Komentarze osw

n u m e r 2 5 | 2 4 . 0 4 . 2 0 0 9 | o ś r o d e K s t u d i ó w w s c h o d n i c h i m . m a r K a K a r p i a Niemiecka wizja przyszłości NATO

– Sojusz jednym z elementów

niemieckiego i europejskiego bezpieczeństwa

schodnichw

Justyna Gotkowska

tudiów s

Jubileuszowy szczyt NATO w Strassburgu/Kehl (3–4 kwietnia 2009) przyniósł oficjalną decyzję o rozpoczęciu prac nad nową koncepcją stra-

środek

o

tegiczną Sojuszu Północnoatlantyckiego, za czym lobbowali od dawna

m.in. Niemcy. RFN niezadowolona z obecnego kształtu Sojuszu, w którym dominującą rolę odgrywają Stany Zjednoczone, opowiada się osw

za gruntowną reformą NATO. Według Niemiec, Sojusz powinien stać się arze

organizacją o charakterze politycznym, opartą na równoprawnej współ-

pracy USA z UE, z większym uwzględnieniem rosyjskiego stanowiska.

oment

Zapowiedzi Baracka Obamy o konieczności multilateralnej współpracy K

w polityce bezpieczeństwa i ociepleniu na linii USA–Rosja Niemcy od-czytują jako możliwość rewizji dotychczasowej polityki amerykańskiej tudies

i szanse na realizację swoich celów dotyczących NATO.

s

astern

e

Ewolucja niemieckiej polityki w NATO i wobec USA

1. W trakcie zimnej wojny NATO było dla RFN gwarantem bezpieczeństwa, strategia NATO

entre for

była strategią bezpieczeństwa RFN, a w zachodnich Niemczech nie kwestionowano dominu-c

jącej pozycji USA w Sojuszu Północnoatlantyckim, akceptując Stany Zjednoczone jako lidera w polityce bezpieczeństwa. Po zjednoczeniu Niemiec rząd Helmuta Kohla (CDU/CSU/FDP) kontynuował zachodnioniemiecką politykę i nastawiony był na współpracę z USA w ramach NATO. W latach 90. RFN była więc w Europie orędownikiem transatlantyckiej współpra-schodnich

cy i zajmowała ostrożne stanowisko wobec rozwijania wspólnej europejskiej polityki bezpie-w

czeństwa. Taka postawa związana była również z konstytucyjnie uzasadnianą (do połowy lat dziewięćdziesiątych) doktryną używania Bundeswehry jedynie w celu obrony terytorium tudiów

RFN oraz bierną postawą zarówno społeczeństwa (korzystającego z „dywidendy pokoju”), s

jak i rządu, który w ramach NATO prowadził tzw. chequebook diplomacy, nie dyskutując kwesti związanych z miejscem zjednoczonych Niemiec w europejskiej i transatlantyckiej środek

polityce bezpieczeństwa.

o

2. Głębokie zmiany w niemieckiej polityce bezpieczeństwa oraz stosunku RFN do Stanów Zjednoczonych i współpracy w ramach NATO nastąpiły w okresie rządów Gerharda Schrödera.

osw

W tym czasie RFN zaczęła odchodzić od idei współpracy transatlantyckiej w sferze bezpie-arze

czeństwa i szukać przeciwwagi dla USA w rozwoju polityki bezpieczeństwa i obronności oment

OSW.WAW.PL

K

1

Komentarze osw

numer 25 | 24.0 4. 2 0 0 9 | ośrodeK studiów wschodnich im. marKa Karpia w ramach UE1. Było to wyrazem emancypacji zjednoczonych Niemiec szukających swoje-go miejsca w polityce międzynarodowej, redefiniujących własne interesy. Katalizatorem tej 1 Zmiany w niemieckim myśleniu

emancypacji były trzy wydarzenia – interwencja NATO (z niemieckim udziałem) w Kosowie, o polityce bezpieczeństwa

najlepiej obrazuje dyskutowana

amerykańska operacja w Afganistanie oraz wojna w Iraku. Decyzja rządu Schrödera o udzia-w 2007 roku w RFN koncepcja

le Bundeswehry w pierwszej dla RFN tego typu „interwencyjnej” operacji przetarła drogę

„równego dystansu” Europy/UE

wobec USA i Rosji, autorstwa

niemieckiemu udziałowi w misjach zagranicznych w ramach NATO, UE czy ONZ (szeroko Petera Strucka, obecnego szefa

dyskutowany udział Bundeswery w misji UNIFIL w Libanie), zaś nikłe możliwości europejskiej frakcji SPD w Bundestagu i by-samodzielnej reakcji na wydarzenia w Kosowie rozpoczęły dyskusję o roli RFN i UE w polityce łego ministra obrony w rządzie

SPD/Zieloni (2002–2005).

bezpieczeństwa. Korekta niemieckiej polityki zapoczątkowana została decyzją o rezygnacji administracji George’a W. Busha z oferowanej w ramach NATO pomocy w operacji przeciwko rządom Talibów w Afganistanie. W RFN została ona zrozumiana jako marginalizowanie NATO

i europejskich sojuszników. Zaś decyzja o wojnie w Iraku wywołała już nie tylko zdecydowany sprzeciw niemieckiego rządu, ale wręcz jego udział w formowaniu koalicji przeciwwagi dla USA, co było ewenementem w dotychczasowej polityce Niemiec. Z niemieckiej perspekty-wy bowiem, decyzja USA, nieuwzględniająca zdania największych europejskich sojuszników, postawiła pod znakiem zapytania zasadność funkcjonowania Sojuszu Północnoatlantyckiego.

3. Mimo głoszonych haseł poprawy stosunków niemiecko-amerykańskich i relacji w NATO ko-alicyjny rząd CDU/CSU (tradycyjnie opowiadających się za współpracą z USA) i SPD, pod kie-rownictwem Angeli Merkel, prezentuje redefiniowane w trakcie rządów Schrödera stanowisko w kwestiach bezpieczeństwa i wizji współpracy w ramach Sojuszu. Niemiecka retoryka wobec USA wprawdzie się zmieniła, jednak nie zmienił się brak akceptacji RFN dla dominującej pozycji USA w NATO i amerykańskich działań nieuzgodnionych z najważniejszymi krajami UE (RFN, Francją). O odmiennych interesach USA i RFN nadal świadczyły różne podejścia do strate-gicznych kwesti bezpieczeństwa, takich jak budowa tarczy antyrakietowej, rozszerzenie NATO

o Ukrainę i Gruzję, a ostatnio – reakcja Sojuszu wobec Rosji w trakcie i po konflikcie w Gruzji.

Po co Niemcom NATO...

2 Parafraza twierdzenia Lorda

Niemiecka scena polityczna (z wyjątkiem Parti Lewicy i części Parti Zielonych) nie kwestio-Ismayra, pierwszego sekretarza

nuje zasadności istnienia NATO, postuluje jednak zupełnie inny kształt polityczny Sojuszu, generalnego NATO, o celach

którego nadrzędnym celem miałoby być, parafrazując znaną sentencję: „ to keep the Ameri-Sojuszu („ to keep the Russians

out, the Americans in, and the

cans in; to keep the Russians in; to keep the weapons down”2.

Germans down”), której autorem

jest Jürgen Trittin, wiceszef

frakcji Zielonych w Bundestagu.

„ to keep the Americans in…”: Niemcy dążą do tego, aby NATO stało się organizacją, któ-

Jürgen Trittin, „Ein rüstiger

ra efektywnie kontrolowałaby amerykańskie działania, zarówno bowiem niemiecka opinia Rentner”, Internationale Politik

publiczna, jak i niemieckie elity polityczne postrzegają niektóre działania USA w polityce nr 4, kwiecień 2009, s. 51.

bezpieczeństwa jako nawet swoistego rodzaju zagrożenie dla światowego ładu i pokoju3.

3 Ponadto USA za czasów admini-

Niemcy dążą więc do zwiększenia politycz-

stracji G. Busha w badaniach

Niemiecka scena polityczna

nego znaczenia Sojuszu4 oraz do zmiany

opini publicznej (badania

instytutu Forsa, marzec 2007

(z wyjątkiem Partii Lewicy i części Parti

układu sił w NATO, dotychczas zdomino-

r.) były wskazywane jako jedno

wanego przez USA, czemu służyć miało-

z większych zagrożeń

Zielonych) nie kwestionuje zasadności

dla światowego pokoju

by wykrystalizowanie się europejskiego

niż np. Iran (48% do 31%).

istnienia NATO, postuluje jednak zupeł-

filaru (UE) w Sojuszu. Zakłada to repre-

http://www.stern.de/politik/

nie inny kształt polityczny Sojuszu.

zentowanie przez UE jednego stanowiska

deutschland/:stern-Umfrage-

Deutsche-USA/585728.html

w kwestiach dotyczących bezpieczeństwa

w ramach NATO. Sojusz opierałoby się wtedy na współpracy amerykańsko-europejskiej.

4 „NATO jako wspólnota wartości,

W konsekwencji USA nie byłyby już primus inter pares wśród 28 krajów członkowskich, a nie wojskowy sojusz o określonych celach” Guido Westerwel e

a Sojusz opierałby się na dwóch równoprawnych filarach – USA oraz UE z rozbudowanym w wywiadzie dla programu

aparatem instrumentów wojskowych i cywilnych. Miałoby to na celu ograniczenie działań telewizji ZDF „Berlin direk”,

6 kwietnia 2009 r.

OSW.WAW.PL

2

Komentarze osw

numer 25 | 24.0 4. 2 0 0 9 | ośrodeK studiów wschodnich im. marKa Karpia USA, postrzeganych przez Niemców jako unilateralne, oraz równoprawne współdecydowanie wraz z USA o kwestiach polityki bezpieczeństwa.

„ …to keep the Russians in…”: W Rosji Niemcy widzą trudnego, aczkolwiek nieodzownego i strategicznego partnera dla NATO i dla jego przyszłego „europejskiego filaru” w polityce bezpieczeństwa. Część niemieckich polityków nie wyklucza członkostwa Rosji w NATO

(Peter Struck (SPD), Hans-Dietrich Genscher (FDP), Jürgen Trittin (Zieloni)) i przyznania jej statusu ewentualnego „trzeciego filaru” (po USA i UE) w Sojuszu – rozumianym jako polityczne forum dyskusji i podejmowania wiążących decyzji w kwestiach polityki bezpieczeństwa.

Choć nie wszyscy niemieccy politycy podzielają wizję tak ścisłej współpracy z Rosją, wszyst-kie partie niemieckie, nawet mimo krytycznych głosów ze strony chadecji, postulują intensy-fikację współpracy Rosja–NATO. Dążenie do powiązania Rosji z UE w sferze bezpieczeństwa wydaje się również w Niemczech naturalną konsekwencją i kontynuacją polityki „zmiany poprzez powiązania” dominującej w sferze polityczno-gospodarczej w stosunkach RFN–

–Rosja oraz idei strategicznego partnerstwa forsowanej przez Niemcy w relacjach UE–Rosja.

Ta ideologia oraz niemieckie interesy go-

Niemcy dążą do tego, aby NATO stało

spodarcze będą wpływały na kontynuowa-

się organizacją, która efektywnie kon-

nie polityki współpracy w sferze bezpie-

czeństwa z Rosją niezależnie od rosyjskich

trolowałaby amerykańskie działania.

działań. W ramach NATO RFN będzie

W Rosji widzą trudnego, aczkolwiek

blokowała wszelką aktywność skierowaną

przeciw Rosji, zaś według Niemiec, Sojusz

nieodzownego i strategicznego

nie powinien podejmować działań, które

partnera dla NATO.

budziłyby sprzeciw Rosji i które godziłyby

w jej interesy – takich jak tarcza antyrakie-

towa czy rozszerzenie Sojuszu o Ukrainę i Gruzję. Oznacza to de facto akceptację przez RFN, w imię współpracy z Rosją, rosyjskiej strefy wpływów w Europie Wschodniej 5

5.

Patrz wywiad z Volkerem Per-

thesem, dyrektorem berlińskiego

instytutu analitycznego Stiftung

„ …to keep the weapons down”: Stany Zjednoczone powinny według RFN uznać znacze-Wissenschaft und Politik,

„Perthes: Strefy wpływów są

nie niewojskowych instrumentów w polityce bezpieczeństwa (politycznych, gospodarczych normalną rzeczą“ opublikowany

i z zakresu pomocy rozwojowej). Poprzez podkreślanie konieczności cywilno-wojskowego 2 kwietnia 2009 r. w Gazecie

podejścia do zagrożeń bezpieczeństwa RFN chce zrównoważyć brak własnego większe-Wyborczej.

go zaangażowania wojskowego w ramach NATO czy (w przyszłości) UE. Ma to związek z niechęcią niemieckiego społeczeństwa

do używania Bundeswehry jako instru-

Poprzez podkreślanie konieczności

mentu w polityce zagranicznej i większe-

cywilno-wojskowego podejścia do

go jej udziału w misjach zagranicznych.

zagrożeń bezpieczeństwa RFN chce

Ze względu na niewystarczające zdolności

zrównoważyć brak własnego większego

ekspedycyjne (mimo przeprowadzanych

zaangażowania wojskowego w ramach

reform Bundeswehry) oraz niemożność

NATO czy (w przyszłości) UE.

wykorzystania w pełni całego potencjału

(ze względu na niechęć opinii publicznej),

RFN dąży do takiego kształtowania dyskursu

w ramach NATO, który uznawałby znaczenie instrumentów cywilnych z powodzeniem sto-sowanych przez Niemcy za granicą – projektów pomocy rozwojowej, misji szkoleniowych, capacity building, instrumentów gospodarczych – a tym samym podnosił rangę RFN jako partnera w polityce bezpieczeństwa.

OSW.WAW.PL

3

Komentarze osw

numer 25 | 24.0 4. 2 0 0 9 | ośrodeK studiów wschodnich im. marKa Karpia

…i jak widzą Sojusz w globalnej polityce bezpieczeństwa

6 Artykuł Franka-Waltera

Niemcy obecnie nie mają poczucia „twardego” („starego typu”) zagrożenia bezpieczeństwa.

Steinmeiera, ministra spraw za-

granicznych RFN, „Stoimy przed

Zagrożenia bezpieczeństwa definiują szerzej, zaliczając do nich: terroryzm, brak bezpie-nowymi zagrożeniami”, SPIEGEL

czeństwa energetycznego, rozprzestrzenianie broni masowego rażenia, niestabilne państwa, ONLINE, 3 kwietnia 2009 r.

konflikty regionalne, a nawet ocieplenie klimatu czy kryzys gospodarczy i eskalację zjawisk 7 Szczególnie sprzeciwiają się

z tym związanych – migracji, konfliktów o wodę itp.6. Niemcy nie chcą jednak rozszerze-włączaniu kwesti bezpieczeń-

nia spektrum działań NATO7 poza zadania wynikające z Art. 5 Traktatu Waszyngtońskiego stwa energetycznego

do zadań Sojuszu, ponieważ ta-

(dotyczące kolektywnej obrony członków Sojuszu)8. W ramach NATO dyskusje nt. wyżej kie działanie zaogniłoby stosunki

wymienionych zagrożeń miałby się wprawdzie odbywać, ale to nie NATO, a Unia Europejska, z Rosją i nie sprzyjało rozwijaniu

byłaby wykonawcą ew. decyzji. Przy braku postrzegania bezpośredniego zagrożenia, a więc relacji Rosja–NATO, co jest prio-rytetowym niemieckim celem.

– w percepcji niemieckiej – de facto utraty znaczenia NATO jako sojuszu obronnego, Niemcy chcieliby zwiększenia jego roli politycznej. Miałby stać się sojuszem regionalnym, analizu-8 „Bezpieczeństwo, konsultacje,

jącym globalne zagrożenia w sferze bezpieczeństwa oraz decydującym, jakie środki należy polityka odstraszania i obrona

oraz przeciwdziałanie kryzysom

podjąć we współpracy z innymi organizacjami – ONZ, Unią Europejską, Unią Afrykańską itp.

i partnerstwo nie straciły na

Aby osiągnąć ten cel, NATO miałoby wspierać rozbudowę globalnej sieci regionalnych organi-znaczeniu”, Franz Josef Jung,

minister obrony RFN, w opubli-

zacji bezpieczeństwa, zarządzających kry-

kowanym 16 marca 2009 r.

Przy braku postrzegania bezpośred-

zysami/konfliktami ze wsparciem Sojuszu –

w Frankfurter Allgemeine

niego zagrożenia, a więc – w percepcji

np. poprzez szkolenia i pomoc logistyczną

Zeitung w artykule „Nowa

koncepcja strategiczna”.

dla takich organizacji jak Unia Afrykańska.

niemieckiej – de facto utraty znaczenia

NATO jako sojuszu obronnego, Niemcy

Jako „regionalny sojusz”, w niemieckiej

chcieliby zwiększenia roli NATO jako

koncepcji, NATO nie powinno więc roz-

(regionalnego, amerykańsko-europejskie-

szerzać się terytorialnie poza obszar trans-

go) sojuszu politycznego, analizującego

atlantycki. Mogłoby to bowiem, zdaniem

globalne zagrożenia w sferze bezpie-

RFN, doprowadzić do pogorszenia relacji

czeństwa oraz decydującego, jakie

z ważnymi dla Niemiec partnerami – Rosją

środki należy podjąć we współpracy

i Chinami. Niemcy zdecydowanie sprzeci-

z innymi organizacjami.

wiają się pojawiającym się w USA koncep-

cjom przekształcenia NATO w „globalną

ligę demokracji”9, która zastępowałoby

9 „Nie wyobrażam sobie global-

ONZ oraz tendencjom globalizacji aktywności NATO – wzmacniania współpracy np. z Japonią, nego NATO” z oświadczenia

Australią czy Koreą Płd., co mogłoby stać się podstawą do formowania „koalicji chętnych”

rządu RFN wygłoszonego przez

kanclerz Angelę Merkel w Bun-

do przeforsowania amerykańskich celów. W Niemczech koncepcje te przedstawiane są jako destagu, 26 marca 2009 r.

część oficjalnej polityki amerykańskiej i odrzucane jako wyraz skłonności do globalnego amerykańskiego interwencjonizmu.

Wnioski

1. Niemcy dążą do tego, by NATO stało się jednym z elementów niemieckiej i europejskiej polityki bezpieczeństwa. NATO miałoby pozostać regionalnym sojuszem opierającym się na gwarancjach Art. 5, bez rozszerzania spektrum działań i terytorium poza obszar transatlantycki ( de facto jednak, przy braku poczucia bezpośrednich zagrożeń dla niemieckiego i europejskiego bezpieczeństwa, NATO jako sojusz obronny ma dla RFN marginalne znaczenie).

2. Niemcy chcieliby jednocześnie, aby NATO w dłuższej perspektywie stało się przede wszystkim sojuszem politycznym, analizującym globalne zagrożenia. Miałby on na celu kontrolowanie amerykańskich działań i rozszerzenie strategicznego partnerstwa z Rosją na sferę bezpieczeństwa. Filarami takiego Sojuszu byłyby Stany Zjednoczone oraz Unia Europejska, a równie ważnym partnerem, jeśli nie członkiem, miałaby być Rosja.

OSW.WAW.PL

4

Komentarze osw

numer 25 | 24.0 4. 2 0 0 9 | ośrodeK studiów wschodnich im. marKa Karpia 3. Według Niemiec to UE powinna stać się głównym podmiotem reagującym na obecne (pośrednie) zagrożenia dla europejskiego bezpieczeństwa. W niemieckim myśleniu europejska polityka bezpieczeństwa ma stać się samodzielna wobec USA; ewentualnie komplementarna wobec NATO – jak widzi to niemiecka chadecja. UE powinna dążyć do ujednolicenia polityki państw członkowskich w kwestiach obronności i wypracowania jednego stanowiska w dziedzinach bezpieczeństwa (obecny przykład: tarcza antyrakieto-wa). De facto więc takie wypracowywanie wspólnego stanowiska w ramach UE wyklucza zacieśnianie bilateralnych relacji w sferze bezpieczeństwa któregoś z państw członkowskich UE z USA i zwiększenie znaczenia Niemiec i Francji – jako krajów determinujących unijną politykę – wobec USA.

4. Deklaracje administracji amerykańskiej Baracka Obamy dot. multilateralnego podejścia do polityki międzynarodowej, ocieplenia stosunków z Rosją i większego nacisku na stosowa-nie niewojskowych/prewencyjnych instrumentów w polityce bezpieczeństwa (np. zwiększenie wydatków na pomoc rozwojową) wzbudziły w RFN nadzieję na reformę Sojuszu w takim kształcie, jaki odpowiadałby niemieckim interesom. Dlatego też niemieccy politycy rozpoczęli ofensywę dot. nowej koncepcji strategicznej Sojuszu, która zawierałaby 10 Na Monachijskiej konferencji

niemieckie postulaty10.

Bezpieczeństwa, przed szczy-

tem NATO w Strassburgu/Kehl.

Artykuł Angeli Merkel

i Nicolasa Sarkozy’ego

„Europejczycy muszą mówić

jednym głosem” opublikowany

4 lutego 2009 r. w Süddeut-

sche Zeitung.

Ośrodek Studiów Wschodnich imienia Marka Karpia monitoruje oraz analizuje polityczną, eko-

© Copyright by OSW

nomiczną i społeczną sytuację w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, na Bałkanach oraz na Kaukazie i w Azji Centralnej.

Redakcja merytoryczna:

Ośrodek Studiów Wschodnich

Głównymi tematami badawczymi OSW są: sytuacja wewnętrzna i stabilność krajów obszaru Jolanta Darczewska

im. Marka Karpia

zainteresowań OSW, system władzy, relacje pomiędzy poszczególnymi ośrodkami politycznymi, Redakcja: Katarzyna Kazimierska

ul. Koszykowa 6A, 00-564 Warszawa

polityka zagraniczna, problematyka związana z rozszerzeniem NATO i UE, aspiracje integracyjne Skład: Wojciech Mańkowski

e-mail: [e-mail]

państw obszaru ze strukturami zachodnimi oraz bezpieczeństwo energetyczne.

OSW.WAW.PL

5