EUMETAZOA

PROTOSTOMIA

ECDYSOZOA/

STAWONOGI

WYLINKOWCE

ARTHROPODA

TKAWKODYSZNE

ŻUWACZKOWCE

SZCZĘKOCZUŁOWCE

TRYLOBITOWCE +

MANDIBULATA

CHELICERATA

TRILOBITOMORPHA

OWADY

WIJE

SKORUPIAKI

STARORAKI

PAJĘCZAKI

TRYLOBITY +

INSEKTA

MYRIAPODA

CRUSTACEA

MEROSTOMATA

ARACHNIDA

TRILOBITA

ARTHROPODA* największa grupa zwierząt pod względem liczby gatunków i biomasy

* występują praktycznie we wszystkich dostępnych zwierzętom środowiskach

* nieliczne są wewnętrznymi pasożytami

* jako jedyne bezkręgowce opanowały zdolność do aktywnego lotu

POCHODZENIE

* ich przodkami były prawdopodobnie, żyjące pod koniec proterozoiku, pierwotne morskie zwierzęta podobne do dzisiejszych pratchawców (zwierząt zbliżonych ogólną budową do wieloszczetów, ale okresowo zrzucających naskórek)

* współczesne pratchawce/pazurnice – tropikalne zwierzęta wykazujące wiele cech wspólnych dla stawonogów i pierścienic, mają segmentowane ciało okryte chitynowym oskórkiem, na każdym segmencie występuje para odnóży zaopatrzonych w 2 pazurki, a na słabo wyodrębnionej głowie – dwa czułki, oddychają tchawkami

* najstarsze stawonogi pojawiły się prawdopodobnie ok. 440 mln lat temu (od swoich przodków różniły się posiadaniem wieloczłonowych odnóży oraz szczelnego chitynowego pancerza spełniającego funkcje ochronne i będącego zarazem zewnętrznym szkieletem)

* mezozoik – początkowo najliczniejsze były trylobity, równolegle z nimi rozwinęły się morskie skorupiaki oraz staroraki

* połowa paleozoiku, sylur – stawonogi pojawiły się na lądzie mniej więcej razem z roślinami

* wówczas dzieliły się na tchawkodyszne (roślinożerni przodkowie wijów), wywodzące się prawdopodobnie od którejś z grup skorupiaków, oraz na przodków drapieżnych skorpionów blisko spokrewnionych ze starorakami

* połowa dewonu – z pierwotnych wijów powstały owady bezskrzydłe, a z nich owady uskrzydlone (pierwsze zwierzęta, które opanowały zdolność do aktywnego lotu), przypuszcza się, że skrzydła owadów wykształciły się z rozbudowanych bocznych wyrostków płytek pancerza grzbietowego, pokrywającego segmenty tułowia

* z pierwotnych skorpionów powstały wszystkie grupy pajęczaków

* koniec mezozoiku, połowa kredy – powstają rośliny okrytonasienne i część owadów (niektóre chrząszcze i motyle) zaczyna odżywiać się ich pyłkiem, a potem nektarem, uczestnicząc jednocześnie w roznoszeniu pyłku i zapylaniu

* tak rozpoczęła się koewolucja (wspólna równoległa ewolucja) roślin okrytonasiennych i owadów ROZMNAŻANIE SIĘ I ROZWÓJ STAWONOGÓW

* głównie rozdzielnopłciowe i jajorodne (WYJĄTKI: WĄSONOGI należące do skorupiaków są obojnakami, SKORPIONY

i ROZTOCZE są żyworodne)

* częsty jest dymorfizm płciowy

WODNE

LĄDOWE

* zapłodnienie zewnętrzne (plemniki stawonogów nie mają w

* ici)

zapłodnienie wewnętrzne

* samice często noszą jaja, przytrzymując je odnóżami odwłokow

* y

m

s i

amice składają jaja (niektóre owady i roztocze mają do tego

w specjalnych torbach doczepionych do odwłoka

specjalne narządy – pokładełka), chronione na różne sposoby

* rozwój złożony (jedna lub kilka postaci larwalnych)

przed nadmierną utratą wody

* rosną całe życie, więc przechodzą linienie jako postacie dorosłe* jaja są zaopatrzone w specjalne osłonki albo oplecione kokonami

* mogą być składane w norkach ziemnych, pod korą drzew w

specjalnych komorach (plastrach), w ciałach innych organizmów itd.

PAJĘCZAKI

* rozwój prosty bez form larwalnych (typowe dla

zwierząt lądowych)

OWADY

* rozwój złożony

ROZWÓJ Z PRZEOBRAŻENIEM NIEZUPEŁNYM

* larwy owadów mogą żyć w wodzie (larwy komarów, ważek) lub

* larwa (nimfa) dość podobna do osobnika dorosłego (imago) na lądzie (larwy pasikoników, motyli, muchówek), pod względem budowy i trybu życia (najczęściej brak jej

co jest wyjątkiem w świecie zwierząt

skrzydeł i narządów rozrodczych)

* po kilku linieniach przekształca się w postać dorosłą

* występują tu trzy stadia rozwojowe: jajo-larwa-imago

PARTENOGENEZA/DZIEWORÓDZTWO

* występuje np. u mszyc

* samice składają niezapłodnione jaja, z których rozwijają

ROZWÓJ Z PRZEOBRAŻENIEM ZUPEŁNYM

się kolejne pokolenia dzieworodnych samic, które znów

* larwa różni się od imago budową ciała i trybem życia

składają niezapłodnione jaja itd.

* intensywnie się odżywia i kilkakrotnie linieje, zwiększając rozmiary

* po paru takich cyklach rozwojowych ostatnie pokolenie

* przekształcając się w postać dorosłą przechodzi poważne zmiany (całkowitejsamic składa dwa rodzaje jaj, z których wylęgają się przebudowie ulegają wszystkie narządy wewnętrzne oprócz układu

samce oraz samice przystępujące do normalnego rozrodu

nerwowego i wygląd zewnętrzny)

płciowego

* na czas tych przemian (przepoczwarczenia) larwa otacza się kokonem i * takie naprzemienne występowanie w cyklu rozwojowym przechodzi w stadium poczwarki o nazwie pupa

partenogenezy i rozmnażania płciowego nosi nazwę

* po następnym linieniu z poczwarki wydostaje się dorosły owad – imago

heterogonii

* istnieją więc cztery stadia rozwojowe: jajo-larwa-poczwarka-imago

* dorosłe owady nie linieją i nie rosną

BUDOWA STAWONOGÓW

UKŁAD MIĘŚNIOWY

UKŁAD POKARMOWY

* wór powłokowo-mięśniowy pierścienic i pazurnic

* przewód pokarmowy składa się z jelita przedniego,

(składający się z mięśni gładkich ułożonych warstwowo) u

środkowego i tylnego

stawonogów uległ rozczłonkowaniu na odrębne grupy mięśni

* zarówno jelito przednie i tylne wysłane są kutykulą taką

(niektóre owady mogą mieć do 2000 mięśni, podczas gdy np.

jak ta, która tworzy zewnętrzny pancerz (dlatego nie

człowiek ma ich ok. 380) poruszających poszczególnymi

mogą tu zachodzić żadne procesy trawienia i wchłaniania,

elementami szkieletu

więc mają miejsce w jelicie środkowym)

* często wyróżniamy prostowniki i zginacze – podobnie jak

* otwór gębowy jest otoczony narządami gębowymi,

u kręgowców

umożliwiającymi m.in. pobieranie i mechaniczne

* mięśni stawonogów odznaczają się dużą sprawnością (mucha

rozdrabnianie pokarmu

potrafi wykonać skrzydłami do 350 uderzeń na sekundę)

* stawonogi odżywiające się pokarmem płynnym

* budowa histologiczna mięśni ruchowych stawonogów

(pajęczaki, owady krwiopijne) mają umięśnioną gardziel

przypomina mięśnie szkieletowe kręgowców (m.in.

ssącą lub żołądek ssący

wykazują poprzeczne prążkowanie)

* do jelita środkowego uchodzi palczasty gruczoł

trawienny (wątrobotrzustka), wyjątkiem są owady,

które go nie posiadają

* na granicy jelita środkowego i tylnego owadów, wijów i

UKŁAD KRĄŻENIA

większości pajęczaków znajdują się ujścia narządów

wydalniczych

* otwarty układ krążenia

UKŁAD ODDECHOWY

* składa się z serca, niewielu naczyń

krwionośnych (czasami w ogóle ich brak) oraz

* u wielu małych stawonogów i gatunków pasożytniczych wymiana

systemu przestrzeni i zatok krwionośnych

gazowa odbywa się całą powierzchnią ciała

wokół narządów wewnętrznych

* płyn krążący w tym układzie nazywamy

hemolimfą (najczęściej bezbarwna), bo

powstał z wymieszania się krwi i płynu jamy

UKŁAD WYDALNICZY

ciała

SKRZELA

* barwniki oddechowe (jeśli występują) są

* narządami wydalniczymi wielu stawonogów są

rozpuszczone w osoczu

* wodne skorupiaki mają je w postaci

przekształcone metanefrydia

* mogą to być: czerwona erytrokruoryna,

rozgałęzionych i silnie ukrwionych

* zlokalizowane są w parzystych gruczołach

niebieska hemocyjanina

wyrostków, osadzonych najczęściej u

czułkowych i szczękowych skorupiaków (ich ujścia

* serce położone jest po grzbietowej stronie ciała

TCHAWKI

nasady odnóży

znajdują się u nasady czułków II pary lub szczęk) oraz

i ma kształt mniej lub bardziej wydłużonego

* czasami całe odnóża mogą

gruczołach biodrowych pajęczaków

worka (rurki), z którego wychodzi kilka naczyń * występują u owadów, wijów i funkcjonować jako skrzela (skorupiaki

* specyficzne są także cewki Malpighiego mające

krwionośnych (najczęściej największe naczynie

niektórych pajęczaków

planktoniczne WIOŚLARKI i wodne

postać zamkniętych od strony jamy ciała cienkich

kieruje się do przodu ciała)

* chitynowe rurki rozgałęziające się w

szczękoczułkowce SKRZYPŁOCZE)

kanalików, których ujście znajduje się na granicy

* kurcząc się, serce wyrzuca hemolimfę poprzez całym ciele, wnikające nawet do odnóży

* w warunkach lądowych (brak wody i

pomiędzy jelitem środkowym a tylnym

naczynia do przestrzeni pomiędzy narządami

i czułków

znaczna siła ciążenia) wyrostki skrzeli

* kanaliki te zbierają zbędne i szkodliwe metabolity z

* stamtąd część hemolimfy trafia do narządów * najcieńsze tchawki (tracheole) zlepiają się ze sobą przez co znacznie

płynu wypełniającego jamę (hemolimfy) i przekazują je

oddechowych, gdzie oddaje dwutlenek węgla docierają do każdej komórki ciała, dzięki zmniejsza się ich łączna powierzchnia i

do jelita

i ulega natlenowaniu

czemu układ krążenia nie uczestniczy w

zwierzę skrzelodyszne się dusi

* tam po resorpcji wody, razem z resztkami pokarmu

* następnie kanałami i zatokami wraca z

rozprowadzaniu gazów oddechowych

są usuwane na zewnątrz

powrotem do serca, gdzie wpływa przez

* na zewnątrz otwierają się

* cewki te występują u owadów, wijów i wyżej

specjalne otwory (ostia), najczęściej

przetchlinkami położonymi najczęściej

uorganizowanych pajęczaków

rozmieszczone metamerycznie po brzusznej i

z boku ciała

PŁUCA/WORKI PŁUCNE

* stawonogi wodne wydalają głównie silnie

grzbietowej stronie serca

* tchawkowy system oddychania

rozcieńczony amoniak

* u owadów, w związku z silnym ukrwieniem

nakłada na lądowe wije i owady

* występują u pajęczaków

* lądowe przetwarzają amoniak w zwiąki azotowe

tchawek, układ krwionośny jest uproszczony, a

ograniczenia rozmiarów (rurki

* parzyste komory położone w odwłoku

słabo rozpuszczalne w wodzie, takie jak guanina

bezbarwna hemolimfa nie bierze udziału w

tchawkowe nie mogą być zbyt długie,

* prowadzą do nich przetchlinki

(pajęczaki) czy kwas moczowy (owady)

przenoszeniu gazów oddechowych

aby świeże powietrze zdołało dotrzeć do * komory podzielone są na wiele wąskich, ślepo zakończonych tracheoli)

szczelinowatych kieszonek, omywanych przez

płyn jamy ciała – na ich ściankach zachodzi

wymiana gazowa

BUDOWA STAWONOGÓW

BUDOWA ZEWNĘTRZNA

* segmentacja heteronomiczna (zróżnicowanie metamerów,

które po zgrupowaniu dają trzy większe części ciała, tzw. tagmy

UKŁAD NERWOWY

– głowę, tułów i odwłok

* podstawowe tagmy niektórych stawonogów łącz się tworząc np.

* u prymitywnych stawonogów układ jest podobny do drabinkowego

głowotułów (skorupiaki, pająki) lub nawet jednolity,

układu pierścienic

niepodzielny korpus (kosarze, roztocze)

* składa się z parzystego zwoju głowowego, obrączki

* każdy metamer pierwotnie zaopatrzony był w parę odnóży,

NARZĄDY TYMPANALNE

okołogardzielowej i dwóch pni brzusznych, łączących parzyste

które także uległy znacznym zmianom

zwoje segmentowe

* na głowie przekształciły się w czułki (pierwotnie 2 pary) oraz

* występują u owadów

* ewolucja układu polegała na coraz większej centralizacji (brzuszna

w narządy gębowe do pobierania pożywienia (ich liczba jest

wydających dźwięki (PSIKONIK,

drabinka stopniowo zlewała się w pojedynczy łańcuszek nerwowy,

różna, np. u raka 6 par, i są różnorodnie ukształtowane w

ŚWIERSZCZ)

nastąpił rozwój zwojów głowowych aż do wytworzenia

zależności od rodzaju pobieranego pokarmu)

* służą do odbioru fal

skomplikowanego mózgu: trójdzielnego u wyżej uorganizowanych

* odnóża tułowiowe najczęściej zachowały funkcje

akustycznych

owadów albo dwudzielnego u pajęczaków)

lokomocyjne i w zależności od środowiska życia mogły służyć do

* mają postać okienek w

kroczenia (lub skakania), pływania lub rozgrzebywania ziemi (u

pancerzu, które od zewnątrz

form podziemnych)

zamknięte są błoną

NARZĄDY ZMYSŁÓW

* odnóża odwłokowe często wykazywały tendencję do

* mogą występować na przednich

zanikania, obecnie służą jako narząd kopulacyjny, narząd do

bądź tylnych odnóżach lub na

* narządy zmysłów są zróżnicowane i dobrze rozwinięte

podtrzymywania zniesionych jaj lub też wspomagają odnóża

jego odwłoku

tułowiowe w poruszaniu się (zwłaszcza u wodnych

skorupiaków)

* u części skorupiaków i pajęczaków jedna para odnóży

CHEMORECEPTORY

WŁOSKI DOTYKOWE

krocznych (raki) lub gębowych (skorpiony) przekształciła się w

pokaźne szczypce

* narządy węchu i smaku

* narządy równowagi w

BUDOWA CIAŁA

* wyspecjalizowane grupy komórek leżące

postaci statocyst (podobne

najczęściej na czułkach, które reagują na

do tych u jamochłonów)

* jama ciała nie jest podzielona metamerycznie

substancje chemiczne niesione przez wodę

* w rozwoju zarodkowym worki celomatyczne łączą się ze sobą oraz z przestrzeniami lub powietrze (czułki służą jednocześnie

pierwotnej jamy ciała, tworząc pojedynczą jamę ciała o charakterze mieszanym (pierwotno-jako narząd dotykowy)

OCZY

wtórnym)

* ten typ jamy ciała nazywamy miksocelem

* ciało pokryte jednowarstwowym nabłonkiem, wytwarzającym na swojej powierzchni grubą warstwę kutykuli (oskórka)

OCZY ZŁOŻONE

* kutykula składa się z naprzemiennych warstw białka i chityny

OCZY PROSTE

* często bywa dodatkowo impregnowana solami wapnia i innymi związkami chemicznymi

* oczy owadów, wijów i niektórych skorupiaków

nadającymi jej sztywność (z tego powodu odgrywa rolę pancerza ochronnego, prawie

* u pajęczaków

* składają się z wielu pojedynczych elementów (omatidiów)

całkowicie nieprzepuszczalnego dla wody oraz gazów)

* każde omatidium odbiera tylko wąski wycinek pola widzenia, co daje

* kutykula jest konstrukcją, do której od wewnątrz przyczepione są mięśnie, stanowi więc obraz mozaikowy, który ulega przetworzeniu w układzie nerwowym

również szkielet zewnętrzny

* pole widzenia jest bardzo szerokie (u drapieżnych owadów sięga 360°)

* wzmocnienia oskórka są nierównomierne na całej powierzchni ciała

* oczy umożliwiają stawonogom dostrzeżenie szerszej gamy barw (np.

* najczęściej w miejscach, między segmentami tułowia, a także pomiędzy członami odnóży pszczoły widzą ultrafiolet i rozróżniają polaryzację światła, co ułatwia

występuje sama elastyczna chityna (tworzą się tu ruchome połączenia szkieletu – stawy) orientację przy pochmurnym niebie)

* zewnętrzny pancerz ochronny jest stosunkowo ciężki i uniemożliwia osiągnięcie większych rozmiarów z przyczyn mechanicznych (zwłaszcza na lądzie) – największym stawonogiem na lądzie była KARBOŃSKA WAŻKA mająca ponad 50cm długości i 75cm rozpiętości skrzydeł

* sztywna puszka szkieletu uniemożliwia stały wzrost organizmu, dlatego też u stawonogów APOZYCYJNE

SUPERPOZYCYJNE

występuje linienie (okresowe zrzucanie oskórka po uprzednim wytworzeniu pod nim nowego) –

mamy do czynienia ze wzrostem skokowym

* każde z licznych omatidiów jest otoczone * liczma omatidiów jest stosunkowo niewielka a

* nowy, obszerniejszy pancerz jest początkowo miękki i elastyczny, dopiero z czasem dochodzi komórkami barwnikowymi, które

izolacja optyczna między nimi wyraźnie mniejsza

do jego utwardzenia (do tego momentu zwierzę jest bezbronne i dlatego w okresach linienia pochłaniają większość promieni świetlnych, * przekazywany obraz jest jaśniejszy ale traci na wśród stawonogów występuje największa śmiertelność)

przepuszczając do soczewki tylko prostopadłeostrości

* w zewnętrznej warstwie pancerza mogą występować pigmenty, na powierzchni zaś różnego

* występują u owadów dziennych

* występują u owadów nocnych (lub prowadzących

typu kolce, włoski, itp.

zmierzchowy tryb życia) i u skorupiaków

Cecha

Skorupiaki

Pajęczaki

Owady

(langusta, rak stawowy)

(pająk krzyżak)

(jelonek rogacz, pszczoła)

Tagmy

* głowotułów

* głowotułów

* głowa

* odwłok

* odwłok

* tułów (3 segmenty)

* odwłok

Odnóża

* czułki (2 pary)

* czułki zanikły

* czułki (1 para)

* narządy gębowe (6 par)

* narządy gębowe (2 pary)

* narządy gębowe (3 pary)

- żuwaczki

- szczękoczułki

- żwaczki

- szczęki (2 pary)

- nogogłaszczki

- szczęki (2 pary)

- szczękonóża (3 pary)

* odnóża kroczne z pazurkami (4

* odnóża kroczne z pazurkami (3

* odnóża kroczne (5 par)

pary)

pary)

* odnóża odwłokowe

Szczękoczułki większości pająków

U owadów uskrzydlonych skrzydła

U raków pierwsza para odnóży

zawierają jad

(zwykle 2 pary) mieszczą się na Ii i

krocznych zaopatrzona jest w

III segmencie tułowia

szczypce

PRZEGLĄD SYSTEMATYCZNY I ZNACZENIE STAWONOGÓW

TRILOBITOMORPHA + * wymarła grupa zwierząt morskich

* miały jedną parę czułków i nie miały wyspecjalizowanych odnóży gębowych

TRILOBITA +

* żyły przez całą erę paleozoiczną

* miały spłaszczone ciało z trójdzielnym, segmentowanym pancerzem, wyodrębnioną głowę z wielkimi, złożonymi oczami i niezróżnicowane odnóża zaopatrzone w skrzela

CHELICERATA

* nie mają czułków

* odnóża gębowe złożone z 2 par: szczękoczułków i nogogłaszczek

* głowa zlana z tułowiem tworzy głowotułów

MEROSTOMATA

* wodne organizmy skrzelodyszne

* pojawiły się we wczesnym kambrze, największy rozkwit przeżyły w późnym sylurze

* wówczas żyły olbrzymie WIELORAKI osiągające długość 3m z wyglądu przypominające dzisiejsze skorpiony

* większość staroraków wymarła w karbonie

* do dziś zachowało się kilka reliktowych gatunków SKRZYPŁOCZY żyjących u wybrzeży Ameryki Północnej i Środkowej

ARACHNIDA

* pierwsze zwierzęta lądowe

* najprawdopodobniej potomkowie sylurskich wieloraków

* ciało podzielone na głowotułów z dwiema parami odnóży gębowych i czterema parami odnóży krocznych oraz odwłok pozbawiony odnóży (przypuszczalnie przekształconymi odnóżami odwłokowymi są kądziołki przędne służące do produkcji nici pajęczych)

* nogogłaszczki niektórych (skorpiony, zaleszczotki) przekształcają się w szczypce

* oddychają płucami lub tchawkami (albo jednymi i drugimi jednocześnie), umieszczonymi zazwyczaj na odwłoku

* głównie zwierzęta drapieżne, nieliczne pasożytują na roślinach i zwierzętach

* większość drapieżnych pajęczaków ma gruczoły jadowe, umieszczone w szczękoczułkach (pająki, kosarze), nogogłaszczkach (zaleszczotki) lub na końcu odwłoka (skorpiony)

* pobierają jedynie pokarm płynny

* pasożyty żywią się krwią lub sokami roślinnymi

* drapieżniki upłynniają swoje pożywienie, wprowadzając do wnętrza ofiary enzymy trawienne po uprzednim unieruchomieniu jej jadem

* przechodzą rozwój prosty (z wyjątkiem roztoczy)

* częsty demorfizm płciowy

* dzielimy je na 9 rzędów, w Polsce spotykamy jedynie 4

* są ważnymi konsumentami w swojej klasie wielkości

* niektóre szkodzą gospodarce, wywołując choroby pasożytnicze zwierząt oraz wyrządzając szkody na polach i w magazynach

* nieliczne niebezpieczne dla człowieka bezpośrednio (skorpiony, pająki) lub pośrednio (kleszcze przenoszące wirusa zapalenia opon mózgowych czy krętki boreliozy)

* niebezpieczne mogą być też drobne roztocza wywołujące odczyny alergiczne

PAJĄKI

* odwłok wyraźnie oddzielony od głowotułowia

* pająki sieciowe – łapią zdobycz w misternie splecione pajęczyny (KRZYŻAK)

* pająki bezsieciowe (SKAKUNY)

KOSARZE

* często mylone z pająkami

* mają dłuższe odnóża od pająków i nie mają wyraźnego podziału na głowotułów i odwłok

* (KOSARZ ZWYCZAJNY)

ZALESZCZOTKI

* przypominają miniaturowe skorpiony (1-8mm długości) z powodu nogogłaszczek przekształconych w szczypce

* nie mają gruczołu jadowego na odwłoku (ZALESZCZOTEK POSPOLITY)

* bardzo małe pajęczaki o zwartej segmentacji i złożonym cyklu rozwojowym ROZTOCZE

* jest wśród nich wiele pasożytów (KLESZCZ PASTWISKOWY, ŚWIERZBOWIEC DRĄŻĄCY, NUŻENIEC

LUDZKI)

SKORPIONY

* występują w rejonach o cieplejszym klimacie

* największe ale najprymitywniejsze pajęczaki

* mają szczypce i charakterystycznie umiejscowiony gruczoł jadowy (na odwłoku)

* odwłok dzieli się na szeroki i spłaszczony przedodwłok oraz cienki i wydłużony zaodwłok, zakończony gruczołem i kolcem jadowym

MANDIBULATA

CRUSTACEA

* mają dwie pary czułków

* ciało najczęściej podzielone na głowotułów i odwłok zakończony segmentem pozbawionym odnóży (telsonem)

* zaznacza się tu tendencja ewolucyjna polegająca na coraz większej specjalizacji odnóży

* proces linienia powtarza się przez całe życie

* prawie wyłącznie wodne (morskie i słodkowodne), wyjątkowo żyją w wilgotnych środowiskach lądowych

* najliczniejsza wodna grupa stawonogów

* ważny element struktury troficznej ekosystemów wodnych

* formy planktoniczne (tworzące zooplankton) są podstawowymi konsumentami fitoplanktonu, a same są pokarmem ryb lub wielorybów (KRYL)

* saprofagiczne formy przydenne (bentoniczne) spełniają w ekosystemie funkcje sanitarne

* gospodarczo wykorzystuje się rakowce (HOMARY, LANGUSTY, KREWETKI, RAKI) przeznaczając je do bezpośredniej konsumpcji

* planktoniczny KRYL po usunięciu chityny przerabia się na konserwowane pasztety PODRACZKI

* grupa zbiorcza, do której zaliczamy wszystkie prymitywniejsze skorupiaki, mające zmienną liczbę segmentów ciała

* występuje jednooka larwa typu pływik

* najczęściej małe i swobodnie pływające (DAFNIE, OCZLIKI, PRZEKOPNICE)

* rzadziej osiadłe (PĄKLE)

RAKOWCE

* skorupiaki wyższe o dużych rozmiarach

* stała liczba segmentów (20)

* z 8 par odnóży tułowiowych najczęściej 5 par tworzy wyspecjalizowane odnóża kroczne, z których pierwsza para zazwyczaj ulega przekształceniu w pokaźne szczypce

* rozwój prosty lub złożony (z larwą typu żywik, przypominającą mikroskopijnego raczka)

* większość to drapieżne lub saprofagiczne organizmy związane z dnem zbiorników (RAK RZECZNY, HOMAR, pozbawione szczypiec LANGUSTY, KRAB WEŁNISTORĘKI)

* występują też formy pływające (KRYL)

* kilka gatunków żyje na lądzie (PROSIONKI, STONOGI)

TKAWKODYSZNE

* zasadniczo lądowe oddychające tchawkami

* mają dobrze wyodrębnioną głowę z jedną parą czułków

* odnóża są jednogałęziste

* zazwyczaj rozwój złożony

* znane od syluru, ich wodni przodkowie przypuszczalnie podobni do trylobitów

* drapieżne (pareczniki, ważki, chrząszcze biegacze) odgrywają ważną rolę w utrzymaniu równowagi ekologicznej, żywiąc się głównie owadami zapobiegają masowemu pojawianiu się (gradacjom) gatunków roślinożernych

MYRIAPODA

* pierwotniejsza grupa tchawkodysznych

* ciało podzielone na głowę i segmentowany tułów z niewyodrębnionym odwłokiem

* na segmentacji znajdują się niezróżnicowane, drobne, członowane odnóża PARECZNIKI

* drapieżne z gruczołem jadowym na szczękoczułkach

* mają jedną parę odnóży na każdym segmencie tułowia

* WIJ DREWNIAK (często mylnie nazywany stonogą)

DWUPARCE

* roślinożerne lub saprofagiczne

* walcowate, wydłużone ciało

* na segmentach tułowia mają po dwie pary odnóży

* KROCIONOGI

* lądowe stawonogi wywodzące się z pierwotnych wijów lub skorupiaków

INSECTA

* ciało podzielone na głowę, tułów i segmentowany odwłok

* tułów składa się z trzech segmentów, a na każdym z nich jest jedna para odnóży

* podstawowa grupa konsumentów I rzędu we wszystkich ekosystemach lądowych (liczebne, różnorodne i przystosowane do pobierania praktycznie każdego rodzaju pokarmu) /podobnie roślinożerne wije/

* ważny składnik pożywienia wielu kręgowców (mrówkojady, ptaki)

OWADY NIEUSKRZYDLONE * prymitywne, małe bez skrzydeł

* aparat gębowy typu gryzącego

* rozwój prosty

* RYBIK CUKROWY występujący w miejscach ciepłych i wilgotnych (np. łazienkach)

V

OWADY

* pierwotnie na drugim i trzecim segmencie tułowia mają dwie pary jednakowych skrzydeł, które zmieniały się w trakcie ewolucji:

USKRZYDLONE

- tylne skrzydła uległy stopniowej redukcji, tak że u bardzo wyspecjalizowanych MUCHÓWEK

pozostaje jedynie przednia para

- przednie skrzydła przekształciły się w ochronne pokrywy, tylne służą do latania (CHRZĄSZCZE)

* w zależności od pobieranego pokarmu owady mają różnie ukształtowane, wyspecjalizowane aparaty gębowe

* nie występują tu gruczoły jadowe służące do zdobywania pożywienia (gruczoły jadowe i żądła niektórych błonkówek mają charakter obronny)

* mają bardzo rozbudowany system tchawek, potrzebnych do transportu gazów oddechowych i spełniających funkcję rusztowania dla błoniastych skrzydeł

* dzielimy je na 30 rzędów

OWADY O PRZEOBRAŻENIU NIEZUPEŁNYM

WAŻKI

* zachowały wiele cech pierwotnych

- dwie pary podobnych skrzydeł o drobnym żyłkowaniu (skrzydła te w czasie spoczynku są składane wzdłuż ciała)

* aparat gębowy typu gryzącego i olbrzymie oczy złożone

* ŻAGNICA – największa ważka o rozpiętości skrzydeł ponad 10cm, ŁĄTKA

SKORKI

* potocznie szczypawki

* przednia para skrzydeł przekształcona w krótkie pokrywy, pod którymi znajdują się składane błoniaste skrzydła drugiej pary

* na końcu odwłoka występują łęgowate wyrostki

* SKOREK ZAUSZNIK

KARACZANY

* wszystkożerne i ciepłolubne

* niektóre gatunki, np. KARCZAN WSCHODNI żyją w zaniedbanych pomieszczeniach

PROSTOSKRZYDŁE/

* roślinożerne

SZARAŃCZAKI

* aparat gębowy typu gryzącego

* przednie skrzydła skórzaste (tworzące pokrywy), a tylne błoniaste

* niektóre wydają dźwięki za pomocą narządów dźwiękowych (strydulacyjnych):

- pierwszy typ – dźwięki powstają, gdy jedno skórzaste skrzydło przednie, zaopatrzone w rodzaj tarki, pociera o drugie (pasikoniki, świerszcze)

- drugi typ – tarka znajduje się na tylnych odnóżach, a dźwięk powstaje przez pocieranie odnóży o pokrywy skrzydeł (szarańcze)

* pospolite na łąkach i polach

* PAIKONIKI, SZARAŃCZA WĘDROWNA, TURKUĆ PODJADEK

PLUSKWIAKI

* zróżnicowana grupa małych owadów roślinożernych

RÓWNOSKRZYDŁE

* aparat gębowy typu kłująco-ssącego

* wiele groźnych szkodników roślin, np. MSZYCE

WSZY

* zewnętrzne pasożyty ssaków

* wtórnie utraciły skrzydła

* aparaty gębowe kłująco-ssące

* WESZ LUDZKA

OWADY O PRZEOBRAŻENIU ZUPEŁNYM

ŁUSKOSKRZYDŁE/

* skrzydła pokryte drobnymi, barwnymi łuseczkami, tworzącymi często barwny wzór MOTYLE

* większość motyli żywi się nektarem

* aparat gębowy ssący (trąbka)

* larwy (gąsienice) roślinożerne

* motyle dzienne – RUSAŁKA ADMIRAŁ

* motyle nocne (ćmy) – ZMIERZCHNICA TRUPIA GŁÓWKA

BŁONKOSKRZYDŁE/

* bardzo liczny rząd

BŁONKÓWKI

* dwie pary błoniastych, nierównych skrzydeł (tylne mniejsze)

* aparaty gębowe gryzące lub gryząco-liżące

* u niektórych pokładełko (rurkowaty narząd samic służący do składania jaj) uległo przekształceniu w żądło

* larwy to czerwie

* potrafią tworzyć złożone społeczności jak mrówki (RUDNICA), pszczoły (PSZCZOŁA MIODNA) czy osy (OSA POSPOLITA)

* pszczoły produkują miód i zapylają rośliny uprawne

MUCHÓWKI

* tylko jedna (pierwsza) para błoniastych skrzydeł

* tylne uległy redukcji do niewielkich, buławkowatych przezmianek (prawdopodobnie służą one jako stabilizatory lotu oraz stymulują pracę przednich skrzydeł)

* narządy gębowe zróżnicowane (gryzące, liżące, ssące oraz wszystkie formy pośrednie)

* larwy to czerwia

* MUCHA DOMOWA, krwiopijne KOMARY

CHRZĄSZCZE

* zwane tęgopokrywowymi od pierwszej pary skrzydeł przekształconej w solidne, skorupiaste pokrywy

* zwykle narządy gębowe gryzące

* larwa to pędrak

* BIEDRONKA SIEDMIOKROPKA, CHRABĄSZCZ MAJOWY

PCHŁY

* małe, bocznie spłaszczone pasożyty, żerujące na ssakach i ptakach

* bezskrzydłe, jednak mogą wykonywać wysokie skoki dzięki skocznym odnóżom trzeciej pary

* aparat gębowy kłująco-ssący

* PCHŁA LUDZKA

ZNACZENIE

* jedwabniki z tchawkodysznych – dają na skalę przemysłową naturalne nici jedwabiu

* stonka, turkuć podjadek, pluskwiaki, mszyce, szarańcze – szkodniki zasiewów

* mącznik młynarek, wołek zbożowy – szkodniki magazynów

* korniki – szkodniki lasów

* kołatki – szkodniki mebli i elementów drewnianych

* termity – w tropikach niszczą całe drewniane budynki

* karaczany, mrówki faraona, skorki – zanieczyszczają żywność

* gąsienice moli – zjadają ubrania wełniane i futrzane

* owady pasożytujące na człowieku i zwierzętach – przenoszą choroby (pchły i pluskwy – dżumę, komary –

malarię, wszy – dur plamisty, muchy tse-tse – śpiączkę)

UKŁAD KRĄŻENIA STAWONOGA - RAKA

- otwarty układ krążenia raka z rurkowatym sercem doskonale funkcjonuje

- falowe skurcze pęcherzyków (komór sercowych) tłoczą hemolimfę do tętnic

- z tętnic wylewa się ona do zatok (przestrzeni) jamy ciała (wypełnione hemolimfą przestrzenie nazywamy hemocelem)

- część hemolimfy trafia do brzusznej zatoki żylnej i z niej do żył skrzelowych

- następnie żyłami skrzelowymi hemolimfa dociera do skrzeli, gdzie ulega utlenowaniu (hemocyjanina zawierająca miedź staje się wówczas niebieskozielona)

- żyłą osierdziową utlenowana hemolimfa transportowana jest w okolice serca i wlewa się do worka osierdziowego

- z worka przedostaje się przez ostia mające zastawki do komór serca