Przygotowanie do nauki czytania i pisania
Właściwą naukę czytania poprzedza przygotowanie, które wraz z przygotowaniem do nauki
pisania - trwa od pierwszych dni pobytu dziecka w przedszkolu.
Umiejętność pisania - z psychologicznego punktu widzenia - ma charakter stosunku do
umiejętności czytania. Zatem wszystko to co sprzyja gotowości do nauki czytania jest równocześnie
przygotowaniem do nauki pisania, mimo iż zarówno jako proces sensoryczno-motoryczny jak
i intelektualny czynności te różnią się między sobą w sposób istotny. Dlatego też w publikacjach
metodycznych problematyka ta często rozpatrywana jest rozłącznie. Jednakże w praktyce
pedagogicznej obok zabaw czy ćwiczeń służących przygotowaniu do opanowania jednej z wyżej
wymienionych umiejętności istnieje wiele zabaw i czynności, które sprzyjają gotowości zarówno do
czytania, jaki pisania.
Przygotowanie do nauki czytania i pisania w przedszkolu koncentruje się na rozwijaniu
sprawności psychomotorycznych, rozbudzaniu i kształtowaniu procesów poznawczych oraz
pozytywnych nastawień emocjonalno-społecznych dzieci od początku ich pobytu w przedszkolu.
Tak więc proces ten wykracza daleko poza ramy wychowania umysłowego. Jednakże ze względu
na fakt. iż opanowanie umiejętności posługiwania się ze zrozumieniem mową kodowaną w postaci
umownych znaków graficznych jest jednym z etapów w rozwoju posługiwania się mową.
Podstawowym warunkiem nabywania umiejętności czytania i pisania jest dobra orientacja
przestrzenna. Rozumienie kierunków związane jest niepodzielnie z własnym ciałem i przestrzenią,
w której dziecko się porusza Zależność ta musi być wypróbowana w osobistym doświadczeniu
dziecka, możliwie jak najwcześniej. Informacje o kierunkach czerpie ono przez sam fakt działania
w przestrzeni, zmianę pozycji, a także z wewnętrznego odczuwania własnych ruchów. Trzeba
zatem jak najwcześniej stwarzać dzieciom taki sytuacje, aby mogły przeżywać różnorodne poczucie
kierunków działalności określania ich wzrokiem i słowem.
Drugą grupę zabaw i ćwiczeń przydatnych w poznawaniu schematu własnego ciała
i związanych z nim kierunków w przestrzeni są zabawy ruchowe i ćwiczenia kształtujące mięśnie
tułowia, wszelkiego rodzaju skłony i skręty występujące w bogatym repertuarze zabaw
naśladowczych. Stopień przyszłej orientacji w kierunkach przestrzennych (podczas konstruowania,
planowania kompozycji, a także czytania i pisania) uwarunkowany jest w wielkiej mierze dobrą
znajomością schematu ciała, które jest początkowo jedynym punktem odniesienia dla dziecka, jeśli
chodzi o lokalizację przedmiotów w przestrzeni. Dopiero w ślad za tą orientacją wewnętrzną,
kinestetyczną, następuje kontrola wzrokowa i uczenie się określania wzrokiem kierunków.
Szczególnie ważną rolę w procesie przygotowania do nauki pisania odgrywa nabywanie przez
dzieci zręczności, czyli sprawności w posługiwaniu się rękami oraz koordynacji wzrokowo-
ruchowej i słuchowo-ruchowej, umiejętności podporządkowania ruchów- kontroli wzroku lub
słuchu.
Usprawnianie rąk dziecka ma na celu doprowadzenie do tego, aby potrafiło ono dobierać
potrzebne ruchy, dostosowując je do rodzaju zadania oraz narzędzi i materiału, z którym przyjdzie
mu mieć do czynienia. Dlatego podstawą metodycznego oddziaływania jest stwarzanie dzieciom
możliwie bogatego wyboru operacji ruchowych na różnym materiale, na przemian z określonymi,
planowanymi sytuacjami, w których będą one musiały zaangażować ruchy rąk i palce. Ćwiczeniu
sprawności rąk służą zabawy ruchowe związane z toczeniem, rzucaniem i chwytaniem piłek,
wielkości obręczy, woreczków napełnionych grochem, piaskiem itp.
Naturalnych ćwiczeń dostarczają dziecku wszystkie czynności samoobsługowe, prace
porządków gospodarcze a zwłaszcza zajęcia plastyczne: rysowanie, malowanie, lepienie, wycinanie
itp.
Innym problemem jest rozwijanie u dziecka koordynacji wzrokowo-ruchowej. Małemu
dziecku brakuje dróg współdziałania miedzy analizatorami wzrokowym i kinestetyczno-ruchowym.
Ów brak drożności jest wynikiem braku doświadczeń czynnościowych, które z wiekiem, często
powtarzane, odgrywają rolę treningu i zaczynają pozostawiać trwałe ślady w ośrodkach
nerwowych. Typowe przykłady zabaw zręcznościowych kształtujących koordynację wzrokowo-
ruchową w zakresie tzw. dużej motoryki to różne rodzaje toczenia, rzucania piłek do określonego
celu, tarczy, obręczy itp., zabawy w kręgle (szczególnie dla najmłodszych dzieci), zabawy w serso
czy badminton - dla starszych.
Drugą grupę stanowią zabawy zręcznościowe w sali służące kształtowaniu precyzyjnych
ruchów o mniejszej sile i dynamice, ograniczone przeważnie do pracy przedramienia, dłoni
i palców. Zabawy te wymagają bardziej subtelnego różnicowania napięcia mięśni oraz w większej
mierze narzucają dzieciom konieczność hamowania impulsów ruchowych. Należą do nich wszelkie
warianty gry w pchełki, skaczące czapeczki, serso stołowe, bilard, bierki. Wszelkie gry
i wymienione zabawy uczą dziecko różnicować siłę i kierunek ruchów ramienia, przedramienia,
nadgarstka i palców, i stopniowo prowadzą do coraz bardziej świadomego udziału wzroku dziecka
w ocenie odległości celu i zależnej od niego regulacji siły mięśniowej. Pojawienie się oceny
wzrokowej przed wykonaniem rzutu jest przejawem przewidywania i planowania u dziecka,
dowodzi więc wyższego stopnia operacji umysłowo-motorycznych. Świadome włączanie wzroku
do zabaw motorycznych jest niewątpliwym zwiastunem funkcjonującej koordynacji wzrokowo-
ruchowej.
Nad koordynacją ruchów, wzroku i słuchu pracuje przedszkole wykorzystując metody
zabawowo-naśladowcze i zadaniowe. W organizacji czasu poświęconego na te zabiegi nie może
zabraknąć głównych i podstawowych samodzielnych doświadczeń dzieci, a więc dowolnych prób
i zabaw, w czasie których samorzutnie trenują one koordynację wzrokowo-ruchową i słuchowo-
ruchową.
Podstawowym zadaniem związanym z przygotowaniem do nauki czytania i pisania jest
doskonalenie percepcji wzrokowej i słuchowej dziecka. Proces analizy i syntezy wzrokowej
rozwijany jest w różnorodnych sytuacjach, których dostarcza codzienna zabawa, zajęcia, prace
samoobsługowe. Wymienić tu można na przykład porządkowanie zabawek, materiałów
przyrodniczych itp., określenie różnic i podobieństw między tymi przedmiotami, stopniowe
przechodzenie od operacji na konkretnych przedmiotach do ich wyobrażeń w postaci rysunków
(obrazków graficznych), a następnie coraz bliższych abstrakcji symboli.
Istotną rolę odgrywają również zabawy konstrukcyjne, układanki, mozaiki, prace
z różnorodnych materiałów. Konstruowanie i układanie dowolne oraz w przypadku dzieci starszych
- również według wzoru, coraz bardziej złożone, komplikujące się. z uwzględnieniem kompozycji
asymetrycznej i abstrakcyjnej sprzyja nie tylko doskonaleniu percepcji wzrokowej. Zajęcia
te ćwiczą również pamięć wzrokową i zdolność postrzegania wzajemnych stosunków, jakie
zachodzą między poszczególnymi elementami (kształtami). Zbliżoną role pełnią łamigłówki
polegające na tworzeniu całości z części, których liczba stopniowo wzrasta, a kształty komplikują
się. Tu także występować może układanie według wzoru, niekiedy wzoru oglądanego jedynie przez
chwilę, przed przystąpieniem do układania. Podobne znaczenie ma oglądanie i porównywanie
wszelkich ilustracji, historyjek obrazkowych, fotografii i obrazów oraz własnych wytworów dzieci.
Przy oglądaniu, podobnie jak w procesie odczytywania tekstu, dziecko koncentruje uwagę nie tylko
na obrazie czy elemencie aktualnie spostrzeganym, lecz także powraca myślą do tego. co widziało
uprzednio, próbuje przewidzieć, wyobrazić sobie treść następnych obrazów. Tego typu procesy
występują szczególnie wyraz
nie przy oglądaniu historyjek obrazkowych i ilustracji w książkach.
Doskonalenie percepcji słuchowej następuje przede wszystkim w toku sytuacji naturalnych:
zabaw, rozmów, czynności podejmowanych przez dziecko przy różnych okazjach w toku
przedszkolnego dnia. Ponadto prowadzone są zabawy polegające na spostrzeganiu, różnicowaniu
i określaniu zjawisk akustycznych. Występuje to zwłaszcza na spacerach, wycieczkach, podczas
zajęć umuzykalniających. W młodszym wieku przedszkolnym ważne znaczenie mają te zajęcia
w rozwijaniu percepcji słuchowej. Równocześnie jednak nieodzowne są zabawy i ćwiczenia oparte
na materiale słownym. Liczne zabawy, gry i ćwiczenia pomagają dziecku doskonalić słuch
fonematyczny. Wiele uwagi poświęcić trzeba w procesie przygotowania do nauki czytania analizie
i syntezie słuchowej (dz
więkowej) słów. Zwłaszcza synteza nastręcza wiele trudności, jest dla
dziecka nie przygotowanego procesem niezrozumiałym.
Obok prawidłowej percepcji kształtów i dz
więków szczególnie ważne jest zdobycie przez
dzieci umiejętności poprawnego mówienia zarówno pod względem dz
więkowym, jak
gramatycznym.
W procesie przygotowania dzieci do nauki czytania i pisania wielkie znaczenie ma ich
twórczość plastyczna, a zwłaszcza rysunek. Rysunek stwarza dziecku szerokie pole dla
doświadczeń graficznych, nasuwa możliwość kształtowania w większym stopniu niż inne techniki
form precyzyjnych, literopodobnych. W pierwszym rzędzie będzie to zawsze dowolna twórczość
i eksperymentowanie materiałem i narzędziem, własny wybór i decyzja tematycznego kreowania.
W działaniu plastycznym dziecko przechodzi od zabawy motorycznej do stawiania sobie samemu
zadań, jak również do stawiania mu ich przez nauczycielkę. W jej następnej fazie posługuje się ona
metoda zadań inspirujących, które mają różnorodny charakter. Może to być słownie formułowany
temat bez pokazu lub z pokazem, proponowany dzieciom, czasem wzór do odtworzenia.
Decydującą sprawą jest jednak takie wyważenie proporcji tych zadań, aby nie były w kolizji
z celami wychowania estetycznego, a torując dziecku drogę do pracy w szkole nie odbywały się ze
szkodą dla jego twórczej ekspresji.
Zabawy ruchowe i ruchowo-graficzne poprzedzają następny etap zajęć i zabaw o charakterze
czysto graficznym. Polegają one na wprowadzeniu bezpośredniego rysunku graficznego
wyrażającego ruch na podstawie jego wyobrażenia, a także prób znakowania, symbolizowania
w rysunku konkretnych przedmiotów,  Podlewanie grządek, szybki prąd strumienia, morskie fale,
woda tryskająca z prysznica", rysowanie skoków ptaszka, żaby, psa i zająca" to propozycje krótkich
zadań rysunkowych, podczas których dzieci na podstawie przypomnienia i wyobrażenia
przedstawiają dowolnie kreślonymi liniami wcześniej poznane przedmioty czy zjawiska.
Szczególną rolę w procesie przygotowania do czytania i pisania spełnić mogą również
umiejętnie wykorzystane dekoracyjne zamiłowania dzieci. Twórczość dekoracyjna stanowi
naturalny pomost między realistycznym rysunkiem dziecka a znakiem abstrakcyjnym, który nie ma
realnego znaczenia. Stąd już tylko krok dzieli dziecko od zrozumienia i posługiwania się symbolem
graficznym jako umownym znakiem wyrażającym określone treści.
Zrozumienie symbolu znaku jest podstawowym warunkiem osiągania dojrzałości umysłowej
i efektywnego uczenia się pisania, czytania i matematyki w klasie I. Szczególnie ważne pozostają tu
dla dziecka symbole dz
więkowe i wizualne typu graficznego. Zastępowanie znanych treści
symbolami, prawidłowe ich odczytywanie i kierowanie się nimi w praktycznym postępowaniu jest
właściwą drogą prowadzącą dziecko do rozumienia i posługiwania się literą i wyrazem. Proces
zapoznawania dzieci z symbolami powinien prowadzić od znaków i znaczeń bliskich i konkretnych
do coraz bardziej umownych, oderwanych od konkretu. W życiu dzieci przedszkolnych znak,
symbol, sygnał bardzo wcześnie odgrywają istotną rolę w zabawach tematycznych ruchowych
i umuzykalniających. Również obrazek, ilustracja jest niejako zastępczym oznaczeniem
rzeczywistych wydarzeń, przedmiotów i zjawisk. Szczególną rolę w poznawaniu znaczenia symboli
odgrywają w przedszkolu wszelkie gry i ćwiczenia zaznajamiające dzieci z zasadami ruchu
drogowego i znakami drogowymi. W codziennym życiu grupy przedszkolnej symbol graficzny
znajduje wszechstronne zastosowanie. Dzieci posiadają tu znaczki indywidualne.
Z dziećmi 6-letnimi, które poznały już przyjemność zabaw w graficzne oznaczenie
rozmaitych treści, kształcącym zajęciem będzie układanie razem z nauczycielką rebusów
rysunkowych, które nie są niczym innym, jak obrazkowymi zdaniami, odczytywanymi głośno przez
dzieci. Należy je do tego zachęcać, inicjować krótkie zadania rysunkowe, polegające np.
na wymyślaniu i rysowaniu oznaczeń najlepiej określających różne przedmioty, czynności,
zjawiska.
Przygotowaniu do czytania i pisania sprzyja - obok specjalnie w tym celu planowanych zabaw
i zajęć - wprowadzenie w codzienne życie przedszkola drukowanych i pisanych wyrazów
oznaczających dobrze znane przedmioty lub miejsca. Służyć one mogą jako wywieszki
informujące, np. Telefon. Dom lalek. Klocki itp. z których dzieci - przy pomocy nauczycielki,
a z czasem samodzielnie - korzystają, wybierając je spośród innych, aby oznaczyć miejsce
w swoich tematycznych zabawach. Obcowanie z tego rodzaju napisami rozbudza zainteresowanie
literą i wyrazem.
Podstawy emocjonalno-społeczne, umożliwiające podjęcie przez dziecko nauki czytania
i pisania, pozostają w ścisłym związku z właściwościami rozwojowymi dziecka w wieku
przedszkolnym. a zwłaszcza z jego potrzebą zabawy poznawania świata w powiązaniu z potrzebą
osiągnięć, którym towarzyszy radość i zadowolenie z uzyskiwanych efektów.
Pozytywne nastawienie emocjonalno-społeczne jest podstawą osiągania przez dzieci
motorycznej i umysłowej gotowości do nauki czytania i pisania, a także uzyskania pozytywnych
rezultatów po podjęciu samej nauki Dojrzałość społeczno-emocjonalna wyraża się również
w gotowości podporządkowania się poleceniom dorosłych, umiejętności doprowadzenia do końca
podjętego zadania, co wymaga z kolei koncentracji uwagi dowolnej i wysiłku woli.
Literatura:
" Brzezińska A. - Gotowość dzieci w wieku przedszkolnym do czytania i pisania.
" Burtowa M.  Przygotowanie dzieci w wieku przedszkolnym do nauki czytania i pisania.
" Cieszyńska J. - Kocham uczyć czytać , poradnik dla rodziców i nauczycieli.
" Cieszyńska J.  Nauka czytania krok po kroku, jak przeciwdziałać dysleksji.
" Dałek H.  Zanim pójdę do szkoły, ćwiczenia przed nauka pisania  5  6 lat.
" Zakrzewska B.  Każdy przedszkolak dobrym uczniem w szkole.
Opracowała: Aleksandra Olszewska