541

Leszek Świątek*

ARCHITEKTURA NIERZECZYWISTA W PRZESTRZENI DOSTĘPU

NOT REAL ARCHITECTURE IN SPACE OF ACCESS

Tekst przedstawia ambiwalentną sytuację procesu tworzenia i interpretacji współczesnej architektury. Społeczeństwo informatyczne i sieciowe, napędzane szybko zmieniającymi się trendami artystycznymi, modą i efemerycznymi teoriami podzieliło wielowymiarową przestrzeń na niespójne, hiperrealistyczne przestrzenie dostępu. Poszukiwanie prostej, rzeczywistej architektury staje się wyzwaniem dla kolejnej, etycznej generacji architektów, inspirowanych ponadczasowymi wartościami systemów naturalnych i twórczymi siłami resiliencji.

Słowa kluczowe: wielowymiarowa przestrzeń, hiperrealność, społeczeństwo sieci, przestrzeń dostępu, architektura informacji, architektura etyczna Subjective text presents ambivalent situation in contemporary architecture creation and interpretation process. Network and information society divided multidimensional space into incoherent, hyperrealistic spaces of access, driven fast with changing artistic trends, fashions and ephemeral theories. Looking for simple, real architecture is a challenge for ethical generation of architects inspired with timeless values of natural system and executive forces of resilience.

Keywords: multidimensional space, hyperreality, network society, space of access, information architecture, ethical architecture Minęła jedna chwila w życiu świata ! Namalować czy też rzeczywistość obiektywną, bazującą na fak-ją w całej jej realności i zapomnieć o wszystkim dla tach lub modelach matematycznych. Odczuwanie niej ! Stać się tą chwilą, być czułą błoną ... dać architektury jako sztuki kształtowania przestrze-obraz tego, co widzimy, zapominając wszystko to, ni w dużej mierze opiera się na subiektywnym po-co pojawiło się przed nami...

strzeganiu rzeczywistości, wynikającym z osobistych Cezanne [1]

doświadczeń, zdolności do obserwacji, wrażliwości i percepcji zmysłowej w kolejnych wymiarach opisu-Rzeczywistość możemy zdefiniować jako „wszyst-jących przestrzeń. Czy więc architektura nierzeczy-ko co istnieje” rozróżniając jednocześnie ogląd świata wista to jedynie architektura nieistniejąca, czy też na rzeczywistość subiektywną i fenomenologiczną architektura nie wpisująca się w obecną, otaczającą

* Świątek Leszek, dr inż. arch., Politechnika Szczecińska, Wydział Budownictwa i Architektury, Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego, Zakład Projektowania Architektonicznego.

542

rzeczywistość? Czy architektura oderwana od rze-i ponadczasowym czasie [3]. Posiadanie dostępu lub czywistości staje się architekturą nierzeczywistą?

jego brak określa często ramy przestrzenne, w któ-

Szybko nasuwającym się skojarzeniem architektury rych się poruszamy. Stąd przestrzeń dostępu, jej nierzeczywistej staje się architektura cyberprzestrze-percepcja i pojmowanie może zdecydowanie się róż-

ni, w której każdego dnia spędzamy coraz więcej nić w oglądzie poszczególnych użytkowników. Miesz-naszego czasu. Z jednej strony odrywa nas to od kaniec miasta może mieć ograniczony dostęp do rzeczywistości, z drugiej umożliwia percepcję rzeczy-otwartych, naturalnych krajobrazów z jednej strony, wistości w niespotykanej wcześniej skali. Pojawia a jednocześnie wiele przestrzeni kulturowych, cha-się pojęcie przestrzeni wirtualnej jako sztucznej rze-rakterystycznych dla miasta również wydawać się mu czywistości, wygenerowanej przy użyciu technologii będą jako obce, groźne, wyalienowane. Jako posia-komputerowej w celu uzyskania efektu interaktywne-dacze kart kredytowych, właściciele wyrafinowanych go, trój- lub wielowymiarowego świata, w którym polis ubezpieczeniowych, klienci firmowych progra-obiekty dają wrażenie przestrzennej, fizycznej obec-mów lojalnościowych, abonenci sieci telekomunika-ności.

cyjnych kreujemy własne przestrzenie dostępu lub jesteśmy w nie wtłoczeni albo wmanipulowani. Po-Prowadząc rozważania o przestrzeni, należy przez kluby wakacyjne, kolekcjonowanie przebytych uwzględnić różne poziomy i skale dostępu do obiek-mil lotniczych, stowarzyszenia bywalców cyklicznych tów umieszczonych w trzech zasadniczych wymia-imprez kulturalnych czy sportowych kreujemy życie rach [2] . Problem dostępności rozpatrywać można w epoce dostępu. Możemy rozróżniać funkcjonowa-zarówno w obszarze cech fizycznych przestrzeni, jak nie obserwatorów w różnych przestrzeniach dostę-

również, w kontekście kolejnych dodawanych wymia-pu, poruszających się w odmiennym tempie spraw rów począwszy od czasoprzestrzeni, poprzez symu-codziennych, jakby na innych trajektoriach byto-lacyjne matryce wielu przestrzeni światów równo-wania. Brand rozróżnia sześć ważnych poziomów ległych. Odnosząc się do wizji rzeczywistości pre-tempa i rozmiarów w aktywnej strukturze zdolnej do zentowanej przez starożytnych Greków, przestrzeń adaptacji cywilizacji. Zaczynając od najszybszego po-opisywana była przez następujące pojęcia: somos, ziomu, są to:

psyche i pneuma. Somos opisuje cechy fizyczne,

– moda / sztuka

psyche charakteryzuje cechy mentalne (psycholo-

– gospodarka

giczne) natomiast pneuma cechy duchowe określo-

– infrastruktura

nego bytu. Dochodzimy tu do badania relacji pomię-

– rząd

dzy przestrzenią a jej odbiorcą, odnajdywaniem skali

– kultura

wrażliwości obserwatora na impulsy docierające

– przyroda [4].

z otoczenia, umiejętności ich postrzegania, zrozu-Szybko zmieniające się trendy artystycznego prze-mienia ale również dostępności.

kazu w tym architektoniczne środki wyrazu sprawiają, że mamy do czynienia z narastającym rozwarstwie-W dobie globalnej, sieciowej gospodarki świato-niem rzeczywistego odczucia piękna. W epoce re-wej pojęcie dostępność staje się sformułowaniem produkcji i klonowania sztuka dawna nie istnieje już kluczowym w naszym codziennym, cywilizowanym w taki sposób, jak niegdyś. Utraciła swój autorytet.

życiu. Następuje rozwój społeczeństwa sieciowego Jej miejsce zajął dziś język wizualny tak charaktery-

( network society) opartego na płynnej przestrzeni styczny dla społeczeństwa informatycznego [5].

543

PRZYKŁADOWE PRZESTRZENIE DOSTĘPU

Somos – przestrzeń fizyczna 3D, 4D, ×D

– przestrzeń tymczasowa / ponadczasowa

pawilony wystawowe, obiekty zabytkowe, architektura wir-tualna / rzeczywista

– przestrzeń zamknięta / otwarta

co-housing, apartamentowce, osiedla zamknięte, slumsy

– przestrzenie dla mas

igrzyska olimpijskie, wystawy EXPO, targi, festiwale, centra handlowe, komercyjne imprezy masowe,

– przestrzenie dla jednostek

kluby golfowe, muzyczne, hotele, med-club, obszary VIP

(na lotniskach), parkingi strzeżone, cyberprzestrzeń Psyche – przestrzeń mentalna

– przestrzeń kastowa

architektura bogatych, architektura ubogich, obiekty pre-

(prywatna, publiczna, wspólna)

stiżowe, powtarzalne domy katalogowe

– przestrzeń wpływów

architektura modna (trendy materiałowe, lobbing techno-logiczny), architektura ekonomiczna, architektura korpo-racyjna, reklama, architektura cyberprzestrzeni

– przestrzeń progresywna (postępowość) /

przekształcanie / zachowanie obiektów i obszarów zabyt-przestrzeń zachowawcza (konserwatyzm)

kowych;

architektura mobilna / statyczna

Pneuma – przestrzeń duchowa

– przestrzeń etyczna / nieetyczna

architektura ekologiczna, slumsy

– przestrzeń sacrum / profanum

obiekty kultu, hospicja,

– przestrzeń misyjna

biznes parki, centra sztuki, muzea

– przestrzeń ideowa

nekropolie, mauzolea

544

W takim kontekście, w jakiej mierze autentyczny zarządzane jest za pomocą technologii przekazu autorski przekaz architektoniczny w pełni dociera do informacji w czasie rzeczywistym. Innymi słowy, ma-przeciętnego odbiorcy, na ile jest on zrozumiały dla my tu sytuację, w której czas panuje nad przestrze-codziennego użytkownika przestrzeni?

nią [9].

Wydaje się, że współczesna architektura odczy-Czy mamy więc do czynienia ze sztuką organizo-tywana jest przez większość społeczeństwa głównie wania przestrzeni, z architekturą informacji dostoso-w warstwie przekazu informacyjnego. Budynki iko-waną do potrzeb społeczeństwa informatycznego?

ny, architektura miksująca style, sezonowość lanso-W takim modelu mamy do czynienia ze zróżnicowa-wanych trendów i rozwiązań materiałowych oszałaniem przestrzeni dostępu w zależności od umiejęt-mia, być może fascynuje przez chwilę, by moment ności odczytywania warstw przekazu ukrytego kodu.

później zostać przyćmionym kolejnym, brawurowym Jak zauważa Savater, ... nie chcemy więcej informa-rozwiązaniem – jakże często szumem informacyjnym cji o tym co się dzieje, lecz pragniemy wiedzieć, co w eksploatowanej przestrzeni. Mniej lub bardziej świa-posiadana informacja oznacza, jak mamy ją zinter-domie kolekcjonujemy informacje o kolejnych obiek-pretować i powiązać z tym, co już wiemy lub czego tach architektonicznych, jednakże mentalnie mamy się dowiemy, jak wpływa ona na postrzeganie przez problemy z uporządkowaniem docierającego do nas nas rzeczywistości, w której żyjemy ... [10]. Dla od-przekazu – ukrytego kodu architektonicznego (o ile biorców nie potrafiących odczytać kodu, oferowana taki kod użyty został w procesie twórczym) czy zna-architektura staje się niezrozumiała, oderwana od lezienia zasad pozwalających na hierarchizację otrzy-rzeczywistości, nierzeczywista. Tym do czego zmie-manej informacji. W społeczeństwie informacyjnym rza każde społeczeństwo, podtrzymując produkcję najbardziej poszukiwanym zasobem w gospodarce i nadprodukcję, jest próba wskrzeszenia rzeczywisto-po stronie podaży nie są ani worki zboża, ani rudy ści, która mu się wymyka [11]. Czy w poszukiwaniu żelaza, ale uwaga innych [6]. Coraz większa liczba rzeczywistej architektury, będącej zaprzeczeniem przekazów walczy o ciągle malejącą wolną przestrzeń.

architektury próżnej, hedonistycznej może być ar-Oczywistym tego rezultatem jest zmniejszanie się cza-chitektura pokorna, szczera i prosta, architektura su, który każdy z nas przeznacza na kolejną informa-etyczna? Architektura pokorna jest zapomnieniem cję [7]. Stąd uczestniczymy w procesie ciągłej licy-o sobie, chroni przed bezprawiem podkreślania, ubie-tacji idei architektonicznych, wkraczając w obszar gania się o względy, pozostawia przestrzeń innym.

hiperprzestrzenni i hiperrzeczywistości. Odtąd hiper-Prostota uwalnia od pozoru, wnosi ze sobą rygor rzeczywistość zabezpieczona zostaje przed tym, co prawdziwości, daleka jest od szukania i podtrzymy-wyobrażone, jak też przed wszelką możliwością odróż-

wania swego wizerunku, fasadowości, czegoś co nienia tego, co rzeczywiste od tego, co wyobrażone, obliczone jest na wywołanie wrażenia [12]. Prostota pozostawiając miejsce jedynie na orbitalną powtarzal-równa się piękności, ujednolica świat materialny oraz ność modeli i symulacyjne generowanie różnic [8].

świat ducha, utrzymuje wartości etyczne. Wrażliwość Tak więc Virilio przekształca optymistyczną wiz-na wartość ma kluczowe znaczenie w kreatywności ję McLuhana tzw. globalnej wioski na obraz global-i w projektowaniu. Musimy znać wartości, ku którym nego megamiasta, charakteryzującego się anonimo-zmierzamy. Musimy rozpoznawać wartości, które się wością i dezintegracją, gdzie każdy komunikuje się pojawiają, nawet wówczas, gdy ich nie szukamy [13].

z każdym i gdzie nikt, z tego właśnie powodu – nic Architektura etyczna, oparta na wartościach wy-do nikogo naprawdę nie mówi. To wirtualne miasto –

stępujących w systemach naturalnych staje się wy-

545

zwaniem dla kolejnej generacji architektów, dla któ-

i resiliencji [14] ekosystemu naszej cywilizacji w cza-rych inspiracją może być dynamika Natury i siły twór-sie rzeczywistym. Choć ciągle nasuwa się pytanie: cze i regeneracyjne w procesie samoorganizacji czy aby na pewno ta rzeczywistość istnieje?

PRZYPISY

[1] J. Berger, Sposoby widzenia, Dom Wydawniczy Rebis,

[9] T. H. Eriksen, Tyrania chwili, PIW, Warszawa 2003, s. 80.

Poznań 1997, s. 31.

[10] F. Savater, Proste pytania, TAiWPN UNIVERSITAS, Kra-

[2] J. Rifkin, Wiek dostępu. Nowa kultura hiperkapitalizmu, ków 2000, s. 38.

w której płaci się za każdą chwilę życia, Wydawnictwo Dol-

[11] J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, Wydawnictwo SIC, nośląskie, Wrocław 2003.

Warszawa 2005, s. 7.

[3] T. H. Eriksen, Tyrania chwili, PIW, Warszawa 2003, s. 51.

[12] M. Zawada, Podstawy architektury duchowej. Pokora,

[4] S. Brand, Długa teraźniejszość, Wydawnictwo CiS, Wy-Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2006, s. 54.

dawnictwo W.A.B., Warszawa 2000, s. 56.

[13] E. De Bono, Z nowym myśleniem w nowe tysiąclecie,

[5] J. Berger, Sposoby widzenia, Dom Wydawniczy Rebis, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2001, s. 100.

Poznań 1997, s. 33.

[14] Resiliencja (ang. Resilience) rozumiana tutaj jako zdol-

[6] Ibidem, s. 38.

ność do odbudowy, umocnienia się i rozwoju po zaistnie-

[7] Ibidem, s. 123.

niu sytuacji kryzysowej, pojęcie stosowane w opisie dyna-

[8] J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, Wydawnictwo SIC, miki ekosystemów, m.in. w: Ch. Kibert, J. Sendzimir, Warszawa 2005, s. 7.

Construction Ecology, Spon Press, London 2002.