Stefan Żeromski, Wybór opowiadań, oprac. Artur Hutnikiewicz, wyd. 2
patetyczność (wzniosłość), pesymizm (nieufność wobec świata),
zmien., Wrocław 2003. subiektywizm, tragizm życia
somatyzm: śmierć, cierpienie fizyczne, mroki życia; obrazy siły fizycznej,
I. Biografia
zdrowia, tężyzny (sam był słabowity)
jedyny syn Wincentego i Józefy, ur. 14.10.1864, szybko osierocony
tematy: pobudliwość erotyczna (powikłane życie uczuciowe; tłumienie
wiejska szkoła w Psarach, gimnazjum w Kielcach (ros.), tajne kółka
moralne, niechęć do siebie, krytycyzm Ä…ð w dzieÅ‚ach namiÄ™tna miÅ‚ość i
uczniowskie, od 1886 w Wawie (Szkoła Weterynaryjna; szybko musiał
przezwyciężenie jej przez mężczyznę, by nie odwiodła od bohaterstwa),
zarzucić), tajny ZMP, ferment ideowy, ścieranie się opinii; hasło:
poczucie odpowiedzialności moralnej (patriotyzm, altruizm społeczny;
niepodległa ojczyzna
udręka i cierpienie; samotność działaczy; wysublimowana moralność)
nauczyciel domowy po dworach (szkoła życia, podniety do twórczości,
 mrok  przytłaczający pesymizm, wahania między skrajnościami,
poznanie szlachty ziemiańskiej: nawyki, skostniałe obyczaje,
dysonanse, ekstremizm uczuć, maksymalizm moralny, ekstatyczny
ograniczenia umysłowe, konserwatyzm społeczny, polityczny serwilizm);
patriotyzm
świadomość kontrastów społ., ekonomicznych dysproporcji
4 okresy twórczości: w zależności od stosunku wyznaczników:
cywiliz. zacofanie chłopstwa, prymitywizm życia
realistyczna i krytyczna obserwacja społeczna, komentarz liryczny
1890 w Nałęczowie poznał Oktawię, 1892 wyjazd do Szwajcarii (poznał (impresjonistycznie traktowany krajobraz), bohater-medium (nosiciel
spuściznę ideową Wielkie Emigracji: radykalizm społeczny, ideowych poglądów pisarza), tendencja (utopijne marzenie, nie zawsze
wysublimowana moralnie; środow. demokrat.) wynika logicznie z przedstawionego układu rzeczy)
od 1904 mógł się utrzymywać z pisania; działalność kulturalno- okres 1: 1889-1898; miniatury, nowele, opo, obrazki (tomy: Rozdzióbią
oświatowa nas kruki, wrony& , Opowiadania, Utwory powieściowe); demaskatorski
realizm, naturalizm, maksymalizm moralny (brzydota, okrucieństwo),
pobyt w Paryżu, kontrasty społeczne, studia nad lit. fr.; obraz Fr.:
żarliwy patriotyzm, ironia
wolność, wiedza, rozum, najwyższa kultura życia społ.
okres 2: 1898-1910; Ludzie bezd. (ewangelia społecznictwa, bohater
od 1912 w Zakopanem
rozdwojony: uroda życia a imperatyw obowiązku), Popioły (panorama
od 1918 w Wawie
życia, porywy napoleońskie, pragnienie odrodzenia się po rozbiorach;
zm. 20.11.1925
luz
na kompoz. obrazków rodzajowych, historii; batalistyka, romans,
II. Osobowość pisarska i etapy rozwojowe twórczości
naturalizm obrazów wojny)
dzieła częściowo odczytywane przez pryzmat osobowości, charakteru
okres 3: 1910-1919; wielkie powieści
osobowość samotnicza, nerwowa, wrażliwa, uczuciowa, zamknięta;
okres 4: 1919-1925; Przedwiośnie (przebudzenie sumienia narodowego,
rezerwa psychiczna
nakaz wielkości; pytania bez odpowiedzi)
dążenie do poświęcenia, samoofiarowania; poczucie więzi, solidarności
III. Geneza
nieprzystosowanie do życia w świecie wśród ludzi
intymne podłoże twórczości, własne doświadczenia
wrażliwość na biedę i cierpienie
przyroda i środowisko miejskie: kąty domowe (pozmieniane nazwy)
nieufność, podejrzliwość
region kielecki ważny w czasie powstania styczniowego, strategiczne
chorowity, obsesja śmierci
położenie (duża niezależność od Rosji, kontakty z Zachodem,
liryk, patetyk
uprzemysłowienie, gęste zaludnienie, nastroje patriotyczne, partyzantka),
wszyscy bohaterowie  alter ego (nie umiał się wczuć w inne typy, tylko
rodzinna tradycja patriotyczna, dorastanie w cieniu narodowej tragedii i
altruistyczni samotnicy)
egzaltacji narodowej, tępienie polskości po klęsce, rusyfikacja,
uwłaszczenie chłopów (katastrofa społeczna i majątkowa szlachty,
konfliktowanie z chłopami), na ziemi kieleckiej już wcześniej bieda, wygody, uniknięcia represji); unici na zapadłej wsi mówią o Polsce
nieurodzaje (obraz Kościuszki, niecenzuralna książka); obraz odnajdywania drogi do
Polski (opór psychiczny Maurycego, bo przecież to się nie opłaca; wizja
idee warszawskie: czynna walka o wyzwolenie narodowe, nakaz pracy
niewoli, tragedii, cierpienia; wątpliwości ideowe: wolność i
oświatowej wśród ludu i robotników, zrównanie chłopów w prawach;
sprawiedliwość, rewolucja socjalna, ponadnarod. braterstwo, nie myśli
 GÅ‚os (Liga Polska, nacjonalizm, radykalny reformizm, demokracja,
 plemiennie ); powstańcza mogiła (symbol narod. tradycji, obowiązku;
ludowcowość, antyziemiańskość, antyklerykalizm; tam debiut nowelowy,
szczątek ojczyzny) = przywraca życiu sens
hasło  przez lud dla narodu )
Ananke  rząd ros. wyzyskuje nędzę i ubóstwo, jest brutalny; tu zaszczuty
w Raperswilu wyrobił poglądy: postulat reformy rolnej, zasada pracy
i biedny skryba Ignacy z prowincji, ma 9 dzieci, przeszedł na
(miernika moralnej i obywatelskiej wartości), idea wszechwładztwa ludu
prawosławie, bo tak mu będzie korzystniej
(klasa, która odrodzi naród), bezkrwawa rewolucja, dobrowolne
zrzeczenie się ziemi i mienia przez szlachtę dla chłopów, praca Do swego Boga  stary dziad-unita wychowuje wnuczkę, ale, gdy jest
oświatowa, komuna agrarna (wspólna uprawa), moralność (sumienie, nie bita, nie wytrzymuje i przechodzi na prawosławie; wędruje co roku lasem
polityka; nakazy Ewangelii)  do swego Boga , by kajać się za grzech zdrady; tragedia unitów na
Podlasiu (i ich bohaterstwo narodowe; lud uciskany z powodu wiary)
obserwacje własnych zachowań, środowiska; wcześnie rozbudzone życie
uczuciowe (namiętność i cierpienie, zw. z Heleną Radziszewską, moralny Pocałunek  niszcząca siła niewoli (popycha do dezercji, rezygnacji); tu
i uczuciowy upadek; odpowiedzialność, kłamstwa a prawda, zagadn. pomocnik referenta (niegdyś szalony ideowiec, wzniosły) traci
małżeństwa, rola kobiety i obyczajowość) nierozsądne iluzje i staje się pospolitym filistrem (pogardliwy, obojętny
na wszystko, zimny i wyliczony)
wychowany religijnie, wrażliwy; szedł w świat areligijny i
wolnomyślicielski obrazy pozytywne, heroizm narodowy, przezwyciężenie bezsilności,
bohaterstwo, wierność idei ojczyzny, sumienie narodowe, poczucie winy
lektury: August Comte, John Stuart Mill, Herbert Spencer, Dawid Stauss,
 działania osób niepozornych (żona z Ananke, odchodzi z dziećmi po
Ernest Renan; (filozofia pozytywna, Jezus nieboski, racjonalizm,
 zdradzie męża, czuje taki wewn. nakaz, odruch, instynkt)
empiryzm, naturalizm; rozum i nauka)
IV. Tematyka opowiadań [1 narodowe, 2 społeczne, 3 erotyczne] sprawa polska  tematyka powstańcza: liryczne i nastrojowe obrazy
heroicznej walki bezimiennych, tragedie rodzinne
gł. problematyka narodowa, społeczna, problem serwilizmu (bierność,
zgoda na niewolę, oportunizm), rozkład narodu, demoralizacja; obrona Echa leśne  ros. dowódca (Polak) wydaje wyrok na zbiegłego do
suwerenności i osobowości narodowej; patriotyzm: diagnoza sytuacji szeregów powstańczych bratanka; katastrofa rodzinna; obłuda,
duchowej społeczeństwa lat 80. (Ananke, Do swego Boga, Rozdzióbią& , oportunizm polityczny,  rozsądna ugoda (a nie bezsens. czyn)
Mogiła, Echa leśne)
Rozdzióbią& - opis śmierci Winrycha, ostatniego dowożącego broń dla
Mogiła 1894  listy i notatki Maurycego Zycha (wykształcony, ciekawy, powstańców, przyłapanego przez Kozaków; próba określenia przyczyn
spostrzegawczy), ochotnika w pułku piechoty, stacjon. w obskurnej przegranej (refleksje Winrycha; zlatujące się kruki i wrony  symbol i
mieścinie Wieprzowodył dok. socjol.-historyczny; w administracji i aluzja polityczna, dostają się do głowy, siedliska myśli o przyczynach
urzędach Polacy, którzy służą Rosji; każdy chce tylko zatrzymać pozycję, upadku: niskie morale, trudne położenie ludzi, panika, trwoga, niewiara w
nawet niską, zarobić; upodlenie narodowe; scena toastu antypolskiego (za sens oporu; nocą chłop okradający trupa ze wszystkiego, nieświadom
rusyfikację, toast wznosi nauczyciel lit. ros., to policzek dla obecnej tam moralnie; nie ma autorskiego potępienia)
elity polskiej, ziemiańsko-inteligenckiej; pogardę okazuje tylko Rosjanin,
klęska powstania: przewaga militarna wroga; wygodnictwo, serwilizm
były członek Narodnej Woli); krytyka stanowiska szlachty (podlizywanie
szlachty; tępa obojętność chłopów (najliczniejsi; odwet za hist.
się urzędnikom państwowym, ugodowość; zachować przywileje i
niewolnictwo, szerzenie ciemnoty, wyzysk)
majątek; życie konsumpc. i pasożytn.; zapieranie się polskości dla chleba,
 Zmierzch  nowy dziedzic dobrze asymiluje się do nowych warunków samotni idealiści
życia, przedsiębiorca, spekulant; obejmuje błotniste tereny i umie je
życie  piękno, uroda; groza, tragizm; zło: zarówno wynikające z działań,
zmienić w dochodowe
jak i wpisane w naturę rzeczy (wieczne, tajemne; śmierć); cierpienie
pojawiają się dorobkiewicze  Wawelscy z Oko za oko; Brzeszczotowicz wynika ze zła wyższego, tajemnego
z Mogiły; w Doktorze Piotrze z mieszczucha Bijaka robi się Bijakowski
Cokolwiek się zdarzy, nich uderza we mnie& - słowa Edypa; opis doznań
(podejrzane machinacje majątkowe, spryt, inteligencja, pracowitość, ale
psych. ubogiego robotnika, któremu odcięto nogę, trzeba uciąć też drugą i
z
le używane; satyra na program pozytywistycznych postępowców  stara
prawdop. umrze z wyczerpania; zstępuje na niego wyciszenie
panna-pozytywistka skierowała młodzieńca na nauki, ale rezultat był
Tabu  pani Ewa nie może być szczęśliwa, bo jej mąż choruje;
rozbieżny z zamiarem  naiwność pięknych założeń; działalność
solidarność w cierpieniu
cywilizacyjna Bijakowskich odbywa się kosztem nędzników); tworząca
Cienie  nieunikniona śmierć; nie ma granicy między świętością a
się burżuazja (agresywna, rozmach życiowy)
grzechem, dobrem a złem; działają ciemne instynkty; bohater patrzy w
dramaty społeczne, osobiste, ideowe, moralne; motyw ojców i dzieci
głąb ciemnej, zagadk. natury i nie wie, co stanie się za chwilę
(odlegli sobie, obcy)
motywy erotyczne  rozdarcie: imperatyw obowiÄ…zku a uwodzicielskie
nowele chłopskie  sytuacja wsi, życie i dola chłopa; nędza, zacofanie
piękno świata; naturalizm (niechęć wobec erotyzmu i obyczajowości,
cywilizacyjne, niska pozycja (mimo prawnej równości); realizm
ataki na małżeństwo, związki przedmiotowe, kobieta-towar,
socjologiczny; naturalistyczne kontrasty obrazowania, brutalne sytuacje,
wyrachowanie, uczuciowa pustka, nuda w związku; cudzołóstwo)
demaskacja nadal trwajÄ…cej niedoli
Oko za oko  (sztandarowe tematy natur.:) manewry guwernantki Wandy
Zmierzch  Gibałowie są przykuci do ziemi (Gibała podkradał panu z
wokół pięknego, bogatego Adama Wawelskiego z mieszcz. domu, cała
nędzy owies, nikt go nie zatrudni), nowy dziedzic jest kapitalistą,
rodzina jej pomaga, naiwne metody uwodzenia, chwilowa miłostka,
przydaje mu się tania siła robocza (niska pensja, kontrole), Gibałowie
materialist. wychowanie Wandy, nastawienie na zysk, odkrycie romansu
pracujÄ… od rana do nocy; wyzysk materialny i wyniszczenie biologiczne
z siostrą: + cudzoł. romans z mężatką (Adam kocha się w Zofii, sis
Zapomnienie  tu Obala ma dwie morgi ugoru, nadal jest zależny od
Wandy; zostawia jej kwiaty, Zofia myśli, że dla Wandy; poddaje się
dworu, nic się nie zmieniło; formalna własność jest iluzją; w zakończeniu
gwałt. namiętności, pragnie uczucia); studium doznań erot. Adama
chłopcy zabijają wronięta za namową leśniczego dla zysku (nędza i
(miłość animalna, egoistyczna, histeryczna, cierpienie, przeszkody;
chwiwość)
demaskacja wywoł. nienawiść i mściwość)
twórczość  nauczycielka postaw, zachowań, czynnego działania; wysoki
Pavoncello  piękna, romant. miłość, zabija nikczemność; ironia,
rygor etyczny
groteska, śmieszność i tragizm; romans wł. skrzypka (Ernesto Fosca) z
lepsza przyszłość dzięki rewolucji moralnej ofiarnych jednostek, które ros. arystokratką (Zinaida Szczebieniew), której stary mąż chce, by
dadzą przykład innym; rezygnacja z własnej kariery na rzecz pomocy Włoch spłodził mu potomka; namiętna, szalona i tragiczna miłość;
ludowi i robotnikom (myśl pozyt. organicyzmu i pracy u podstaw), wiara kobieta nieszczęśliwa w małż.
w Å›wiÄ™ta moc przykÅ‚adu; Ä…ð taki bohater: entuzjazm i mÅ‚odzieÅ„cza wiara,
ponadczasowe problemy egzystencjalne (miłość, śmierć, cierpienie ciała i
na prowincji zderzone z realiami, tępym oporem masy, upadek moralny,
duszy, manicheizm, dobro i zło)
odejście od ideałów młodości; bo twórczość jako służba społeczna; wiara
V. Struktura artystyczna
w bohaterstwo
1. Prezentacja postaci i obrazów
Siłaczka  max moralny; bohaterka samotnie mocuje się z potęgą
ogólnie: realizm i naturalizm, obiektywizowanie myśli
ciemnoty, powoli ją pokonuje, ma niezłomną wolę (pisze podr. do fizyki);
bez śladów narracji autorskiej, obiektywizm
zakończenie tragiczne (śmierć), ale optymizm (energia moralna, piękno
postaci jako znaki pojęciowe (wartość semantyczna, typ, postawa,
idei, max ofiarność)
zachowanie, działanie), widzenie i ocena świata poprzez los bohaterów;
prezent. boh. poprzez środowisko, wypowiedzi, gesty; np. w Siłaczce dr antypatyczny, trywialny, chamski prostak, hałaśliwy, kreatura, głupiec,
Paweł Obarecki i Stanisława  kreacja poprzez postawę wobec świata i pijak, utracjusz, jego interesów pilnuje żona)
ludzi, dawnej wspólnej idei, poprzez czyny; Paweł zapiera się ideałów - kontrastowe zestawienie postaci: powierzchowność a wnętrze (w Mogile
młodości (kilkunastu lat), solidaryzuje się z optymałami w Obrzydłówku; Jadwiga Zapaskiewiczówna szara i niepozorna, ale pełna mocy, a piękna
Stanisława jest do końca bohaterska; fakty z życia są tak dobrane, by Maria Kłucka jest pusta, głupia, kokietka)
prezent. ideę, postawy, psychikę - pejzaż, natura, funkcja obrazu, komponenty optyczne, akustyczne,
kinetyczne, termiczne (wraż. odczuwania wieloma zmysłami); krajobraz
w małej formie niewiele analizy. psychol., ale np.:
jako lejtmotyw muzyczno-nastrojowy, oddaje uczucia (w Rozdzióbią& -
- przemyślenia Pawła Obareckiego; odtwarzanie fizyczności, która
jesień, szaruga, deszcz, smutek, przygnęb., samotn., symbol klęski,
towarzyszy stanom psychicznym (np. zakochaniu  duszność w Doktorze
upiorne ptaki i fioletowe niebo nad trupem)
Piotrze; zwykle opisy zaburzenia krążenia krwi, pulsowanie; wzruszenie
- więz
przyrody i człowieka, utożsamienie (Obarecki jest smutny, gdy na
z pow. przyjazdu syna Dominika Cedzyny w Oko za oko powoduje
dworze jesieni jest szaro i mokro, przestrzeń jałowa, depresyjna)
bezładne gesty, urywanie mowy)
- symboliczna natura (Zmierzch  nastrój, świat się roztapia w zmroku,
- dialogi i monologi (rozmowa Obali z panem Alfredem w Zapomnieniu 
paralela ludzkiej niedoli, żywe organizmy szykują się do snu przed nocą,
obnaża okrucieństwo i moralny nihilizm pana, ułudę dobrych manier,
tylko dwoje haruje pod ciemnÄ… pustkÄ… nieba)
ukazuje przepaść m. Nimi; Obala uniżony; pan łaskawy, protekcj.,
2. budowa i kompozycja
ironizuje; Paweł Obarecki poprzez opryskliwe rozmowy z chłopami
wyraża zmieniony przez lata stos. do nich, już nie uważa, że jego opinia: problemy z konstrukcją większych dzieł; dobra konstr. opowiadań
poświęc. jest wzniosłe, że w ogóle trzeba było się pośw., nad łożem  gł. trójdzielna budowa: ekspoz. (wprowadza, przedakcja) + rozw.
Stanisław mówi, że to nie jest życie, pośw. jest bez sensu) (zdarzenie-temat) + zakończ. (epilog, wyjaśnia, rozwiązuje); czasem
- kreacja poprzez sądy, doznania i widzenie innych boh. (opis Stanisławy  rozwijanie epizodów, wątków pobocznych (rozbijanie dramatyczności
Obarecki pamięta, jak go oczarowała przed laty, staruszka i chłopiec są konstr.)
zrozpaczeni, nie umieją wypowiedzieć straty)
nadmierne eksploatowanie motywów pejzażowych (niebo, obłoki, natura,
- coraz bardziej superlatywne opisy kobiet (np. Zinaida  nastrojowość,
obserwacje w nieodpowiedniej chwili, bezcelowe, niefunkcjonalne;
przesada opisu: piękno, szczegóły, oszołomienie Ernesta; prozaizacja
nadmierna deskryptywność, skłonności liryczne); pasja erudycyjna,
opisu w Oku za oko  Zofia ma czerwone ręce, połatane ubrania, brudne
scjentyzm, pedanteria opisu
buty, prostota umysłowa, nieumiejętność pisania listów, banalizacja,
idealna kompozycja i wyważenie motywów w Pod pierzyną; też Siłaczka
pospolitość)
z jednym głównym wątkiem, zwarta (pierwszoplan. boh. = Obarecki, jego
- zderzenie idealizacji i deheroizacji (Winrych  bohatersko wierny idei, ale
hist., dośw., przeżycia psych., otoczenie i natura wpływ. na zmianę jego
nie chce umierać, ludzki realizm uczuć)
ideologii); związki motywacyjne, prawdopod., przycz.-skutk. (Mogiła 
- naturalizm  prawda życia, brutaln., bezwzględ., dosadność, gł. opisy
konwencja luz
nych notatek, niekonsekwencje opisu przemian, ale scena
nędzy: szarość, beznadzieja (Ananke  brudna izba, bałagan, zniszczone
rozpoznania ojczyzny jest przekonująca); bezbł. kompoz. Pavoncellego
sprzęty, 11 osób w rodzinie, okropnie brzydcy ludzie, przedwcz. się
(świadoma praca nad dziełem, funkcjonaliz. opisów, ciągi przyczyn.-
zestarzali; Zapomnienie  zestawienie opisu Obali i jego szkapy, oboje
skutk.)
wyniszczeni, apatyczni, ledwo żyją, opis nędzy)
dynamiczny przebieg zdarzeń (Siłaczka  przeplat. się teraz
n. i
- natur. opisy karykaturalne  wyjaskraw., dosadn., piętnow. szpetoty
wspomnień, retrospekcji, niepewność czytelnika)
mieszczuchów (urzędnicy, nuworysze, kapitaliści; Wiktor Jaksa
retardacje (Mogiła  ciągłe opóz
n. przemiany boh., przeszkody i opory,
Świerkowski z Oko za oko  kapital., mąż Zofii, okropny, brzydki, wielki,
skrajne zwątpienie tuż przed przemianą)
3. formy podawcze
 relacja w 1. os. postaci bliżej nieokreślonej ze świata przedst.,
obserwatora; odczucia i oceny; czujność, wrażliwość; krytyczny dystans,
ironia, drwina (nietypowa dla realistów)
narracja 1-os. w Mogile, bo  listy i notatki , opis służby wojskowej, nie
ma wszechwiedzy, swobodna kompoz.; subiektywizm opisu, liryzm,
osobiste wynurzenia, wielość nastrojów;
narracja w 3. os.  Siłaczka (obiektywny narrator wszechwiedzący i obok
niego komentator, który rozumie bohatera)
dialogi stylizowane na żywą mowę, urywane, zw. z sytuacją boh.
4. indywidualny styl i język
realist. = język potoczny (nie wystyliz. lit.); Żeromski = bogactwo
słownictwa, perseweracje stylistyczne (te same motywy, klisze
językowe), np. słownictwo medyczne i fizjologiczne (pozyt. myślenie
przyrodn., naturalizm, studia weteryn., choroby; opisy Obareckiego;
metafory animalistyczne, np. w Ananke bohaterka por. do zwierzÄ…t,
Zapomnienie  gajowy Lalewicz tropi Obalę jak pies; popędy, pożądanie;
ładunek emocjonalny w opisach, ekspresja w nagromadzeniu epitetów);
powtórzenia, inwersje, paralelizmy (rytmizacja języka, wzbogacenie
obrazowe); wzmacnianie przymiotników przysłówkami; obiektywizacja
stylu: indywidualiz. języka boh. z różnych warstw społ.; komizm
językowy
V. Tonacja
różne nastroje: ironia, drwina, patos, tragizm
tłumienie i maskowanie uczuć, dystansowanie się, demaskowanie
moralności, osąd (matka Adama Wawelskiego, Róża  snobka,
plutokratka; Adam  snob pozujący na altruistę, społecznika)
liryzm i tragizm  zwykle w zakończeniu
kontrasty, drwina i patos  Rozdzióbią& , sprzeczne emocje, te z komizm
grozy i brzydoty