"Kordian". Diagnoza przyczyn klêski powstania listopadowego.





W "Kordianie" SÂÅ‚owacki formuÂÅ‚uje sÂÄ…dy na temat przyczyn klêski powstania. Do marca 1831 r. SÂÅ‚owacki mieszkaÂÅ‚ w Warszawie. Pierwsze dni powstania pokazaÂÅ‚y, Âże spiskowcy nie byli przygotowani do jego prowadzenia, nie stworzyli nowego programu politycznego. Sytuacjê takÂÄ… wykorzystaÂÅ‚ obóz arystokratyczno - szlachecki tworzÂÄ…c rzÂÄ…d z Czartoryskim na czele, dowództwo oddajÂÄ…c ChÂÅ‚opickiemu, póŸniej Skrzyneckiemu, a nastêpnie Krukowieckiemu. Tak wiêc kierownictwo powstania objêli ludzie wyznajÂÄ…cy ideologiê ugody wobec cara, przeciw reformom spoÂÅ‚ecznym.

"Przygotowanie" jest pierwszÂÄ… próbÂÄ… bezpoÅ“redniej oceny wspóÂÅ‚czesnoÅ“ci. ZÂÅ‚e moce biorÂÄ… udziaÂÅ‚ w przygotowaniach tego wydarzenia. W "Przygotowaniu" waÂżÂÄ… siê dzieje nadchodzÂÄ…cej epoki: oto noc sylwestrowa, po której rozpocznie siê nowe, dziewiêtnaste stulecie. Moment niezwykÂÅ‚y i niezwykÂÅ‚e sÂÄ… postacie, manewrujÂÄ…ce historiÂÄ…: szatani, którzy gdzieÅ“ w górach Karpackich nakreÅ“lajÂÄ… dzieje nadchodzÂÄ…cego stulecia.

Dlaczego o przyszÂÅ‚oÅ“ci majÂÄ… decydowaÃÅš szatani? SÂÅ‚owacki siêgnÂÄ…ÂÅ‚ tu do biblijnej tradycji, która ukazuje ich jako zbuntowanych anioÂłów. Szatani plÂÄ…czÂÄ… drogi wytyczonego przez Boga porzÂÄ…dku. Narzêdziem w ich rêkach stajÂÄ… siê ludzie, którzy, gnani wolÂÄ… czynu, nie troszczÂÄ… siê o to, czy ich dziaÂÅ‚ania sÂÄ… zgodne z wolÂÄ… Boga. WedÂÅ‚ug SÂÅ‚owackiego na tym miêdzy innymi polega tragizm historii: nigdy nie wiadomo, czy bunt czÂÅ‚owieka nie byÂÅ‚ inspirowany przez siÂÅ‚y szataÃÄ…skie.

W "Przygotowaniu" szatani tworzÂÄ… polskÂÄ… historiê: warzÂÄ… w platynowym kotle tajemniczÂÄ… mieszaninê, z której wyÂÅ‚aniajÂÄ… siê kolejno póŸniejsi przywódcy powstania:

Czartoryski - oceniony niepochlebnie jako czÂÅ‚owiek przesadnie ostroÂżny, zmienny i pyszny z racji swego arystokratycznego pochodzenia ("stara twarz", "ochrzcijmy imieniem czarta"). Polityk ugodowy wobec caratu.

Piotr Skrzynecki - jego cechy to powolnoÅ“ÃÅš, tendencja do przewlekania spraw, odkÂÅ‚adania decyzji, cofania siê i czekania ("do skrzyni miejskiej zniesie planów trupy"). Nieudolny strateg.

GeneraÂÅ‚ Krukowiecki - okreÅ“lony nawet mianem zdrajcy, czÂÅ‚owiek, który podpisaÂÅ‚ akt kapitulacji Warszawy we wrzeÅ“niu 1831 r. ("Twarz ma okropnej poczwary, przez pierÅ“ jeneralska wstêga", "wyleci jak kruk" ).

Józef ChÂÅ‚opicki - wbrew nazwisku niechêtny wobec chÂÅ‚opów i niÂższych warstw, nie umiejÂÄ…cy walczyÃÅš, wiecznie kreÅ“lÂÄ…cy plany ("stary", "nie do boju, nie do trudu", "sprzeczne z naturÂÄ… nazwisko, nazwijmy od sÂÅ‚owa ludu, kmieciów czyli nêdznych chÂÅ‚opców"). Stary konserwatysta, baÂÅ‚ siê, aby powstanie nie przerodziÂÅ‚o siê w rewolucjê spoÂÅ‚ecznÂÄ….

Julian Niemcewicz - wychodzi w tej wizji jako konserwatywny starzec ÂżyjÂÄ…cy wspomnieniami, zapatrzony w przeszÂÅ‚oÅ“ÃÅš poeta, rycerz, starzec ("starzec, jak skowronek, zastygÂÅ‚y, pod wspomnieÃÄ… bryÂÅ‚ÂÄ…, na póÂÅ‚ zastygÂÅ‚ÂÄ…, przegniÂÅ‚ÂÄ…"). Czynny dziaÂÅ‚acz Stronnictwa Postêpowego. Nadmierny radykalista, nie lubiany przez SÂÅ‚owackiego.

Joachim Lelewel - blady mol ksiÂÄ…Âżkowy, historyk, miÂÅ‚oÅ“nik staroÂżytnoÅ“ci, posiadajÂÄ…cy wielkÂÄ… wiedzê, niezdecydowany, o chwiejnych poglÂÄ…dach, zajêty wyÂÅ‚ÂÄ…cznie problemami rodzinnymi ("postaÃÅš blada" , "na dwóch krzywych nogach siê chwieje").

ÂÅ»aden z przywódców nie otrzymuje pozytywnej oceny. Lecz to nie koniec rozwaÂżaÃÄ… o powstaniu. Akt III - "Spisek koronacyjny". Celem spisku jest zamach na cara. Czyn ten moÂżemy rozwaÂżaÃÅš jako "zawoalowany" temat powstania. SpoÂÅ‚eczeÃÄ…stwo jest w tej sprawie podzielone. Jedynie mÂÅ‚odzi oficerowie pragnÂÄ… walki, prezentujÂÄ… patriotyzm i nienawiÅ“ÃÅš do wroga. Kler jest zachowawczy - proponuje cierpiêtniczÂÄ… ideologiê i modÂÅ‚y jako sposób dziaÂÅ‚ania. Lud, reprezentowany przez ÂżoÂÅ‚nierza starca, nieznajomego - stanowi z kolei grupê, która nienawidzi cara i pragnie powstania, lecz potrzebuje przywódców. Wynik gÂÅ‚osowania, które ma przesÂÄ…dziÃÅš o zamachu wypada negatywnie (piêÃÅš do stu piêÃÅšdziesiêciu). Kordian sam wiêc wyrusza by zabiÃÅš tyrana, lecz ponosi klêskê. MoÂżemy zatem odczytaÃÅš w dramacie caÂÅ‚y przebieg powstania:

1. Przygotowanie (przywódcy i rozmowy spiskowe).

2. PodziaÂÅ‚ gÂÅ‚osów i poglÂÄ…dów wÅ“ród spoÂÅ‚eczeÃÄ…stwa.

3. SzaleÃÄ…czy, niepewny, jednostkowy atak (zamach Kordiana).

4. Klêska (poraÂżka Kordiana i caÂÅ‚ej koncepcji).

Wniosek: SÂÅ‚owacki najwyraŸniej wystawia zrywowi, jakim byÂÅ‚o powstanie listopadowe, negatywnÂÄ… notê. Lecz - uwaga! - krytykuje przywódców i podziaÂÅ‚ spoÂÅ‚eczeÃÄ…stwa, ukazuje bezsens dziaÂÅ‚aÃÄ… jednostkowych i Ÿle obliczonych, nie sam czyn patriotyczny. Patriotyzm mÂÅ‚odych, ich pragnienie wolnoÅ“ci jest tu oceniane jako bardzo wartoÅ“ciowe i szybciej wyczytamy rozgoryczenie z powodu, iÂż taki entuzjazm zostaÂÅ‚ zmarnowany, niÂż krytykê dziaÂÅ‚aÃÄ… mÂÅ‚odej, powstaÃÄ…czej szlachty.

Celem "Przygotowania" byÂÅ‚o jednak nie tylko wyszydzenie tych postaci, obarczenie ich odpowiedzialnoÅ“ciÂÄ… za klêskê. SzÂÅ‚o o Polskê. "Ten naród siê podniesie, zwyciêÂży i zginie", przepowiada szatan. Przepowiednia siê speÂÅ‚ni - bo podniosÂÅ‚o siê i "zginêÂÅ‚o" powstanie listopadowe. Drugi szatan dodaje przepowiedniê zmartwychwstania Polski. SÂÅ‚owacki zapowiadajÂÄ…c zmartwychwstanie ojczyzny opowiadaÂÅ‚ siê za walkÂÄ…, choÃÅšby miaÂÅ‚a prowadziÃÅš przez klêski. Jest w "Kordianie", a takÂże w póŸniejszych dzieÂÅ‚ach SÂÅ‚owackiego, duma z nieustraszonoÅ“ci Polaków, z ich niepohamowanego, nawet z pominiêciem woli Boga, dÂÄ…Âżenia do wolnoÅ“ci.

Obraz historii ukazany w "Przygotowaniu" jest pesymistyczny. Poeta byÂÅ‚ Å“wiadkiem zerwania siê Polaków do walki o wolnoÅ“ÃÅš w 1830 roku i wiedziaÂÅ‚, jak siê ta walka skoÃÄ…czyÂÅ‚a: upadkiem powstania, triumfem rosyjskiego imperium. Los zamiast zwyciêstwa dÂÄ…ÂÅ‚ Polakom upokorzenie klêski. MiaÂÅ‚ SÂÅ‚owacki powody, by z perspektywy kilku lat widzieÃÅš historiê jako splot szataÃÄ…skich intryg.