1
http://strony.wp.pl/wp/eltho/
RZYMSKI PROCES CYWILNY
19.Historyczny rozwój procesu rzymskiego
Najdawniejszym sposobem realizacji praw prywatnych, tak jak i w innych
społeczeństwach pierwotnych
była tzw. pomoc własna. Wraz ze wzrostem znaczenia organizacji państwowej,
władza zaczęła ograniczać pomoc własną -pomocą państwa.
W historii rzymskiego procesu cywilnego można rozróżnić trzy rodzaje
postępowania:
a) Najstarszy  proces legisakcyjny (legis actio)  do poł.II w.p.n.e. jedyny,
b) Proces formułkowy (agere per formulas )  stopniowo wypierający, a od
17r.p.n.e. całkowicie usuwający proces legisakcyjny z praktyki sądowej.
c) Proces kognicyjny (cognitio extra ordinem)  będący w stosunku do
poprzedniego postępowaniem nadzwyczajnym.
Cechą wspólną procesów legisakcyjnego i formułkowego ( zwanymi
zwyczajnymi)jest dwufazowość toku postępowania ; przygotowawcza ( in iure
)przeprowadzana zawsze przed urzędnikiem państwowym i rozstrzygająca ( apud
iudicem ) tocząca się w innym miejscu i czasie przed sędzią prywatnym.
Proces kognicyjny odbywał się od początku do końca przed urzędnikiem
państwowym, który skupiał władzę sądowniczą i administracyjną.
20.Rola pretora w procesie cywilnym
Władza jurysdykcyjna w procesach dwufazowych po upadku monarchii przechodzi
w ręce pretora. Poza czuwaniem nad przebiegiem procesu w pierwszej fazie (tzw.
instruowanie procesu ) , nieodzowny był także jego udział przy dokonywaniu
niektórych czynności prawnych. Do niego należał też nadzór nad sprawowaniem
opieki prawnej.
W wyniku rozwoju kontaktów z obcokrajowcami w 242r.p.n.e. powołano urząd
pretora dla peregrynów, gdzie sprawował on jurysdykcje w sprawach gdzie
przynajmniej jedną ze stron był z obcokrajowiec.
W procesie formułkowym pretor nadawał upoważnienie do wydania wyroku
sędziemu. Ważnym przywilejem pretora w procesie formułkowym było uprawnienie
do udzielenia lub odmówienia skargi .
21.Pomoc własna i obrona konieczna
Ogólnie pomoc własna przedstawiać się może jako:
a) samopomoc  ofensywna postawa zmierzająca do przywrócenia naruszonego
stanu prawnego
b) obrona konieczna  mająca obronny charakter, celem której jest ochrona
istniejącego stanu prawnego przed bezprawiem .
 2
O ile państwo zwalczało samopomoc ( stosowaną głównie przez warstwy zamożne)
, o tyle obrona konieczna była dopuszczalna, w myśl zasady   że siłę można
odeprzeć siłą  . Można ją było stosować celem odparcia bezprawnego i
bezpośredniego zamachu, a poza tym tylko w przypadku, gdy bez obrony
koniecznej powstałaby niepowetowana szkoda.
22.Polubowne rozstrzyganie sporów
Polubowne rozstrzygnięcie sporu polegało na umowie stron że bezpośrednio, z
pominięciem fazy in iure, zwrócą się do osoby prywatnej zwanej arbitrem. Strony
zobowiązywały się do zapłacenia kary umownej, jeżeli nie dostosują się do
orzeczenia arbitra. Zobowiązanie do zapłacenia kary umownej dotyczyło stron
również, gdy:
- powód pomimo orzeczenia arbitra wytoczył sprawę z powództwa cywilnego
- pozwany, jeśliby nie spełnił nakazu świadczenia.
Arbiter zobowiązywał się do rozpoznania sprawy i orzeczenia sentencji, a w
przypadku opieszałości, wymuszał to pretor za pomocą grzywny lub zajęcia rzeczy
należącej do arbitra.
Po uznaniu chrześcijaństwa za religię państwową bardzo często stosowane w
praktyce było sądownictwo biskupie . Za porozumieniem stron , biskup, jako
sędzia polubowny orzekał w sprawie co było podstawą do przeprowadzenia
egzekucji , realizowaną przez władzę państwową.
23. Jurysdykcja
Pojęcie iurisdictio w prawie rzymskim wiązało się z działalnością urzędników
jurysdykcyjnych (głównie pretora)
24.Magistratury jurysdykcyjne
Składały się one z : pretora, edyla kurulnego, namiestnika prowincji i kwestora.
Miały kompetencje do orzekania czy w konkretnym przypadku przysługuje
powodowi możliwość pozwania przed sąd (actio), a pozwanemu jakiś zarzut
procesowy (exceptio).
25.Jurysdykcja sporna(procesowa) i niesporna(nieprocesowa)
Władza rozstrzygania sporów nazywała się władzą jurysdykcyjną. Można wyróżnić
dwa jej rodzaje:
a) sporna (iurisdictio contentiosa)  była wykonywana , gdy strony były w
sporze. Polegała na tym, że spór rozstrzygano drogą sądową. Przysługiwała
ona magistraturom rzymskim. Udzielały one odpowiedniej skargi osobom o to
proszącym . W póz
niejszym czasie przysługiwała konsulom i edylom
kurulnym.
b) niesporna (iurisdictio voluntaria)  polegała na dokonaniu przed magistraturą
pewnych aktów prawnych, a osoby które dokonywały tego aktu nie były w
 3
sporze (np. wyzwolenie niewolnika). Taką jurysdykcyję prowadził konsul
potem pretor.
26Sędzia w prawie rzymskim
Druga faza procesu (apud iudicem ) zwyczajnego odbywała się przed sędzią
jednostkowym lub sądem kolegialnym.
Sędzia jednostkowy (iudex unus ) był typową postacią procesów zwyczajnych. Była
to osoba prywatna (iudex privatus ) powoływana do rozstrzygnięcia konkretnego
sporu. Sędziego powoływała magistratura, a uprawnienie do wydania wyroku
udzielał pretor.
Sędziów powoływano z listy tworzonej w okresie republiki przez pretora, a w
okresie pryncypatu  cesarza. Wybór polegał na porozumieniu stron , bądz

losowaniu.
27.Sądy kolegialne
Sądy kolegialne (recuperatores ) zajmowały się sprawami mieszanymi tzn.
dotyczącymi Rzymian, peregrynów oraz szczególnymi sprawami np. z tytułu
rabunku, niesławy. Rekuperatorzy byli początkowo wzywani do rozstrzygania
spraw podlegających jurysdykcji pretora dla peregrynów.
28.Sąd centumwiralny i decemwiralny
Sąd centumwiralny  nazwa pochodzi od pełnego składu kolegium (  sąd 100
mężów  , choć często tę liczbę przekraczano ). W poszczególnych sprawach
występowały tylko wydzielone zespoły (consilia, iudicia ), jako organy sądzące i to
tylko wtedy gdy wartość spadku przekraczała 100 tys. sestersów. Przed sądem
centumwiralnym obowiązywała zawsze procedura procesu legisakcyjnego, nawet po
wprowadzeniu procesu formułkowego.
Sad decemwiralny  10-cio osobowe kolegia rozstrzygające spory o wolność.
29.Zdolność procesowa
Zdolność procesowa, to zdolność do przedsiębrania czynności, które w procesie
sądowym wywołają określony skutek prawny (np. uznanie przez pozwanego
roszczeń powoda prowadziło do wyroku zasądzającego ).
Była to ogólna możność występowania w procesie jako powód lub pozwany.
Zdolność procesową posiadali tylko ludzie wolni, kobiety uzyskały pełną zdolność
procesową dopiero za Dioklecjana czy Konstantyna Osoby niedojrzałe i chore
umysłowo też nie posiadały zdolności procesowej.
30.Zdolność procesowa ,a legitymacja procesowa
O ile zdolność procesowa była to ogólna możność występowania w procesie jako
powód lub pozwany, o tyle legitymacja procesowa była uprawnieniem do
występowania w procesie w konkretnej sprawie.
Czynna legitymacja procesowa  w charakterze powoda;
Bierna legitymacja procesowa  w charakterze pozwanego.
 4
31.Legitymacja procesowa
Legitymacja procesowa była uprawnieniem do występowania w procesie w
konkretnej sprawie.
Czynna legitymacja procesowa  w charakterze powoda;
Bierna legitymacja procesowa  w charakterze pozwanego.
Np. w sprawie windykacyjnej w charakterze powoda mógł wystąpić tylko właściciel
rzeczy, natomiast w charakterze pozwanego tylko osoba władająca tą rzeczą
(złodziej czy znalazca ).
Pretor nie zezwalał na przeprowadzenie postępowania w przypadku braku
legitymacji procesowej przynajmniej jednej ze stron.
32.Zastępstwo procesowe
Możliwość posłużenia się przez powoda lub pozwanego inną osobą do
przeprowadzenia czynności procesowych. W procesie legisakcyjnym zastępstwo
procesowe w zasadzie nie było dopuszczalne. Zostało uznane dopiero w proc.
formułkowym. Zastępca występował w nim jako kognitor (cognitor) lub prokurator
(procurator). Kognitor był ustanawiany przez stronę w obecności przeciwnika w
postępowaniu in iure, przy czym zachowana musiała być stosowna formułka.
Prokuratorem mógł być zarządca majątku strony, którego upoważnienie wynikało
z posiadanego pełnomocnictwa do prowadzenia wszystkich interesów (procurator
omnium rerum), lub pełnomocnictwa do zastępstwa tylko w procesie sądowym
(procurator ad litem ).
33.Czas i miejsce postępowania sądowego
Czas
Postępowanie in iure mogło odbywać się tylko w dniach dozwolonych (dies fasti) ,
pozostałe dni (dies hefasti) poświęcone były bogom i wyłączone były z kalendarza
procesowego. Wyłączonymi były także dni zgromadzeń ludowych. Dni zabronione
zajmowały 1/3 roku. W cesarstwie chrześcijańskim kalendarz sądowy dostosowany
został do potrzeb nowej religii.
Miejsce
Rzymski proces cywilny odbywał się w warunkach jawności, stąd pretorowie i
sędziowie sprawowali swe funkcje na otwartych placach publicznych. Na
prowincjach  podobnie  pretor zasiadał na podwyższeniu , na zaszczytnym
krześle kurulnym, a strony rozprawiały przed nim w pozycji stojącej.
W okresie cesarstwa , zasada jawności postępowania nadal obowiązywała , ale
praktyka była odmienna. Sami cesarze sprawowali sady w swoich pałacach , a
podległe im sądy też funkcjonowały w pomieszczeniach zamkniętych z
ograniczonym dostępem dla publiczności.
 5
34.Właściwość sądowa
W prawie rzymskim rozróżniano dwa rodzaje właściwości sądowej (forum
competens):
a) Rzeczowa  kwestię tą regulował podział kompetencji sądowej, np. spór
targowy nie mógł być rozstrzygany na forum pretora, lecz tylko edyla
kurulnego.
b) Miejscowa  jeżeli strony nie ustaliły inaczej to właściwym sądem do
rozstrzygnięcia sporu był sąd miejsca zamieszkania pozwanego.
Innym kryterium był podział na sprawy   większe  (causa maiores) i
  mniejsze  (causa minores) .
35.Actor sequitur forum rei
  Powód idzie za sądem pozwanego  . Zasada ta chroniła pozwanego przed
niedogodnością stawania przed obcym forum. Była to podstawowa zasada
właściwości miejscowej sądu.
Istniało oczywiście odstępstwo od tej zasady, w przypadku porozumienia stron co
do wyboru sądu (prorogacja sądu).
36.Prorogato fori (prorogacja sądu)
Było to odstępstwo od zasady   Powód idzie za sądem pozwanego  w przypadku
porozumienia stron co do wyboru sądu (prorogacja sądu).
37.Actio
W procesie legisakcyjnym actio, były to działania podejmowane przez wszystkich
uczestników postępowania. W procesie formułkowym terminu actio używano na
określenie ogółu czynności procesowych powoda.
W końcu sprecyzowano def. Actio, jako skargi lub powództwa wnoszonego przez
powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego. Celus w
księdze III Digestów:   niczym innym jest skarga, jak prawem sądowego
dochodzenia tego, co się komuś należy  .
38.Charakterystyka procesu legisakcyjnego
Proces legisakcyjny (najstarszy) wziął swoją nazwę stąd, iż postępowanie toczyło
się wyłącznie na podstawie ustawy (legis actio). Można więc było dochodzić tylko
praw zapisanych w ustawach. Stąd wąski jego zakres zastosowania. Proces
rozpoczynał się od wezwania powoda, aby pozwany stawił się przed organem
wyposażonym we władzę jurysdykcyjną. W obu fazach postępowanie odbywało się
ustnie, a w fazie pierwszej (in iure ) strony wypowiadały ściśle określone formułki i
gesty, a każda pomyłka powodowała przegranie procesu  skrajny formalizm.
Ponadto był on bardzo kosztowny ze względu na stosowanie tzw. legis actio
sacramento, czyli zakładu . Obie strony po wypowiedzeniu formułek ustanawiały
sacramentum  pewną kwotę pieniężną deponowaną w świątyni. W drugiej fazie (
apud iudicem ) sędzia rozstrzygał , czyje sacramentum jest słuszne i strona
 6
przegrywająca traciła je na rzecz świątyni, a jeśli był to pozwany musiał nadto
zaspokoić roszczenia powoda pod rygorem egzekucji. Przed przystąpieniem do fazy
apud iudicem strony dokonywały aktu litis contestatio, wzywały świadków i
recytowały treść sporu. Litis contestatio powodowało tzw. zawisłość sporu, która
to uniemożliwiała ponowne wszczęcie postępowania w tej samej sprawie. Stronom
pozostawiano 30 dni na ugodę, w przypadku jej braku wybierano przed magistraturą
sędziego który w apud iudicem wydawał wyrok od którego nie było odwołania.
Znanych było 5 rodzajów legisakcji ; trzy służyły do rozwiązywania sporów ,
pozostałe do prowadzenia egzekucji.
39.Rodzaje legisakcji
Znanych było 5 rodzajów legisakcji tzw. modi lege agendi ; trzy pierwsze służyły do
rozwiązywania sporów , pozostałe do prowadzenia egzekucji.
a)legis actio sacramento ( dwa rodzaje: na rzeczy i o charakterze
zobowiązaniowym)
b)legis actio per iudicis postulationem  na żądanie sędziego
c)legis actio per condictionem
d)legis actio per manus iniectionem ( przez nałożenie ręki )  skierowana przeciw
osobie zasądzonego dłużnika.
e)legis actio per pignoris capionem  przez zabranie zastawu
40.Actiones in rem i actiones in personam
Actiones in rem to powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw rzeczowych.
Były skuteczne wobec każdego kto naruszył cudze prawo do rzeczy. W
powództwach takich intentio formułki nie wymieniała nazwiska pozwanego tylko
zawierała stwierdzenie, że sporna rzecz stanowi własność powoda, albo ma on w
stosunku do tej rzeczy inne prawo rzeczowe. Konsumpcja skargi nie następowała z
mocy prawa.
Actiones in personam to powództwa osobowe . Wnoszone były przeciw
oznaczonej osobie, którą był dłużnik. Powód znajdował się z nim w stosunku
obligatoryjnym, czyli zobowiązaniowym. Intentio formułki wymieniała nazwisko
pozwanego, a konsumpcja skargi następowała z mocy prawa (ipso iure) w
momencie litis contestatio.
41.Actiones utiles
Jedna ze skarg pretorskich, nawiązywała do uprawnień chronionych przez ius civile.
Actiones utiles (skargi analogowe), których pretor udzielał wówczas, gdy brakowało
jednej z wymaganych przez ius civile przesłanek odpowiedzialności.
42.Actiones in ius - in factum (conceptae)
Skargi opierające się wyłącznie na imperiumi pretora, za pomocą których pretor
chronił jakiś stan faktyczny który nie znajdował w ius civile. Udzielał on wtedy
skargi opartej nie na prawie , lecz na samym fakcie, który był opisany w treści
 7
formułki. Podstawą udzielenia były zdarzenia, które nie będąc chronione na
podstawie ius civile , powinny zdaniem pretora uzyskać ochronę prawną ze względu
na zasady słuszności (aequitas).
43. Konkurencja skarg
Niekiedy do ochrony jakiegoś uprawnienia , prawo przewidywało dwa lub więcej
powództw. Była to tzw. konkurencja powództw. W takim wypadku powód mógł
wybrać jedno z nich, ale tylko do momentu litis contestatio.
Niemożność stosowania powództw konkurencyjnych miała miejsce w przypadku,
gdy zachodziła identyczność celu stosowania skargi z tej samej podstawy
faktycznej. Uważano wtedy, że występuje identyczność przedmiotu sporu, co
powodowało , że skutki litis contestation w jednej skardze rozciągały się na
pozostałe.
44.Actiones poenales ( skargi penalne )
Służyły do dochodzenia przez poszkodowanego pewnej kwoty tytułem kary
prywatnej od sprawcy przestępstwa. Skarga actiones poenales nie mogła być
stosowana wobec dziedziców sprawcy, mogły być jednak stosowane przez
dziedziców poszkodowanego.
45.Skargi odszkodowawcze i penalne
- Actiones rei pesecutoriae (skargi odszkodowawcze) celem ich było pokrycie
poniesionej szkody;
- Actiones poenales ( skargi penalne ) służyły do wymierzania kary prywatnej;
- Actiones mixtae (skargi mieszane ) miały na celu zarówno uzyskanie
odszkodowania jak i ukaranie sprawcy.
46.Actio popularis
Skargi, które mógł wnosić każdy obywatel. Była ona ograniczona czasowo do
jednego roku w przypadku uszkodzenia ciała człowieka wolnego i w przypadku
śmierci. Skarga za zniszczenie rzeczy nie była ograniczona terminem składania.
47.Powództwa działowe(actiones divisoriae)
Należały do nich :
- actio familiae erciscundae  powództwo o podział spadku pomiędzy
współspadkobierców;
- actio communi dividundo  powództwo o podział wspólnej rzeczy pomiędzy
współwłaścicieli;
- actio finium regundarum- powództwo o uregulowanie granic między
sąsiadami.
W powództwach tego rodzaju sędziemu przysługiwało prawo do podziału rzeczy
wspólnej z możliwością dopłaty przy podziale fizycznie nierównym, a gdy rzecz
była niepodzielna przysądzał ją jednemu ze współwłaścicieli z możliwością spłaty
 8
równowartości pozostałych udziałów. Wyrok taki miał charakter konstytutywny
bowiem kształtował nowy stan prawny.
48.Legis actio sacramento in rem - in personam
Legis actio sacramento in rem (forma dochodzenia władztwa nad rzeczami) :
właściciel rzeczy, który został pozbawiony faktycznego władztwa nad rzeczą
wzywał osobę posiadającą jego rzecz do stawienia się przed pretorem. Pozwany
miał obowiązek stawić się przed urzędnikiem wraz z przedmiotem sporu lub jego
symbolem. Powód wypowiadał wówczas ściśle określone przez ustawę słowa.
Sprowadzały się one do stwierdzenia , że przedmiot sporu należy do niego na
podstawie prawa Kwirytów. Pozwany, jeśli miało dojść do nawiązania sporu musiał
postępować analogicznie. Działanie powoda nazywało się vindicatio , a pozwanego
 contrvindicatio . Po złożeniu tych sprzecznych oświadczeń , symbolizujących , że
obie strony mają prawo do rzeczy i że są gotowe tego prawa bronić , pretor polecał
zaprzestanie tej symbolicznej  walki . Potem , każda ze stron wypowiadała w
kolejności następne formuły , z których wynikać miało , że wykazała zgodną z
prawem władzę nad przedmiotem sporu. Obie strony wzywały się do ustanowienia
sacramentum i na jego ustanowienie się zgadzały. Po wyznaczeniu sędziego
prywatnego pretor oddawał rzecz w tymczasowe posiadanie jednej ze stron , która
ustanawiała odpowiednich poręczycieli , gwarantujących zwrot rzeczy w przypadku
przegrania procesu. Rola sędziego sprowadzała się do ustalenia , czyje sacramentum
jest słuszne . Orzeczenie to stanowiło poza utratą zakładu, obowiązek wydania
rzeczy. W razie nie wydania rzeczy wszczynano postępowanie egzekucyjne.
Legis actio sacramento in personam ( dochodzenie należności o charakterze
osobistym )- Wierzyciel, w ściśle określonych słowach wypowiadanych przed
pretorem stwierdzał istnienie obowiązku dłużnika wobec niego do określonego
zachowania się
Zobowiązanie to było określane słowami dare oportare . W odpowiedzi pozwany
powinien był w równie uroczystej formie zaprzeczyć istnieniu zobowiązania, na
które powoływał się powód. W obustronnej provocatio sacramenti ustanawiano
sędziego prywatnego , który miał rozstrzygnąć jedynie kwestię słuszności
sacramentum. Ciężar udowodnienia istnienia zobowiązania spoczywał na powodzie,
zaś rola pozwanego ograniczała się no negacji jego twierdzeń. Rozstrzygnięcie
sędziego stwarzało obowiązek zapłaty sacramentum oraz jako iudicatum ,
obowiązek spełnienia świadczenia.
49.Bis de eadem re agere non licet
 Niechaj po raz drugi w tej samej sprawie nie będzie postępowania  konsekwencja
aktu Litis contestatio, powodującej tzw. zawisłość sporu, przeprowadzanego na
końcu fazy in iure. Sprowadzało się to do konsumpcji skargi. Nawet w przypadku
próby ponownego wywołania skargi pretor miał możliwość jej paraliżowania.
 9
50.Lex Aebutia ; Leges Iuliae (iudiciariae)
Lex Aebutia  ustawa , której uchwalenie datuje się na lata między 199 a 126 p.n.e.
, uznająca proces formułkowy za zwyczajny, oficjalnie dopuszczalny obok
legisakcyjnego. Konkurowały one ze sobą aż do
uchwalenia Leges Iuliae ( 17 r. p.n.e. ), która znosiła legis actiones . Od tego czasu
proces formułkowy wszedł w miejsce legisakcyjnego.
51.In ius vocatio
W procesie formułkowym było to wezwanie pozwanego przez powoda do
stawiennictwa przed pretorem.
W myśl Ustawy XII Tablic powód miał prawo , w przypadku odmowy
stawiennictwa pozwanego, doprowadzić go siłą w ramach prawnie dozwolonej
pomocy własnej.
52.Vindex i vadimonium
W przypadku nie zgłoszenia się pozwanego przed oblicze pretora powód mógł
złożyć specjalną skargę.
Od jej konsekwencji (nawet zajęcia całego majątku pozwanego) mogła go uchronić
interwencja Vindex, który gwarantował stawiennictwo pozwanego w terminie
póz
niejszym. Vindex odgrywał też rolę w postępowaniu egzekucyjnym, kiedy to
mógł wstawić się za zasądzonym pozwanym co prowadziło do uwolnienia dłużnika
i wszczęcia nowego postępowania, w którym vindex stawał się stroną. Jeżeli znów
zasądzono by dłużnika wyrok opiewał na podwójną wartość ( duplum ).
Vadimonium to praktyka gwarantowania stawiennictwa przed sądem pod rygorem
zapłaty określonej kwoty pieniężnej. Była to tylko kara za nieobecność, w żadnym
razie nie zwalniała o ewentualnej kary procesowej.
53.Pozycja pozwanego w stadium in iure
In iure, jako pierwsza faza procesu formułkowego i legisakcyjnego dawał
pozwanemu kilka możliwości zachowań. Confessio in iure - akt uznający
roszczenia powoda przez pozwanego. Postępowanie kończyło się wówczas w fazie
in iure, a confessio stanowiło wyrok i tytuł egzekucyjny.
Iusiurandum in iure  przysięgę w obecności pretora o nieistnieniu roszczenia ,
która zastępowała wyrok i oddalała powoda z jego żądaniem. Przysięgę taką mógł
też złożyć powód, co kończyło się wyrokiem uznającym roszczenie. Przysięgę
składała tylko jedna strona , ale czyniono to niechętnie ze względu na bardzo surowe
kary za krzywoprzysięstwo.
Jeśliby przedmiotem roszczenia była rzecz, pozwany nie chcąc wchodzić w spór
musiał rzecz tę oddać, w innych sprawach musiał zaspokoić roszczenia powoda.
W przypadku zaprzeczenia roszczeniom powoda , rozpoczynał się proces  wyjątek
stanowiło orzeczenie pretora o nie udzieleniu actio powodowi.
54.Confessio in iure
 10
Akt uznający roszczenia powoda przez pozwanego. Postępowanie kończyło się
wówczas w fazie in iure, a confessio stanowiło wyrok i tytuł egzekucyjny.
55.Confessus pro iudicato est&
Sformułowanie, będące konsekwencją confessio in iure , stanowiące, iż   uznający
roszczenie uchodzi za zasądzonego ponieważ sam niejako wydaje wyrok na siebie  .
56.Środki obrony pozwanego
Proces mógł toczyć się tylko wtedy, gdy pozwany przynajmniej zaprzeczył
twierdzeniom powoda (negacja ) Negacja z kolei nakładała na powoda obowiązek
przedstawienia dowodu, na słuszność twierdzeń zawartych w intentio. Sędzia
uwalniał pozwanego w przypadku nieudanego dowodu powoda.
Innym środkiem obronnym była exceptio , czyli zarzut procesowy. W exceptio nie
zaprzeczał pozwany twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz
przeciwstawiał im inne okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki,
czyniąc z niej część składową. O oceny sędziego zależała decyzja podtrzymująca
bądz
uchylająca twierdzenia stron.
57.Exceptio
Exceptio. czyli zarzut procesowy. W exceptio nie zaprzeczał pozwany
twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne
okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki, czyniąc z niej część
składową, umieszczoną zawsze między intentio, a condemnatio. Prawdziwość
exceptio w zasadzie udowodnić musiał pozwany. Jednak przez exceptio uważali
Rzymianie również same okoliczności podnoszone w celu obrony pozwanego, które
mogły być jedynie podstawą klauzuli zawartej w formułce.
Z wielu rodzajów ekscepcji szczególną rolę odegrała exceptio doli (zarzut
podstępu). Posługiwał się nią pozwany, gdy powód uzyskał roszczenie podstępnie ,
lub jeśli zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami.
58.Exceptio rei iudicatae  spór został rozstrzygnięty wyrokiem
Było to prawo pozwanego do postawienia zarzutu powodowi , że w tym sporze
miało już miejsce rozstrzygnięcie sądowe .
Dopiero wówczas następowała konsumpcja skargi. Sytuacja taka dotyczyła tylko
skarg opartych na fakcie, lub skarg in rem.
59.Litis contestatio
Przed przystąpieniem do fazy apud iudicem strony dokonywały aktu litis
contestatio, wzywały świadków i recytowały treść sporu. Litis contestatio
powodowało tzw. zawisłość sporu, która to uniemożliwiała ponowne wszczęcie
postępowania w tej samej sprawie. Stronom pozostawiano 30 dni na ugodę, w
przypadku jej braku wybierano przed magistraturą sędziego który w apud iucem
wydawał wyrok od którego nie było odwołania.
 11
60.Skutki litis contestatio
 Niechaj po raz drugi w tej samej sprawie nie będzie postępowania  konsekwencja
aktu Litis contestatio, powodującej tzw. zawisłość sporu, przeprowadzanego na
końcu fazy in iure. Sprowadzało się to do konsumpcji skargi. Nawet w przypadku
próby ponownego wywołania skargi pretor miał możliwość jej paraliżowania.
61.Formułka procesowa
Formuła była rezultatem postępowania w fazie in iure , gdy pretor udzielał
ochrony prawnej powodowi i była uzgadniana między stronami jej treść . Na swym
początku wymieniała sędziego, dla którego stanowiła program działania w fazie
apud iudicem, określając maksymalnie zwięz
le warunki pod jakimi miał on
zasądzić lub uwolnić pozwanego
62.Treść formułki procesowej
Wymieniała sędziego, dla którego stanowiła program działania w fazie apud
iudicem, określając maksymalnie zwięz
le warunki pod jakimi miał on zasądzić lub
uwolnić pozwanego .
63.Części formułki procesowej
Gaius w budowie formułki wyodrębnia 6 części:4 zwyczajne ( intentio,
demonstratio, condemnatio, adiudicatio)
oraz 2 nadzwyczajne ( exceptio, praescripto )
- Intentio  część formułki zawierająca treść żądania powoda.
- Demonstratio- stanowiła zwięzły opis stanu faktycznego w formułkach w których
roszczenie opierało się na fakcie.
- Condemnatio  była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia lub
uwolnienia pozwanego.
- Adiudicatio  występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie
sędziego do zniesienia współwłasności.
- Exceptio  jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego.
- Praescripto  umieszczana była w formułce na żądanie powoda, domagającego się
od pozwanego nie całości świadczenia tylko jego części.
64.Formułki prejudycjalne (actiones preiudiciales )
Formułki , składające się tylko z intentio , w których powód nie domagał się
zasądzenia kogoś, lecz sądowego ustalenia jakiejś sytuacji faktycznej lub
prawnej mającej znaczenie w innym procesie, np. ustalenie czy ktoś jest osoba
wolną.
 12
65.Zyczajne i nadzwyczajne części formułki procesowej
Do zwyczajnych części należały:
- Intentio  część formułki zawierająca treść żądania powoda.
- Demonstratio- stanowiła zwięzły opis stanu faktycznego w formułkach w których
roszczenie opierało się na fakcie.
- Condemnatio  była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia lub
uwolnienia pozwanego. Jej charakterystyczną cechą było to, że zawsze opiewała na
pewną określoną , bądz
nieokreśloną kwotę pieniężną nawet wtedy gdy proces
toczył się o rzecz.
- Adiudicatio  występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie
sędziego do zniesienia współwłasności.
Nadzwyczajne części to:
- Exceptio  jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego.
- Praescripto  umieszczana była w formułce na żądanie powoda, domagającego się
od pozwanego nie całości świadczenia tylko jego części. Miało to miejsce w
przypadku spełnienia świadczenia w ratach. Powód unikał w ten sposób konsumpcji
skargi o całość , która normalnie , była następstwem litis contestatio.
66.Exceptio doli
Z wielu rodzajów ekscepcji szczególną rolę odegrała exceptio doli (zarzut
podstępu). Posługiwał się nią pozwany, gdy powód uzyskał roszczenie podstępnie ,
lub jeśli zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami.
67.Ekscepcje dylatoryjne i premptoryjne
Przez exceptio uważali Rzymianie również same okoliczności podnoszone w celu
obrony pozwanego, które mogły być jedynie podstawą klauzuli zawartej w
formułce. Jeżeli okoliczności te całkowicie paraliżowały roszczenie powoda, zarzuty
takie zwano ekscepcje premptoryjne (exceptiones pretemtoriae)
- ekscepcje dylatoryjne  uniemożliwiały dochodzenie roszczenia w danym
momencie lub okolicznościach, lecz nie wykluczały takiej możliwości w innym
momencie czy okolicznościach.
68.Postępowanie apud iudicem
Postępowanie apud iudicem czyli przed sędzią rozpoczynało się postępowaniem
dowodowym, a kończyło wydaniem wyroku. W trakcie postępowania sędzia
wydawał polecenia przygotowujące do rozstrzygnięcia sprawy. Miał tylko
obowiązek zapewnić stronom możliwość swobodnej i wyczerpującej wypowiedzi.
69.Postępowanie dowodowe
 13
Postępowanie dowodowe to pierwszy etap apud iudicem . Jego przedmiotem były
tylko okoliczności faktyczne , z których powód wyprowadzał żądanie , a pozwany 
ewentualnie  zgłaszał zarzut procesowy. Sędzia ograniczał się wyłącznie do faktów
przedstawionych mu przez strony, a o tym na jakie okoliczności strony musiały
przedstawić dowody określał
tzw. ciężar dowodu (onus probandi) Ocena materiału dowodowego należała do
niczym nie skrępowanego uznania sędziego. Mógł on , bez względu na rodzaj
dowodów , uznać za prawdziwe tylko te , które trafiały mu do przekonania.
70.Ciężar dowodu
Ciężar dowodu zawsze spoczywał na stronie procesu. Na powodzie ciężar dowodu
spoczywał w odniesieniu do tych okoliczności faktycznych, na których opierał
swoje żądanie ( na powodzie spoczywa ciężar dowodzenia ), pozwany zaś musiał
udowodnić te fakty , z których wywodził zarzut procesowy ( pozwany w ekscepcji
jest powodem ). Nikt nie musiał udowadniać istniejącego prawa bo zawsze winien
znać go sąd.
71.Środki dowodowe
Środki dowodowe, jakimi posługiwały się strony to:
- świadkowie (przede wszystkim )
- dokumenty
- opinie biegłych
- oględziny
- niekiedy również przesłuchanie stron
72.Zasady sędziowskiej oceny dowodów
Ocena materiału dowodowego należała do niczym nie skrępowanego uznania
sędziego. Mógł on , bez względu na rodzaj dowodów , uznać za prawdziwe tylko te ,
które trafiały mu do przekonania. Była to zasada sędziowskiej oceny dowodów.
W trakcie procesu formułkowego, sędzia mógł wysnuć wniosek o prawdziwości
faktu na podstawie na podstawie innych ustalonych okoliczności. Występowało też ,
choć sporadycznie, domniemanie prawne, czyli zobowiązanie sędziego do
przyjęcia za prawdziwy jakiś fakt, na podstawie innych , już ustalonych faktów.
73.Pluris petitio ( res, tempus, locus, causa )
Pluris petitio czyli nadmierne żądanie . W przypadku gdy powód posługiwał się
formułką z zawartym w intentio ściśle określonym żądaniem ( intentio certa ),
ryzykował przegranie całego procesu gdyby w fazie apud iudicem okazało się, że
żąda od pozwanego:
- więcej niż się należało ( res )
- przedwcześnie ( tempus )
- nie tam gdzie żądać powinien ( locus )
- z niewłaściwej podstawy prawnej ( causa )
74.Zasada kondemnacji pieniężnej
 14
Zgodnie z tą zasadą ( condemnatio pecuniara ) nawet w przypadku procesu o
wydanie rzeczy lub wykonanie zobowiązania , sędzia zasądzał pozwanego tylko na
zapłacenie pewnej kwoty pieniężnej. Pamiętać jednak należy , że wysokość tej
kwoty określał powód
75.Actiones arbitrariae
Była to skarga arbitralna, z dodatkowym upoważnieniem dla sędziego. Do skarg
tych należały wszystkie actiones in rem . W formułce ( pomiędzy intentio, a
condemnatio), pretor umieszczał odpowiednią klauzulę ( jeśli zgodnie z twą oceną
nie zwróci, względnie nie okaże  zasądz
 ) uzależniającą zasądzenie pozwanego od
tego czy na wezwanie sędziego wyda on lub okaże rzecz, czy nie. Actiones
arbitrariae miała na celu ochronę interesu powoda bowiem zgodnie z condemnatio
pecuniara (część formułki opiewająca na pewną kwotę), pozwany mógł być
zasądzony tylko na kwotę pieniężną, a nie na wydanie rzeczy. W przypadku nie
okazania lub nie wydania rzeczy , sędzia zasądzał pozwanego na kwotę , którą
ustalał powód.
76.Wyrok i jego treść
Wyrok kończył postępowanie procesowe. Sędzia podawał go ustnie , bez
konieczności podawania motywów jakie wpłynęły na jego treść. W wyroku sędzia
ustosunkowywał się do żądania zawartego w formułce procesowej lecz w treści
orzeczenia zgodnie z zasadą condemnatio pecuniara zasądzał pozwanego tylko na
zapłacenie pewnej kwoty pieniężnej.
77.Skutki wyroku
Wyrok ustalał ostatecznie stan prawny między stronami. Jego konsekwencje to:
- formalna prawomocność wyroku (stronom nie przysługiwało odwołanie od
wyroku)
- materialna prawomocność wyroku (wyłączała możliwość wniesienia
powtórnej skargi w tej samej sprawie, poprzez albo niewyrażenie zgody przez
pretora, albo poprzez udzielenie  zarzutu sprawy osądzonej
- stanowił tytuł egzekucyjny , a więc był podstawą do przymusowego
postępowania wykonawczego.
78.Res iudicata
79.Sposoby podważania wyroku
Z uwagi na brak hierarchii sądownictwa rzymskiego ,istniał jeden sposób
podważenia wyroku , a mianowicie pretor na podstawie posiadanego imperium , za
pomocą środka nadzwyczajnego tzw. restitutio in integrum mógł anulować wyrok
w przypadku stwierdzenia sfałszowania dowodów lub przekupienia sędziego.
Uznać również można, że interwencja vindex a służyć mogła jako podważenie
wyroku, ale mogła ona tylko  choć nie musiała- spowodować zmianę wyroku.
 15
Dopiero proces kognicyjny wprowadza apelację, która na dobrą sprawę nie jest
środkiem na podważenie wyroku.
80.Postępowanie egzekucyjne
Postępowanie egzekucyjne (następstwo : wyroku zasądzającego, uznania roszczenia
przez pozwanego, przysięgi powoda) rozpoczynało się jeśli pozwany w ciągu 30 dni
od zasądzenia nie zaspokoił roszczeń.
81.Pojęcie i rodzaje egzekucji
Rodzaje egzekucji:
Osobista - w procesach legisakcyjnych zwana legis actio per manus iniectionem (
przez nałożenie ręki )  przeprowadzana była przez wygranego powoda . Więził
pozwanego przez 60 dni , zaś w ostatnim okresie przetrzymywania musiał
wyprowadzać go na targ i ogłaszać publicznie należną sobie sumę. Jeśli nikt
dłużnika nie wykupił, miał prawo przetrzymać go do czasu odpracowania długu,
sprzedać w niewolę , a nawet zabić. Tak surowe rygory egzekucji osobistej
złagodziła Lex Poetelia z 326 r. p.n.e. zakazując sprzedania w niewolę i zabicia
dłużnika. W egzekucji osobistej w procesie formułkowym dłużnik odpracowywał
dług. Egzekucja osobista ustąpiła jednak miejsca egz. majątkowej.
Majątkowa- twór prawa pretorskiego , miała charakter generalny , gdyż
obejmowała cały majątek pozwanego.
82.Egzekucja majątkowa ( venditio bonorum )
Wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa  actio iudicati . Najpierw pretor
wprowadzał powoda w posiadanie majątku dłużnika, następnie obwieszczał to w
najbardziej uczęszczanych miejscach miasta. Do egzekucji mogły przystąpić inne
osoby , które miały pretensje do tegoż dłużnika. Przy większej liczbie dłużników
wybierali oni spośród siebie magistra bonorum , który sprzedawał majątek w
drodze licytacji.
83.Formy egzekucji majątkowej
a)Na podstawie odrębnego powództwa  actio iudicati
b)Cessio bonorum - możliwość dobrowolnego oddania własnego majątku na rzecz
wierzycieli.
84.Cessio bonorum
Pozasądowa możliwość dobrowolnego oddania własnego majątku na rzecz
wierzycieli przez dłużnika który stał się niewypłacalny nie z własnej winy (np.
suszy, epidemii). Wystarczało złożenie stosownego oświadczenia pisemnego lub
ustnego. Majątek dłużnika był licytowany , ale mógł on sobie pozostawić środki
niezbędne do utrzymania. Unikał również egzekucji osobistej i infamii (ujmy na czci
obywatelskiej).
85. Egzekucja majątkowa uniwersalna i syngularna
Egzekucja uniwersalna skierowana była na cały majątek dłużnika (zastąpiła ona
egzekucję osobistą ) Wdrażano ją na podstawie odrębnego powództwa  actio
 16
iudicati. Pozwany mógł zakwestionować zasadność egzekucji ( infitiatio) i
dochodziło wtedy do ponownego zbadania sprawy, ale musiał liczyć się z faktem ,
iż w przypadku nieuzasadnionej inficjacji zasądzony zostanie na podwójną wartość
sporu. Jeśli nie kwestionował egzekucji powód wchodził w majątek pozwanego.
Egzekucja sygnularna odnosiła się do osób stanu senatorskiego, osób
niedojrzałych i chorych umysłowo. Egzekucja przeprowadzana była tylko na części
majątku , zaspokajającej pretensje wierzycieli. Ten typ egzekucji stał się w procesie
kognicyjnym normalnym sposobem egzekwowania wszelkich roszczeń
86.Procec kognicyjny ( cognito extra ordinem )
Proces kognicyjny stosowany początkowo w sprawach , które nie otrzymały
ochrony prawnej w ramach procesu formułkowego z biegiem czasu stosowany był
coraz częściej, aż wreszcie , w końcu III w. n.e. stał się jedynym .
Jego cechy charakterystyczne:
- Brak podziału na in iure i apud iudicem ,a w konsekwencji wyszła z
użycia formułka procesowa.
- Strony procesu nie dokonywały wyboru sędziego Proces toczył się przed
urzędnikiem państwowym, skupiającym władzę sądowniczą i administracyjną.
Każda jednak ze stron mogła żądać wyłączenia urzędnika , gdy nie była
pewna jego bezstronności ( iudex suspectus  sędzia podejrzany ).
- W okresie dominatu dochodziło do ograniczenia jawności procesu.
- Postępowanie stawało się coraz bardziej piśmienne, pisemnej formy
wymagały czynności procesowe stron, orzeczenia sądowe.
- Odstąpiono od swobodnej oceny dowodów na rzecz tzw. legalnej oceny
dowodów która wprowadzała ich hierarchiczność.
Postępowanie rozpoznawcze.
Rozpoczynało się pisemnym wezwaniem (datowane i podpisane ) zawierającym
żądanie ochrony prawnej i okoliczności na jego poparcie tzw. pozew. Jeżeli sędzia
uznał powództwo, poprzez specjalnego urzędnika (executor), przesyłał pismo
pozwanemu. Pozwany mógł wtedy albo zaspokoić żądania powoda albo
zobowiązany był pisemnie odpowiedzieć na pozew i uiścić opłaty sądowe. Jeśli
strony stawiły się przed sądem w wyznaczonym terminie następowała ustna
rozprawa. W procesie kognicyjnym pojawiła się tzw. interwencja uboczna , osoba
trzecia mająca interes w wygranej pozwanego mogła na jego wniosek przystąpić i
popierać go w procesie. Procesowi kognicyjnyjnemu znane było postępowanie
zaoczne. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sędzia na piśmie
wydawał wyrok ale ogłaszał go ustnie.
Postępowanie wykonawcze.
W procesie kognicyjnym przymusowe wykonanie wyroku prowadził organ sądowy,
przy czym wierzyciel miał prawo wyboru między egzekucją osobistą, a
majątkową . Najpierw wydawany był nakaz egzekucji, z określonym terminem
dobrowolnego spełnienia obowiązku, po upływie tego terminu przystępowano do
egzekucji, którą przeprowadzano różnie, w zależności od treści sentencji. Gdy
 17
zasądzenie opiewało na wydanie rzeczy, następowało jej zajęcie (również przy
użyciu siły zbrojnej) i wydanie powodowi. Gdy zasądzenie opiewało na świadczenie
pieniężne, zajmowano dłużnikowi majątek celem sprzedaży, lecz tylko tyle ile
trzeba było na zaspokojenie żądania wierzyciela. Sprzedaż odbywała się na zasadzie
otwartej licytacji, a nadwyżkę ze sprzedaży zwracano dłużnikowi.
W egzekucji osobistej więzienie prywatne zastąpiono publicznym.
87.Prawomocność wyroku i apelacja
Dopiero w procesie kognicyjnym pojawiła się możliwość apelacji od wyroku. Na
żądanie co najmniej jednej strony całą sprawę od początku rozpatrywał i rozstrzygał
nowym wyrokiem sąd wyższej instancji. Co istotne, w momencie wniesienia
apelacji wstrzymywano egzekucję. Apelację składało się za pośrednictwem sądu ,
którego orzeczenie było zaskarżane pismem zwanym libellus apelationis. Strona
przeciwna mogła na takie pismo odpowiedzieć libellus refutatorius, zbijając w nim
argumenty zawarte w apelacji . Terminem składania apelacji było 10 dni od
momentu, kiedy zainteresowana strona powzięła wiadomość o wydaniu orzeczenia.
Niedopuszczalna była apelacja strony , chcącej zaskarżyć niekorzystny wyrok
wydany pod jej nieobecność (zaocznie ). Orzeczenie sądu wyższej instancji
zastępowało wyrok zaskarżony.
Orzeczenie stawało się formalnie i materialnie prawomocne, ze skutkiem
wstecznym, po upływie terminu przewidzianego na złożenie apelacji. W przypadku
oddalenia apelacji orzeczenie sądu niższej instancji stawało się ostateczne, z chwilą
wydania wyroku apelacyjnego, a zatwierdzając wyrok niższej instancji po
rozpatrzeniu apelacji czynił go wykonalnym z chwilą ogłoszenia.
88.Środki ochrony pozaprocecowej
a) Restitutio in integrum  przywrócenie do stanu pierwotnego;
b) Interdicta  pretorski lub namiestniczy nakaz pod adresem jednej ze stron
aby coś uczyniła lub zaniechała wydawany na żądanie drugiej strony;
c) Missio in possessionem  wprowadzenie zainteresowanego we władanie
majątkiem drugiej osoby , całym (missio in bona ) lub częścią (missio in rem
);
d) Stypulacje pretorskie  słowne i w odpowiedniej formie przyrzeczenia stron.
89.Stypulacje gwarancyjne  cautio damni infecti
90.Stypulacje pretorskie oraz missiones
Były to słowne i w odpowiedniej formie przyrzeczenia stron , których treść
określał pretor. Służyły do udzielenia stronie zabezpieczenia (cautio) które
umożliwiało realizację roszczenia w wypadku zaistnienia szkody w trakcie procesu ,
jak i poza nim. Zawarcie stypulacji mógł pretor na stronie wymusić : grożąc
wprowadzeniem przeciwnika w jej majątek (missio in bona), odmawiając
powodowi skargi (denegatio actionis ), przyznając pozwanemu odpowiednią
exceptio.
91.Interdykty
 18
Interdicta  pretorski lub namiestniczy nakaz pod adresem jednej ze stron aby
coś uczyniła lub zaniechała wydawany na żądanie drugiej strony. Celem interdyktu
było przeciwdziałanie stanowi rzeczy , który naruszał porządek prawny. Dlatego też
pretor nie badał zasadności interdyktu. Jeśli adresat podporządkowywał się
nakazowi sprawa kończyła się osiągając swój cel. W przypadku przeciwnym
interdictum stanowiło podstawę wszczęcia procesu, który orzekał jego zasadność.
Interdykty zmierzały do:
- zmuszenie adresata do zwrotu czegoś (interdicta restitutoria )  np. nakaz
oddania zawłaszczonej rzeczy
- do okazania czegoś lub kogoś ( interdicta exhibitoria )  np. rozkaz okazania
testamentu
- do zaniechania czegoś ( interdicta prohibitoria )  np. zakaz naruszania
cudzego posiadania siłą
92.Restitutio in integrum
Restitutio in integrum (przywrócenie do stanu pierwotnego)  pozaprocesowy
środek ochronny udzielany przez pretora po zapoznaniu się z istotą sprawy, uznając
za niebyły fakt , z którym prawo łączyło niekorzystne dla kogoś skutki prawne.
Typowymi podstawami były : przymus (metus ), podstęp ( dolus ), błąd ( error ),
niedojrzałość kontrahenta, umotywowana nieobecność ( absentia )
 19