Żagary: program, grupa przedstawiciele, pismo. (na podstawie: Słownika literatury
polskiej XX wieku. Pod red. J. Sławińskiego. Wrocław 1995).
♪ Żagary – grupa literacka i tytuł czasopisma. „Żagary” w dialekcie wileńskim oznaczają
cienkie żerdzie, suche, długie, patyk, chrust. Za pomysłodawcę tej nazwy uważa się T.
Bujnickiego, chociaż Miłosz wyraził przekonanie, że to on wymyślił.
Historia pisma splata się z historią grupy, ale moment powstania grupy jest wcześniejszy od
ukazania się I nr pisma, co nastąpiło w 1931r.
♪ Dzieje pisma: 1931-1934 są dosyć skomplikowane ze względu na zmianę mecenasów, co
łączyło się z przyjęciem nowego tytułu jak też ze stopniem samodzielności organu grupy;
♪ Wyróżnia się 3 fazy rozwoju pisma: 2 pierwsze fazy – pismo ukazuje się jako dodatek do
dzienników, faza 3 – pismo jest samodzielnym wydawnictwem, powstaje własnym sumptem
żagarystów i ich sympatyków.
FAZA I: 1931-1032 – „Ż.” ukazują się jako bezpłatny, czterokolumnowy dodatek do
wileńskiego dziennika „Słowo”, z podtytułem: „Miesięcznik idącego Wilna poświęcony
sztuce”. Redaktorami (wybrani przez losowanie:) byli początkowo Bujnicki i Gołubiew,
potem Bujnicki z Jedrychowskim, jeszcze potem J. Zagórski. W tej fazie ukazało się 8 nr.
pisma.
FAZA II: MAJ-GRUDZIEŃ 1932 – (wskutek nieporozumień żagaryści – wydawca „Słowa”)
organ grupy ukazuje się w postaci dodatku do dziennika „Kurier Wileński”, zmieniono nazwę
na „Piony” (przyczyny prawne), z podtytułem: „Miesięcznik żagarystów”; red. : Dembiński,
Zagórski, Jędrychowski. Powstaje 5 nr. Jednak zmiana tytułu nie maiła tylko charakteru
formalnego: Jędrychowski - „Żagary” to żagwie, żar, młodzieńcza romantyka. „Piony” to
matematyka, konstrukcja, supremacja ekonomii, socjologii, polityki”.
FAZA III 1933-1934 – „Żagary” powracają do pierwotnego tytułu, ukazują się samodzielnie,
format gazetowy; podtytuł: „Pismo literackie”. Był to wynik połączenia dawnych „Żagarów”
ze „Smugą” , która skupiała inną część literacką „młodego Wilna” (ze „Smugi” przeszli do
„Ż.”: Kotlicki i Mikułko); zespół redakcyjny: Bujnicki, Dembiński, Masliński, Miłosz,
Mikułko, Putrament, Zagórski. Powstały 4 nr. w tym ostatni – podwójny.
„Żagary” (wersja I, II) oraz „Smuga” prezentowały twórczość lit. członków grupy (poezja,
proza, satyra), publikacje o charakterze programowym, poświęcały uwagę lit. litewskiej i
białoruskiej, podejmowały tematykę lokalną np. atakowały zaściankowość.
Za kontynuację „Żagarów” można uznać Kolumnę literacką, która ukazywała się od 1934 w
„Kurierze Wileńskim”.
♪ Grupa Żagary przechodziła przez 3 fazy: WSTĘPNĄ, PODSTAWOWĄ, SCHYŁKOWĄ.
Środkowa część pokrywała się z czasem wychodzenia czasopism grupowych oraz z trwaniem
wspólnoty akademickiej. Grupa powstała na gruncie przygotowanym przez koła naukowe i
stowarzyszenia: Klub Intelektualistów, Klub Włóczęgów, Sekcja Twórczości Oryginalnej
(STO). Początek Żagarów: 1931 – wieczór poetycki pt. Najmłodsze Wilno literackie z
udziałem : Bujnickiego, Miłosza, Hałaburdy, Zagórskiego. Przemówienie programowe
wygłosił Jędrychowski. Po tym wieczorze na spotkaniu u Mackiewicza zapada decyzja o
powołaniu „Żagarów” jako organu grupy. Gr. stanowili poeci, ale i malarze, plastycy, ludzie
filmu i teatru. Początkowo przywódcą był Bujnicki, potem – Dembiński, który stał się
ideologiem grupy, to on sformułował koncepcję „trzeciej strony barykady” (odrzucenie
rozwiązań zarówno komunistycznych jak i faszystowskich).
♪ Żagary – od grupy literackiej ewoluowały ku grupie o wyraźnym profilu ideowym. To
powoduje pierwszy kryzys i odejście Mackiewicza. Ok. 1933 literackie skrzydło Z. zaczęło
się oddzielać od skrzydła politycznego. Zwłaszcza Dembiński i Jędrychowski – angażują się
1
w działalność ruchu komunistycznego. Zmiany osobowe – w wyniku połączenia ze „Smugą”
dołączają: Kotlicki i Mikułka, odchodzi Hałaburda, dołączają się nowe roczniki –
Rymkiewicz. 1934 r. – zawieszenie działalności pisma „Żagary” odtąd grupa traci spoistość,
odtąd można mówić o jej stopniowym rozkładzie. Rozprasza się grupa na część „wileńską” i
„w-wską” (Miłosz, Zagórski, Dembiński), wybuchają polemiki np. Miłosza z „polityczną:
częścią Żagarów.
♪ Grupowych charakter gr. podkreślało: (styl mam dziś zabójczy):
-
własne pismo z jego wypowiedziami programowym i dziełami: polemicznym i
recenzyjnym
-
książkowe publikacje jej członków, które w recenzjach nazywano publikacjami:
„grupy wileńskiej” i rozpatrywano je często jako wyraz „zbiorowej poetyki” (1933 –
Bujnicki Po omacku, Miłosz Poemat o czasie zastygłym, Zagórski Ostrze mostu);
kolejne książki wpisywał się w pewną całość (tytuł recenzji Putramenta tomu
Bujnickiego brzmiał: Ósma książka żagarystów)
♪ Żagaryści dążyli do zbudowania programu nie tylko lit., artyst., lecz programu
obejmującego wszystkie dziedziny życia – zakładającego przebudowę podstaw ustrojowych
państwa i społeczeństwa – Dembiński Defilada umarłych bogów, Podnosimy kurtynę.
(krytyka ustroju kapitalistycznego; koncepcje D. To: heroizm pracy, dyscyplina moralna,
kolektywność działania, uspołecznienie wielkich majątków i środków produkcji) –
♪ Program ten uzupełniony przez Jędrychowskiego stanie się podstawą działania grupy;
częścią tego programu była również wizja nowej kultury, którą dopiero należy tworzyć.
Sztuka i lit. miały stanowić narzędzia przebudowy świadomości jednostki i społeczeństwa,
zostały więc podporządkowane celom nadrzędnym, a nie immanentnym. Program lit.
Żagarów zawiera się w : szkicach Miłosza ( Bulion z gwoździ), Zagórskiego ( Radion sam
pierze), Jędrychowskiego ( Jednostka i kolektyw w sztuce) – w których lit. i sztuka były
traktowane funkcjonalnie, instrumentalnie. Sztuka służy do hodowli ludzi – Miłosz.
♪ Ideowy oraz artyst. i lit. charakter programu Żagarów wyodrębnił tę grupę spośród innych
ugrupowań; radykalizm poglądów społ.-polit. Oraz opozycja wobec ówczesnej rzeczywistości
odróżniała ją od Skamandra, Kwadrygi (uważali poezję tych grup za przestarzałą artyst.),
najbliżej mi do Awangardy K. (Ż. bliskie były idee ładu, konstrukcji, lecz nie godzili się na
prymat założeń artyst. co m.in. polegało na utożsamieniu języka lit. z metaforą, ostrym
przeciwstawianiu poezji –prozie; odrzucali tez hasła pseudonimowania i „wstydu uczuć”. W
miejsce ekwiwalentu pojawia się u ż. Konkret, w miejsce pseudonimowania i poezji pięknych
zdań uprawiano lirykę mówienia wprost (zbliżając się niekiedy do prozy). Zasady wiersza nie
zostały – jak u Peipera – wywiedzione ze struktury społecznej - to wiersze miały tę strukturę
społeczną zmieniać. Obcy jest ż. Optymizm cywilizacyjny, nieufność wobec rzeczywistości,
przekonanie o kryzysie dotychczasowych form ustrojowych – idei oraz wszelkich wartości
wiązały się z katastroficznym widzeniem i odczuwaniem świata1. Poezji żagarystów z okresu
wspólnoty grupowej nie da się jednak sprowadzić do katastrofizmu, gdyż była ona zapisem
również innych doświadczeń hist. i egzystencjalnych. Sam katastrofizm zbliża Ż. do
Awangardy Lubelskiej (współpraca).
♪ Poezja i poetyka Ż. ulegały widocznej ewolucji. Okres wspólnoty gr.: twórczość stanowiąca
diagnozę rzeczywistości, radykalna i krytyczna wobec świata. W tej fazie ż. sięgają po
niepoetyckie środki wyrazu: komunikat prasowy, notatka kronikarska, ogłoszenie i tytuł
gazety; posługują się chwytami reportersko-publicystycznymi. Z czasem opis realnych
katastrof ustępuje wyobrażeniowym ujęciom katastrofy, o charakterze apokaliptycznym, o
1 Postawa ta miała swoje źródło w sformułowanych już wcześniejszych diagnozach rzeczywistości –
Witkiewicz, Zdziechowski, Znaniecki). Katastroficzne pojmowanie rzeczywistości nie musiało oznaczać
krańcowego pesymizmu. W zależności od przyjmowanej koncepcji czas – kulistego lub linearnego- można było
po katastrofie oczekiwać odrodzenia się świata.
W innym znaczeniu termin „katastrofizmu ocalającego” wprowadził J. Kryszak.
2
wymiarach kosmicznych. W miejsce historii wchodzi natura, zamiast fizyki – metafizyka.
Struktury kosmosu i procesy w nim zachodzące to sprawy o znaczeniu centralnym dla
interpretacji twórczości Miłosza, Rymkiewicza i Zagórskiego (K. Dybciak). Jest to kosmos w
stanie rozkładu, zniszczenia, ulegający cofnięciu do form pierwotnych. Napięcie między
historią a naturą oraz rzeczywistością realną i mistyczną ma odpowiednik w „stylu rozbitym”,
w późniejszym okresie dominuje zaś „poemat misteryjny” .Elementy baśniowe, mistyczne i
wizyjne nasilające się przed 1939 r. wzbogacały się inspiracje romantyczne (Miłosz
nawiązuje do Mickiewicza). Oprócz romantycznych i symbolicznych źródeł na twórczość ż.
oddziaływała też tradycja klasycystyczna (Bujnicki, Miłosz, Zagórski, Putrament) co
prowadziło do tworzenia poezji kulturowej oraz do podjęcia form takich jak: oda, hymn, list
poetycki, liryka opisowa).
♪ Rozbieżność dróg ż. ujawniła się ostro po 1939 (Miłosz – Putrament). Miłosz wielokrotnie
zaprzeczał swej poetyckiej młodości, ale to z niej właśnie wyrastał i do jej doświadczeń
nawiązywał . Przyznana mu nagroda Nobla rzuca blasku i na całą grupę „idące Wilno”.
Żagary wpłynęły na: Baczyńskiego, Gajcego, Herberta, oraz na kształtowanie się
późniejszych tendencji neoklasycystycznych w poezji l. 60.
3