STANISA
AW WYSPIAC
SKI 
WYZWOLENIE 
Oprac. Aniela A
ępicka BN I / 200
WST
P
I.NOWY TEATR WYZWOLENIA (BITWA O SZTUK
. SCENARIUSZ UTWORU)
Wyzwolenie  dramat niezwykle skomplikowany. Przedmiot utworu obejmuje zespół spraw
wzajemnie od siebie zależnych, pozostają one w takim układzie, by mogła się sprawdzić zapowiedz
tytułu  dokonać się 3 różne wyzwolenia:
- Wyzwolenie Polski z niewoli politycznej
- Wyzwolenie narodu z bezwładu ducha i woli
- Wyzwolenie sztuki
Do tej listy dołączyć można także wyzwolenie poety  bohatera dramatu.
W zamyśle autorskim każde z tych wyzwoleń jest ogromnie ważne, ważna jest też kolejność, w
jakiej mogą one zostać dokonane. Wyzwolenie Polski, w tym układzie, stanowi zadanie ostateczne.
By mogło ono się dokonać naród najpierw musi wyzwolić się ze stanu inercji woli i umysłu.
Misję wyzwolenia podejmuje Konrad, który ma stoczyć walkę o dusze i umysły Polaków.
Przystępuje do tego zadania rozporządzając podwójną siłą  prawdą i sztuką. Misji Konrada
zagraża jednak niebezpieczeństwo ze strony sztuki, gdyż ona sama potrzebuje wyzwolenia
(podlega, bowiem niewoli kłamstwa). Z tego powodu nikt sztuki nie bierze na serio i dopóki ten
stan będzie trwał, prawda Konrada nie dotrze do słuchaczy. Sprawa sztuki wysuwa się zatem na
plan pierwszy, stając się kluczową sprawą dramatu. Od niej powinien rozpocząć się proces
wyzwolenia. Wątek sztuki organizuje cały utwór, powodzenie misji Konrada zależy od tego, czy
wygra on walkę o sztukę.
W dramacie współistnieją ze sobą sztuka romantyczna i ówczesna. Z polskiej tradycji romantycznej
wywodzi się wieszczy charakter utworu i główna postać  Konrad.
Dramat ma też związek z okolicznościami przyjęcia Wesela przez krakowską i galicyjską
publiczność. W Wyspiańskim zobaczono następcę trójki wieszczów i po
premierze Wesela wręczono mu wieniec z cyfrą 44 jako wezwanie, by misję poetów romantycznych
przejął w swoje ręce. W Wyzwoleniu Wyspiański zdecydował się wystąpić przed publicznością w
nowej roli wieszcza.
To przedsięwzięcie tłumaczy wiele innowacji Wyzwolenia: całkowite obnażenie sceny (scena jest
całkowicie pusta, nieprzygotowana do żadnego przedstawienia). Pierwsza scena dzieje się na
deskach teatru krakowskiego (teatr w teatrze), wśród ludzi zawodowo z teatrem związanych. Na
nagą sceną wchodzi Konrad z Dziadów  wieszcz, na którego publiczność czeka. Toczy rozmowę z
reżyserem i aktorami, dzięki temu w Konradzie rozpoznajemy współczesnego dramaturga (pytanie:
kim więc jest bohater: postacią Mickiewiczowskiego dramatu czy postacią współczesną 
Wyspiańskim?) Konrad w Wyzwoleniu to maska, kryjąca autora przed oczami publiczności.
Konrad oświadcza Muzie, że tworzy teatr nowy. O Muzie dowiadujemy się, ze jest aktorką,
grywającą w podrzędnych teatrach, ale Konrad nazywa ją  Literaturą .
Porządku opowieści dramatycznej nie da się ułożyć w spójną fabułę (nowy porządek artystyczny
utworu).
Autor, zgodnie z rolą, jaką na siebie przyjął - proroka, mówi do publiczności wprost, a jego mowa
jest mową poety, jak przystoi wieszczowi.
Pod tytułem Wyzwolenie, znajduje się podtytuł: dramat w trzech aktach  jest to określenie
formalne.
Część pierwsza I aktu dramatu   nowy , jawny teatr; jego prezentacja.
W części II poeta kreuje obraz współczesnej Polski, z powodu której wziął na siebie trud misji
wieszczej. Widowisko Polski współczesnej jest prawdą i aktualnie dziejącą się rzeczywistością.
Aktorzy są mediami tej współczesności, stanowią jej część, są współczesnymi Polakami.
W finale pierwszego aktu pojawia się spiżowa postać, jeszcze nie rozpoznana  Geniusz.
Drugi akt dzieje się na tej samej scenie krakowskiego teatru (przebiega na niej cały
seans Wyzwolenia). Ważną rolę zaczynają odgrywać tu Maski (nie są one alegoriami czy
personifikacjami, ale zakłamanymi ludz
mi, którzy tłumią własne myśli). Maski szpiegują Konrada,
podejrzewają, że jest gotów głosić prawdy przemilczane.
W I akcie publiczność uświadomiła sobie, jaka jest współczesna im Polska. W II akcie uczestniczą
w dyskusji nad współczesnością. Te współczesne postawy, poglądy reprezentują Maski. II akt
zawiera też wypowiedz
do narodu Konrada-Wyspiańskiego (wielki monolog). W tym akcie Konrad
spełnia swoje posłannictwo, objawia nową naukę, formułuje program polityczny. Przedstawione są
tu także wahania i niepokoje poety. W tym akcie mówi się prozą, używa współczesnego języka
(przypomina nieco publiczną dyskusję, wiec narodowy).
Poglądy Konrada na sztukę: Konrad zwalcza poezję półprawdy, bo przez nią naród utracił wiarę w
słowo. Tłumaczy różnicę między nią a prawdziwą poezją, która  jest artyzmem . Konrad wierzy w
tożsamość sztuki, prawdy i życia (ideę tą można też odnalez
ć w Weselu). Z nauki o tożsamości
sztuki i życia wynika, że czyn dokonany w sztuce jest równoznaczny z czynem dokonanym w
rzeczywistości. I odwrotnie  niezdolność do czynu w życiu, którą Konrad zarzuca Maskom, jest
niezdolnością twórczą. Konrad jest skromny wobec sztuki, jego działania polegają na tym, by
przemówiła sama sztuka. Nie prosi Boga o władzę nad sercami, nie chce być królem-duchem.
W II akcie Wyspiański pozwala wygrać Konradowi walkę o przeobrażenie świadomości i postawy
współczesnych  Maski za sprawą Konrada znikają. Ale dopiero w dalszej części widowiska
rozegra się ostateczna walka Konrada o naród (walka z Geniuszem).
Akt II ma trójczłonowy charakter:
1 część  unicestwienie Masek
2  wypełnia modlitwa
3  najpierw wizja izby, jakby dom Konrada, a w nim niewiasty pochylone nad kolebką; potem
zjawia się Hestia  bogini ziemi, strażniczka ogniska domowego. Są to wartości, w imieniu których
działa Konrad. Świętość rodziny, domu to także wspólnota narodu i ojczyzny.
Hestia trzyma pochodnię, jej symbolika w dramacie jest wieloznaczna. Ogień to siła ambiwalentna
 świeci i zarazem spala. Pochodnia jest też symbolem DUSZY WOLNEJ. Wolność jest
świadomością i ta świadomość każe Konradowi podjąć jego posłanniczy czyn.
Akt III:
Polską współczesną włada Geniusz, poznajemy jego udział w życiu narodowym, jego program,
działanie jego magii. Kulminacyjny moment  Geniusz wiedzie zebranych w czeluść grobów, na
zatracenie. Wtedy wbiega na scenę Konrad z pochodnią życia i rozpoczyna walkę o rząd dusz.
Demaskuje szaleństwo Geniusza. Chór zgromadzonych skupia się wokół Konrada i odpędza
Geniusza, parafrazą zaklęcia z Dziadów. W walce dwu postaw, dwu ideologii zwyciężył Konrad.
Finał całego widowiska jest prowokacją. Konrad odniósł zwycięstwo i teraz sztuka powinna stać się
inicjacją życia a prawda artystyczna rzeczywistością. Publiczność powinna podjąć wezwanie
Konrada i głosić rewolucję ducha, umysłu i przyjąć program narodowego wyzwolenia. Jednak
rzeczywistość przedstawia się inaczej  Konrad zakończył swoje wystąpienie przed współczesnymi,
aktorzy  wychodzą z ról  nikt już nie myśli o tym, co zaszło w teatrze tego wieczoru. Konrad
zwyciężył, ale publiczność, współcześni pozostali tacy, jakimi byli. A więc misja Konrada
skończyła się fiaskiem. Winę za to ponoszą zarówno odtwórcy, jak i publiczność. Tak jak żądali,
wystąpił przed nimi wieszcz, ale u współczesnych zwyciężył nawyk traktowania sztuki  na niby .
Wina jednak leży też po stronie Konrada  nadmiernie zaufał sztuce i został przez nią oszukany lub
też sztuka została zdradzona przez Konrada (w II akcie Konradowi wyrywa się:  Sztuka mi nie
wystarcza ).
W dramacie pojawiają się Erynie  boginie zemsty (kara za wyklęcie poezji, która go zrodziła).
Wyspiański porównuje Konrada z Edypem, rozwiązującym Sfinksowe zagadki, któremu grozi ten
sam los:  zginie jak Edyp . Konrad jest także Prometeuszem. Wszystkie te postaci łączy fakt, iż
spełnienie przez nich najszczytniejszego obowiązku pociąga za sobą tragiczne dla nich
konsekwencje. Wyspiański odwraca motyw kary z mitu o Prometeuszu  w micie bogowie karzą
Prometeusza za to, ze dał ludziom ogień, Konrad ma ogień przekazać ludziom, będzie potępiony,
jeśli  straci żarów świętą siłę .
II.  POLSKA WSPÓA
CZESNA
Akt I składa się z 12 scen, które ukazują teraz
niejszość w wielu aspektach.
5 pierwszych scen obrazuje ogólną sytuację narodu w klasycznych przekrojach: społeczeństwo,
polityka, Kościół. Prezentują się kolejno pary figur:
1.Karmazyn  Hołysz (tylko oni występują dosłownie w parze, w jednej scenie, wspólnie,
w demonstracyjnej zgodzie. W zamian skontrastowani zostali z gromadą chłopów)
2.Prezes  Przewodnik (składają się na obraz współczesnej polityki)
3.Kaznodzieja (reprezentant kościoła wiernych)  Prymas (kościół władzy)
Karmazyn i Hołysz  w odbiorze zbiorowym stali się stereotypami, wyobrażeniem czasu upadku i
rozkładu narodu. Ich uczestnictwo w przedstawieniu jest dowodem na to, że w Polsce się nic nie
zmieniło, czasy saskie trwają nadal. Karmazyn i Hołysz obrazują Polskę współczesną w jej syntezie
społecznej.
Na syntezę polityczną złożyły się scena 2 i 3, prezentują ją dwie konkurencyjne orientacje
polityczne: ugodowców-stańczyków i patriotów-demokratów. WWyzwoleniu (wcześniej też
w Weselu) Wyspiański wznawia sąd nad obozem ugody  Stańczykami, jego reprezentantem jest
Prezes.
Kaznodzieja stanowi model religijno-patriotycznej egzaltacji czasów niewoli. Wiara w Boga i wiar
w Polskę wspierają się tu wzajemnie: Polska pozyskuje w Bogu potężnego gwaranta jej sprawy,
natomiast Bóg w Polakach tym żarliwsze przywiązanie wiernych. Kaznodzieja głosi, że Bóg da
swoim wiernym Polskę w nagrodę za ich cierpienie. Kaznodzieja w swoim kazaniu zdradza też
swoje poddaństwo władzy Geniusza. Kościół wiernych pragnie wybłagać u Boga Polskę, a kościół
władzy (Prymas) żąda od wiernych bezwzględnej uległości ( na kolana! ).
Wyspiański ukazuje rozbieżność celów Kościoła i polskiego narodu.
Prymas roztacza przed wiernymi wizję kościoła wojującego (sąd nad niewierzącymi, rodzaj
krucjaty)
W scenie 6 pojawia się Mowca, który parafrazując Mickiewicza rozwija naukę miłości ( Konrad w
akcie II zaatakuje ideę miłości  ważna partia dyskusji z Maskami).
Sceny 7 i 12 przedstawiają współczesność w następstwie pokoleń. Scena 7  dwa pokolenia (Ojciec
i Syn) okresu smutnej stabilizacji trójzaborowej; scena 12  Starzec z Córkami. Ojciec zdradza, że
jest zwolennikiem orientacji ugodowej, Starzec oddany jest żarliwemu kultowi pamięci Polski.
Obie sceny obrazują świadomość i uczucia niejako prywatne, zwykłych Polaków.
Dwie przedostatnie sceny przypominają, w jakim celu zebrała się publiczność  przyszli, bo
oczekują męża zapowiedzianego liczbą 44.
III. ALUZJE PERSONALNE W POLSCE WSPÓA
CZESNEJ
Postać PREZESA  aluzja do hrabiego Stanisława Tarnowskiego, który odegrał wybitną rolę w
kształtowaniu się ideologii swojego obozu. Był jednym z autorów Teki Stańczyka, współredaktorem
 Przeglądu Polskiego  głównego czasopisma krakowskiej konserwy, prof. historii literatury
polskiej UJ, prezes Akademii Umiejętności, poseł na sejm galicyjski, członek Izby Panów w
parlamencie austriackim. Moda Polska nie znosiła Tarnowskiego. Tarnowski szczególnie surowe
sądy wypowiadał o twórczości Wyspiańskiego, zarzucając jego utworom niezrozumialstwo,
dziwaczność, brak logiki. Figura Prezesa wWyzwoleniu dostarczała Tarnowskiemu drugiej
przyczyny osobistej urazy do Wyspiańskiego (poprzednio poczuł się urażony postacią zdrajcy
Branickiego wWeselu, gdyż żona Tarnowskiego była Branicka z domu).
KAZNODZIEJA  o. Wacław Nowakowski, był w Krakowie osobą popularna i szanowaną. Nie
doczekał do ukończenia dramatu (zmarł w przeddzień ukończenia druku Wyzwolenia, 9 I 1903).
Rozgłos zyskał zwłaszcza za liczne kazania o treściach patriotycznych, w których namawiał
Polaków do walki zbrojnej.
Tekst mowy Kaznodziei w Polsce współczesnej podaje naukę o. Wacława w polemicznym
zniekształceniu. Kaznodzieja uczy naród wzniosłości,  Miłości wiecznej . Miłość ogólnoludzkich
ideałów, która o. Wacław łączy z miłością ojczyzny, przetworzona została przez Wyspiańskiego w
mistyczne niebo, ku któremu Kaznodzieja kieruje oczy wiernych. W Wyzwoleniu powracają
opozycje: niebo  ziemia; dusza  ciało. Niebo to idealizm, to program Geniusza  wrogi ziemi,
grozi narodowi fizyczną zagładą. Konrad głosi naukę przeciwną  zwycięstwa z ciała i krwi.
Wezwanie PRYMASA  na kolana kojarzyło się ówczesnym krakowskim widzom z osobą
kardynała Jana Puzyny. Boy opisywał w Znaszli ten krajincydent, w którym Puzyna, pod pozorem
inspekcji, wszedł do klasy, w której ksiądz Puszet prowadził lekcję religii. Puzyn powitanie Puszeta
uznał za nie dość pokorne i zwymyślał mu w obecności uczniów, krzycząc  na kolana . Incydent
miał miejsce w listopadzie 1901 r. i odbił się echem po Krakowie.
Jednak w Polsce  wówczas kraju nie posiadającego własnego bytu politycznego nie było urzędu
prymasa. Dlatego można uznać, że w Wyzwoleniupostać Prymasa personifikuje polską władzę
duchową całych stuleci.
Adresat postaci MOWCY to wykładowca filozofii na UJ Wincenty Lutosławski. Na wykładach i
poza nimi prowadził działalność agitacyjną wśród młodzieży. Z jego inicjatywy i pod jego
przewodnictwem powstała w 1900 roku grupa złożona z 5 osób, która przyjęła nazwę  Bractwo
Polskich Filaretów . Szybko pozyskało adeptów i rozrastało się. Historia Lutosławskiego obrasta
anegdotami. Jednak Wyspiański kreując postać Mowcy, rezygnuje z tego obfitego materiału
humorystycznego.
Postać Mowcy nawiązuje do Mickiewicza, głosi nade wszystko ideę miłości. Idea ta jest
diametralnie różna od tej, głoszonej przez Wyspiańskiego w dramacie. Generalną polemikę z nauką
miłości przeprowadza Konrad w rozprawie z Maskami.
Adres postaci SAMOTNIKA budził początkowo wątpliwości. Formułowano domysły, że być
może chodzi o Tadeusza Micińskiego  młodego wówczas, ale już zwracającego uwagę znawców
poetę. Analiza wypowiedzi Samotnika i liryków Micińskiego z tomu W mroku gwiazd sprawę
adresu rozstrzyga. Wypowiedz
Samotnika naśladuje klimat, obrazowanie, tok i rytmikę wierszy
Micińskiego. Powtarza też wątki myślowe z tomiku W mroku gwiazd. Tekst Samotnika stanowi
swobodną parafrazyjno-aluzyjną składankę motywów, obrazów z różnych liryków Micińskiego.
Z poezji Micińskiego odnajdujemy u Samotnika motywy ruin i zgliszczy, krajobrazy podniebnych
skał, zamieci, przepaści, motywy walki duchów i walki z Bogiem.
W II akcie dramatu Micińskiego rozpoznać można jako Maskę 5. Rozmowa Konrada z tą Maską
prowadzona jest tak, że wers po wersie, kwestie Maski i Konrada, tłumaczą się znakomicie dopiero
wtedy, gdy pod Maskę 5 podstawimy osobę Micińskiego. Ostatnim tematem długiej rozmowy jest
utopia słowiańska.
IV. GENIUSZ I KONRAD
Misja narodowa, podjęta przez Konrada, stawia go przez podwójnym zadaniem: Konrad ma
sprawić by naród odrzucił prawdy martwe i w zamian przyjął prawdy żywe. Konrad ma więc
burzyć i wznosić. Walkę o świadomość narodu podejmuje z Geniuszem. Geniusz w dramacie
symbolizuje poezję romantyczną, która tkwi w świadomości zbiorowej Polaków i sprawuje rząd
dusz.
Kiedy Geniusz pojawia się na scenie, wiemy, że przyszła postać potężna, ale jeszcze nie wiemy kim
jest ( Oto przychodzi ten, co wszystkim włada ).
Ówczesna krytyka widziała w Geniuszu Mickiewicza. Mickiewicza przedstawionego przez
Wyspiańskiego w lekcji złośliwej, deformującej poglądy poety, głoszącego raczej idee
Krasińskiego. Wyspiański w dramacie nie formułuje jednak żadnej wskazówki, dzięki której można
by widzieć w Geniuszy Mickiewicza. Figura Geniusza, którego można utożsamiać z Mickiewiczem
mogła służyć dwóm celom: fabularno-obrazowej materiiWyzwolenia i stanowi symbol tradycji,
którą autor pragnie obalić. Konrad jest zatem antagonistą Mickiewicza.
Wyspiański nie atakuje ideologii samego Mickiewicza, lecz tradycję romantyczną pojętą bardzo
ogólnie.
Geniusz głosi program śmierci. ŚMIERĆ łudzi zgromadzonych, że za cenę oddania się w jej ręce,
dostaną władzę, Boga, ducha, Polskę, ale nie na ziemi.
Obraz Geniusz, sprawującego władzę nad narodem jest satyrą, groteską. Jest to jednak satyra
szczególna, bo niesamowita i szczególna groteska, bo patetyczna.
Władza Geniusza nad współczesnością obejmuje następujące treści świadomości narodowej:
1.utożsamienie Polski z przeszłością, z tradycją
2.pojmowanie Polski jako dobra duchowego, ojczyzny duchowej
3.oddanie się poezji romantycznej
Konrad podejmuje z Geniuszem walkę o wyzwolenie świadomości narodowej z tych kompleksów.
Chce obalić kult ojczyzny duchowej na rzecz postulatu ojczyzny realnej. Ulokowanie Polski
wyłącznie w pamięci i poezji, utrwala wrogą rzeczywistość  to koronny
argument Wyzwolenia przeciw ojczyz
nie duchowej. Program Konrada brzmi: WOLA. Nauka
Konrada jest też zgodna z nietzscheańsim sposobem widzenia świata.
V. OD WYZWOLENIA 1903 DO WYZWOLENIA 1906
Po Wyzwoleniu Wyspiański podejmuje wątki już prawie wyłącznie filozoficzne. Nietzscheańska
propozycja widzenia świata zostaje przez poetę wielostronnie przemyślana. Powstaje szereg
dramatów, których podstawowym problemem stają się prawa bytu i ich konsekwencja w ludzkim
losie i w kształcie historii (Bolesław
Śmiały 1903; Achilleis 1903; Akropolis 1904; Skałka 1907; Powrót Odysa 1907). Dramaty te to
kolejne zmagania Wyspiańskiego z myślą nietzscheańską.
Do problemów podjętych w Wyzwoleniu autor powraca jeszcze w dramacie, którego nie zdążył
dokończyć  w Zygmuncie Auguście. Z dawnej ideologii pozostał tu postulat mobilizacji sił i woli
narodu. W dalszym ciągu chodzi też o wartości realne, ziemskie, o pracę, konsolidację społecznych
wysiłków, dalekowzroczność zamierzeń historycznych i o postawę czynną wobec życia. Nic nie
pozostało jednak z Konradowej ewangelii nienawiści, z idei dążenia do wszechmocy. Racje życia i
racje siły narodu są tu tylko pochodnymi racji moralnego porządku świata (dobra lub zła).
Wyspiański zatem wpisuje historię w wyższy porządek moralny.
Wyspiański usunął wróżebny epilog z dramatu, co wnosi istotne zmiany w wymowie dramatu.
Epilog bowiem rozstrzygał takie sprawy dramatu jak:
1.poręczał naukę o tożsamości sztuki i życia
2.dawał świadectwo solidarności autora z Konradem
3.wyrażał wiarę autora w przyszłe wyzwolenie narodu i zwycięstwo Konrada.
Skreślenie epilogu odbierało więc dramatowi jednoznaczność intencji autorskich.
Epilog powstał 2 I 1903 r. w czasie, gdy druk dramatu już rozpoczęto. Dopisując go, Wyspiański
rozpraszał wątpliwości, które czytelnikom i widzom mogły nasuwać tragiczny finał dramatu. Bez
epilogu dramat jest trudny, niejasny, naznaczony wahaniami myśli samego autora, staje się
wieloznaczny. Ostatnie wydanie za życia Autora  1906 r. (bez epilogu), należy je zatem traktować
jako ostateczną autorską wersję dzieła. W pierwszym wydaniu z 1903 r. autor opublikował epilog.
Usuwając epilog być może Wyspiański chciał skreślić optymistyczną wizję przyszłości.
VI. Z DZIEJÓW INSCENIZACJI WYZWOLENIA
Wyzwolenie nie powtórzyło sukcesu Wesela. Przyjęte zostało przez publiczność i krytykę dość
chłodno. Recenzenci zgodnie twierdzili, że utwór jest niezrozumiały, rozwlekły i niedramatyczny.
Krytyków zmroziła treść dramatu. Program ideowy wywołał wiele polemik.
Prapremiera odbyła się 28 II 1903 w Teatrze Miejskim im. Słowackiego (reż. Walewski przy
współpracy Wyspiańskiego; Konrad  A. Mielewski).