Z PRAKTYKI

Etanol ska¿ony formaldehydem

w nielegalnym obrocie napojami alkoholowymi

– wykrywanie i oznaczanie

Alkohol etylowy (etanol) to jedna ukszta³towany inaczej ni¿ w dotych-waniach, na których podany jest jego z najbardziej znanych z codziennego czasowym stanie prawnym. Poza

sk³ad oraz przeznaczenie (np. pod-

¿ycia substancji chemicznych i chyba przedstawionymi w ustawie bardzo

pa³ka do grilla czy rozcieñczalnik do najbardziej znana substancja orga-

œcis³ymi definicjami wyrobów akcyzo-farb i lakierów), ale okolicznoœci ich niczna. Stosowany w celach spo¿yw-wych istotny wp³yw na opodatkowa-

zabezpieczenia wskazuj¹, ¿e mog³y czych jest podstawowym sk³adnikiem nie akcyz¹ napojów alkoholowych

one byæ przedmiotem nielegalnego

napojów alkoholowych. Nale¿y jed-

maj¹ równie¿ przepisy ustawy o po-oczyszczania lub nawet bezpoœred-

nak zaznaczyæ, ¿e alkohol etylowy datku akcyzowym, dotycz¹ce zwol-niego wprowadzenia do obrotu po

jest przede wszystkim tanim w pronieñ podatkowych.

rozcieñczeniu jako napoje alkoholo-dukcji surowcem chemicznym, jedno-Sytuacja, w której alkohol etylowy we (ryc. 1). Wskazuje na to zabezpieczeœnie stosunkowo niegroŸnym dla i wyroby go zawieraj¹ce mog¹ znaczony alkohol w butelkach po marko-

œrodowiska, dlatego doœæ powszech-cz¹co ró¿niæ siê w cenie, w zale¿nowych wódkach, w których stwierdzonie wykorzystuje siê go w wielu dzie-

œci od rodzaju, czysto-

dzinach gospodarki do rozmaitych

œci i przeznaczenia al-

celów. Etanol jest jednym z podsta-koholu, sprzyja powsta-

wowych i najbardziej znanych biopa-waniu tzw. szarej strefy

liw na ca³ym œwiecie. Stanowi sub-i

dzia³alnoœci grup

strat wielu syntez i bardzo dobry, tani przestêpczych zajmu-rozpuszczalnik.

j¹cych siê nielegalnym

Z drugiej strony produkcja alkoho-otrzymywaniem, prze-

lu etylowego stosowanego do celów mytem lub wprowadza-spo¿ywczych i obrót nim przynosi

niem do obrotu jako na-

znacz¹ce zyski. Wysoka cena pro-

poje alkoholowe pro-

stych napojów alkoholowych (czy-

duktów zawieraj¹cych

stych wódek i spirytusu spo¿ywcze-alkohol etylowy prze-

go) wynika nie tyle z kosztów jego znaczony do celów

produkcji, ile z wysokich podatków przemys³owych, czêsto

nak³adanych na te produkty. Przy-

ska¿ony chemicznie.

Ryc. 1. Rozcieñczalnik RFG-2 w oryginalnych butelkach chody z ob³o¿enia podatkiem akcy-Dotychczas do najczê-

producentów. Niektóre partie towaru zawiera³y dodatek niebieskiego barwnika.

zowym napojów alkoholowych stano-

œciej spotykanych prze-

Fig. 1. RFG-2 thinner in original bottles. Some batches of the wi¹ istotne Ÿród³o dochodów bud¿etu stêpstw mo¿na by³o

commodity contained addition of blue colorant.

pañstwa. Ustawa z 23 stycznia 2004

zaliczyæ prymitywn¹

r. o podatku akcyzowym [7] wprowa-produkcjê alkoholu sposobem domo-

no obecnoœæ tych samych substancji dza wiele nowych rozwi¹zañ dosto-wym, popularnie zwanego bimbrem,

chemicznych co w ska¿onym spirytu-sowuj¹cych polskie regulacje podat-przemyt na du¿¹ skalê tañszego al-sie do celów przemys³owych.

kowe do standardów prawa Unii Eu-

koholu z zagranicy oraz oczyszcza-Równie¿ laboratoria celne zauwa-

ropejskiej. Utrzymana zosta³a zasa-nie w nielegalnych rektyfikatorniach

¿y³y podobny proceder, badaj¹c alko-da, ¿e opodatkowaniu nigdy nie pod-spirytusu gorzelnianego.

hol etylowy i produkty stworzone na lega sam wyrób akcyzowy, lecz zwi¹-

W ci¹gu ostatnich paru lat do ba-

jego bazie na potrzeby S³u¿by Cel-zane z nim czynnoœci okreœlonego

dañ w laboratoriach kryminalistycznej, zw³aszcza w kontekœcie poboru podmiotu, które odnosz¹ siê do wyro-nych na terenie ca³ego kraju zaczê³y podatku akcyzowego. Zgodnie

bów akcyzowych i skutkuj¹ powsta-

nap³ywaæ próbki alkoholu etylowego, z ustaw¹ o akcyzie organami podat-niem obrotu. Jednak¿e zarówno ka-

zawieraj¹ce ró¿nego rodzaju sub-

kowymi w zakresie akcyzy stosownie talog tych czynnoœci, jak równie¿ wy-stancje chemiczne. Alkohol czêsto do ich w³aœciwoœci s¹ naczelnik urzê-

kaz wyrobów akcyzowych jest

znajduje siê w oryginalnych opako-du celnego i dyrektor izby celnej, w³a-46

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

Z PRAKTYKI

œciwi ze wzglêdu na miejsce wykony-czych jest zabronione. Taki alkohol porz¹dzeniem Komisji (WE) nr

wania czynnoœci podlegaj¹cych opo-mo¿e byæ wykorzystywany wy³¹cznie 1309/2005 z 10 sierpnia 2005 r.,

datkowaniu. Obok oczywistego po-

do celów przemys³owych. Jest to po-uwzglêdniaj¹cym procedury i ska¿al-niesienia du¿ych strat przez Skarb dyktowane nie tyle wzglêdami zdro-niki stosowane w nowych krajach

Pañstwa poprzez wprowadzanie do

wotnymi, ile ochron¹ przemys³u spi-cz³onkowskich, w tym w Polsce [5].

obrotu produktów zawieraj¹cych

rytusowego i zwi¹zanych z nim miej-przemys³owy etanol jako napoje al-scami pracy. W praktyce etanol, za-Spirytus ska¿ony formalin¹

koholowe lub spirytus, objête wysok¹

równo do celów spo¿ywczych, jak

akcyz¹, jeszcze bardziej istotne jest i przemys³owych, w warunkach pol-Mimo ¿e zgodnie z ustaw¹ o wyro-

potencjalne nara¿enie ¿ycia i zdrowia skich produkuj¹ gorzelnie poprzez bie alkoholu etylowego oraz wytwa-nieœwiadomych konsumentów tak

fermentacjê cukrow¹, w której Ÿró-

rzaniu wyrobów tytoniowych œrodki spreparowanych wyrobów alkoholo-d³em cukrów s¹ zwykle zbo¿a oraz

ska¿aj¹ce nie mog¹ zagra¿aæ zdro-

wych. Zw³aszcza ¿e alkohol ten roz-ziemniaki.

wiu lub ¿yciu ludzi, a jednoczeœnie prowadzany jest czêsto w butelkach musz¹ uniemo¿liwiaæ spo¿ycie alko-z nalepkami i oznakowaniem zna-

Ska¿anie spirytusu

holu etylowego nimi ska¿onego,

nych zagranicznych marek wódek,

do celów przemys³owych

w niektórych przypadkach, np. przy g³ównie naszych wschodnich s¹sia-ska¿aniu formalin¹ przy podanych

dów. Ma to sugerowaæ, ¿e wyrób jest W Polsce czysty spirytus rektyfiko-w rozporz¹dzaniu iloœciach, wp³yw bezpieczny i dobrej jakoœci, tyle ¿e wany ska¿a siê jednym ze œrodków

na zapach i smak spirytusu jest prak-z przemytu (ryc. 2).

ska¿aj¹cych, który zmienia smak, za-tycznie niezauwa¿alny. Nic dziwnepach albo zabarwienie al-

go, ¿e tak ska¿ony spirytus szybko koholu etylowego w taki

sta³ siê obiektem zainteresowania sposób, ¿e bez zmiany

ró¿nych grup przestêpczych i Ÿró-

istotnych w³aœciwoœci eta-

d³em kolosalnych zysków.

nolu staje siê on niezdat-

Nale¿y tu wspomnieæ o g³oœnej

ny do spo¿ycia. Reguluje

sprawie rozcieñczalnika RFG-2 (96%

to ustawa z 2 marca 2001

alkohol etylowy ska¿ony metanolem r. o wyrobie alkoholu ety-i formalin¹), który by³ dostêpny na te-lowego oraz wytwarzaniu

renie ca³ego kraju (ryc. 3). Z atestu wyrobów tytoniowych [8].

Pañstwowego Zak³adu Higieny

Œrodki dopuszczone do

w Warszawie wynika, ¿e RFG-2 sto-

ska¿ania alkoholu etylo-

sowany bywa do wyrobu i renowacji wego oraz ich minimaln¹

niektórych instrumentów muzycz-

iloœæ stosowan¹ w tym ce-

nych, przede wszystkim jednak u¿y-lu okreœla rozporz¹dze-

wa siê go jako rozcieñczalnika do la-Ryc. 2. Zakwestionowane wyroby alkoholowe zawieraj¹ce niem minister w³aœciwy do

kierów spirytusowych w przemyœle

formalinê wprowadzane do obrotu jako oryginalne produkty i spraw rynków rolnych.

meblarskim, zw³aszcza do syntetycz-rozcieñczalnik RFG-2, który s³u¿y³ do ich produkcji.

Fig. 2. Questioned alcoholic products containing formaldehyde Obecnie obowi¹zuje roz-introduced on the market as original articles; RFG-2 thinner used porz¹dzenie Ministra Rol-for their production.

nictwa i Rozwoju Wsi z 11

sierpnia 2003 r. w sprawie

Produkcja alkoholu etylowego

œrodków dopuszczonych do ska¿ania alkoholu etylowego [6]. W za³¹czniku Alkohol etylowy uzyskuje siê

do tego rozporz¹dzenia wymieniono w wyniku fermentacji cukrów roœlin-38 œrodków ska¿aj¹cych. Obok tego nych lub w sposób syntetyczny, np.

rozporz¹dzenia po wejœciu Polski do poprzez bezpoœredni¹ syntezê z tzw.

Unii Europejskiej zaczê³o te¿ obowi¹-

gazu syntezowego. Metoda ta jest

zywaæ rozporz¹dzenie Komisji (WE) tañsza od fermentacji i prowadzi do nr 3199/93 w sprawie wzajemnego

powstania czystszego chemicznie

uznawania procedur ca³kowitego ska-etanolu. W Unii Europejskiej oraz

¿enia alkoholu etylowego do celów Ryc. 3. Przyk³ad jednej z etykiet rozcieñczalnika wielu krajach œwiata u¿ycie etanolu zwolnienia z podatku akcyzowego,

RFG-2.

syntetycznego do celów spo¿yw-

które zosta³o ostatnio zmienione roz-Fig. 3. Example of RFG-2 thinner bottle label PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

47

Z PRAKTYKI

nych lub naturalnych politur. Ponie-obrotu jako napoje alkoholowe. Labo-ska¿onego formalin¹, z uwagi na

wa¿ produkcja i zainteresowanie

ratoria Policji i S³u¿by Celnej w Bia-zdolnoœæ formaldehydu do polimery-w Polsce meblami politurowanymi

³ymstoku od kilku lat wspólnie pracuj¹

zacji w roztworze wodnym obecna

jest stosunkowo niewielka, popular-nad niektórymi zagadnieniami anali-jest bardzo niewielka iloœæ wolnego noœæ i zbyt RFG-2 w sklepach i hur-tycznymi zwi¹zanymi z badaniami

formaldehydu. Wiêkszoœæ tego

towniach handluj¹cych farbami i la-

œrodków odurzaj¹cych i substancji zwi¹zku wystêpuje w postaci krótko-kierami jest znikoma. Mimo to produ-psychotropowych oraz wyrobów alko-

³añcuchowego poliformaldehydu. Docent, firma z Raciborza, tylko miêdzy holowych z przeœwiadczeniem, ¿e re-datkowo producenci przwa¿nie doda-paŸdziernikiem 2001 a majem 2002 r.

zultaty tych badañ, opracowane wnio-j¹ do formaliny kilka procent metano-wyprodukowa³a i sprzeda³a prawie

ski i metody zostan¹ w³¹czone do

lu celem ograniczenia polimeryzacji milion litrów rozcieñczalnika RFG-2, standardowych badañ w pozosta³ych formaldehydu do sta³ej postaci kry-przy czym wœród odbiorców nie by³o laboratoriach kryminalistycznych i cel-stalicznej.

podmiotu dzia³aj¹cego w przemyœle nych, a tak¿e mog¹ byæ pomocne

Przy rozdzia³ach chromatograficz-

meblarskim. Jeden z zatrzymanych

w innych laboratoriach badaj¹cych ja-nych na zwykle stosowanych w anali-mia³ legalnie dzia³aj¹c¹ firmê, która koœæ wyrobów alkoholowych.

zie alkoholi kolumnach polarnych

w kilku miastach wynajê³a puste ma-z faz¹ FFAP lub CP-Wax 57CB piki

gazyny. Tam przestêpcy zwozili ska-Wykrywanie dodatku formaliny

wskazuj¹ce na dodatek formaliny nie

¿ony formalin¹ spirytus przemys³owy, w roztworach

nadaj¹ siê do celów diagnostycznych odbarwiali go, przelewali do beczek wodno-alkoholowych

i oznaczania ska¿alnika (ryc. 4a). Po-i sprzedawali hurtownikom, którzy za dobrze widocznym pikiem pocho-produkowali z niego wódkê.

Metody chromatograficzne

dz¹cym od metanolu i bardzo nie-

wielkim sygnale od wolnego formal-Cel pracy

Obecnie alkohole bada siê zwykle

dehydu praktycznie nie jest widoczny metodami chromatograficznymi

sygna³ pochodz¹cy od polimeru for-

£atwoœæ w pozyskiwaniu spirytusu

i w zale¿noœci od rodzaju ska¿alnika maldehydu, który w takiej mieszani-przemys³owego i stosunkowo bez-

jest to chromatografia gazowa lub nie jest w przewadze.

pieczny, z powodu istniej¹cych prze-cieczowa. Identyfikacja i oznaczanie Lepszy obraz chromatograficzny

pisów prawnych, nielegalny proceder formaldehydu g³ównie metod¹ chro-uzyskuje siê na kolumnach o ma³ej przeróbki i wprowadzania alkoholu matografii gazowej jest dobrze i sze-polarnoœci, przy czym identyfikacjê przemys³owego do celów spo¿yw-roko opisane w literaturze. Dotyczy to zapewnia wykorzystanie detektora

czych spowodowa³y, ¿e zjawisko to jednak na ogó³ badañ wolnego formas. Na otrzymanym chromatogra-

zwiêksza swój zasiêg. Przed Policj¹, maldehydu w powietrzu lub uwolnio-mie GC-MS widaæ wyraŸne trzy piki S³u¿b¹ Celn¹ i innymi organami kon-nego z innej matrycy (np. kosmetyki, zwi¹zane z dodatkiem formaliny do trolnymi stoi powa¿ne zadanie szyb-tekstylia). Tymczasem w laborato-

alkoholu etylowego (ryc. 4b). S¹ to kiej oceny i analizy kontrolowanych riach kryminali-próbek napojów alkoholowych i spiry-stycznych i cel-

tusu pod k¹tem obecnoœci w nich

nych rutynowo

ska¿alników i innych substancji che-bada siê zabez-

micznych.

pieczone próbki

W niniejszym opracowaniu, które

alkoholi bezpo-

powsta³o w wyniku wspó³dzia³ania

œrednio metod¹

bia³ostockich laboratoriów Komendy c h r o m a t o g r a f i i

Wojewódzkiej Policji oraz Izby Celnej gazowej z detek-w Bia³ymstoku, autorzy przedstawi¹

torem FID, co nie

zagadnienia zwi¹zane z jednym ze

jest na ogó³

ska¿alników, wspomnianej ju¿ forma-skomplikowane,

Ryc. 4a. Chromatogram gazowy rozcienczalnika RFG-2: GC AutoSystem liny, w roztworach wodno-alkoholo-przy obecnoœci

XL Perkin Elmer, kolumna kapilarn¹ HP-FFAP o œrednicy wewnêtrznej 0,32

wych. W pracy zostan¹ omówione

innych niskocz¹-

mm i d³ugoœci 25 m. Temperaturê kolumny programowano od 50oC do sposoby identyfikacji i oznaczania for-steczkowych al-

160oC z przyrostem 10oC na minutê. Gaz noœny – argon, detektor FID (LK

KWP w Bia³ymstoku)

maliny, a w³aœciwie formaldehydu tak koholi, glikoli, ke-Fig. 4a. Chromatogram of RFG-2 thinner GC AutoSystem XL Perkin Elmer w alkoholu etylowym przemys³owym, tonów czy estrów.

chromatograph HP-FFAP, capillary column HP-FFAP with inner diameter jak i w nielegalnie z niego wytwarza-W przypadku al-

0,32 mm and length 25 m. Temperature was programmed from 50oC to 160oC with temperature gain 10oC/min. Carrier gas – argon, FID detector nych wyrobach, wprowadzanych do

koholu etylowego

(LK KWP in Bia³ymstok)

48

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

Z PRAKTYKI

odpowiednio sygna³y od wolnego for-38–40% formaldehydu (aldehydu

Zarówno w LK KWP i LC Izby Cel-

maldehydu, alkoholu metylowego

mrówkowego). Formaldehyd ze

nej w Bia³ymstoku zdecydowano siê i ³añcuchowego polimeru formalde-wzglêdu na budowê cz¹steczki jest na wprowadzenie testów z kwasem

hydu zidentyfikowane na podstawie substancj¹ dosyæ ³atwo wchodz¹c¹

chromotropowym do codziennej

ich widm mas. Pola powierzchni tych w reakcje chemiczne. Co wa¿niejsze, praktyki w badaniach alkoholi. G³ów-sygna³ów zmieniaj¹ siê w czasie, dla-po pierwsze s¹ to reakcje specyficznym powodem by³a prostota i szyb-

tego nie nadaj¹ siê do oznaczeñ ilo-ne, co znaczy, ¿e s¹ one charaktery-koœæ wykonania. Opisane w literatu-

œciowych, a jedynie do potwierdzenia styczne wy³¹cznie dla formaldehydu, rze metody wykonania testów dosto-obecnoœci formaldehydu w badanej

a po drugie s¹ to reakcje barwne, sowano do specyfiki otrzymywanych

-

SO3

SO3H HO3S

HO

1

_

HO

CH

O

+

O2

2

2

+

HCHO

( I )

HO

-2H2O

HO

OH

-

SO3

SO3H HO3S

-

-

O3S

OH HO

SO3

+

O

( II )

C

-

-

SO3

H

SO3

Ryc. 4b. GC 6890 z detektorem MS 5973 N Agilent, kolumna kapilarn¹

Ryc. 5. Schemat reakcji barwnej formaldehydu z kwasem chromotropowym.

HP-5MS o œrednicy wewnêtrznej 0,25 mm i d³ugoœci 30 m. Temperaturê (II) – alternatywna do (I) struktura chromogenu [5].

kolumny programowano od 45oC do 300oC z przyrostem 10oC na minutê.

Fig. 5. Scheme of colour reaction between formaldehyde and chromotropic Gaz noœny – hel, detektor MS z jonizacj¹ EI. (Laboratorium Celne IC w acid

Bia³ymstoku)

(II) – alternative structure for chromogen (I) [5]

Fig. 4b. Agilent GC 6890 with MS 5973 N detector, HP-5MS capillary column with inner diameter 0,25 mm and length 30m. Temperature was programmed from 45oC to 300oC with temperature gain 10oC/min. Carrier przez laboratorium próbek i opraco-gas – helium, detector MS with electron ionisation. (Customs Laboratory in Bia³ystok)

wano nastêpuj¹c¹ procedurê postê-

powania:

próbce. Wykorzystanie metody GC-

przez co ³atwe do stwierdzenia. W li-a) Przygotowanie i przechowywa-

-MS do wykrywania dodatku formaliteraturze chemicznej mo¿na znaleŸæ nie roztworu:

ny w alkoholu jest niestety ograniczo-wiele klasycznych metod wykrywania 0,2 g soli sodowej kwasu chromo-ne dostêpnoœci¹ do tego rodzaju

formaldehydu. Oto kilka przyk³adów: tropowego cz.d.a. rozpuœciæ w 100 ml urz¹dzeñ. Chromatografami gazowy-stê¿onego (96%) kwasu siarkowego

mi z detektorem mas dysponuj¹ labo-1. Reakcja Marquisa: roztwór mor-

(VI). W zwi¹zku z tym, ¿e kwas chro-ratoria celne i spora liczba laborato-finy lub kodeiny w stê¿onym kwasie motropowy s³abo rozpuszcza siê

riów kryminalistycznych w Polsce, ale siarkowym (VI) daje z formaldehy-w stê¿onym kwasie siarkowym (VI), nie zawsze jest mo¿liwoœæ i zasad-dem fioletowe zabarwienie.

roztwór trzeba przygotowaæ na co

noϾ ich wykorzystania w tym celu.

2. Reakcja Michaela i Rydera: roz-najmniej dzieñ przed wykonywaniem Trudnoœci z wykryciem i oznacza-twór rezorcyny w stê¿onym kwasie

analiz. Roztwór nale¿y przechowy-

niem formaldehydu przy rutynowej

siarkowym (VI) daje z formaldehy-

waæ w szczelnie zamykanym naczy-

analizie próbek alkoholi za pomoc¹

dem fioletowe zabarwienie oraz czer-niu z ciemnego szk³a w lodówce

chromatografu gazowego z detektorem wony osad.

(temperatura oko³o +4oC). Tak przy-FID sk³oni³y do wykorzystania i adapta-3. Reakcja Voiseneta: roztwór

gotowany i przechowywany roztwór

cji dobrze znanej, prostej i szybkiej me-azotynu potasowego w stê¿onym

jest trwa³y przez pierwszy miesi¹c.

tody identyfikacji i kolorymetrycznego kwasie solnym daje z formaldehydem Po tym czasie nastêpuje zmiana bar-oznaczania formaldehydu.

czerwonofioletowe zabarwienie.

wy, która mo¿e przeszkadzaæ w wy-

4. Reakcja z kwasem chromotro-

konywaniu oznaczeñ.

Barwne reakcje chemiczne

powym: roztwór kwasu chromotropo-

b) Wykonanie badania:

wego w stê¿onym kwasie siarkowym

2 ml badanej próbki alkoholu

Do ska¿ania spirytusu wykorzystu-

(VI) daje z formaldehydem fioletowe umieœciæ w szklanej probówce, a na-je siê formalinê, czyli wodny roztwór zabarwienie [4, 2] (ryc. 5).

stêpnie dodaæ 1 ml roztworu kwasu PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

49

Z PRAKTYKI

chromotropowego. W przy-

mo barwnego produktu reakcji wy-

padku obecnoœci formaldehy-

kazuje maksimum absorbancji przy

du w badanej próbce na dnie

tej d³ugoœci fali (ryc. 7).

probówki powstaje ciemnofio-

letowe zabarwienie, które po

Wykonanie oznaczenia

sk³óceniu roztworu siê rozja-

œnia. Intensywnoœæ barwy jest

Próbki alkoholu etylowego za-

uzale¿niona od stê¿enia for-

wieraj¹ce formaldehyd nale¿y roz-

maldehydu w próbce. W przy-

cieñczyæ 1000-krotnie poprzez

padku badania alkoholi o du-

dwustopniowe rozcieñczanie. Na-

¿ym stê¿eniu procentowym

stêpnie do szklanych probówek

próbkê przed badaniem nale-

odmierza siê po 1 ml rozcieñczo-

¿y rozcieñczyæ wod¹ destylo-

nych próbek, dodaje po 6 ml roz-

wan¹ w stosunku 1:1. Uwaga:

tworu kwasu chromotropowego

przed wykonaniem analizy na-

o stê¿eniu 0,05% w stê¿onym

le¿y wykonaæ próbê kontroln¹

kwasie siarkowym (VI), roztwory

z roztworem alkoholu, zawie-

s¹ mieszane i odstawiane na

raj¹cego dodatek formaliny.

5 min. Po tym czasie dodaje siê

Badanie na obecnoϾ for-

5 ml wody destylowanej, miesza

maldehydu jest standardowo

ostro¿nie bagietk¹ szklan¹ i pozo-wykonywane przy wszystkich

Ryc. 6. Wykonanie testu na formaldehyd z kwasem chromotro-stawia na 15 min. Przygotowane

próbkach alkoholi przesy³a-

powym

próbki s¹ trwa³e przez jeden dzieñ.

Fig. 6. Performance of formaldehyde test with chromotropic nych do badañ w LK KWP

Analogicznie postêpuje siê, przy-

acid

w Bia³ymstoku oraz w Labora-

gotowuj¹c skalê wzorców. Krzywa

torium Celnym IC w Bia³ym-

wzorcowa jest liniowa w zakresie

stoku (ryc. 6).

dihydroksynaftaleno-2,7-di-sulfono-0,002÷0,01 mg formaldehydu, wspó³-

wym) w obecnoœci stê¿onego kwasu

czynnik korelacji wynosi powy¿ej

Spektrofotometryczna metoda

siarkowego jako utleniacza. Otrzyma-0,999.

oznaczania formaldehydu

ne w wyniku reakcji czerwono-fioleto-Zgodnie z rozporz¹dzeniem Mini-

w roztworach

we zabarwienie roztworu jest podsta-stra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 11

wodno-alkoholowych

w¹ oznaczenia spektrofotometryczne-sierpnia 2003 r. w sprawie œrodków go przy d³ugoœci fali λ = 570 nm. Wid-dopuszczonych do ska¿ania alkoholu Zasada metody

W wielu przypadkach zachodzi po-

trzeba dok³adnego oznaczenia zawar-toœci dodanej formaliny do alkoholu etylowego. Ma to znaczenie przy kontroli prawid³owoœci procesu ska¿ania oraz weryfikacji, czy tak ska¿ony alkohol nie by³ przedmiotem odka¿ania lub innych czynnoœci maj¹cych na celu os³abienie dzia³ania œrodka ska¿aj¹-

cego. Laboratorium Celne w Bia³ymstoku przystosowa³o znan¹ ogólnie spektrofotometryczn¹ metodê oznaczania formaldehydu rekomendowan¹

przez Narodowy Instytut Zdrowia

i

Bezpieczeñstwa Zawodowego

w USA (NIOSH). W metodzie wyko-

rzystuje siê opisan¹ w poprzednim Ryc. 7. Widmo barwnego produktu reakcji formaldehydu z kwasem chromotropowym w œrodowisku kwasu siarkowego (VI)

punkcie reakcjê formaldehydu z kwa-Fig. 7. Spectrum of product of colour reaction between formaldehyde and chromotropic acid in sulphuric sem chromotropowym (kwasem 4,5-acid solution (VI)

50

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

Z PRAKTYKI

etylowego, alkohol etylowy ska¿ony nak zaznaczyæ, ¿e spo¿ycie alkoholu ska¿onego alkoholu, nale¿y zwróciæ powinien zawieraæ nie mniej ni¿ 2 l zawieraj¹cego formaldehyd, nawet

uwagê na firmy produkuj¹ce taki alko-40-procentowego roztworu formalde-niewielkiej iloœci, jest szkodliwe.

hol, w szczególnoœci odbiorców tych hydu na 100 l 100-procentowego al-Obecnoœæ formaldehydu we wszyst-

firm, a tak¿e poprawnoœæ ska¿enia koholu etylowego. Stê¿enie formal-kich próbkach potwierdza, ¿e pier-i to, czy odpowiada ono normom po-dehydu w ska¿onym alkoholu powin-

wotnym ich Ÿród³em by³ ska¿ony al-danym w obowi¹zuj¹cych przepisach.

no wynosiæ nie mniej ni¿ 7,4 g/l

kohol, który móg³ byæ przeznaczony Liczba ska¿alników jest d³uga i po-w przeliczeniu na 100-procentowy al-jedynie do celów przemys³owych.

tencjalnie mog¹ siê one znaleŸæ w alkohol etylowy. Krzywa kalibracyjna Natomiast ró¿ne zawartoœci formal-koholu nielegalnie wprowadzanym do obejmuje zakres stê¿eñ 2–10 g/l, co dehydu w zabezpieczonych prób-obrotu. Dodatkowo w przypadku od-

umo¿liwia wyznaczanie stê¿eñ powy-kach alkoholi wskazuj¹ na ich roz-zyskiwania czy przetwarzania produk-

¿ej i poni¿ej tej wartoœci.

cieñczanie, mieszanie lub ewentual-tów technicznych na bazie alkoholu W Laboratorium Celnym w Bia-ne próby oczyszczania. Nie jest te¿

etylowego (np. spryskiwaczy do szyb, ³ymstoku oznaczono opisan¹ metod¹

wykluczone powstawanie nieprawi-

rozpa³ki do grilla itp.) nale¿y liczyæ siê zawartoœæ formaldehydu w próbkach d³owoœci ju¿ na etapie ska¿ania spi-z obecnoœci¹ innych œrodków che-

dostarczonych przez Laboratorium

rytusu przez producenta.

micznych spoza urzêdowej listy ska-Kryminalistyczne Komendy Woje-

¿alników. Przyk³adem mo¿e byæ

wódzkiej Policji w Bia³ymstoku:

Podsumowanie

ostatnio bardzo czêsto spotykany glikol propylenowy. Powinno to sk³oniæ Zawartość

Bior¹c pod uwagê fakt, ¿e

do bardziej szczegó³owej analizy po-Stężenie alkoholu

formaldehydu [g/l]

wykorzystanie rozpuszczalni-

dejrzanych napojów alkoholowych,

Lp.

etylowego

w przeliczeniu na

ka RFG-2 oraz innych roz-

a przede wszystkim do wprowadzenia

[% obj.]

100-procentowy

puszczalników zawieraj¹cych

i wdro¿enia szybkich i skutecznych etanol

formalinê mia³o zasiêg ogólno-

metod ich identyfikacji. Nale¿y siê za-1

90,9

1,5

krajowy, przedstawiona meto-

stanowiæ, czy rzeczywiœcie w rozpo-2

95,1

3,7

da z kwasem chromotropo-

rz¹dzeniu w sprawie œrodków do-

wym mo¿e zostaæ wykorzysta-

puszczonych do ska¿ania etanolu li-3

93,5

9,8

na:

sta tych œrodków musi byæ tak d³uga.

4

93,5

2,7

w laboratoriach kryminali- Wydaje siê, ¿e konieczne jest zmniej-5

95,5

3,2

stycznych do identyfikacji w ru-

szenie listy ska¿alników, uregulowa-tynowych badaniach próbek

nie krajowych procedur ska¿ania i za-6

94,7

0,3

alkoholi,

pewnienie harmonizacji tych przepi-7

95,0

4,6

w laboratoriach celnych sów z ostatnio zmienionym rozporz¹-

do identyfikacji i oznaczania

dzeniem unijnym w sprawie wzajem-

8

37,4*

1,3

iloœciowego formaldehydu

nego uznawania procedur ca³kowite-9

36,5*

1,7

w celu kontroli i weryfikacji

go ska¿enia alkoholu etylowego do przez organa celne prawid³o-celów zwolnienia z podatku akcyzo-10

34,3*

1,4

woœci ska¿ania spirytusu.

wego. Proponowane zmiany pozwoli-

Wprowadzanie ska¿onego

³yby na skuteczniejsz¹ kontrolê obro-

* próbki alkoholi zabezpieczone w butelkach po wódce alkoholu do nielegalnego obrotu alkoholem etylowym.

tu spowodowa³o, ¿e dotych-

Po przes³aniu artyku³u do redakcji Badane próbki pochodzi³y z alko-czas standardowo wykorzystywane

wesz³o w ¿ycie rozporz¹dzenie Mini-holu zabezpieczonego procesowo

metody (chromatografia gazowa

stra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z

w latach 2002–2004, zarówno z ory-z detektorem FID) przesta³y byæ wy-2 stycznia 2006 r. w sprawie œrodków ginalnie zamkniêtych butelek z roz-starczaj¹ce. Analiza tego rodzaju dopuszczonych do ska¿ania alkoholu puszczalnikami (RFG-2, RKAP-1),

próbek jest trudna i wymaga zastoso-etylowego (DzU nr 8 poz. 49), w któ-

jak i z butelek po wódce nape³niowania nowoczeœniejszych metod

rym w stosunku do analogicznego

nych w nielegalnych rozlewniach.

analitycznych, miêdzy innymi GC-

rozporz¹dzenia z 2003 r. zmniejszo-Z otrzymanych wartoœci stê¿enia forMS, choæ jak praktyka pokazuje, na-no liczbê ska¿alników z 38 do 20.

maldehydu w próbkach wynika, ¿e

wet ta metoda nie obejmuje wszyst-W wykazie zawartym w nowym roz-

tylko w jednym przypadku stê¿enie kich substancji.

porz¹dzeniu nie ma formaldehydu.

formaldehydu by³o wy¿sze od mini-

Aby zapobiec wprowadzaniu do

Nie zmienia to jednak faktu, ¿e mo¿e malnej wartoœci 7,4 g/l. Nale¿y jed-obrotu niezgodnie z przeznaczeniem siê on znajdowaæ w alkoholu pocho-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

51

Z PRAKTYKI

dz¹cym z nielegalnego obrotu i jest Próba okreœlenia mo¿liwoœci

substancj¹ toksyczn¹, której spo¿ycie jest groŸne dla ¿ycia i zdrowia.

przeniesienia zapachu osoby

W zwi¹zku z tym opisane w artykule metody mog¹ byæ wykorzystywane

na noœnik za poœrednictwem

przy badaniach próbek alkoholu.

gestu powitalnego „podanie rêki”

P. Liwarowski, A. Frankowski

J. Micha³owski, K. Baranowski

E. Dubis

Wyjaœnianie w¹tpliwoœci odno-

czy wykorzystana przez eksper-

zdj.: P. Liwarowski

sz¹cych siê do badañ osmologicz-

ta teoria lub technika nadaje siê do nych ma niebagatelne znaczenie dla skontrolowania i czy by³a ju¿ takiej BIBLIOGRAFIA

oceny dowodu z tych badañ w pro-

kontroli poddana; zwraca siê przy cesie karnym. Powinno ono byæ re-tym uwagê na fakt, ¿e warunkiem po-1. Fagnani E., Melios C. B., Pezza L., alizowane przede wszystkim w dro-prawnoœci teorii naukowej jest mo¿li-Pezza H.R.:

Chromotropic acid –

dze badañ empirycznych, których

woϾ poddania jej sprawdzeniom

formaldehyde reaction in strongly acidic prowadzenie i publikacja, a

empirycznym;

media. The role of dissolved oxygen and potem weryfikacja osi¹gniêtych wy-

czy dana teoria lub technika by-replacement of concentrated sulphuric ników zadecyduj¹, czy metoda

³y wczeœniej przedmiotem oceny na-acid, „Talanta” 60 (2003), s. 171–176.

osmologiczna zostanie zaliczona do ukowej i publikacji w literaturze fa-2. Georghiou P.E., Ho C.K.: The

dowodów naukowych. B³êdy pope³-

chowej, gdy¿ wymóg opublikowania

chemistry of the chromotropic acid nione podczas realizacji badañ

wzmacnia prawdopodobieñstwo wy-

method for the analysis of formaldehyde, osmologicznych (i to niestety

krycia b³êdu w pracy eksperta, choæ

„Can. J. Chem.” 67 (1989), s. 871.

w sprawach medialnych) z pewno-

nie musi byæ bezwzglêdnie wymaga-

3. Krawczyk W.S.: Chromatografia œci¹ nie przyczyni³y siê do populary-ny w ka¿dym przypadku;

gazowa w kryminalistyce, Wyd. CLK KGP, zacji tej, sk¹din¹d nowej, metody

czy jest znany lub przewidywa-

Warszawa 1999.

badañ wœród organów œcigania i wy-ny poziom b³êdów wystêpuj¹cych

4. Rozp. Komisji (WE) nr 3199/93

miaru sprawiedliwoœci. Jej krytycy w danej metodyce badawczej oraz

z 22.11.1993 r. w sprawie wzajemnego oceniaj¹ j¹ przez pryzmat konkret-czy istniej¹ kontroluj¹ce j¹ standardy uznawania procedur ca³kowitego ska¿e-nych przypadków [13], a b³êdy

naukowe [11].

nia alkoholu etylowego do celów zwolnie-w nich pope³nione – uogólniaj¹

Teoria kryminalistyki wymaga, aby nia z podatku akcyzowego (DzU L 93

i przenosz¹ na ca³¹ metodê.

stosowane w badaniach identyfika-

z 22.11.1993, s. 12); Rozp. ostatnio zmie-Polska judykatura nie opracowa³a

cyjnych metody by³y pewne, a jakienione rozporz¹dzeniem (WE) nr

jak dot¹d generalnego i uniwersalne-kolwiek prawdopodobieñstwo wyst¹-

1309/2005 (DzU PL L 208 z 11.08.2005 r., go standardu, który mo¿na by³oby

pienia pomy³ki – wykluczone. Jedno-s. 12).

zastosowaæ do oceny dowodów na-

czeœnie wymóg ten wychodzi daleko 5. Rozp. Ministra Rolnictwa i Rozwoju ukowych. W literaturze mo¿na zna-poza zakres mo¿liwoœci praktyki,

Wsi z 11.08.2003 r. w sprawie œrodków leŸæ wiele publikacji [10] opisuj¹cych gdy¿ nale¿y zdaæ sobie sprawê, ¿e dopuszczonych do ska¿ania alkoholu ety-kryteria, jakie musi spe³niaæ metoda, tak¿e na gruncie kryminalistyki nie lowego (DzU nr 163, poz. 1582

¿eby zasta³a zaliczona w poczet do-ma metod 100-procentowo pewnych.

z 18.09.2003 r.).

wodów naukowych. Najczêœciej od-

To samo ¿¹danie odnosi siê równie¿

6. Ustawa o napojach spirytusowych wo³uje siê w niej do kryteriów sformu-do teorii naukowych wystêpuj¹cych z 27.07.2002 r. (DzU nr 166, poz. 1362

³owanych przez S¹d Najwy¿szy Sta-

w danej metodzie badawczej.

z 13.09.2002 r., z póŸn. zm.)

nów Zjednoczonych w sprawie Dau-

Do chwili obecnej niewiele ekspe-

7. Ustawa o podatku akcyzowym

bert v. Merrell Dow Pharmaceuticals.

rymentalnych doœwiadczeñ oraz teo-z 23.01.2004 r. (DzU nr 29, poz. 257

Do kryteriów, które musz¹ byæ spe³-

rii naukowych z zakresu badañ

z 26.02.2004 r., z póŸn. zm.)

nione, aby dopuszczono dowód, na-

osmologicznych zosta³o zweryfiko-

8. Ustawa o wyrobie spirytusu, wyro-le¿y m.in.:

wanych. Jednym z takich doœwiad-

bie i rozlewie wyrobów spirytusowych czeñ jest wykazanie przez Weso³ow-oraz wytwarzaniu wyrobów tytoniowych

warunek zbadania, czy zastoso- skiego [12] mo¿liwoœci przeniesienia z 2.03.2001 r. (DzU nr 31, poz. 353

wana przez bieg³ego metoda badañ

zapachu osoby przez drug¹ osobê na z 11.04.2001 r., z póŸn. zm.)

lub teoria naukowa zyska³y sobie po-przedmiot poprzez gest powitalny

wszechn¹ akceptacjê specjalistów;

„podanie rêki”.

52

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

Z PRAKTYKI

W swoim doœwiadczeniu Weso-

Materia³

zapach osoby B z organizera osoby ³owski wykorzysta³ telefon komórko-i metodyka doœwiadczenia

A.

wy i terminarz typu Tewo jako przed-Tego samego dnia od ww. osób

mioty, na które nanoszono zapachy.

Doœwiadczenie przeprowadzono

pobrano materia³ porównawczy

Doœwiadczenie polega³o na tym, ¿e w pracowni badañ œladów zapacho-z d³oni (czas pobrania 15 min). Czyn-osoba A skorzysta³a z telefonu kowych ludzi Laboratorium Kryminali-noœci tej dokona³a osoba pobiera-

mórkowego (nienale¿¹cego do niej), stycznego Komendy Sto³ecznej Poli-j¹ca œlady zapachowe w tym sa-

a nastêpnie go od³o¿y³a. Po pewnym cji w Warszawie. Wykonane zosta³o mym pomieszczeniu, w którym za-czasie osoba A przywita³a siê z oso-ono jesieni¹ 2004 r. z u¿yciem 10

bezpieczano œlady zapachowe, nie

b¹ B przez podanie rêki, a po chwili psów do badañ osmologicznych, któ-

u¿ywaj¹c rêkawiczek i pêset. Na

osoba A znowu skorzysta³a z telefo-re posiada³y aktualne atesty. Materia³

potrzebê badania materia³ porów-

nu komórkowego. Zabezpieczono

do badañ przygotowano w LK KSP

nawczy pobrany od osób oznaczono

w dwóch wariantach.

ma³¹ liter¹ alfabetu, np. materia³ po-W wariancie I osoby A i B wykona-

równawczy pobrany od osoby A opi-

³y gest powitalny „podanie rêki”. Na-sano jako a. Materia³ uzupe³niaj¹cy stêpnie osoba A wziê³a do rêki tele-do budowy ci¹gu selekcyjnego po-

fon komórkowy Sony CMD J70 (ryc.

brano zgodnie z obowi¹zuj¹cymi

1) w obudowie plastikowej, a osoba B

przepisami. Schemat uk³adu badaw-

wziê³a do rêki organizer z ok³adkami czego w tym wariancie wraz z wy-wykonanymi z tworzywa skóropodob-

szczególnieniem ewentualnych ³¹cznego (ryc. 2). Osoby trzyma³y przed-ników badanych materia³ów przed-

mioty w d³oni przez 1 minutê i 20 se-stawiono w tabeli 1.

kund. Nastêpnie pobrano i zabezpie-Po 6 tygodniach przeprowadzono

czono œlady zapachowe z obydwu

wariant II przygotowania materia³u do doœwiadczenia. Wykorzystano te sa-me przedmioty i osoby, które wykoRyc. 1. Telefon Sony CMD J70, z którego na³y te same czynnoœci co w warian-zabezpieczano œlady zapachowe

Fig. 1. Sony CMD J70 mobile phone, scent cie I. W tym wariancie wszystkie

traces were recovered from

czynnoœci zwi¹zane z pobieraniem

i zabezpieczaniem œladów i mate-

œlady zapachowe z telefonu komór-

ria³u porównawczego przeprowa-

kowego i pobrano œlady zapachowe

dzono zgodnie z obowi¹zuj¹c¹ me-

od osoby B jako materia³ porównaw-todyk¹. Schemat uk³adu badawcze-

czy. Przeprowadzono próby badaw-

go w tym wariancie wraz z wyszczecze, w których cztery psy specjalne gólnieniem ewentualnych ³¹czników wskaza³y zgodnoœæ zapachow¹ po-badanych materia³ów przedstawiono miêdzy materia³em dowodowym (za-w tabeli 2.

bezpieczonym z telefonu komórko-

Ryc. 2. Organizer, z którego zabezpieczano Do budowy szeregu selekcyjnego

œlady zapachowe

wego) a materia³em porównawczym

wykorzystywano dwukrotnie jeden

Fig. 2. Personal agenda, scent traces were pobranym od osoby B. Przy takich

recovered from

poch³aniacz z materia³em porównaw-samych za³o¿eniach przeprowadzo-

czym. By³ on przek³adany do czyste-no doœwiadczenie z wykorzystaniem przedmiotów. Czas opóŸnienia wyno-go s³oika i u¿yto go w badaniu

terminarza typu Tewo. W doœwiad-

si³ ok. 2 minut, a czas pobrania œla-z udzia³em drugiego psa. Materia³

czeniu wziê³y udzia³ inne osoby. Wy-dów 45 minut. Nie wszystkie czynno-uzupe³niaj¹cy, znajduj¹cy siê w sze-niki doœwiadczenia by³y takie same œci wykonywano zgodnie z „Metody-regu, by³ grupowo zbli¿ony do porów-jak z wykorzystaniem telefonu ko-

k¹ badañ osmologicznych” [4]. Oso-nawczego, tj. pobrany od osób tej sa-mórkowego.

ba pobieraj¹ca œlady zapachowe

mej p³ci, w tym samym przedziale

Dokonano doœwiadczalnie weryfi-

celowo nie u¿ywa³a rêkawiczek.

wiekowym, w tym samym czasie i t¹

kacji eksperymentu Weso³owskiego

Gdyby by³o mo¿liwe przeniesienie

sam¹ metod¹. Materia³ kontrolny od-w celu okreœlenia, czy mo¿liwe jest zapachu osoby za poœrednictwem

powiada³ tym samym wymaganiom

przeniesienie zapachu osoby na no-gestu powitalnego „podanie rêki”, po-co uzupe³niaj¹cy. By³ on sprawdzony œnik za poœrednictwem gestu powital-brane i zabezpieczone œlady zapa-

pod k¹tem atrakcyjnoœci. Badanie

nego „podanie rêki”.

chowe z telefonu powinny zawieraæ osmologiczne prowadzono zgodnie

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

53

Z PRAKTYKI

Tabela 1

Schemat uk³adu badawczego materia³u zabezpieczonego w wariancie 1 z wyszczególnieniem ewentualnych ³¹czników badanych materia³ów w szeregu selekcyjnym Scheme of examination setup of material recovered in variant 1 with specified possible links in identification line-up

Elementy moleku³y

Nr stanowiska

zapachowej *

w materiale

1

2

3

4

5

nawêszanym

MU

MP

MU

MU

MU

1. ZI osoby A lub B

Brak elementów

1. ZI osoby A lub B

Brak elementów

Brak elementów

Brak elementów

oraz zabezpieczaj¹cej

moleku³y

oraz zabezpieczaj¹cej

moleku³y

moleku³y

moleku³y

œlady zapachowe

zapachowej

œlady zapachowe

zapachowej

zapachowej

zapachowej

2. ZW

3. ZZ

mog¹cych byæ

2. ZZ

mog¹cych byæ

mog¹cych byæ

mog¹cych byæ

4. ZT

³¹cznikami

3. ZT

³¹cznikami

³¹cznikami

³¹cznikami

* Moleku³a zapachowa jest to umowna, najmniejsza cz¹steczka œladu zapachowego cz³owieka, sk³adaj¹ca siê z czterech wspó³istniej¹cych elementów, to jest z: 1. Zapachu indywidualnego – ZI; 2. Zapachów wewn¹trzpochodnych – ZW; 3. Zapachów zewn¹trzpochodnych – ZZ; 4. Zapachu t³a – ZT.

MU – materia³ uzupe³niaj¹cy

MP – materia³ porównawczy

Tabela 2

Schemat uk³adu badawczego materia³u zabezpieczonego w wariancie 2 z wyszczególnieniem ewentualnych ³¹czników badanych materia³ów w ci¹gu selekcyjnym Scheme of examination setup of material recovered in variant 2 with specified possible links in identification line-up

Nr stanowiska

Elementy moleku³y

zapachowej * w

1

2

3

4

5

materiale nawêszanym

MU

MP

MU

MU

MU

1. ZI osoby A lub B

Brak elementów

1. ZI osoby A lub B

Brak elementów

Brak elementów

Brak elementów

2. ZW

moleku³y

2. ZZ

moleku³y

moleku³y

moleku³y

3. ZZ

zapachowej

zapachowej

zapachowej

zapachowej

4. ZT

mog¹cych byæ

mog¹cych byæ

mog¹cych byæ

mog¹cych byæ

³¹cznikami

³¹cznikami

³¹cznikami

³¹cznikami

z obowi¹zuj¹c¹ metodyk¹. W pierw-

nym wœród czterech materia³ów uzu-

¿eñ realizowanego doœwiadczenia.

szej kolejnoœci przeprowadzono

pe³niaj¹cych umieszczono jeden po-Ich zadaniem by³o ustalenie, czy ist-z ka¿dym psem minimum 3 próby

równawczy. W próbach kontrolnych

nieje zgodnoœæ zapachowa miêdzy

kontrolne, w

tym obligatoryjnie

pies na pocz¹tku otrzyma³ do w¹cha-badanymi przez nich materia³ami.

2 w uk³adzie kontroli pozytywnej

nia materia³ kontrolny, a w trakcie (gdzie z za³o¿enia istnia³a zgodnoœæ prób identyfikacyjnych – œlady zapa-Wyniki doœwiadczenia

zapachowa badanych materia³ów)

chowe zabezpieczone z telefonu ko-i jedn¹ w uk³adzie kontroli negatyw-mórkowego i organizera. Za wskaza-Przeniesienie zapachu osoby

nej (gdzie z za³o¿enia nie istnia³a nie prawid³owe w trakcie prób identy-na telefon komórkowy

zgodnoϾ zapachowa badanych ma-

fikacyjnych uznano przejœcie psa

za poœrednictwem gestu powitalnego teria³ów). Po sprawdzeniu, czy psy w szeregu selekcyjnym i niewskaza-

„podanie rêki”

by³y w dyspozycji do pracy wêcho-

nie ¿adnego stanowiska.

wej, i wykazaniu, ¿e w ci¹gu selekcyj-Same badania œladów zapacho-

Wyniki doœwiadczenia z wykorzy-

nym nie znajduj¹ siê atrakcyjne ma-wych by³y prowadzone w ciemno

staniem materia³u badawczego za-

teria³y, przystêpowano do identyfika-przez przewodników i drugiego eks-bezpieczonego w obydwu wariantach cji osmologicznej. W ci¹gu selekcyj-perta z LK KSP, którzy nie znali za³o-z telefonu komórkowego przedsta-

54

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

Z PRAKTYKI

wiono w tabeli 3. Przeprowadzono 12

od osoby A (nie zosta³y dopuszczone regu selekcyjnym œladu zapachowe-badañ, u¿ywaj¹c 10 psów. Do prób

do prób identyfikacyjnych). Do prób go pobranego od osoby A).

identyfikacyjnych zakwalifikowano 10

identyfikacyjnych zakwalifikowano psów w 12 badaniach.

9 psów w 9 badaniach.

Dyskusja

Tabela 3

Niezale¿nie od zastosowanego

Wyniki badania przeniesienia zapachu osoby na telefon komórkowy wariantu pobrania materia³u badaw-za poœrednictwem gestu „podanie rêki”

czego, wyniki niniejszej pracy nie po-Results in case of transfer of human scent onto twierdzaj¹ teorii Weso³owskiego, ¿e mobile telephone in ”handshake” manner zapach cz³owieka mo¿na przenieœæ

na noœnik za poœrednictwem gestu

Materia³ badany w

Wynik

powitalnego „podanie rêki”.

Psy

Tylko w 2 badaniach zrealizowa-

szeregu

Wariant I

Wariant II

nych z u¿yciem 2 psów uzyskano

wyniki potwierdzaj¹ce teoriê Weso-1

b

+

-

³owskiego. Wskazania tych psów nie by³y jednak spowodowane przenie-2

b

+

-

sieniem zapachu za poœrednictwem

3–10

b

-

Nie badano

gestu powitalnego „podanie rêki”.

Uzyskano je w badaniu materia³u ba-

„+” wskazania

dawczego pobranego do doœwiad-

„–” brak wskazania

czenia w wariancie I, w którym materia³ badawczy by³ pobrany niezgodnie z metodyk¹. Mog³y byæ one spo-W 10 badaniach (83,74%), w któ-

W 9 badaniach (100%), w których

wodowane tym, ¿e w materiale na-

rych wykorzystano 10 psów, uzyska-wykorzystano 9 psów, uzyskano wy-

wêszanym przez psy na pocz¹tku

no wynik negatywny (psy nie wskazy-nik negatywny (psy nie wskazywa³y i badanym w szeregu selekcyjnym

wa³y w szeregu selekcyjnym œladu

w szeregu selekcyjnym œladu zapa-

(œladzie zapachowym pobranym od

zapachowego pobranego od osoby

chowego pobranego od osoby A).

osoby B) znajdowa³ siê zapach indy-B).

W ¿adnym badaniu (0%) po wyko-

widualny osoby pobieraj¹cej te ma-W 2 badaniach (16,26%) uzyska-

naniu przez psy prób kontrolnych

teria³y, mog¹cy byæ ³¹cznikiem badano wynik pozytywny (psy wskazywa-

i zakwalifikowaniu ich do prób identy-nych materia³ów. Te same psy wyko-

³y œlad zapachowy pobrany od osoby fikacyjnych nie uzyskano wyniku po-rzystano do badania materia³u ba-

B). Psy te pracowa³y na tym samym zytywnego (psy nie wskaza³y w sze-dawczego pobranego do doœwiad-

poch³aniaczu materia³u porównaw-

czego i mia³y tego samego przewodnika. Pies oznaczony jako nr 2 na Tabela 4

6

prób identyfikacyjnych tylko

Wyniki badania przeniesienia zapachu osoby na organizer w 3 wskaza³ œlad zapachowy pobra-za poœrednictwem gestu "podanie rêki"

ny od osoby B.

Results in case of transfer of human scent onto personal agenda in ”handshake”

Przeniesienie zapachu osoby

Wynik

na organizer za poœrednictwem gestu Materia³ badany w

Psy

„podanie rêki”

szeregu

Wariant I

Wariant II

Wyniki doœwiadczenia z wykorzy-

1

b

+

-

staniem materia³u badawczego za-

bezpieczonego w obydwu wariantach 2

b

+

-

z organizera przedstawiono w tabeli 3–10

b

-

Nie badano

4. Przeprowadzono 13 badañ, u¿y-

waj¹c 10 psów. 3 psy w 4 badaniach

„+” – wskazania

w trakcie prób kontrolnych wskazy-

„–” – brak wskazania

wa³y materia³ porównawczy pobrany

„A” – pies wskazywa³ materia³ porównawczy w trakcie prób kontrolnych PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

55

Z PRAKTYKI

czenia w wariancie II, w którym by³

badanej próbki w szeregu zapa-

da³y wyniki odbiegaj¹ce w wysokim on pobrany zgodnie z metodyk¹.

chowym lub domyœla siê go,

stopniu od przypadkowoœci. Prawdo-W trakcie identyfikacji osmologicznej czyli tzw. efekt M¹drego Hansa.

podobieñstwo przypadkowoœci by³o

psy po nawêszeniu œladu zapacho-

ma³e i nie mieœci³o siê w tabelach powego pobranego z telefonu komór-

Wyniki uzyskane przez Weso³ow-

równawczych testu chi2 (mniejsze ni¿

kowego nie wskazywa³y w szeregu

skiego w doœwiadczeniu mog³y byæ

0,001).

selekcyjnym œladu zapachowego po-

spowodowane omawianymi przyczy-

Marciniak [4], sprawdzaj¹c do-

branego od osoby B.

nami pope³niania b³êdów przez psy.

œwiadczalnie wp³yw kosmetyku na

Nie mo¿na kategorycznie wyklu-

O tym, jak wa¿ny wp³yw mog¹ mieæ

wskazania psów i stosuj¹c praktycz-czyæ, ¿e wskazania mog³y byæ rów-

pewne stereotypy na wskazania

nie takie same uk³ady badawcze jak nie¿ spowodowane b³êdami psów.

psów, udowodni³o doœwiadczenie

Bednarek, uzyska³ zerowy poziom

Jednym ze skutków b³êdów psów s¹

Gajosa [2]. Z jego pracy wynika, ¿e b³êdów u psów. Jest to obecnie naj-wskazania fa³szywie pozytywne, cze-niektóre psy do badañ osmologicz-

lepszy wynik uzyskany przez prowa-go wynikiem jest wskazanie w szere-nych mog¹ wskazywaæ w szeregu

dz¹cych badania nad wp³ywem ró¿-

gu selekcyjnym zapachu osoby, od

selekcyjnym materia³ zapachowy,

nych czynników na wskazania psów.

której zapach w³aœciwie nie pocho-który ju¿ raz zosta³ wskazany przez Fakt, ¿e tylko Marciniakowi uda³o siê dzi. Wp³yw na to ma wiele czynników.

psa. Jest to o tyle wa¿ne, ¿e w mo-uzyskaæ zerowy poziom b³êdów

Przyczyny takich b³êdów wymieni³

mencie realizacji doœwiadczenia

u psów, wskazuje na to, ¿e niektóre prof. T. Jezierski [3]. Mog¹ to byæ: przez Weso³owskiego nie by³o praw-psy wykazuj¹ pewien poziom b³êd-

nej obligatoryjnoœci budowania nie-nych odpowiedzi.

brak motywacji psa do pracy zale¿nych szeregów selekcyjnych Autor niniejszej pracy [9], spraw-wêchowej w danych warunkach,

i wszystkie psy mog³y pracowaæ na dzaj¹c doœwiadczalnie mo¿liwoœæ

s³abe wyszkolenie psa i niejed- jednym szeregu selekcyjnym.

wp³ywu zapachu kobiety umieszczo-

noznaczne sygnalizowanie zna-

Nie mo¿na równie¿ wykluczyæ, ¿e

nego w mêskim szeregu selekcyjnym lezienia próbki przez odpowied-przyczyn¹ odmiennoœci uzyskanych

na wskazania psów do badañ osmo-

nie zachowanie,

wyników w doœwiadczeniach by³o

logicznych w uk³adzie kontroli nega-

mniej czu³y zmys³ wêchu u da- wyst¹pienie b³êdu laboratoryjnego. tywnej, uzyska³ 87,5% wskazañ pra-nego psa (ró¿nice miêdzyraso-

W prowadzonych przez GEDNAP

wid³owych.

we, osobnicze lub czasowa nie-

badaniach analizy DNA w ró¿nych

Wyniki doœwiadczeñ pozwalaj¹ na

dyspozycja, bli¿ej nieokreœlona

laboratoriach kryminalistycznych

stwierdzenie, ¿e zdarzaj¹ce siê b³êdy awersja psa do zapachu danej

b³¹d laboratoryjny wynosi³ 0,4–2,1%

zwi¹zane z zapachami w szeregu s¹

osoby),

[14].

pope³niane losowo.

zbyt s³aby œlad zapachowy (Ÿle

Za wiarygodnoœci¹ wyników uzy-

pobrany lub zbyt d³ugo przecho-

skanych przez autora przemawiaj¹

Wnioski

wywane próbki),

wyniki doœwiadczeñ krajowych auto-

zbyt du¿a pobudliwoœæ lub zbyt rów badaj¹cych mo¿liwoœæ wp³ywu Na podstawie przeprowadzonego

silna motywacja i zwi¹zana

ró¿nych czynników na wskazania

doœwiadczenia nale¿y stwierdziæ, ¿e: z tym s³aba koncentracja psa

psów do badañ osmologicznych

1. Nie jest mo¿liwe przeniesienie przy wykonywaniu zadania,

w uk³adzie kontroli negatywnej. Oni zapachu osoby na noœnik za

bli¿ej nieokreœlone preferencje równie¿ uznali za wskazanie prawi-poœrednictwem gestu powital-

psa do zapachu okreœlonych

d³owe w trakcie prób identyfikacyjnego „podanie rêki”.

osób,

nych przejœcie psa w szeregu selek-2. Wyniki doœwiadczenia powinny

indywidualne podobieñstwo za- cyjnym i niewskazanie ¿adnego sta-zostaæ jeszcze raz zweryfiko-

pachowe niektórych osób, np.

nowiska.

wane w innej pracowni, gdzie

œciœle spokrewnionych,

Bednarek [1], badaj¹c wp³yw laku

wykonuj¹cy badania œladów za-

niedostateczna ostro¿noœæ przy na wskazania psów w uk³adzie kon-pachowych powinien realizo-

przenoszeniu próbek zapacho-

troli negatywnej, uzyska³ 87,5%,

waæ je w ciemno, nie znaj¹c za-

wych (kontaminacja zapachów

a w uk³adzie kontroli pozytywnej

³o¿eñ doœwiadczenia.

miêdzy próbkami),

94,1% wskazañ prawid³owych. Wyni-

3. Zdarzaj¹ce siê b³êdy zwi¹zane

nieœwiadome dawanie subtel- ki uzyskane przez Bednarka weryfi-z zapachami w szeregu selek-

nych sygna³ów psu przez prze-

kowano statystycznie, okreœlaj¹c, cyjnym s¹ pope³niane losowo.

wodnika, w przypadku gdy prze-

w jakim stopniu odbiegaj¹ one od

wodnikowi znane jest po³o¿enie

przypadkowoœci. Testy statystyczne Miros³aw Rogowski

56

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

Z PRAKTYKI

BIBLIOGRAFIA

Materia³y z Sesji Popularnonaukowej 12. Weso³owski I.: Przeniesienie za-

„Rozwój techniki w kryminalistyce na pachu osoby poprzez drug¹ osobê na 1. Bednarek T.: Próby okreœ³enia przestrzeni dziejów polskich s³u¿b policyj-przedmiot, Materia³y CLK KGP z warszta-wp³ywu laku, stosowanego w zabezpie-nych”, Pi³a 24.09.1999; Wójcikiewicz J.: tów naukowych „Osmologia 2000”, Legio-czaniu œladów zapachowych na

Identyfikacja cz³owieka przez psa na pod-nowo 19–21.05.2000 r.

prawid³owoœæ pracy psów specjalnych, stawie zapachu jako dowód naukowy, „Z

13. Widacki J.: Który wizerunek ba-

„Problemy Kryminalistyki” 1999, nr 226, s.

Zagadnieñ Nauk S¹dowych” 2000, nr XLI, dañ osmologicznych jest prawdziwy?, 47–51.

s. 96–101.

„Problemy Kryminalistyki” 2000, nr 229 s.

2. Gajos K.: Próba okreœlenia wp³ywu 11. Tomaszewski T.: Korzystanie

46–47.

pozytywnego rozpoznania zapachu przez z dowodów naukowych w œwietle nowego 14., Wójcikiewicz J.:

Mo¿liwoœci

pierwszego psa na wynik rozpoznania za-kodeksu postêpowania karnego, Materia-i ograniczenia wspó³czesnej ekspertyzy pachu przez psa weryfikuj¹cego, „Proble-

³y z Sesji Popularnonaukowej „Rozwój kryminalistycznej, IV Sympozjum Krymina-my Kryminalistyki” 2001, nr 232, s.

techniki w kryminalistyce na przestrzeni listyczne PTK „Kryminalistyka – ci¹gle no-53–565.

dziejów polskich s³u¿b policyjnych”, Pi³a we wyzwania”, £¹czna 15–18.06.2005 r.

3. Jezierski T.: Podstawy fizjologii wê-

24.09.1999, s. 17–30.

chu, uczenia siê i etologii zwierz¹t, Zeszy-ty Metodyczne nr 4 „Badania Osmologiczne”, Wydawnictwo CLK KGP, Warszawa 1999, s. 67–69,

4. Marciniak R.: Próby okreœlenia wp³ywu kosmetyków na prawid³owoœæ pracy psów, „Problemy Kryminalistyki”

1999, nr 226, s. 45–46.

5. Metodyka pobierania, zabezpieczania, powielania i rozpoznawania zabezpieczonych œladów zapachowych ludzi, wprowadzona przez Dyrektora CLK KGP

do stosowania z dn. 16.06.1998 r.

6. Misiewicz K.: Badanie wp³ywu zapachu nikotyny na poprawnoœæ wskazañ psów specjalnych do identyfikacji œladów zapachowych, „Problemy Kryminalistyki”

2000, nr 229, s. 38–40.

7. Metodyka badañ osmologicznych, wprowadzona do stosowania Decyzj¹ nr 36/2003 Dyrektora CLK KGP z dnia

29.05.2003 r.

8. Marciniak R.: Próby okreœlenia wp³ywu kosmetyków na prawid³owoœæ pracy psów, „Problemy Kryminalistyki”

1999, nr 226, s. 45–46.

9. Rogowski M.: Próba okreœlenia mo¿liwoœci wp³ywu zapachu kobiety wstawionego w mêski szereg selekcyjny na wskazania psów do badañ osmologicznych, „Z Zagadnieñ Nauk S¹dowych”

2003, nr VL, s. 45–46.

10. Tomaszewski T.: Dopuszczalnoœæ dowodów naukowych w amerykañskim

procesie karnym, „Przegl¹d S¹dowy”

1991, nr 5–6; Tomaszewski T.: Korzystanie z dowodów naukowych w œwietle nowego kodeksu postêpowania karnego, PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/06

57