Filozofia społeczna u Diogenesa Laertiosa

intro
vivo
lectio
audio
video
relaxo
conecto


baczność! izaak a pojęcie autorytetu?


Filozofia społeczna u Diogenesa Laertiosa.

Żywoty i poglądy słynnych filozofów są jednym z ważniejszych
źródeł dla historii filozofii starożytnej. Na pewno jednak nie przez swoją
rzeczowość i wnikliwość, lecz przez to, że jest to najlepiej zachowane
dzieło z dziedziny historii filozofii powstałe w starożytności. Gdy chcemy
się skoncentrować na zagadnieniach filozofii społecznej, musimy stwierdzić,
że Diogenes umieścił w swojej książce na ten temat niewiele, poruszając
się zazwyczaj po obrzeżach tematyki. Choć dzieło Diogenesa Laertiosa ma
również wiele wad natury czysto kompozycyjnej (chaotyczność, powtórzenia),
będziemy trzymać się autorskiego uporządkowania materiału, a więc nie chronologicznego,
lecz genetycznego. Trudno określić, czym w doborze materiału kierował się
Diogenes, widzimy jednak, że opisy żywotów filozofów są często obszerniejsze
niż opisy ich poglądów i mają charakter anegdotyczny, wiemy stąd, że książka
ta nie ma charakteru naukowego (w dzisiejszym rozumieniu) i ze względu na
niepewną wiarygodność dzieła, nasze rozważania wysunięte na podstawie danych
fragmentów są ograniczone i nie mają za zadanie weryfikacji merytorycznej
źródła.

Początki są trudne. Pierwsze próby filozofii nie miały zgoła charakteru
naukowego. Była to wiedza potoczna, o charakterze mądrościowym, często
także wymieszana z mitami. Za owoce mniej lub bardziej świadomej i metodycznej
filozofii społecznej, rozumianej jako namysł filozoficzny nad kwestiami
społecznymi, można najprędzej uznać tworzone systemy prawne, a również
rozważania dotyczące życia rodzinnego. Nie wiadomo jednak dokładnie, które
przemyślenia uznać za filozofię, a których jeszcze nie. Część starożytnych
badaczy wywodzi filozofię od „barbarzyńców”. Filozofowie egipscy (48863
lata przed panowaniem Aleksandra Wielkiego) [1] „mieli prawa, określające
co jest sprawiedliwe, a co nie, a za ich twórcę uważali Hermesa”[2]. Natomiast
magowie chaldejscy (5000 lat przed zdobyciem Troi)[3] „za obyczaj bezbożny
uważają palenie zwłok, a za obyczaj zbożny obcowanie seksualne z własną matką
lub córką”[4]. Diogenes Laertios jednak skłania się ku tezie, że filozofia
jest odkryciem Greków.

Omawiając Greckich prekursorów filozofii Diogenes przedstawia nam
sylwetki „mędrców”, którzy, jako że cieszyli się autorytetem, zostawali
często prawodawcami. Między nimi pod tym względem wyróżniał się Solon[5],
który wprowadził bardzo wiele rozwiązań prawnych w Atenach (dostał nawet
przydomek Prawodawcy), spośród których warto w tej pracy wymienić te o charakterze
raczej społecznym niż ekonomicznym, w których piętnuje niewdzięczność
dla rodziców, próżność i jawną rozpustę, i nakłada na dopuszczających się
tych czynów rozmaite kary[6]. Wiemy, że Solon był zagorzałym przeciwnikiem
tyranii[7], możliwe, że miał poglądy demokratyczne. Inni z mędrców również
sporadycznie wypowiadali się na tematy społeczne. Chilon[8] zalecał posłuszeństwo
prawu stanowionemu[9]. Bias[10] natomiast wyłożył w poemacie w jaki sposób
Jonia mogłaby być najszczęśliwsza[11]. Epimenides z Krety[12] napisał
O ustroju politycznym Krety oraz na ten sam temat list
do Solona[13]. W dziedzinie życia rodzinnego mędrzec Pittakos[14] polecał
wychodzić za dziewicę równą sobie majątkiem i rodem[15]. Kleobulos[16]
zaś radził, kiedy wydawać córki za mąż i wskazywał, że i dziewczęta należy
kształcić[17].

Jednym z mędrców był także Tales z Miletu, który nie zajmował
się sprawami społecznymi lecz poświęcił się fizyce. W następnych wiekach
filozofowie w swych badaniach poszli jego śladem, więc zagadnienia polityczne
zeszły na drugi plan a oddawano się poszukiwaniom arche. Dopiero
Archelaos [18] jako „ostatni przedstawiciel filozofii przyrody” i nauczyciel
Sokratesa, obok fizyki również „roztrząsał zagadnienia prawa, piękna i
sprawiedliwości”[19]. Od niego prawdopodobnie przejął te zainteresowania
Sokrates, który był twórcą filozofii moralnej. Jednak Sokrates koncentrował
się raczej na etyce indywidualnej; podobne zainteresowania mieli przedstawiciele
różnych powstałych szkół sokratycznych. Nie budowali oni pełnego systemu
filozoficznego, lecz zajmowali się pojedynczym życiem ludzkim i sposobami
na osiągnięcie szczęścia jednostki.

Doktrynę, w której znalazły miejsce także zagadnienia społeczne,
stworzył najbardziej znany z uczniów Sokratesa - Platon[20]. Do dialogów
politycznych Platona zalicza Diogenes (za Trazylosem): Państwo,
czyli O sprawiedliwości, Minos, czyli O prawie,
Prawa, czyli O prawodawstwie, Dodatek do praw,
czyli Nocne zgromadzenie albo Filozof[21]. Nie znajdziemy
w Żywotach... opisu poglądów politycznych Platona, są jednak zreferowane
przeprowadzone przez niego podziały pojęć: ustroju politycznego[22], prawa[23],
władzy[24], dobrego ustroju społecznego [25] i bezprawia[26], z definicją
i przykładami dla każdego rodzaju. Znajdujemy także ciekawą w kontekście
dzieł Platona wzmiankę z jego życia: „W dwudziestej piątej księdze Pamiętników
Pamfila podaje, że Arkadyjczycy i Tebańczycy, zakładając miasto Megalopolis,
prosili go, aby nadał mu prawa. Dowiedziawszy się jednak, że nie chcieli
wprowadzić pełnej równości praw, Platon do nich nie pojechał.”[27]

Poglądów politycznych Arystotelesa[28] (i perypatetyków) Diogenes
również nie porusza. Wymienia tytuły jego pism[29], z których wiele zdaje
się traktować o polityce i wspomina, ze spisał on konstytucje stu pięćdziesięciu
ośmiu miast. Jak widzimy, polityka również znalazła miejsce wśród licznych
zainteresowań Arystotelesa. Z przytoczonego opisu natury filozofii widzimy,
że Arystoteles uznaje politykę za dział filozofii praktycznej, gdzie mówi
się o państwie i gospodarstwie domowym.[30]

Wzmianki o tematyce politycznej znajdujemy w rozdziale o cynikach,
którzy są powszechnie kojarzeni raczej z pewnym sposobem życia niż doktryną
filozoficzną. Cynicy budzili zgorszenie swym zachowaniem, a wysuwane przez
nich tezy również mają charakter odbiegający od ówcześnie przyjmowanego
poglądu. Antystenes[31], założyciel szkoły, krytykował ateńskie instytucje
demokratyczne[32]. Natomiast Diogenes z Synopy [33] poszedł dalej, bo
wysuwał tezy pozytywne. Podkreślał znaczenie prawa dla państwa[34]. Głosił,
że wspólnota miejska ma sens tylko w ramach państwa.[35] Lecz także: „Uważał,
że jedynym państwem dobrze urządzonym byłoby państwo obejmujące cały świat.
Był zdania, że kobiety powinny być wspólne. Nie uznawał innego małżeństwa,
jak tylko takie, w którym mężczyzna zdołał nakłonić kobietę, aby z nim żyła,
i ona się na to zgodziła; dlatego też uważał, że synowie powinni być wychowywani
przez oboje rodziców.”[36]

Spadkobiercami filozofii cyników i w pewnym zakresie jej kontynuatorami
byli stoicy. Twórcą tej szkoły był Zenon z Kition[37] , Diogenes powołuje
się na jego Państwo. Później znaczącą rolę dla szkoły odegrał Chryzyp
z Soloi[38], który w swoich licznych pismach, m.in. O ustroju politycznym,
uporządkował i rozpowszechnił poglądy swoich poprzedników. Stoicy uzależniają
dobro struktury społecznej (czy to państwa czy rodziny) od cnotliwości
jej członków. Do tego stopnia, że w przypadku jej braku zachodzi wrogość
i dochodzi do zniszczenia więzów[39]. W stoicyzmie cnota i natura są
to dwa kluczowe pojęcia. Miłość rodziców do dzieci uważają za uczucie naturalne,
lecz nie znane ludziom złym[40]. Należy szanować rodziców oraz rodzeństwo,
i to na drugim miejscu po bogach[41]. Mędrcy powinni mieć wspólne żony[42],
a Chryzyp zezwala na cielesne obcowanie córek i synów[43]. Mędrzec powinien
brać udział w życiu politycznym, by usunąć zło i zachęcić do cnoty[44].
Zenon uznaje ogólne wykształcenie za niepotrzebne[45], twierdzi, że „w
miastach nie powinno budować się ani świątyń, ani budynków sądowych, ani
gimnazjów.”[46], krytykuje także pieniądz.[47] Sprawiedliwość wywodzą stoicy
z natury a nie z umowy, podobnie jak prawo[48]. Za najlepszy ustrój polityczny
uważają połączenie ustroju demokratycznego z monarchicznym i arystokratycznym.[49]
Mniej aktywny ze stoików - Kleantes[50], zaledwie wymieniał politykę
jako jeden z sześciu działów filozofii[51].

Na stoikach kończy Diogenes przedstawienie jońskiej linii filozofii
i przechodzi do omówienia filozofów italskich, a także filozofów nie zrzeszonych.
Nie znajdziemy tu zbyt wielu wzmianek na temat filozofii społecznej z
różnych powodów. Nurt italski wziął swój początek od Pitagorasa[52], którego
filozofia polegała raczej na ascetycznym życiu, mistycznych spekulacjach
i badaniach matematycznych. Z tematów zbliżonych do społecznych znajdujemy
jedynie zachętę do posłuszeństwa rodzicom[53]. Jego następcy podzielili
się na ascetów i matematyków (a wszyscy byli zarazem mistykami), i w żadnym
z tych zainteresowań nie mieści się roztrząsanie problemów politycznych.
Słuchaczem wykładów Pitagorasa (lecz nie samego Pitagorasa), który swą
wszechstronnością wykraczał poza tę ograniczoną tematykę, był Empedokles
z Aksargas[54]. Udzielał się on politycznie, pisał także na ten temat traktaty[55].
Cieszył się takim szacunkiem jako polityk, że ofiarowano mu godność królewską[56].
On jednak odmówił, miał bowiem poglądy demokratyczne[57].

Pierwszym z filozofów nie zrzeszonych jest Heraklit z Efezu[58].
Z zainteresowań filozoficznych był on fizykiem, lecz, jak podaje Diogenes
Laertios były próby politycznej interpretacji jego dzieła[59], którego
nawet tytuł był nie pewny (Muzy lub O przyrodzie, ale może
tytuł brzmiał: Przewodnik postępowania dla całego świata, dla jednego
i dla wszystkich)[60]. Dalsi filozofowie nie zrzeszeni byli już bardziej
jednoznaczni w tym, co mówili, a każde stronnictwo obrało sobie wąskie pole
zainteresowań: eleaci skupili się na poszukiwaniu arche (poza empirycznie
daną rzeczywistością), atomiści analizowali strukturę materii, sofiści
zajęli się retoryką, a sceptycy krytyką ludzkiego poznania. Nie było w
takim układzie miejsca na rozważania społeczne. Szersze spojrzenie znajdujemy
dopiero w wizji życia szczęśliwego autorstwa Epikura[61]. Jest ona dużo
dokładniej omówiona, więc, mimo że w epikureizmie zagadnienia społeczne
również nie odgrywają większej roli, mamy u Diogenesa poruszony i ten temat.
Epikur nie widział w rodzinie żadnej wartości choć ją dopuszczał jako swego
rodzaju ostateczność[62]. Przy okazji tematyki społecznej Epikur wypowiadał
się na temat „bezpieczeństwa wobec ludzi”[63], a prawo i sprawiedliwość uznawał
za umowę dla ludzi korzystną, mającą im to bezpieczeństwo zapewnić.[64]

Tak przedstawia się podsumowanie filozoficznej problematyki
społecznej w ujęciu Diogenesa Laertiosa. Daje nam to niewielkie wyobrażenie
na temat dorobku starożytnych w tej dziedzinie, jednak strzępki informacji,
jakie w Żywotach i poglądach słynnych filozofów są zawarte, mogą
nam umożliwić spojrzenie na filozofię od strony obserwatora z czasów, kiedy
wszystkie kulturowe odniesienia nie były tak zatarte jak dzisiaj.




Wszystkie cytaty z: Diogenes Laertios, Żywoty i
poglądy słynnych filozofów, tłum. Irena Krońska, Kazimierz Leśniak,
Witold Olszewski, PWN ,Warszawa 1988.


W przypisach podaję stronę i notację międzynarodową. Zniosłem
tu również daty  (wszystkie za Diogenesem) by nie naruszać płynności czytania.


[1]  5 (I, 1-2); [2] 12 (I, 11); [3] 5 (I, 2); [4] 9 (I,
7); [5] Ok. r. 594 p.n.e.; [6] 38 (I 2, 55); [7] 35 (I 2, 49); [8] Ok. r.
560 p.n.e.; [9] 46 (I 3, 70); [10] Ok. r. 570 p.n.e.; [11] 54 (I 5, 85); [12]
Ok.. r. 600 p.n.e.; [13]  69 (I 10, 112); [14] Ok. r. 600 p.n.e.; [15]  51
(I 4, 80); [16] Ok. r. 600 p.n.e.; [17] 57 (I 6, 91); [18] Ok. 450 r. p.n.e.;
[19] 85 (II 3,16); [20] 427 – 347 p. n. e.; [21] 190 (III, 60); [22] 199-200
(III, 82-3); [23] 201 (III, 85-6); [24] 203 (III, 91-92); [25] 208 (III,
103); [26] 208 (III, 103-104); [27] 173-174 (III, 23); [28] 384-322 p.n.e.;
[29] ss. 265 – 270; [30] 270 (V 1, 28); [31] Ok. 440 – po 366 p. n. e.;
[32] 314 (VI 1, 8), por. przypis; [33] Ok. 412-323 p. n. e.; [34] 348 (VI
2, 72); [35] Ibidem; [36] 348-349 (VI 2, 72); [37] 333-261 p.n.e.; [38]
277 – 208 p.n.e.; [39] 385 (VII1,32-33); [40] 424 (VII 1, 120); [41] Ibidem;
[42] 429 (VII 1, 131) oraz 385 (VII 1, 33); [43] 459 (VII 7, 188); [44] 424
(VII 1, 121); [45] 385 (VII 1, 32); [46] 385 (VII 1, 33); [47] Ibidem; [48]
428 (VII 1, 128); [49] 429 (VII 1, 131); [50] 331-232 p.n.e.; [51] 389 (VII
1, 41); [52] Ok. 582-ok.500 p.n.e.; [53] 481 (VIII 1, 23); [54] Ok.. 493-ok.
433 p.n.e.; [55] 496-497 (VIII 2, 58); [56] 499 (VIII 2, 63); [57] 500 (VIII
2, 65); [58] Ok. 540-480 p.n.e.; [59] 524 (IX 1, 15); [60] 522 (IX 1, 12);
[61] 342-271 p. n. e.; [62] 641 (X, 119); [63] 652 (X, 140-141) oraz 658
(X, 154); [64] 656-658 (X, 150-153).