2. (b) Periodyzacja literatury polskiej na obczyz
nie
Okres Cechy charakterystyczne/ tło historyczne Przedstawiciele i dzieła
1939-1944 Po 17 września 1939 r. gazety, biuletyny i broszury w języku polskim
" Poeci Skamandra: Lechoń, Wierzyński,
publikowane były w rumuńskich obozach dla internowanych
Słonimski, Baliński, Tuwim.
żołnierzy. Inne ośrodki polskie działały na Węgrzech i we Francji oraz
" Ksawery Pruszyński (publikacja
w Szwajcarii. Na terenie Wielkiej Brytanii wyróżnić można ośrodek
opowiadań w  Nowej Polsce , piśmie
szkocki i londyński, tym sposobem wszelka prasa z kręgu literatury
ukazujÄ…cym siÄ™ w Londynie);
drukowana była poza krajem.
 Droga wiodła przez Narvik (Londyn,
Poezja emigracyjna weszła w okres stagnacji. Wprawdzie ukazało się
1941)
146 zbiorków wierszy, ale trudno doszukać się niezwykle ważnych
" Arkady Fiedler  Dywizjon 303 ,  Dzięki
pozycji. Zbigniew Folejewski zauważa, że w tym czasie poeci sięgają
ci, kapitanie ,  Żarliwa wyspa
często do wzorów romantycznych, niewiele jest utworów nowatorskich.
Beniowskiego (Londyn, 1942)
Głównymi tematami są rozpacz i gorycz po utracie Ojczyzny,
" Gustaw Herling-Grudziński (redakcja
idealizacja przeszłości, duch walki z najez
dz
cÄ…, wiara w odzyskanie
antologii opowiadań  W oczach pisarzy
wolności itp. Rozwija się poezja żołnierska, pojawia się tematyka
(1939-1944) , w której zawarto utwory
uchodz
cza i wędrownicza.
także pisarzy krajowych, np.
Proza. Poza granicami kraju kształtują się ośrodki wydawnicze, rozwija
Żukrowskiego, Dąbrowskiej,
się prasa. Wiele utworów prozatorskich ukazało się drukiem tylko w
Andrzejewskiego)
czasopiśmie, znaczna część dzieł jednak ujrzała światło dzienne pod
" Teodor Parnicki (powieść  Srebrne orły )
postacią książki.
" Maria Kuncewiczowa  Klucze (1943)
" Maria Pawlikowska  Jasnorzewska  Róża
1. ZACHÓD  kontynuacja twórczości skamandrytów.
i lasy płonące (Londyn, 1941)
Polska Walcząca to pismo, którego pierwszy numer ukazał się w obozie
polskim we Francji 29 listopada 1939 roku, zatem w rocznicÄ™ powstania
listopadowego. Numer zawierał m. in. dwa wiersze Kazimierza
Wierzyńskiego: Święty Boże oraz Zstąp, duchu mocy. Wiersze 
modlitwy o zwycięstwo. We Francji znalez
li siÄ™ wszyscy skamandryci
poza Jarosławem Iwaszkiewiczem, który całą okupację spędził w kraju.
W Paryżu kontynuowano przedwojenne Wiadomości Literackie pod
nazwą Wiadomości Polskie, po klęsce Francji przeniesione do Londynu
(wychodziły do roku 1981 pod tytułem Wiadomości). Twórcy z kręgu
dawnego Skamandra stworzyli dwa ośrodki: brytyjski (Antoni
Słonimski, Maria Pawlikowska- Jasnorzewska, Stanisław Baliński) oraz
nowojorski (Jan Lechoń, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Józef
Wittlin). Jeszcze w Paryżu powstał słynny wiersz Słonimskiego Alarm.
Z Ameryki przysyłał Tuwim fragmenty pisanych wówczas Kwiatów
polskich, przemycane także do kraju. Powstająca wtedy poezja miała
charakter tyrtejsko - nostalgiczny i modlitewny: wzywała do walki,
wyrażała tęsknotę za utraconą ojczyzną i modliła się o jej wolność.
Podporządkowanie literatury służbie patriotycznej sprawiło, że jej
forma powielała wzorce stylistyczne i wersyfikacyjne właściwie
międzywojennej poezji skamandrytów, wzbogacone
reminiscencjami romantycznymi.
2. WSCHÓD  piśmiennictwo łagrowe i poezja żołnierska.
Inny typ literatury stworzyło doświadczenie okupacji polskich ziem
wschodnich przez ZSRR. Po 17 września 1939 r. we Lwowie, gdzie
znalazło się wielu pisarzy o poglądach lewicowych czy
komunistycznych, rozwijało się życie literackie poddane presji
stalinowskiej polityki kulturalnej. Część pisarzy aresztowało NKWD
(m.in. Władysława Broniewskiego, Aleksandra Wata), inni publikowali
utwory propagandowe w prasie komunistycznej, a póz
niej, gdy okupant
stał się aliantem, działali w literackich agendach Związku Patriotów
Polskich (m.in. Wanda Wasilewska, Jerzy Putrament, Adam Ważyk).
Władysław Broniewski wydał w Jerozolimie dwa tomy poetyckie:
Bagnet na broń (1943) i Drzewo rozpaczające (1945), a antologię
wierszy poetów-żołnierzy, Poezja karpacka oraz Azja i Afryka, ogłosił
Jan Bielatowicz (Jerozolima 1944). Poezję żołnierzy Armii Polskiej na
Wschodzie (póz
niej II Korpusu walczącego we Włoszech) cechowało
oddawanie nastroju  bycia w drodze , w drodze do Polski. Orientalne
krajobrazy, stepowe i pustynne, konfrontowano z pejzażem ojczystym.
Romantyczne nawiązania narzucały się niejako same, przywoływane
analogiÄ… sytuacji: martyrologia sybirska, moskiewski zaborca, los
żołnierza- tułacza.
1945-1950 Literatura emigracyjna zdobywa samoświadomość. Pyta, jakie będą jej
" Jerzy Stempowski  Dziennik podróży do
obowiązki, a jakie przywileje. Przywilejem  jak w czasie wojny  było
Austrii i Niemiec (listopad-grudzień 1945)
wolne słowo, obowiązkiem zachowanie tradycji, z którą zrywano w (eseistyka) (Rzym, 1946)
kraju, i dbano o kulturalną tożsamość, której zagrażał pobyt na
" M. Hemar  Lata londyńskie (Londyn
obczyz
nie. Najważniejszą władzą duchową stawała się pamięć, co
1946)
znalazło odbicie w uprawianiu takich gatunków, jak pamiętnik, dziennik
czy autobiograficzny esej.
Zarysowały się dwie postawy. Pierwszą -  zamkniętą - reprezentowały
londyńskie Wiadomości, które zajęły bezkompromisowe stanowisko
izolowania się od kraju i zamknięcia w wewnętrznych problemach
emigracyjnego życia. W dziedzinie literackiej oznaczało to
tradycjonalizm i zatrzymanie siÄ™ w punkcie rozwoju wyznaczonym
przez poezję skamandrytów. Po latach tak ocenił to Gombrowicz
(Dziennik, 1960):  Przyznajcie: emigracja to jeden wielki  niewypał ,
ona się nie udała w tym wydaniu 1939. Coś nawaliło w dynamice  nie
spełniła swego historycznego zadania. Zagadka: jaka jest różnica
pomiędzy emigracją a puszką sardynek? Ta, że emigracji nie służy
hermetyczna izolacja.
Drugą postawę  reprezentowaną przez paryską Kulturę  określały
zainteresowania dla krajowych problemów, głębokie analizy sytuacji
polityczno- społecznej w państwach komunistycznych, żywy kontakt z
kulturÄ… europejskÄ…, a tym samym z artystycznymi prÄ…dami Zachodu.
Już w czasie wojny zaczęła powstawać literatura dokumentarna
związana ze zbrodnią katyńską, więzieniami i łagrami. Wspomnienia
starobielskie Józefa Czapskiego ukazały się w Rzymie w roku 1946, a
literacki zapis owych poszukiwań  Na nieludzkiej ziemi  w Paryżu w
roku 1949. Pisarze, którzy wraz z armią Andersa opuścili ZSRR,
dołączyli do ośrodka literackiego kształtowanego na Bliskim i
Środkowym Wschodzie przez żołnierzy Brygady Karpackiej. Wraz ze
zbliżającym się końcem wojny do tonu nadziei i determinacji dołącza
się przeczucie, że walka toczy się na próżno, że czeka nas znów zdrada i
klęska. Za niezmiernie ważne dziedzictwo działalności kulturalnej,
która towarzyszyła armii gen. Andersa, a póz
niej II Korpusu, należy
uznać założenie w Rzymie przez Jerzego Giedroycia, przy współudziale
Józefa Czapskiego i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, wydawnictwa
Instytut Literacki (1946) oraz czasopisma Kultura (1947) (o tym było
już wyżej). Obie te instytucje przeniesiono z końcem 1947 roku do
Maisons- Laffitte koło Paryża. Do 2000 roku kierował nim Jerzy
Giedroyć, po jego śmierci, zgodnie z jego wolą, czasopismo przestało
być wydawane.
1950-1960 W tym samym czasie, kiedy  pryszczaci budowali  świetlaną
" Kazimierz Wierzyński Korzec maku
przyszłość socjalizmu , za  żelazną kurtyną , czyli pilnie strzeżoną
(1951), Siedem podków (1954), Tkanka
zachodnią granicą, rozwijało się życie literackie na emigracji. Badacze
ziemi (1960)
literatury zwracają uwagę na symboliczną zbieżność następujących
" Witold Gombrowicz  Trans-Atlantyk
faktów literackich, które zdarzyły się w roku 1951: w majowym
(wydanie książkowe  1953) ukazał się
numerze Kultury (paryskiej) pojawił się początek Trans-Atlantyku
razem z dramatem  Åšlub z 1947 roku. Od
Gombrowicza oraz artykuł Miłosza zatytułowany Nie, w którym poeta
1953 roku rozpoczÄ…Å‚ Gombrowicz
wyjaśniał swą decyzję pozostania na Zachodzie. Oba teksty zostały z
le
ogłaszanie w Kulturze odcinków
przyjęte przez emigracyjną społeczność. Pierwszy  ze względu na
Dziennika.
szarganie narodowych świętości, drugi  bo podejrzliwie szukano
" Czesław Miłosz  Zniewolony umysł
motywów zerwania Miłosza z komunistycznym reżimem. W Londynie
(Paryż, 1953),  Dolina Issy (Paryż, 1955)
ukazał się tom Wierzyńskiego Korzec maku, nazwany przez krytykę
" Melchior Wańkowicz  Droga do
powtórnym debiutem poety; pojawił się też angielski przekład Innego
Urzędowa (Nowy Jork, 1955)
świata Gustawa Herlinga- Grudzińskiego.
" Teodor Parnicki  Koniec Zgody Narodów
Wkrótce Gombrowicz stał się najpopularniejszym polskim pisarzem na
(Paryż 1955)
Zachodzie, tłumaczonym na różne języki, choć przeżył trudne lata w
Argentynie. Podobnie Czesław Miłosz z
le wspomina pierwsze miesiÄ…ce
na emigracji:  Zaczęły się dla mnie czasy wyjątkowo trudne, bo nie
miałem zupełnie pieniędzy. Napisałem Zniewolony umysł w
pięćdziesiątym pierwszym roku. To była pierwsza moja praca tego
rodzaju. Zniewolony umysł napisałem wtedy, kiedy byłem przekonany,
że skończyła się moja poezja, bo pójście na emigrację doprowadzało
mnie do rozpaczy. (A. Fiut, Rozmowy z Czesławem Miłoszem)
Zniewolony umysł to książka kierowana do czytelników zachodnich,
przetłumaczona na wiele języków, która wyrobiła poecie markę
eksperta od komunizmu, na co Miłosz bardzo się zżymał. Dwa jego
następne utwory prozą  powieści  Zdobycie władzy i Dolina Issy,
miały także pełnić funkcję zastępczą, leczniczą, gdy wydawało się
poecie, że z
ródło jego poezji wyschło.
Podobnie jak Miłoszowi, także Kazimierzowi Wierzyńskiemu pomogła
wrócić do poezji proza eseistyczna. Nową ojczyznę znalazł Wierzyński
w takim słowie poetyckim, które mówi o nostalgii tonem prywatnego
wyznania i zakorzenia nas zarówno w matce- ziemi, jak i w matce-
kulturze.
Twórczość emigracyjna i krajowa składają się oczywiście na jedną
literaturę polską. Niemniej z historycznego punktu widzenia należy
uwzględnić swoistość literatury emigracyjnej. Decyduje o niej fakt, iż
wybór emigracji podyktowany był protestem przeciwko
dwudziestowiecznym totalitaryzmom. Swoistość literatury emigracyjnej
da się sprowadzić do konfrontacji polskiego doświadczenia
historycznego z kulturą Zachodu., która została poddana krytycznemu
oglądowi. Właściwe położeniu emigranta wyobcowanie dało więc
przywilej zdwojonego dystansu w stosunku do kraju i w stosunku do
Zachodu. Dystans ten pozwolił zinterpretować naszą kulturę jako część
europejskiego dziedzictwa. Natomiast zachodnia fascynacja
marksizmem i komunizmem stanowiła symptom kryzysu europejskiej
kultury.  Kulturoznawcza orientacja twórczości emigracyjnej była też
przezwyciężaniem wyobcowania i nostalgii: możliwością powrotu do
domu uniwersalnych wartości duchowych.
Po przełomie paz
dziernikowym odrodziły się kontakty lit. krajowej z lit.
emigracyjną, wystosowano nawet apel o powrót twórców
emigracyjnych do kraju, a w paryskiej Kulturze miała nawet miejsce
dyskusja nad ponowną uchwałą o niedrukowaniu w Polsce. Przeciwko
uchwale wypowiedziała się zdecydowana większość pisarzy. Dzięki
tym zachodnio- emigracyjnym inspiracjom literatura nawiązała
przerwany kontakt z przedwojenną i okupacyjną twórczością, pojawiła
siÄ™ nowa tematyka, dotyczÄ…ca jednostki ludzkiej i jej moralnych
niepokojów, a także poetyki awangardowe; sztuka słowa zaczęła
odzyskiwać autonomię.
Pisarze emigracyjni zapoczÄ…tkowali literaturÄ™  ojczyzn prywatnych , za
co byli krytykowani (tzw. zalew wspomnień)
Od 3 maja 1952 do 30 czerwca 1994 w strukturze Radia Wolna Europa
istniała Rozgłośnia Polska. Na antenie radiowej występowali pisarze
emigracyjni, prezentowali swoje utwory, a krytycy i publicyści
dokonywali oceny utworów krajowych i wydanych poza krajem.
1960-1970 Uruchomiły ją wydarzenia marca 1968 roku, w szczególności hałaśliwa
" Witold Gombrowicz  Pornografia (Paryż,
Emigracja pomarcowa kampania przeciwko syjonistom  jak w orwellowskim języku
1960),  Kosmos (Paryż, 1965)
ówczesnej propagandy nazywano Żydów i ludzi żydowskiego
" W. Tarnawski  Ucieczka (Paryż, 1960)
pochodzenia. Dla polskiej kultury Marzec był światopoglądowym
" Henryk Grynberg  Zwycięstwo (Paryż,
szokiem, na który złożyło się doświadczenie antysemityzmu,
1969)
nacjonalizmu i antyinteligenckości władzy. Niepowetowaną stratą dla
" G. Herling- Grudziński  Dziennik pisany
polskiej kultury, nie mówiąc już o osobistych dramatach, była kolejna
nocą (Paryż, 1973)
fala emigracji; tym razem wyjeżdżali artyści i intelektualiści
pochodzenia żydowskiego. Już w 1967 roku opuścił kraj poeta i prozaik
Henryk Grynberg, którego twórczość współtworzy nurt żydowski
w powojennej literaturze polskiej.
Emigracja Postawa sprzeciwu wobec represji i aresztowań znalazła swój wyraz
" Stanisław Barańczak  Tryptyk z betonu,
posolidarnościowa w twórczości literackiej (Raport z oblężonego miasta Z. Herberta,
zmęczenia i śniegu (Paryż, 1981),
(1980-1990) Raport o stanie wojennym M. Nowakowskiego). Zdelegalizowanie
 Atlantyda i inne wiersze z lat 1981-1985
działalności stowarzyszeń artystycznych i zawieszenie działalności
(Londyn, 1985)
prasy (ukazywała się tylko "Trybuna Ludu" i "Żołnierz Polski")
" Henryk Grynberg  Życie codzienne i
sprawiły, że życie twórcze zeszło do podziemia i oparło się na
artystyczne (Paryż, 1980)
wydawnictwach emigracyjnych (w Paryżu: "Zeszyty Literackie"
" K. Brandys  Miesiące 1980-1982 (Paryż,
i "Kontakt", w Londynie "Aneks").
1982)
" Adam Zagajewski  List. Oda do wielości
(Paryż, 1983)
" A. Szczypiorski  Początek (Paryż, 1986)