J.Kozielecki
Koncepcje psychologiczne człowieka

Behawiorystów koncepcja wolności i godności


Literatura dotyczÄ…ca wolnoÅ›ci i godnoÅ›ci jest olbrzy­mia; problemem tym
zajmowali siÄ™ filozofowie, ety­cy, pedagogowie i psychoanalitycy. Wiele
odkryw­czych twierdzeÅ„ na ten temat można na przykÅ‚ad znaleźć w pracach Fromma.
Jednak wielu uczonych i publicystów, zajmujących się wolnością i godnością
ulegaÅ‚o licznym zÅ‚udzeniom, które sÄ… nie do przy­jÄ™cia dla behawiorysty. Dwa
spoÅ›ród nich sÄ… przed­miotem krytyki Skinnera.
Po pierwsze, w wielu pracach filozoficznych, czy pedagogicznych można spotkać
się z twierdzeniem, że wolność i godność człowieka są pewnymi cechami jego
osobowoÅ›ci lub stanami umysÅ‚u; lu­dzie prawdziwie wolni majÄ… poczucie swobody i
nie­zależnoÅ›ci. WedÅ‚ug Skinnera takie poglÄ…dy unie­możliwiajÄ… naukowe badania
tego problemu. Chociaż wolnoÅ›ci i godnoÅ›ci może towarzyszyć pewne prze­Å¼ycie
świadome, to jednak nie ono jest sprawą istotną.
Według behawiorystów - wolność i godność nie są bowiem stanami wewnętrznymi,
lecz cechami zewnętrznego zachowania i można je definiować w terminach
wzmocnieÅ„ pozytywnych i negatyw­nych. To nie badanie przeżyć jednostki, ale
ekspe­rymentalna analiza relacji istniejÄ…cych miÄ™dzy Å›ro­dowiskiem a reakcjami
instrumentalnymi, pozwoli sformułować sensowne hipotezy o wolności i
god­noÅ›ci.
Drugie zÅ‚udzenie jest jeszcze bardziej niebezpiecz­ne. Niejednokrotnie
wygÅ‚asza siÄ™ goÅ‚osÅ‚owne poglÄ…­dy, że wolność i godność autonomicznego czÅ‚owieka
wiąże siÄ™ z brakiem jakiejkolwiek kon­troli zewnÄ™trznej. Być wolnym oznacza
"wziąć swoje losy całkowicie we własne ręce" czy "umieć samodzielnie
ksztaÅ‚tować swoje wÅ‚asne «ja", Wolność i godność czÅ‚owieka nie może jednak
polegać na braku wszelkiego sterowania. Ludzie są zależni od środowiska
fizycznego i społecznego, które na nich wywiera przemożny wpływ. "Sterowanie
ludzkim zachowaniem jest nie tylko możliwe, jest ono koniecznością." Problem
nie po­lega na tym, aby uwolnić czÅ‚owieka od wszelkiej kontroli, lecz na tym,
aby uwolnić go od kontroli, która wywołuje zagrożenia, reakcje lękowe i
agresjÄ™.
Dopiero odrzucenie tych zÅ‚udzeÅ„ pozwala - zda­niem Skinnera - racjonalnie
spojrzeć na stare problemy wolności i godności. Ale jak zwracają uwagę krytycy
behawioryzmu, takie spojrzenie jest bardzo niebezpieczne; powoduje ono, że
wolność i godność stają się iluzją.

Koncep­cja wolnoÅ›ci
Zgodnie z nią wolność zależy od tego, czy w otoczeniu człowieka znajdują się
awer­syjne i niepożądane bodźce zewnÄ™trzne. SÄ… one dwo­jakiego rodzaju.
Bodźce na­turalne, takie jak epidemie, powodzie, wysokie i niskie temperatury
czy zagrożenia fizyczne.
Dru­gim rodzajem podniet tego typu sÄ… bodźce celowo zaprogramowane przez ludzi
po to, aby wyelimino­wać aspoÅ‚eczne zachowanie, nazywamy je wzmocnie­niami
negatywnymi.
Nie ulega wątpliwości, że wraz z rozwojem cywilizacji bodźce te, zwane karami,
od­grywajÄ… wiÄ™kszÄ… rolÄ™ niż bodźce naturalne.
Zgodnie z tą koncepcją, zachowanie człowieka jest tym bardziej wolne, im mniej
znajduje się w jego środowisku bodźców niepożądanych, im rzadziej styka się z
niekorzystnymi stanami rzeczy. JeÅ›li ro­botnik pracuje w wysokich
temperaturach, jeÅ›li jego każda pomyÅ‚ka stwarza poważne zagrożenie fizycz­ne,
to jego wolność jest drastycznie ograniczona. Podobnie nie można nazwać wolnym
zachowania ucznia, który jest karany za każde wykroczenie, który staje się
ofiarÄ… zbyt sztywnej organizacji szko­Å‚y. Można by powiedzieć, że wo1ność wiąże
siÄ™ przede wszystkim z brakiem w oto­czeniu wzmocnieÅ„ negatywnych. Rezygnacja z
różnorodnych form sterowania punitywnego stwarza korzystne warunki do rozwoju
wolności człowieka.
Ludzie nie uciekajÄ… od wolnoÅ›ci, raczej o niÄ… wal­czÄ…. Różne sÄ… metody tej
walki. CzÄ™sto polega ona na eliminacji bodźców i zdarzeÅ„ awersyjnych. DziÄ™­ki
rozwojowi techniki udało się ograniczyć powodzie czy zmniejszyć
niebezpieczeństwo pożarów. Osiągnięcia medycyny pozwoliły zapobiec wielu
chorobom i epidemiom. Stanowcza postawa pedagogów i psy­chologów spowodowaÅ‚a
wyeliminowanie ze szkoły kar fizycznych.
Ludzie nie zawsze atakujÄ… bodźce awersyjne, rów­nie czÄ™sto ich unikajÄ…. Jak
stwierdziłem w poprzednim rozdziale, uczniowie opuszczają szkołę, w której kara
jest podstawowym narzędziem wychowawczym; pracownicy unikają instytucji, w
której dominują bodźce awersyjne.
Wyniki walki o tak rozumianą wolność nie są zbyt pocieszające. Z jednej strony
udaÅ‚o siÄ™ czÅ‚owie­kowi uwolnić od wielu zdarzeÅ„ niepożądanych, z drugiej strony
jednak powstały nowe źródła zagrożeń, takich jak wojna nuklearna,
zanieczyszcze­nie Å›rodowiska czy przeludnienie; opracowano wy­rafinowane metody
przymusu administracyjnego. Wolność definiowana jako uwolnienie człowieka od
kontroli negatywnej i kar jest w dalszym ciÄ…gu wielkim problemem jednostki.
2. Koncepcja godności
Wiąże się ona z istnieniem w środowisku zewnętrznym pewnej kategorii wzmocnień
pozytywnych, które można nazwać bodźcami moralnymi; chodzi tu przede wszystkim
o takie bodźce, jak uznanie i podziw. Jeśli nauczyciel, który opracował nowe
metody nauczania i lekarz, który ocaliÅ‚ życie pacjenta, zy­skujÄ… uznanie
spoÅ‚eczne, to fakt ten Å›wiadczy o war­toÅ›ci ich osiÄ…gnięć; jest on
"wskaźnikiem" godnoÅ›ci. O ile wolność byÅ‚a rozumiana jako uwolnienie za­chowaÅ„
człowieka od czegoś (to znaczy wzmocnień negatywnych), o tyle godność jest
prawem do cze­goÅ› (to znaczy wzmocnieÅ„ pozytywnych).
Wynika z tego, że - wbrew zwolennikom koncepcji człowieka autonomicznego -
godność może być zabezpieczona jedynie w sytuacji, w której sto­suje siÄ™
różnorodne formy sterowania pozytywnego; zatem kontrola ludzkich zachowań za
pomocÄ… bodź­ców moralnych nie tylko nie przeczy godnoÅ›ci, ale wÅ‚aÅ›nie dziÄ™ki
niej życie czÅ‚owieka staje siÄ™ war­toÅ›ciowe.
Tak rozumiana godność może być przedmiotem badań naukowych, podobnie jak każda
reakcja człowieka. Behawioryści sformułowali kilka praw dotyczących godności.
Jedno z nich gÅ‚osi, że wiel­kość uznania spoÅ‚ecznego, które wiÄ…­Å¼e siÄ™ z
godnoÅ›ciÄ…, jest odwrotnie pro­porcjonalna do znajomoÅ›ci rzeczywi­stych przyczyn
zachowania. Im mniej wiemy, dlaczego czÅ‚owiek dziaÅ‚a, tym wyższÄ… war­tość
przypisujemy jego aktywności. Ujmując to w terminach obiegowych, można
powiedzieć, że im gorzej poznaliśmy "motywy działania" człowieka, tym wyżej
oceniamy jego osiągnięcia. Przyjmijmy, że nauczyciel z dużym wysiłkiem
wprowadza do szkoÅ‚y nowe metody dydaktyczne, takie jak naucza­nie programowane.
Jeśli orientujemy się, że wykonuje on tę pracę, po to, aby poprawić swoją
sytuacjÄ™ materialnÄ… lub uzyskać awans na kierownicze stano­wisko, to jego
działalność cenimy niżej niż wtedy, gdy dokładnie nie wiemy, dlaczego wprowadza
on innowacje pedagogiczne; przypuszczamy, że kieruje się on jakimiś wyższymi
celami. Podobnie aktor czy dziennikarz, który pracuje po to, aby zdobyć
pie­niÄ…dze czy sÅ‚awÄ™, zyskuje niższe uznanie spoÅ‚eczne niż wtedy, gdy nie znamy
przyczyn ich zachowaÅ„ i wydaje siÄ™ nam, że ich dziaÅ‚ania sÄ… "bezintere­sowne".
Hipoteza o relacji istniejÄ…cej miÄ™dzy god­noÅ›ciÄ… a wiedzÄ…, o czynnikach, które
sterujÄ… zacho­waniem, wydaje siÄ™ nader interesujÄ…ca. Wymaga ona . jednak
dalszych badań empirycznych.
Wbrew pozorom zabezpieczenie godnoÅ›ci w cza­sach szybkiego postÄ™pu techniki,
ekonomii, medy­cyny i socjologii staje siÄ™ wyjÄ…tkowo trudne. OsiÄ…­gniÄ™cia
ludzkości często redukują szansę zdobycia uznania i podziwu. Praca przy
zautomatyzowanej taśmie produkcyjnej daje mniej możliwości wybicia się niż
praca rzemieślniczą; ta pierwsza bowiem nie wymaga ani siły Herkulesa, ani
pomysÅ‚owoÅ›ci arty­sty. W takich warunkach trudno zdobyć wiÄ™ksze uznanie.
Podobnie pilot nowoczesnego zdalnie ste­rowanego odrzutowca ma mniejsze szanse
wykaza­nia swoich umiejÄ™tnoÅ›ci, odwagi i dojrzaÅ‚oÅ›ci emo­cjonalnej niż jego
poprzednik z Nocnego Lotu Saint ­Exupery'ego. Rozwój techniki i nauki w wielu
przy­padkach redukuje wartość zachowania czÅ‚owieka, a przynajmniej nie pozwala
jej się ujawnić.
We współczesnych czasach między tak rozumianą wolnością a godnością powstaje
często konflikt, który jest trudny do rozwiązania. Walcząc o wolność ludzie
eliminujÄ… ze Å›rodowiska bodźce awersyjne, takie wykonywania dziaÅ‚aÅ„, w któ­rych
człowiek mógłby zyskać uznanie, w których pokazałby swoją rzeczywistą wartość.
Godność jest atrybutem szczególnie trudno osiągalnym. "W tym konflikcie -
napisaÅ‚ Skinner - wolność z re­guÅ‚y bierze górÄ™ nad godnoÅ›ciÄ…." okresie
burzli­wego rozwoju cywilizacji naukowo-technicznej za­bezpieczenie godnoÅ›ci
człowieka staje się sprawą o największej doniosłości.
Walka o ludzką godność jest walką o środowisko, w którym występować będą
wzmocnienia pozytyw­ne, w których uznanie, szacunek i podziw dla za­chowania
czÅ‚owieka stanie siÄ™ zjawiskiem powszech­nym.
WÅ‚Ä…czenie do portretu behawiorystycznego pojęć fi­lozoficznych, takich jak
wolność i godność człowieka jest krokiem, który w dużym stopniu zmienia
po­toczne wyobrażenia o psychologii S - R. PojÄ™cia te zostaÅ‚y na nowo
zdefiniowane. Wolność i godność nie są stanami świadomości, lecz cechami
zachowa­nia i Å›rodowiska; eliminacja sterowania negatywne­go i rozwój
różnorodnych metod sterowania pozy­tywnego nadaje życiu czÅ‚owieka wymiary
wolności i godności. Zatem nie tyle brak wszelkiej kontroli, ile odrzucenie
jedynie negatywnej kontroli powodu­je, że dziaÅ‚anie jednostki staje siÄ™
wartościowe.
Trudno jest mi ocenić tÄ™ koncepcjÄ™. Jako psycho­log eksperymentalny bardzo
rzadko stykaÅ‚em siÄ™ z pojÄ™ciem godnoÅ›ci i wolnoÅ›ci. Literatura filozo­ficzna,
etyczna czy pedagogiczna poświęcona temu tematowi jest mi w zasadzie nie znana.
Z braku kompetencji ograniczÄ™ siÄ™ do kilku uwag krytycz­nych.
PrzyjÄ™cie poglÄ…dów Skinnera prowadzi do fatal­nych konsekwencji, których nie
można uniknąć. Skoro wolność i godność sÄ… definiowane w termi­nach zewnÄ™trznego
wzmocnienia, to nie są one atrybutami osobowości człowieka; nie są one również
- ujmujÄ…c sprawÄ™ radykalnie - cechami za­chowania, lecz parametrami Å›rodowiska
fizycznego i społecznego. Zgodnie z tym, to nie człowiek jest wolny, ale
jedynie świat, w którym działa. Podobnie godność nie jest stanem umysłu, lecz
formą opisu otoczenia, w którym znajdują się bodźce zwane w wzmocnieniami
pozytywnymi. Skinner ode­braÅ‚ jednostce jej atrybuty - wolność oraz godność i
przypisaÅ‚ je Å›rodowisku zewnÄ™trznemu. CzÅ‚owiek behawio­rystyczny żyje wiÄ™c poza
wolnością i godnością. Jest to bardzo mechanistyczne spojrzenie na ludzi.
Wy­daje mi siÄ™ ono nie do przyjÄ™cia.
Rozważania te prowadzą do klarownej konkluzji;: Skinnera koncepcja wolności i
godnoÅ›ci jest w wy­sokim stopniu kontrowersyjna i nie sÄ…dzÄ™, aby byÅ‚a ona
znaczącym osiągnięciem naukowym.