Jarosław Iwaszkiewicz, Opowiadania wybrane (BN) oprac. Andrzej Zawada
BIOGRAFIA
Ukraina
Leon Jarosław Iwaszkiewicz urodził się 20 lutego 1894 r. w Kalniku na Ukrainie. Jego ojciec był
buchalterem w tamtejszej cukrowni, brał udział w powstaniu styczniowym, za co był relegowany z
Uniw. Kijowskiego. Fragmenty jego nieskończonej prozy wykorzystał syn w opowiadaniu Księ\
yc
wschodzi.
Powstaniem zainteresował się Jarosław przez to, \
e jego ojciec w nim uczestniczył i przez to, \
e
jego rodzice byli starsi, gdy się urodził (jako 5 i ostatnie dziecko) i kultywowali dawną polskość.
W 1902 r. zmarł Bolesław Iwaszkiewicz i Maria z dziećmi przeniosła się do Warszawy. Tu
Jarosław zaczął naukę i zaprzyjaz
nił się z rodziną Szymanowskich. Po 2 latach wrócili na Ukrainę,
gdzie zostali do 1909 r. Jarosław uczył się w gimnazjum rosyjskim.
W Elizawetgradzie Jarek przyjaz
nił się dalej z Szymanowskimi. W wieku 9-10 lat, równie\
pod ich
wpływem, pisał wiersze i dramaty, próbował komponować (potem np. pieśń śpiewana w Brzezinie
przez Malwinę będzie wzięta z Pieśni kurpiowskich Karola Szymanowskiego; wspólnie napisali
operę Król Roger).
Od 1909 r. Iwaszkiewiczowie są w Kijowie  Jarek uczy się i udziela korepetycji. Środowiska
ziemiańskie zaczynają kształtować jego świadomość.
W 1912 r. Jarosław zapisał się na wydział prawa Uniw. Kijowskiego, równocześnie studiował w
szkole muzycznej i konserwatorium. Skłaniał się bardziej ku komponowaniu. Ale uświadomił
sobie, \
e kompozytorem nigdy wybitnym nie będzie, a chciał się wyró\
niać.
W 1915 r. opublikował pierwszy utwór: sonet Lilith w kijowskim piśmie  Pióro . W teatrze Studya
Stanisławy Wysockiej był aktorem i doradcą literackim. Potem w 1921 r w Warszawie był
współzało\
ycielem teatru eksperymentalnego Elsynor, który zrobił klapę pokazując awangardową
sztukę lekcewa\
onego wtedy S.I. Witkiewicza. W XX-leciu napisał kilka dramatów, lepsze to Lato
w Nohant i Maskarada. Po II wojnie był kierownikiem literackim w Teatrze Polskim. Napisał
Odbudowę Błędomierza, Wesele pana Balzaka, Noc czerwcową i Pod akacjami.
W 1918 r. wstąpił do III Korpusu Polskiego. Gdy latem rozbroili ich Austriacy, wrócił do Kijowa.
Miasto zajęła Armia Czerwona, a Jarek 14 paz
dziernika 1918 r. przyjechał do Warszawy.
Warszawa, Europa
Swoje oktostychy drukował w piśmie studenckim  Pro arte et studio (red. Mieczysław Grycendler,
potem Grydzewski). Poznał Lechonia, Tuwima i Słonimskiego. W kawiarni Pod Pikadorem na
Nowym Świecie 57 czytali wspólnie ró\
ne wiersze.
W grudniu 1918 r. (z datą 1919) ukazał się debiut ksią\
kowy Iwaszkiewicza  Oktostychy.
Pisarz współpracuje z poznańskim  Zdrojem ekspresjonistów (1920-21). Ukazuje się Zenobia
Palmura. Powieść poetycka. Redaguje z Peiperem  Nową Sztukę , ale pismo pada po dwóch
numerach (1922), a między redaktorami tworzy się konflikt.
W 1920 r. Iwaszkiewicz wstępuje do wojska na 3 miesiące, ale w walkach nie uczestniczy. Potem
redaguje dział Sztuka w  Kurierze Polskim do 1923 r. Współpracuje z  Tygodnikiem
Ilustrowanym i  Kurierem Lwowskim . Sekretarzuje marszałkowi sejmu, Maciejowi Ratajowi.
1
W 1922 r. \
eni się z Anną Lilpop, córką przemysłowca warszawskiego, a od 1925 postanawia zająć
się głównie literaturą. Wyje\
d\
a do Pary\
a na pół roku. Potem wiele jeszcze podró\
ował. Sycylia
stała się jednym z jego ulubionych miejsc.
W 1928 r. skończył budowę domu nazwanego Stawisko w Podkowie Leśnej. Zamieszkali tam z
dwiema córkami. Teraz jest tam muzeum.
W 1927 r. Iwaszkiewicz pracował w Min. Spraw Zagranicznych, miał m.in. promować za granicą
polskich literatów. W 1932 r. jako dyplomata RP wyjechał do Kopenhagi. W 1935 r.  do Brukseli.
Rok póz
niej zrezygnował z polityki, w której nie liczono się z intelektualistami (Tomasz Mann
musiał emigrować), równie\
z powodu choroby \
ony.
Anga\
ował się w tym czasie w prace PEN Clubu i Unii Intelektualnej. W wierszach Powrotu do
Europy widać ideę paneuropeizmu. Ta idea kazała mu napisać Kochanków z Werony, gdzie
tragiczne zakończenie to nie wynik ciągu nieporozumień, ale nienawiści dwóch rodów.
W listach do \
ony nie pisał jednak o ksią\
kach, ale o sytuacji w Niemczech, gdzie od 31 stycznia
1933 r. legalnie rządziła partia Hitlera.
W 1932 r. spędza kilka tygodni na Sycylii, gdzie kończy Panny z wilka. Sycylia zastępuje mu
Ukrainę  wcią\
porównuje te kraje. W Kopenhadze, pod wpływem kultury skandynawskiej, pisze
Słońce w kuchni, Młyn nad Kamionną, przekłada Andersena, Kierkegaarda, pisze Gniazdo łabędzi i
Szkice o literaturze skandynawskiej.
Stawisko, okupacja
W 1936 r. Iwaszkiewicz osiada w Stawisku. Publikuje zbiór opowiadań Młyn nad Utratą. W
1938 r. wychodzą Wiersze wybrane, tom poetycki Inne \
ycie, powieść Pasje błędomierskie, Dwa
opowiadania i esej Fryderyk Szopen.
Gdy wybuchła II wojna, jako jedyny ze Skamandra, zdecydował się zostać w domu. Liczył, \
e
Warszawa nie będzie zdobyta. Jeszcze w 1939 r. spłonęło jego mieszkanie w Warszawie, a w nim
najcenniejsze obrazy i rękopisy. W 1941 r. zaczął pisanie Ksią\
ki moich wspomnień, cyklu esejów o
dzieciństwie, ukraińskiej i mazowieckiej młodości, skamandryckich początkach literackich,
przyjaz
niach intelektualnych. Pisał Nowele włoskie i wiersze do tomu Ciemne ście\
ki. Powstały
opowiadania: Bitwa na równinie Sedgemoor, Matka Joanna od Aniołów, Stara cegielnia, Ikar i
Młyn nad Lutynią.
W Stawisku w czasach wojny wiele osób znalazło schronienie i opiekę. Bywał tu Andrzejewski,
Miłosz, Dygat, Parandowski, Nałkowska, Dąbrowska, Baczyński, Gajcy i inni. Odbywały się tu
wieczory autorskie, odczyty i koncerty.
Iwaszkiewicz-instytucja
Po wojnie wielokrotnie wybierany był prezesem Zarządu Głównego Związku Zawodowego
Literatów Polskich. Pełnił jeszcze wiele funkcji w instytucjach kulturalnych (do przeczytania w
Wikipedii). W 1952 r. został posłem na Sejm PRL.
Dostawał nagrody literackie, państwowe i zagraniczne, m.in. radziecka Nagroda Leninowska
(1970). Redagował czasopisma: poznańskie  śycie Literackie ,  Nowiny Literackie (W-wa, PPS),
 Twórczość (od 1955, po Wa\
yku).
Za socrealizmu w ramach pańszczyzny dla partii rządzącej napisał Sprawę pokoju. Wiersze i
przemówienia, wiersz List do Prezydenta Bieruta, dydaktyczną powieść dla młodzie\
y Wycieczka
do Sandomierza, opowiadania, np. Ucieczka Felka Okonia. Powstaje studium o Bachu i Listy z
podró\
y do Ameryki Południowej.
2
Stary poeta
W latach 60. i 70. Stawisko stało się ju\
domem ludzi starych. 23 grudnia 1979 r. zmarła \
ona
pisarza. 86-letni Iwaszkiewicz wyjechał do Pary\
a. Po miesiącu wrócił do kraju i trafił do szpitala.
Zmarł 2 marca 1980 r. Pochowano go  wedle \
yczenia  po katolicku, w Brwinowie.
TWÓRCZOŚĆ
Dwa powody jej niezwykłości: pokaz
ne rozmiary, tematyczna i gatunkowa wszechstronność.
Poezja
Napisał 24 ksią\
ki poetyckie, w tym 6 wyborów wierszy.
Debiut poetycki miał miejsce w piśmie  Pióro , w Kijowie w roku 1915, a tak\
e w tygodniku
 Kłosy Ukraińskie :
" precyzja formalna
" intensywna zmysłowość
" malarskość, postrzeganie barwy, kształtu i faktury
" imitacja doznań dotykowych i smakowych
" struktura dz
więkowa i muzyczna kompozycja
Debiutancki tom Oktostychy (1919): KLASYCYZM
" demonstracja estetyzmu
" impresje wywołane gł. przez kunsztowne przedmioty, obrazy, muzykę
" aluzyjne glosy do mitów czy legend literackich
" rzeczywistość sztuczna, rzeczywistość kultury  jedyny dany nam świat
" kulturowość tematów, sztuczność świata poetyckiego, modernistyczny egocentryzm,
eksponujący ja poetyckiej jako środek doznań emocjonalnych wczesna poezja
" parnasizm  poetyka dystansu, stylizacji i pośredniości, zaufania do kultury
Dionizje (1922)  drugi nurt twórczości: EKSPRESJONIZM
" prywatność i fascynacja śmiercią
" ekspresjonistycznie rozchwiana kompozycja, gwałtowna składnia, bez paralelizmów
rytmicznych
" prozaizacja i brutalizacja słownictwa
" antyestetyzm!
" bezpośredniość, poetyka wyznania i świadectwa, imitowania mowy, filozofia
egzystencjalnego pogodzenia z prawami natury
Powrót do Europy (1931), Lato 1932 (1933), Inne \
ycie (1938):
" wątki tematyczne w kolejności: historia, podstawowe doświadczenia egzystencjalne
widziane przez symbolikę religijną i eschatologiczną, kultura oraz jej dzieła i los artysty
Przechodził stadia skrajne: pseudoklasycyzm (stylizacje  ody, poematy, List do Prezydenta
Bieruta), nurt antypoetycki (naturalność  cykl Wiersze ulotne).
Ciemne ście\
ki (od Nowego Roku 1939 przez 18 lat) + poematy Tristan przebrany (1946), Podró\

do Patagonii (1949):
" nurt trzeci  artystyczna prostota, imitacja bezpośredniej mowy i zaprzeczenie parnasizmu
(razem z tomem Warkocz jesieni, 1954)
3
Wiersze lat 60.: Jutro \
niwa (1963), Krągły rok (1967), Xenie i elegie (1970):
" najbli\
ej spontaniczności mowy i naturalności egzystencji
" odnalezienie się w kosmosie i pogodzenie z biologiczną determinacją
" rozluz
nienie rygorów poetyki, konstrukcje brulionowe  otwarta kompozycja, zaburzony
porządek rytmiczny i rymowy
" powraca prywatność
" dominuje antyestetyzm
Końcówka to pokonanie ograniczenia klasycyzmu i dyktatu prostoty:
" Śpiewnik włoski (1974)  językowa swoboda, wolność wyboru ka\
dej tradycji, poetyckość
nie licząca się ze szkołami
" Mapa pogody (1977) i Muzyka wieczorem
Poezja Iwaszkiewicza dą\
y do piękna i bierze się z akceptacji świata. Style, klasycyzm i
ekspresjonizm, mają te\
swoje odpowiedniki w prozie
Proza
Klasycyzm: narracja powieściowa, dłu\
sze opowiadania  tradycyjny realizm, temat współczesny
lub historyczny wymieniane z tematem mitologicznym zastosowanym metaforycznie.
Ekspresjonizm: proza poetycka młodości, krótkie nowelki, obrazki, cykle impresji, niektóre
póz
niejsze opowiadania  tragizm zdeterminowany powikłaniem emocjonalnym, świat w
nadrealnej estetyce sennego koszmaru.
Powieści
7 sztuk: Hilary, syn buchaltera (1923), Księ\
yc wschodzi (1925), Zmowa mę\
czyzn (1930),
Czerwone tarcze (1934), Pasje błędomierskie (1938), Wycieczka do Sandomierza (1953), 3-tomowa
Sława i chwała (1956, 1958, 1962).
Bohaterami powieści są artyści. Nie wszyscy wybierają konkretną formę wyrazy swojej sztuki,
czasem po prostu są artystami w przyjmowaniu świata i poczuciu mo\
liwości wyboru.
Pisarz mówił, \
e w jego twórczości prawie wszystko jest biografią, jeśli nie zewnętrzną, to
wewnętrzną (autotematyzm).
Dzieje artysty to dzieje jednostki uwikłanej jak wszyscy w biologię, historię, politykę, ale zarazem
jednostki wyjątkowej, która usiłuje własne i cudze \
ycie przekształcać w doświadczenie
uniwersalne. Nie mo\
e się to stać bez udziału kłamstwa, jakim jest sztuka. W Księ\
ycu... określił
swój program:  Zatrzymywać momenty \
ycia, zamyślać się nad nimi i dawać im trwanie, oto moje
odnalezione zadanie .
W opowiadaniu Serenite dochodzi jednak do głosu Iwaszkiewiczowska filozofia rezygnacji 
przekonanie o niepoznawalności świata, niewiara we wpływ człowieka na zdarzenia. Ale artysta
winien dą\
yć do poznania mimo wszystko i składać  kontur rzeczywistości . Pilność, pracowitość
sprawozdawcy muszą wystarczyć za estetykę.
Upływ czasu i przyrost doświadczenia przesuwają punkt cię\
kości w stronę sceptycyzmu i pokory.
Widać to ju\
w Zmowie mę\
czyzn. Dylemat \
ycia ukazany jest tu jako walka aktywizmu i
pasywizmu, sceptycyzmu właśnie i wiary.
" motyw związku duchowego księdza i Alinki powtórzy się w Matce Joannie...
" Alinka to zapowiedz
postaci Panien z Wilka
" postać pianisty Tadeusza Szmita prowadzi do wątków muzycznych Sławy i chwały
4
" najwa\
niejszy jest wątek wewnętrznego spokoju osiąganego za cenę \
yciowej klęski
W Pasjach... chodzi o przedstawienie sprzecznych postaw wobec kultury i uniwersalnej etyki.
Pretekstem jest tradycyjne widowisko pasyjne, które ma być skomercjalizowane  bohaterowie
ró\
nie się do tego ustosunkowują. W literaturze dominował wtedy katastrofizm.
Czerwone tarcze nie są ju\
powieścią współczesną, ale histriozoficzną  rola jednostek,
społeczeństw i kultur w historii. Akcja dzieje się w XII wieku i opowiada dzieje Henryka
Sandomierskiego.
Pracę nad Sława i chwałą przerwała II wojna. Pisana była 24 lata, w realiach trzech epok  Polska
niepodległa, Polska okupowana, Polska Ludowa. Właściwym tematem powieści jest poszukiwanie
wewnętrznego ładu, czemu przeszkadza historia. Obroną mo\
e być dystans artysty.
Eseje
Opowieści autobiograficzne, eseje podró\
nicze, studia muzyczne, felietony, szkice o literaturze,
noty edytorskie. Zaczął je pisać od wydania Pejza\
y sentymentalnych (1926), najbardziej znane są
Podró\
e po Polsce:
" wątek geograficzno-autobiograficzny, rozwijany na emigracji przez Miłoza,
Stempowskiego, Vincenza
" motyw szukania ojczyzny, definiowania siebie poprzez miejsce, z którym mo\
na i chce się
identyfikować (dla Iwaszkiewicza to Ukraina, Mazowsze i Sandomerz)
" podró\
e są równie\
w głąb siebie, są autoanalizą
Ksią\
ka moich wspomnień została napisana w czasie II wojny w celach  autoterapeutycznych .
Eseje podró\
nicze to te\
Ksią\
ki o Sycylii (1956), Podró\
e do Włoch (1977) i Petersburg (1976).s
" w tych drugich jest zwarte pytanie o siły \
ywotne kultury europejskiej  Włochy były dla
niego jej z
ródłem; mniej go interesuje teraz
niejszość, bardziej ciągłość, uniwersalizm
" Petersburg to rozmyślania o Rosji, jej historii i kulturze, o polskim jej pojmowaniu; stawia
tu pytanie, które powraca w Mapie pogody:  Czyśmy Europejczycy, czyli te\
Azjaci?
(pojawia się ono te\
w Zarudziu)
Ogrody (1974) to esej o najwa\
niejszych parkach w \
yciu pisarza, monolog starego i
doświadczonego autora.
Varia
Wymienione powy\
ej (pierwsza linijka  esejów ) i utwory dramatyczne. Spośród dramatów
najstarszy jest Samobójstwo. Konwersacje o tragedii (1912). Najpopularniejsze były osnute na
biografiach Szopena i Puszkina: Lato w Nohant i Maskarada.
Pisarz tłumaczył te\
z francuskiego, rosyjskiego, angielskiego, duńskiego. Napisał scenariusz
filmowy Nad Niemnem (1938).
OPOWIADANIA
W edycji Dzieł (1975) zebrane zostały 64 opowiadania autora, jest to prawie cały jego dorobek.
Tworzył gatunki pograniczne:
1. fabuła/dokument  w tomie Marginalia (1993)
2. fabuła/ekspresja językowa poezji  proza poetycka (określenie autora): Zenobia Palmura
(1920; pierwszy przejaw autotematyzmu, bohater nawet nazywa się Iwaszkiewicz), Legendy
i Demeter (1921), Ucieczka do Bagdadu (1923), Wieczór u Abdona (1923)
5
Powtarza się tu pytanie o wpływ literatury i sztuki na los jednostki. Młodzi pisarze, zafascynowani
francuską dekadencją, \
yjący w świecie nieprzewidywalnym, brali zagadnienia sztuki za
najwa\
niejszą sprawę codzienności. Ale potem rzeczywistość upominała się o swoje i literackość
znikała, pozostawiając wra\
enie, \
e była demonicznym złudzeniem.
W 1926 r. napisał nowelkę Krata, wa\
ną dla niego samego. Był to przeciwny biegun twórczości 
naturalistyczna narracja. Jest to znak zachodzącej przemiany.
U Iwaszkiewicza odmiennym zagadnieniom odpowiadają odmienne gatunki literackie:
" powieści: studia autotematyczne i autobiograficzne, portretowanie artysty uwikłanego w
konflikty współczesności i problemy tradycji
" opowiadanie: wychodzi poza tę tematykę, wprowadza pewien uniwersalizm
Czas egzystencji. Panny z Wilka
Prze\
ycia wojenne zostawiły w świadomości Wiktora niezatarty ślad  powracają jako obraz
zabitego dezertera. Wojna zaczęła nowy temat jego biografii, który po 15 latach uzna jako stracony,
nieodpowiadający młodzieńczym wyobra\
eniom.
Zdaje mu się, \
e po przybyciu do Wilka czas cofnął się o 15 lat. Chce tu odnalez
ć harmonię i nadać
sens dalszemu \
yciu. Problematyka Proustowska  jest tu w poszukiwaniu straconego czasu.
Stara się odtworzyć dawne sytuacje. Ale teraz
niejszość widać zbyt silnie, by to się mogło udać.
Wiktor wytrzymał konfrontację mitu i rzeczywistości (choć początkowo chciał skrócić wakacje i
wrócić w swój mit). Wybrał teraz
niejszość. Odchodzi bogatszy o zrozumienie egzystencji.
Przestrzeń międzyludzka. Brzezina
Staś stara się ostatnie tygodnie \
ycia prze\
yć jak najpełniej. Miłość do Maliny ma go przywiązać do
\
ycia, zagłuszyć lęk egzystencjalny.
Pomiędzy braćmi jest konflikt niezrozumienia  zewnętrzną beztroskę Stasia jego brat bierze za
wyraz niezrozumienia dla swojej \
ałoby, nie domyślając się tragedii świadomości młodszego brata.
Bolesław odzyska wewnętrzną równowagę przez śmierć brata i krótki związek z Maliną.
Są ró\
ne interpretacje co do tematu opowiadania:
" o śmierci
" o osiąganiu zgody na siebie i swój los (jak Panny z Wilka)s
" o ró\
nych postawach wobec \
ycia i śmierci
Jest to równocześnie pochwała \
ycia i studium umierania. Paradoksalną przyczyną osiągnięcia pełni
egzystencji jest świadomość śmierci.
Pełnia \
ycia, a potem świadomość umierania jest przez Stasia odczuwana jedynie biologicznie:
" mówi bratu, \
e nie chce umierać tak młodo i powtarza to do końca
" sprowadza fortepian, bo muzyka jest dla niego obietnicą formy porządkującej \
ycie (mówi o
nim w tych kategoriach  uwertura, finał), ale zmienia się tylko w powtarzaną melodię z
Davos
" pozostałe tygodnie chce prze\
yć w teraz
niejszości  nie odpowiada na listy, i bez
sensotwórczej kultury  nie szuka wyrazu swych prze\
yć w muzyce; wybiera zmysłową
kontemplację śmiertelnego piękna
Mogłaby to być kontynuacja Czarodziejskiej góry, ale Staś podchodzi do \
ycia zbyt emocjonalnie, a
nie analitycznie i intelektualnie, nie ma tu zagadnień etyczno-estetycznych. Wątek pobytu w Davos
6
nie musiał być wzięty od Manna, bo tam leczył się Karol Szymanowski, którego Iwaszkiewicz
odwiedził w 1929 r. Malina śpiewa poza tym pieśń z Pieśni kurpiowskich Szymanowskiego. Aida,
drewniana willa w Podkowie Leśnej, siedziba Iwaszkiewiczów przed wybudowaniem Stawiska, to
pierwowzór leśniczówki.
Wybór tragiczny. Młyn nad Utratą
Opowiadanie na podstawie doświadczeń z okresu Aidy (1923-28), gdzie gościł Szymanowski,
Lechoń, Słonimski i inni. Opowiadanie to portret Jerzego Lieberta, w czasach Aidy 20-letniego,
zmarłego 12 lat przed jego napisaniem.
Warszawski majątek Krzywizna to właściwie Podkowa, a historia Juliusza Zdanowskiego
przypomina biografię Jerzego Lieberta. Karol Hopfer to Iwaszkiewicz i po trosze Szymanowski.
Inne szczegóły są rzeczywiste  Hopfer jadał najchętniej na kolację kwaśne mleko (jak młody
muzyk Olek Landau), poeta Desmond King czynił w swym pokoju niesłychany bałagan (jak Karol
Szymanowski).
Jest to opowiadanie o trzech przyjaciołach, którzy w poezji lub religii chcą odnalez
ć uzasadnienie
swojej egzystencji. King znajduje oparcie w poezji, Zdanowski w poezji i religii, a Hopfer  w
światopoglądzie swoich przyjaciół. Rozmawiają o świętości, która jest najwy\
szą z wartości
osiągalnych przez człowieka, a więc wzorem ludzkiej aktywności.
Młyn... to studium klęski, jaką ponosi mit świętości w konfrontacji z \
yciem.
" Zdanowski, zakochawszy się, porzuca swój światopogląd religijny; jego miłość to czysto
zmysłowa fascynacja  podobnie jak u Stasia z Brzeziny, ale Julian, gdy mija pierwsza
fascynacja, zaczyna czuć, \
e utracił coś du\
o wa\
niejszego; jest jednak tragicznie
konsekwentny i nie przyjmuje ostatniego namaszczenia od ks. Górskiego
" ucieleśnioną przyczyną tragedii jest kobieta  naturalny \
ywioł \
ycia, który kruszy
intelektualne konstrukcje mę\
czyzn
Bohaterowie tych trzech międzywojennych opowiadań dokonują wyborów między pamięcią a
trwaniem, \
yciem a sztuką, ideą a codziennością  jest to zawsze wybór tragiczny, bo pojmują oni
świat jako arenę walki ducha z materią.
Wobec historii. Bitwa na równinie Sedgemoor
Ostatnia alternatywa  idea a codzienność  przybierze postać wyboru między instynktem
\
yciowym a ludo\
erstwem historii, regułom gwałtu i wojennej destrukcji. Są dwie drogi oporu:
1. wirtualny powrót do normalności i ucieczka od okupacyjnej codzienności w pamięć
(Ksią\
ka moich wspomnień, Nowele włoskie)
2. podejmowanie aktualnej problematyki
Pytanie o sens jednostkowego udziału w dziejach pojawiło się np. w krótkiej nowelce Nowa miłość
 w ciągu minuty od odgłosu ostatniego naciśnięcia dzwonka u drzwi i odgłosu oddalających się
kroków kobiecych bohater przebiega wyobraz
nią przyszłość i nie otwiera drzwi  nie decyduje się
na nową miłość, to propozycja \
yciowej bierności.
Bitwa... tę \
yciową bierność broni, pokazując zgubne skutki zaanga\
owania. Pretekstem
fabularnym są zdarzenia prawdziwe (jak w Matce Joannie od Aniołów), ale pozbawione
historycznego znaczenia:
1. zapisane przez brytyjskiego historyka
2. z XVII-wiecznego procesu o czary, wytoczonego w Loudun przeciw ks. Urbanowi Grandier
7
Bitwa... to opowieść o bestialstwie wojny i okrucieństwie historii. Kataklizm wojny wylewa się
poza cele militarne: rodziców Anny ścięto za przynale\
ność religijną, księdza mieszkającego w ich
domu zatłuczono batem, jej babka umrze w więzieniu, brat Bobby zostanie przypadkowo
zastrzelony, a William sprzedany jako niewolnik.
Historia to ju\
nie rozumne dzieje Kanta i Norwida. Wojna nie przynosi ju\
oczyszczenia. Nie da
go nawet religia  akcentuje tu Iwaszkiewicz ostateczne zwątpienie: metafizyczne.
Wszyscy bohaterowie wojennych opowiadań są dotknięci samotnością, koniecznością odejścia od
Boga i ludzi. Wojna to klęska humanizmu, śmierć Boga i moralna zagłada człowieka.
Historia powtarza wcią\
ten sam scenariusz, uwspółcześniając jedynie dekoracje. Liczy się tylko
postawa człowieka.
Wobec zła. Matka Joanna od Aniołów
Zło nie wciela się tu ju\
w Historię, ale w pojedynczego człowieka, zawłaszczając jego
świadomość. Widać tu skutki moralne, a nie społeczne i psychologiczne.
Ksiądz ponosi klęskę w walce ze złem, bo je akceptuje. Ks. Suryn probuje początkowo zgłębić
naturę zła, dochodzi do pytania: unde malum? (skąd zło?). Decyduje się na wizytę u rabina, po
której uświadomi sobie uniwersalność tematu. W dialogu z rebe ksiądz jest skłonny zaakceptować
manichejską wizję o stworzeniu świata przez szatana. W rozmowie z matką Joanną spostrzega, \
e
pragnienie świętości te\
mo\
e stać się przyczyną zła (kontynuacja motywu niemo\
ności zostania
świętym).
Uzna w końcu, \
e cel uświęca środki i \
e dobru mo\
e słu\
yć wszystko, z jego antytezą włącznie.
Ofiara księdza jest bezcelowa, oznacza śmierć niewinnych ludzi, nie oznacza oczyszczenia matki
Joanny. Cel nie uświęca środków  ofiara zło\
ona z siebie nikogo nie ocala.
Wolność bohaterów jest ograniczona ich osobowością i sytuacjami, w jakich się znalez
li.
Los. Ikar
Tematem jest niespodziewane, nagłe i anonimowe zniknięcie młodzieńca porwanego przez
cię\
arówkę Gestapo z warszawskiej ulicy. Przyrównane przez przypadkowego świadka do mitu o
Ikarze.
Na wstępie jest opis dzieła XVI-wiecznego malarza, Petera Breughela Krajobraz z upadkiem Ikara.
Pełni on 3 funkcje:
" przypomnienie obrazu
" introdukcja utworu, uwerturą
" zapowiada estetyczną tonację i kierunek interpretacji świata, którego niezmienność ma
pokazać rozwinięta w utworze analogia
Opis jest obiektywny, jakby go zrobił historyk malarstwa.
Wyeksponowany jest wieczór, pora uspokojenia i wyciszenia  i u\
yty do skontrastowania z
nagłym i tragicznym zajściem. Zdanie z Matki Joanny... dobrze tu pasuje:  Świat krzątał się koło
swoich spraw .
 Ikar pojawił się tu  nierozwa\
nie , zaprzątnięty czytaną ksią\
ką. Nie wiemy o nim nic, poza tym,
\
e ma na imię Michaś  co wzmacnia sympatię do niego i informuje, \
e jest bardzo młody, \
e jego
namiętnością jest pasja poznawcza (czyta).
8
Michaś przepłacił \
yciem oderwanie się od rzeczywistości  wszedł na jezdnię, pod koła
samochodu. Narratora nie oburza obojętność obywateli, ale nie ukrywa zdziwienia:  Ja jeden
zauwa\
yłem... .
Przyczyną śmierci Michasia stała się moralna katastrofa świata, z której wyrwał się do świata
kultury. Mitologia odrodziła się w tragicznym dramacie. A codzienność zmieniła się w symbol.
Wobec realizmu. Borsuk i Tatarak
Napisane w czasie dekady między końcem wojny a  polskim paz
dziernikiem . Realizm stał się
wtedy dyrektywą samego pisarza, ale i ustroju. Zaczynał ten nurt od Kraty, naturalistycznego
studium starzejącej się wiejskiej kobiety pt. Ró\
a (1936) i opowiadania Słońce w kuchni (1938).
Borsuk utrzymany jest w stylistyce obrazka pozytywistycznego. Zaobserwowana scena tworzenia
się wspólnoty, jaka wytwarza się ponad granicą istniejącą między więz
niem a jego konwjentem, nie
jest opatrzona komentarzem. Podział ról społecznych nabiera wymowy symbolicznej, podobnie jak
to porozumienie.
W realistycznej prozie Iwaszkiewicza polska prowincja jest jakby współbohaterem:
" \
ycie ziemiańskie (Panny z Wilka) i wiejskie (Brzezina, Ró\
a)
" polityczny establishment (Śniadanie u Teodora)
" inteligencja w małym mieście (Zygfryd, Tatarak, Kochankowie z Marony)
W Tataraku bohaterowie przedstawieni są na sposób behawiorystyczny, poprzez swoje zachowania
i realia \
yciowe oraz wypowiedzi. Jest to opowieść o rodzącym się i niespełnionym uczuciu
miłości, o samotności, starzeniu się i nieszczęściu, które jest przypadkowe, bo wynika z
okoliczności równie\
historycznych (w tle widać śmierć zawinioną przez historię).
Dziedzictwo przeszłości. Zarudzie
Determinizm przeszłości to zagadnienie pierwszorzędne prozy Iwaszkiewicza. Przeszłość to dar, ale
i zobowiązanie. O tym zainteresowaniu zadecydowało te\
jego dzieciństwo na Kijowszczyz
nie,
gdzie ciągłość historii i kultury była rzeczą pierwszorzędną.
Zarudzie (1974) przedstawia epizod dworu w Zarudziu na Ukrainie. Józio Dunin to postać fikcyjna.
Atmosfera i styl \
ycia zostały przeniesione do 1863 r.  jest to próba wniknięcia w świadomość
starszego pokolenia, ich motywacji i dylematów.
W tle są wydarzenia historyczne  wrogość otaczająca polskie szlacheckie powstanie i noc z 8 na 9
maja 1863 r., kiedy chłopi w Sołowijówce otoczyli i rozbroili oddział szlacheckiej młodzie\
y,
zabijając 12 z nich. Opowiada o tym pan Kalikst. A
ączy dwie wersje szlacheckiej polski 
chłopomańską i historyczną, utopijną i rzeczywistą.
Ironicznym alter ego Dunina jest jego przyrodni brat z nieprawego ło\
a  Fiłaret. Jest konformistą,
zdradza brata i ojczyznę (ironiczne podobieństwo jego imienia do filaretów).
Zasadą budowy utworu są sprzeczności  odpowiednik napięcia polskiej kultury i charakteru
narodowego.
9
ZAKOC
CZENIE
Iwaszkiewicz nawet w powieściach, których akcja dzieje się we współczesności, nie pisał o realiach
epoki, ale o swoich doświadczeniach i refleksjach.
Cechy jego twórczości narracyjnej:
" drobiazgowość obserwacji
" koncentracja uwagi na z pozoru nieistotnym szczególe
" dialog zredukowany do zdań, które zawsze mogą znaczyć więcej, ni\
komunikują
" światopogląd objawiający się w postaci stanów emocjonalnych
" kompozycja budowana jak utwór muzyczny  z refrenami, wariacjami i kontrapunktami
Sedno opowiadań to metafizyka codzienności:
" prawie nie ma tu akcji, \
ycie jest tylko \
yciem (Panny...) lub \
yciem i umieraniem
Narracja:
" 1-osobowa: wówczas często narratorem jest on sam
" personalna: daje większe mo\
liwości interpretacyjne, ale chroni przed wielosłowiem
" 2- i 3-osobowa
" monolog wewnętrzny w formie nie imitacji toku myślenia, ale subiektywnego opisu
Nie stroni od subiektywizmu, ale buduje opowiadanie tak, by były widoczne racje ka\
dej z postaci.
Narrator ma prawo referowania zdarzeń i znajomości doznań bohaterów, ale nie jest
wszechwiedzący  nie mówi o przeszłości i przyszłości.
Opinie na temat Iwaszkiewicza były ró\
ne. Początkowo pozytywne, po jego śmierci zaczęto
podkreślać jego rzekomą słu\
alczość wobec władzy. Z  ciekawszych opinii:
" Tyrmand:  Globtrotter, pederasta, dyplomata, smakosz, poeta i pionek
" Kisielewski:  Iwaszkiewicz  nie lubiłem. Wybitny pisarz. Świniowaty moim zdaniem
Szczepański jako pierwszy podkreślił, \
e jego działalność w Związku Literatów przynosiła
zazwyczaj korzystne rezultaty. Generalnie doceniano jego wartości jako pisarza. Niektórzy
twierdzili nawet, \
e nale\
ała mu się Nagroda Nobla (Stanisław Baliński). Ale na Nobla nie miał
szans, bo  jak pisał Miłosz  jego twórczość była nieprzetłumaczalna. Badania akademickie
zwracają uwagę na metafizyczne sensy twórczości Iwaszkiewicza. Z czasem pojawiły się zbiorcze
opracowania jego dzieł, równie\
poezji.
Po roku 1950 wiele jego dzieł było ekranizowanych. Najwięcej jego dzieł przeło\
ono na niemiecki,
rosyjski i francuski. Na niemiecki i francuski nawet jeszcze w XX-leciu.
Jego biografia inspirowała utwory literackie, np. dramat Eustachego Rylskiego Chłodna jesień
(1989) czy opowieść Eugeniusza Kabatca pogoda burzy nad Palermo (1999).
** E.Z.**
10