mechanizm nałożenia: patrząc na sznur, widzimy węża. Sznur  czysta podmiotowość,
wężem  przedmiotowość.
Niewiedza  mechanizm nakładania.
UMIEJSCOWIENIE NIEWIEDZY
Niewiedza jest pewna mocą, która w stanie nieprzejawionym spoczywa w Najwyższym
Władcy. To on jest miejscem niewiedzy.
SEN I PRZEBUDZENIE  POZNANIE ZAPRZECZAJ
CE
Postrzeżenia we śnie mają ten sam stopień rzeczywistości co wchodzące w zakres jawy.
Widzenie we śnie jest błędem, dla którego zaprzeczeniem jest nadejście widzenia na jawie.
Takim nadejściem jawy dla naszego oglądy świata miałoby być uświadomienie Brahmana.
To co widziane we śnie, jest pamięcią tego, co widziało się na jawie. To, co widziane na
jawie, jest postrzeganiem. Różnica między nimi jest zrozumiana sama przez się.
Rzeczywistość jawy, w przeciwieństwie do snu, wiąże się z miejscem.
45
WIŚISZTA-ADWAJTA
SZKOA
A RAMANUDŻY
RAMANUDŻA (XI w. n.e.)
Trzy życzenia Jamuny:
Nawrócenie jak największej ilości ludzi na wisznuizm
Napisanie komentarza do Brahmasutr
Napisanie wielu dzieł na temat wisznuizmu
STOSUNEK DO ŚRUTI
W poznaniu na pierwszym miejscu stawia spójność logiczną. Zdania śruti, które przeczą
logice, nie mogą mieć żadnej wartości poznawczej, kiedy są rozumiane dosłownie.
Interpretować je należy w taki sposób, aby wydobyć ich ukryte znaczenie przenośne.
Jakości brahmana leżą poza zasięgiem ludzkiego poznana. Brahman jest Bytem
najwyższym, szczególnym, można o nim mówić jak o Bogu.
Śruti nie są dziełem człowieka: rola Boga w procesie ich objawienia oraz cel wszystkich
pism wedyjskich.
Po pierwsze świat cyklicznie powstaje i ulega zniszczeniu. W chwili zniszczenia giną również
Wedy, pozostają jednak w pamięci Brahmana. Po całkowitym zniszczeniu świata, gdy ma się
46
odnowić akt stworzenia, Brahman objawia Wedy Brahmie, który jako hiranjagarbha nie ginie
wraz ze światem. Brahma obwieszcza je wieszczom i tak Wedy głoszone są w kolejnych
cyklach stworzenia. Wedy są obecne więc zawsze w postaci ukrytej w Brahmanie, który
przejawie je na początku każdego aktu stworzenia.
Po drugie celem objawienia Wedyjskiego nie jest nakazenie pewnych czynności, lecz sam
Brahman. Skoro celem Wed jest wieczny i nieskończony Brahman, to i same Wedy muszą
być wieczne i niestworzone.
Celem Wed jest doświadczanie przez człowieka przyjemności
MOŻLIWOŚĆ POZNANIA BRAHMANA
Tylko świadectwo pism jest przydatne do poznania Brahmana.
Brahman jest wieczny, wszechprzenikający, wszechwiedzący, nieskończony
Brahman = Iśwara
Bóg przejawia się na 5 możliwych sposobów:
1. Wasudewa  brahman jest najwyższą jaz
nią, postać ponad czasowa, w niej
przebywa niezmącone szczęście, mogą ją oglądać święci w niebie, posiada 6
atrybutów:
a) wiedzę
b) boskość
c) moc
d) siłę
e) męskość
f) świetlistość
2. Wjuha  przyczyna sprawcza, tego co się dzieje we Wszechświecie.
a) sankarszana  przygotowuje cykliczne zniszczenie świata
b) pradjumna  odbudowuje go
c) aniruddha  podtrzymuje stworzenie w istnieniu
47
3. Wibhawa  tę postać przybiera Bóg, gdy zstępuje na świat, aby go ratować przed
niebezpieczeństwem, ukarać złych, podtrzymać religijność ludzi.
4. antarjamin  Bóg obecny w duszach jednostkowych i wspomaga je we wszystkich
sytuacjach
5. Arczawatara  wizerunek Boga, który On się godzi przyjąć za Swoje ciało, aby być w
nim czczonym i pozostawać blisko ludzi.
INTERPRETACJA  TAT TVAM ASIM
Tym jesteś ty  ten który jest ostatecznie jeden, bytuje jako wielość
Tożsamość duszy z Brahmanem
Kiedy mówimy  Brahman chodzi nam równocześnie o tego, który posiada ciało, jak i o samo
ciało. Ciałem Brahmana są wszystkie dusze i świat materialny.
Idea różnicy w nie-różnicy
Wiśiszta-adwajta  głosi jedność, ale jedność, która zawiera w sobie zróżnicowanie.
Brahman stwarza świat i duszę poprzez przemianę rzeczywistą, ale stworzenie stanowi z
nim jedność, tak jak ciało jest zjednoczone z duszą.
DUSZA
Dusza porównana do płomienia, świadomość do blasku.
Poprzez świadomość dusza wyraża siebie. Świadomość jest istotą duszy, choć
poszczególne akty świadomości stanowią jej przymioty
Dusza ma postać świadomości i równocześnie świadomość jest jej jakością. Nie jest jednak
możliwe, aby świadomość mogła istnieć sama w sobie, z pominięciem tej, która jest
świadoma, czyli duszy.
4 stany, w których może przebywać dusza:
48
a) stan jawy - dusza uwikłana w wędrówkę, doświadcza bólu i cierpienia, poznaje
rzeczywistość materialną
b) stan marzeń sennych  oderwana od świata materialnego, ale rzeczywistość, której
doświadcza, jest refleksem świata jawy, nadal uwikłana w wędrówka, może przeżywać
cierpienie, strach, a także przyjemność i radość. Sny dane są człowiekowi od Boga jako
środek spożywania owoców karmana, bo i we śnie, tak jak na jawie, człowiek doznaje
radości i cierpień
c) stan snu głębokiego  dusza jest wolna od wszelkich powiązań, wraca na chwile do swej
rzeczywistej postaci  czystej, nieujednostkowionej świadomości
d) stan wyzwolenia
Dusza jest niepodzielną monadą wielkości atomu. Ograniczoność duszy w stosunku do
nieograniczone i wszechprzenikającego Brahmana. Dusza choć rozmiarów atomu, przenika
ożywiającym blaskiem świadomości całe ciało, podobnie jak blask płomienia oświetla całe
pomieszczenie.
WYZWOLENIE
Dusza sama w sobie nie podlega zmianom. Poznawanie jednak nie pociąga za sobą
żadnych zmian w duszy, nie dotyka w żaden sposób jej istoty.
Czyny pociągają za sobą skutki, których dusza doświadcza. Te skutki zawarte są już w
całości w swojej przyczynie, czyli w czynach, i one także nie przeczą niezmienności duszy.
Czyny spełniane z czystej miłości do Boga nie wikłają duszy w wędrówkę, nie przynoszą
żadnych owoców i nie tworzą karmana. Dusza, spełniając je, pozostaje bezczynna.
W stanie wyzwolenia dusza nie traci swojej jednostkowej tożsamości.
Tak jak przed i po wyzwoleniu dusze nie różnią się od siebie jakościowo, lecz numerycznie.
Wyzwolone dusze są w pełni świadome i szczęśliwe, wszystkie też pozostają w komunii z
Bogiem i dzielą jego wszechwiedzę. Każda dusza ma jednak własne, jedyne i
49
niepowtarzalne poczucie własnej tożsamości, własnej odrębności od innych dusz i od Boga.
Każda też pozostaje na zawsze w pełni odrębną, identyfikowalną osobą.
SZKOA
A MADHWY
MADHWA (XII w.n.e)
TEORIA POZNANIA MADHWY
y
ródło prawdziwego poznania jest tym, co czyni przedmiot poznawalnym. Przedmiot jest w
rzeczywistości taki, jakim jest poznany. Przedmioty są niezależne od naszego poznania.
Postrzeganie ich przez człowieka jest ich odkrywaniem, nie zaś tworzeniem.
Poznajemy różnice między przedmiotami korzystając ze z
ródeł prawdziwego poznania,
musimy uznać te różnice za istniejące rzeczywiście.
Prawda to całkowita zgodność poznania z przedmiotem.
Poznanie prawdziwe samo siebie wewnętrznie uzasadnia. Zasadność poznania obecna jest
już w samym przedmiocie poznania, świadomość zaś owej zasadności rodzi się
spontanicznie z samą wiedzą.
Świadomość wiąże się z doktryną  świadka  czynnika intuicyjnego w człowieku, bezbłędnie
doświadczającego prawdziwości wiedzy. Świadek jest nieomylny. Jeśli kiedykolwiek wydaje
się nam, że poznajemy w sposób prawdziwy, oznacza to, iż świadek nie jest w takiej chwili
czynny, za błąd zaś odpowiedzialny jest umysł. Świadek pełni też rolę postrzegającego
pośrednio, tworząc obraz jednego przedmiotu poznania z wielości doznań zmysłowych,
będących postrzeganiem pośrednim.
KATEGORIE
10 kategorii rzeczywistości:
50
1. substancja  przyczyna materialna podlegająca przemianie rzeczywistej lub
przejawieniu (prakriti-maja)
2. jakość
3. czynność
4. cecha zbioru
5. szczególność
6. coś szczególnego (ograniczonego)
7. całość
8. moc
9. podobieństwo
10. brak
maja  łączy się z błędem, jest materialna i przemieniająca się, jest równocześnie przez
Boga chciana i może być traktowana jako przejaw jego mocy.
Bóg nie jest przyczyną materialną świata ani dusz jednostkowych. Dusze jednostkowe różnią
się od siebie. Każda rzecz na świecie, w tym i dusza, ma w sobie zawartą cechę
samoodróżniającą, sprawiającą, że rzecz jest sobą w sposób jedyny i niepowtarzalny.
BÓG I DUSZE JEDNOSTKOWE
Iśwara = Brahman
Bóg jest obdarzony cechami i odrębny od świata. Sam posiada własne nadprzyrodzone ciało
i własną odrębność. On tylko jest w pełni niezależny. Wszystko na świecie tworzy sieć
wzajemnych zależności. jest stwórcą wszystkiego, podtrzymuje świat w istnieniu oraz jest
jego niszczycielem.
Dusze jednostkowe są rzeczywiście odrębne od Boga i w żaden sposób się z niego nie
wyłoniły. Pozostają jednak w stosunku zależności od Boga (Tym jesteś ty  Ty do niego
należysz). Dusze są wieczne, czynne, poznające, wielkości atomu. Swojej odrębności nie
tracą nawet po wyzwoleniu.
Dusza jest z natury pełna świadomości i szczęścia.
51
Aby zdobyć zdolność do osiągnięcia wyzwolenia, dusza musi poznać Boga. Wyzwolenie nie
jest czymś co można sobie samemu wypracować. Jest darem od Boga. Bóg daje łaskę, ale
na tę łaskę trzeba zasłużyć.
Dusze są:
Takie, które zawsze były, są i będą wolne.
Takie, które były zniewolone, ale dostąpiły wyzwolenia
Zniewolone
- takie, które kiedyś zostaną wyzwolone
- takie, które są przeznaczone na wieczne potępienie
Pluralizm bytów.
Koncepcja świadka w teorii poznania.
Wszyscy ludzie powinni dążyć do poznawania Wisznu, niezależnie od stanu, kasty i
posiadanego majątku, ponieważ jest to głównym celem człowieka. Także niższe kasty
powinny więc studiować księgi święte.
SZKOA
A WALLABHY
WALLABHA (XV/XVI w.n.e)
BRAHMAN PRZYCZYN
ŚWIATA
52
Brahman jest przyczyną inherentną świata. Brahman z własnej woli przejawia się jako świat.
W ten sposób on i świat stanowią jedność.
Inherencja = tożsamość
Ten sam Brahman przejawia się raz jako przyczyna, raz jako skutek, działanie, dusza itp.
Wszystko to są przejawienia tego samego Brahmana, w którym nie następują przez to żadne
zmiany, ani przekształcenia. Świat nie jest ani błędem poznania, ani iluzją, lecz
przejawieniem Jednego poprzez Jego moc (maja) w postaci różnorodności.
Brahman jest troisty: Byt-Świadomość-Szczęście
W swojej troistej naturze jest immanentnie obecny wszędzie, w całym świecie, jako jego
przyczyna inherentna. Na świat składają się rozmaitość nazw, kształtów, działań  lecz
przyczyną ich wszystkich jest Brahman.
Różnorodność powstaje przez zróżnicowanie proporcji tych trzech: Bytu-Świadomości-
Szczęścia. W ten sposób różnorodność w świecie nie pociąga za sobą zmienności swojej
przyczyny.
ŚWIAT, DUSZA I WYZWOLENIE
Brahman przejawia się jako czysty byt, jako działanie, w końcu jako różnorodność.
Świadomość i szczęście w świecie pozostaje jakby zakryte. Zakrywający aspekt mai nazywa
się niewiedzą. W świecie materialnym zakryte są świadomość i szczęście. Gdy zakryte jest
tylko szczęście powstaje dusza jednostkowa.
Dusza ma wielkość atomu i jako czysta inteligencja nie jest osiągalna dla poznania
zmysłowego.
Dusza jest prawdziwie wtedy wyzwolona, gdy wchodzi w szczęście Boga, które normalnie
jest dla niej zakryte. Dusza może to uczynić poprzez pełną afektu miłość do Boga,
angażującą całą istotę, wszystkie zmysły i organ wewnętrzny. Ta miłość to bhakti.
53
Bhakti to coś więcej niż wyzwolenie. Wyzwolenie niszczy krąg narodzin i śmierci, lecz świat,
który jest przejawieniem Boga, nie przestaje istnieć dla człowieka. Może się to stać tylko
dzięki woli Kryszny, zadowolonego ze swego czciciela.
54