KATEGORIE GRAMATYCZNE POLSZCZYZNY
WERBALNE
TRYB
CZAS
OSOBA
ASPEKT
STRONA
AD. 1
TRYB – jest kategorią fleksyjną czasownika, prymarnie semantyczną, służącą do wyrażania modalności. Modalność to informacja o ustosunkowaniu nadawcy do treści jego wypowiedzi przekazana językowo. Nadawca może:
●
stwierdzać fakt;
●
oceniać prawdziwość lub prawdopodobieństwo zdarzenia ( Podobno studenci wyjechali do Poznania);
●
wyrażać życzenie ( Chciałabym, żeby studenci wyjechali do Poznania);
●
domagać się odpowiedzi;
●
przekazywać swój stosunek uczuciowy;
Tryb:
a) rozkazujący – służy do wyrażania intencji mówiącego, aby słuchacz doprowadził do zaistnienia wyrażonej przez zdanie sytuacji. W zdaniach niezaprzeczonych używa się zwykle czasowników dokonanych ( Przynieś mi wody). Natomiast w zdaniach zaprzeczonych używa się zwykle czasowników niedokonanych ( Nie przynoś mi wody). Syntetyczne formy trybu rozkazującego np.
Czytaj, czytajmy, czytajcie charakteryzują się tożsamością adresata wypowiedzi i adresata wyrażonego w niej polecenia lub prośby. Analityczne funkcje trybu rozkazującego ( Niech czyta) zazwyczaj tej właściwości nie mają. Wyjątek stanowią zdania z podmiotem: pan, pani, państwo.
Pierwsza osoba jest rzadko używana ( Niech skonam).
b) warunkowy – służy wyrażaniu przypuszczeń. Mówi, że opisywane w zdaniu sytuacje istnieją, informuje o możliwości zaistnienia sytuacji. Wyraża również sytuację hipotetyczną, o której mówiący wie, że nie zaistniała ( Byłby przyszedł... ). Formy typu przyszedłby nie zawierają informacji o niezrealizowaniu owej hipotetycznej czynności (formy trybu przypuszczającego potencjalnego). Tryb warunkowy potencjalny jest wyrażany za pomocą funkcji nieprzeszłych, natomiast tryb warunkowy nierzeczywisty za pomocą form przeszłych. Użycie sekundarne trybu warunkowego:
−
uprzejma prośba;
złagodzone polecenie lub propozycja;
c) orzekający – podstawową funkcją jest użycie go w zdaniach asertorycznych (w stwierdzeniach stanów pewnych, sytuacji pozajęzykowych). Używając zdania w trybie orzekającym, nadawca bez ograniczeń bierze na siebie odpowiedzialność za ich prawdziwość ( Woda wykipi za pięć minut).
Jako nienacechowany, tryb orzekający może być użyty w funkcjach spełnianych przez tryby nacechowane ( Pan podpisze tutaj Panie dyrektorze).
AD. 2
CZAS – jest kategorią fleksyjną czasowników prymarnie semantycznych. Zdarza się, że jest kategorią składniową, syntaktycznie zależną. Niektóre spójniki ( żeby, obyś) wymagają czasownika w czasie przeszłym ( Lepiej, żeby nikt nas nie słyszał). Semantyczną funkcją kategorii czasu jest temporalizacja (określenie czasu, w którym zaszło, zajdzie lub zachodzi zdarzenie, o którym mowa).
TEMPORALIZACJA
BEZWZGLĘDNA:
WZGLĘDNA
●
zdarzenie, o którym mówimy może być
●
zdarzenie, o którym mówimy może być
odniesione do pewnego momentu w
odniesione do innego zdarzenia;
rzeczywistości pozajęzykowej (np. Do
chwili mówienia);
●
można wyrażać za pomocą:
- kategorii czasu ( Ala wiedziała, że Olek
studiuje/ Ala wiedziała, że Olek będzie
studiował);
- kategorii aspektu ( Ala wiedziała, że
Olek studiuje/ Ala wiedziała, że Olek
odbył studia);
- imiesłowów przysłówkowych ( Szedł
rozglądając się dookoła);
- spójników ( zanim, dopóki, podczas,
gdy);
- przysłówków i partykuł ( potem,
poprzednio, wtedy, już, jeszcze, właśnie); Niektóre zdarzenia nie są związane z innymi zdarzeniami, w związku z czym wyróżniamy czas aktualny, w którym odbywa się zdarzenie określany przez wskazanie momentu lub okresu. Czas nieaktualny to czas, w którym odbywa się zdarzenie nie związane z żadnymi innymi zdarzeniami (coś się powtarza lub trwa wiecznie).
PRYMARNE FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH CZASÓW GRAMATYCZNYCH
teraźniejszy – służy
przeszły i przyszły - określają
zaprzeszły – służy
temporalizacji bezwzględnej; zdarzenie jako odpowiednio temporalizacji względnej;
wcześniejsze lub późniejsze od
innego zdarzenia (temporalizuje je
względem jego);
SEKUNDARNE FUNKCJE POSZCZEGÓLNYCH CZASÓW GRAMATYCZNYCH
CZAS
teraźniejszy:
przeszły i przyszły:
zaprzeszły:
●
wskazuje zdarzenia
●
czas przyszły prosty
powtarzające się;
wskazuje:
●
zdarzenia i sytuacje
- zdarzenia
pozaczasowe;
powtarzające się;
●
zdarzenia oczekujące w
- zdarzenia
bliskiej przyszłości;
ponadczasowe;
●
zdarzenia minione,
- zdarzenia minione
uobecnione w chwili
ponadczasowe;
mówienia;
●
czas przyszły prosty i
przyszły złożony –
bywają używane formy
trybu rozkazującego;
●
czas przeszły, którego
wymagają niektóre
spójniki lub partykuły
może odnosić się nie do
zdarzeń lub sytuacji
uprzednich wobec
chwili, w której (lub o
której) mówi nadawca
lecz do zdarzeń
późniejszych ( Niechby
szybko skończyli/
Byleśmy tylko zdążyli);
OSOBA – jest kategorią fleksyjną, prymarnie składniową i uzależnioną. Jej wartość jest narzucana czasownikom przez podmiot zdania ( ja – czytam, ty – czytasz, my – czytamy... ). Pozostałe zaimki rzeczowne i wszystkie rzeczowniki narzucają czasownikowi formę 3 os. Osoba jest kategorią klasyfikacyjną zaimków rzeczownych. Kategoria osoby może pełnić funkcję semantyczną. Funkcję taką pełnią formy 1. i 2. osoby obu liczb, gdy nie towarzyszy im podmiot zaimkowy ( piszę -> rzadko ja piszę). Gdy wyżej wymienianym formom czasownika towarzyszy podmiot zaimkowy ja,
ty, my, wy, osoba jest syntaktycznie zależna od klasyfikującej formy zaimka ( My Polacy lubimy narzekać).Zdarzenia, które zawierają czas niewłaściwy (typu świta się, błyska) osoba nie jest zależna od innego składnika zdania. Wskazuje na to agensa.
Sekundarne, w szczególności nieosobowe użycie osoby to:
●
forma 2. os. Lp są nieosobowo używane w zdaniach ogólnych ( Śpieszysz się a autobus Ci ucieka);
●
forma 1. os. Lm są używane:
- nieosobowo w zdaniach mających charakter instrukcji
- funkcja trybu rozkazującego --> 1. os. Lm ( Teraz bierzmy się do roboty)
- w potencjalnych zwrotach do słuchacza ( Ooo! Widzę że odpoczywamy sobie a robota stoi)
●
formy 3. os. Lm są używane w odniesieniu do nieokreślonej zbiorowości ( Rzucił się z okna i zabił. Mówią, że to rozstrój nerwowy --> ludzie mówią);
●
formy 3. os. Lm, rodzaju nijakiego z zaimkiem nieokreślonym się są używane bezosobowo ( Powinno się jeść dużo warzyw albo Wyszłoby się na spacer); NIEOSOBOWE FORMY CZASOWNIKA
BEZOKOLICZNIK:
BEZOSOBNIK:
IMIESŁOWY
GERUNDIUM:
●
zazwyczaj jest
●
(czytano, szyto) PRZYSŁÓWKOWE:
●
forma
zależny
nigdy nie łączy
●
współczesny
zachowuje się
składniowo od
się z
( dokonawszy),
składniowo jak
formy innego
podmiotem w
obie czynności,
rzeczownik (po
czasownika lub
M. ( wybito
ta wyrażana
czasowniku
predykatywu
szybę);
imiesłowem i ta
dziedziczy
( Trzeba uciekać
wyrażana
rekcję -->
--> trzeba to
czasownikiem
rządzić krajem
predykatyw);
w zdaniu
--> gerundium
●
może pełnić
głównym
to rządzenie
funkcję członu
muszą mieć
krajem);
głównego
wspólnego
●
nie łączą się z
wypowiedzenia
agensa
podmiotem w
( Tańczyć jest
wyrażonego M.
M.
przyjemnie);
●
Na sprawcę
czynności
wskazuje
przyimek,
dopełniacz albo
biernik
uprzedzonego
czasownika;
ASPEKT – jest kategorią prymarnie semantyczną, sekundarnie może pełnić funkcję składniową i być kategorią uzależnioną. Przestać liczyć wymaga czasownika niedokonanego. Przepisać –
przepisywać, para aspektowa (czasownik dokonany i niedokonany). Różnica znaczeniowa polega na sposobie ujmowania akcji. Czasowniki niedokonane ujmują akcję jako rozciągłą w czasie i podkreślają jej trwanie ( Przepisuję notatki). Czasowniki dokonane ujmują akcję z pewnego momentu czasowego i uwydatniają jej koniec, rzadziej początek ( Przepisałem notatki).
Stosunek znaczenia sufiksu może być dwojaki:
●
czasownik niedokonany może oznaczać wielokrotne powtarzane czynności wskazanych przez czasowniki dokonane (zaszywać, przepisywać); jest to iteratywne użycie członu niedokonanego pary aspektowej;
●
czasowniki dokonane mogą oznaczać zakończenie czynności wskazanej czasownikiem niedokonanym; jest to terminatywne użycie członu niedokonanego pary aspektowej; Ale! Szczekać --> szczeknąć; dotykać --> dotknąć (wykluczone jest użycie terminatywne).
STRONA – współcześnie opozycji strony nie uważa się za kategorię fleksyjną, lecz gramatyczną o charakterze syntaktycznym (służy to sygnalizowaniu różnic diatezy). Diateza to różnica w uchierarchizowaniu argumentów predykatyw wyrażona za pomocą ???