Wypalenie zawodowe 317
Wypalenie zawodowe
ANNA KAMROWSKA
Uniwersytet Medyczny w A
odzi Klinika Psychiatrii Dorosłych, kierownik: prof. dr hab. med. A. Florkowski
Wypalenie zawodowe Job burn-out
Kamrowska A. Kamrowska A.
Uniwersytet Medyczny w A
odzi, Klinika Psychiatrii Dorosłych, e-mail: Medical University of Lodz, Poland, Department of Adults Psychia-
[e-mail] try, e-mail: [e-mail]
Artykuł koncentruje się na problemie wypalenia zawodowego, This paper is concentrated on the issue of the professional burn-out,
uwzględniając środowisko lekarskie. Jest próbą przedstawienia de- including the vocational group of physicians. It attempts to define
finicji tego zjawiska, najczęstszych jego przyczyn oraz objawów. this phenomenon, its reasons and symptoms. Three types of the
Lokalizuje z
ródła wypalenia zawodowego w trzech płaszczyznach: burn-out sources have been established: individual, interpersonal
indywidualnej, interpersonalnej i organizacyjnej. Wskazuje na ujem- and organisational. Negative and positive correlations between dif-
ne i dodatnie korelacje z różnorodnymi czynnikami wynikającymi ze ferent aspects resulting from the professional and familiar environ-
środowiska zawodowego oraz rodzinnego. Wskazuje na grożące ments are presented. The paper points to the consequences of the
konsekwencje w przypadku pojawienia się wypalenia zawodowego vocational burn-out that may occur in the physician patient relation-
w relacjach lekarz pacjent. Przedstawia fazy tego zjawiska opiera- ship. Three stages of this issue are shown, basing on the directions
jąc się o ustalenia American Psychology Association. Analizuje wy- made by the American Psychology Association. Selected studies on
brane badania obejmujące personel medyczny w warunkach pol- medical staff in the Polish health care service have been analysed.
skiej służby zdrowia. Przestrzega przed nasileniem się tego proble- The paper warns against the escalation of this problem in the medi-
mu w środowisku lekarskim. W artykule poruszono również konse- cal community. It also brings up the most significant consequences
kwencje pojawienia się zespołu wypalenia zawodowego, skupiając of the professional burn-out syndrome, such as: low work quality,
się na najważniejszych: niskiej jakości pracy, zaburzeniu relacji le- disturbances in the doctor patient relation, resigning from vocatio-
karz pacjent, wycofaniu się z aktywności zawodowej. Zjawisko to nal activity. Since this phenomenon is expanding in ever-widening
zatacza coraz szersze kręgi, dlatego na ten temat wypowiedziało circles, the European Forum of National Medical Associations has
się Europejskie Forum Stowarzyszeń Medycznych przyjmując de- issued a declaration concerning the burn-out syndrome among phy-
klarację w sprawie zespołu wypalenia wśród lekarzy. Deklaracja ta sicians. The declaration urges international medical associations to
nawołuje międzynarodowe stowarzyszenia medyczne do podjęcia face the increasing problem.
walki z tym narastającym problemem.
Słowa kluczowe: zespół wypalenia zawodowego, emocjonalne Key words: job burnout, emotional exhaustion
wyczerpanie
Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 136, 317 Pol. Merk. Lek., 2007, XXIII, 136, 317
Wypalenie zawodowe coraz częściej dotyka środowiska le- wolenie z wykonywanej pracy. Odniósł on syndrom wypale-
karskiego, staje się powodem rezygnacji z pracy zawodowej nia do utraty entuzjazmu, zaangażowania oraz poczucia  mi-
oraz obniżenia efektywności pracy. Charakteryzuje je wiele sji . Wskazywał, że jest to proces rozpoczynający się nad-
nieswoistych objawów, co nie tylko zniekształca jego obraz, miernym i długotrwałym działaniem stresu, który wywołuje
ale jest powodem trudności diagnostycznych. Człowiek wy- uczucie napięcia, drażliwość i zmęczenie wśród pracowni-
palony nie rozpoznaje wypalenia u siebie, sądzi raczej, że ków. Jego kontynuacją jest izolowanie się, dystansowanie
jest to problem chwilowy wynikający z przemęczenia lub osła- od chorych, czemu towarzyszą zachowania apatyczne, cy-
bienia organizmu [5, 15]. niczne lub szorstkie i grubiańskie [7].
Inna definicja  według Pines i Aronsona  wiąże wypale-
nie zawodowe ze stanem fizycznym, emocjonalnym i psy-
DEFINICJE WYPALENIA ZAWODOWEGO chicznym wyczerpaniem, spowodowanym przez długotrwa-
łe zaangażowanie w sytuacje, które są obciążające pod
Pojęcie to pojawiło się w piśmiennictwie za sprawą psychiatry względem emocjonalnym [5].
Fruedenbergera (1974 r.), który badał i opisał fenomen wypa- W 1976 r. Maslach zdefiniowała wypalenie jako odpowiedz

lenia zawodowego [7]. Określił on wypalenie jako stan wyczer- organizmu na stres związany z pracą, przejawiającą się utratą
pania jednostki, spowodowany nadmiernymi zadaniami sta- troski wszystkich ludzi, z którymi się pracuje. W sytuacji spię-
wianymi przez środowisko pracy. Jego zdaniem, na swoisty trzenia wymagań pojawia się szczególny rodzaj odpowiedzi,
zespół wypalenia składają się takie objawy jak zmęczenie, ból polegający na traktowaniu chorych w sposób zdystansowa-
głowy, wzmożona podatność na zachorowania, drażliwość, ny i mechaniczny [7].
zmienność zachowań oraz uczucie stałego znudzenia i znie- Początkowo definicja wypalenia zawodowego według
chęcenia. Traktował je  jako stan zmęczenia, frustracji, będą- Maslach i składała się z dwóch elementów: wyczerpania
cy wynikiem poświęcenia się jakiejś sprawie czy sposobu ży- emocjonalnego i depersonalizacji. W trakcie dalszych ba-
cia, które to poświęcenie (sposób życia) nie przyniosło ocze- dań powstała konieczność włączenia jeszcze jednego ele-
kiwanej nagrody , a cały proces spowodowany był niepowo- mentu  obniżonego poczucia dokonań osobistych.
dzeniem w realizacji pożądanego i oczekiwanego celu [15]. Psychofizyczne, emocjonalne wyczerpanie jest traktowa-
Cherniss z kolei wiązał wypalenie zawodowe ze zmiana- ne jako pierwszy z objawów zespołu wypalenia. Wyczerpa-
mi motywacji. Definiował je jako  wycofanie się z działalno- nie takie jest utożsamiane ze stanem psychicznego i fizjolo-
ści zawodowej w odpowiedzi na zbyt duży stres lub niezado- gicznego przeciążenia ściśle związanego z intensywnością
318 A. Kamrowska
kontaktów międzyludzkich. Przejawia się zniechęceniem do interpersonalnej: między pracownikami a chorymi  emo-
pracy, postępującym zmniejszeniem zainteresowania spra- cjonalne zaangażowanie, między przełożonymi i współ-
wami zawodowymi, obniżoną aktywnością, pesymizmem, pracownikami  konflikty interpersonalne, rywalizacja, brak
stałym napięciem psychofizycznym, drażliwością. Charakte- wzajemnego zaufania, zaburzona komunikacja, agresja
ryzują je takie objawy jak: lęk, napięcie, poczucie zmęczenia werbalna, mobbing, zamierzone lub niezamierzone przy-
fizycznego, bezsenność, objawy psychosomatyczne, np. bóle czynianie się pracodawcy do poczucia obniżania warto-
głowy. Wyczerpanie emocjonalne odnosi się do poczucia nad- ści pracowników, np. kwestionowanie kompetencji i blo-
miernego obciążenia emocjonalnego oraz zmniejszenia ener- kowanie aktywności zawodowej,
gii życiowej. organizacyjnej: cele instytucji jako sprzeczne z wartościa-
Depersonalizacja dotyczy negatywnego czy też obojęt- mi i normami uznawanymi przez pracownika:
nego reagowania w kontaktach z innymi ludz
mi, którzy są  np. brak czasu na prowadzenie życia rodzinnego,
zwykle odbiorcami usług danej osoby czy też znajdują się  stresory związane ze środowiskiem fizycznym, np. hałas,
pod jej opieką. Wiąże się to z dystansowaniem się wobec  stresory związane ze sposobem wykonywania pracy,
problemów osób z otoczenia, powierzchownością, skróce- np. pośpiech, monotonia, praca w godzinach wieczor-
niem czasu kontaktów i ich sformalizowaniem. To ucieczka nych i nocnych,
od relacji wymagających emocjonalnego zaangażowania.  stresory związane z funkcjonowaniem pracownika jako
Poczucie obniżenia własnych dokonań to tendencja do członka organizacji, np. brak możliwości wypowiada-
postrzegania swojej pracy w negatywnym świetle. Prowadzi nia swojej opinii w istotnych sprawach,
to do obniżenia lub utraty satysfakcji i zaangażowania zawo-  stresory związane z rozwojem zawodowym  niezado-
dowego; pojawia się rozczarowanie i poczucie klęski oraz wolenie z przebiegu kariery, brak możliwości rozwoju
obwinianie siebie za brak umiejętności zawodowych, co sta- zawodowego, brak poczucia stałości pracy,
je się przyczyną obniżonej samooceny. Rzutuje to na spo-  styl kierowania niedostosowany do zadań placówki i po-
sób wykonywania pracy, zauważa się zachowania agresyw- trzeb pracowników [3].
ne, tendencje ucieczkowe (absencje w pracy). Symptomy te
tworzą samonapędzający się mechanizm [1, 3, 12, 15]. Zespół wypalenia zawodowego koreluje w ujemny spo-
We wszystkich przytoczonych definicjach powtarzają się sób z: autonomią osobistą, różnorodnością działań, efektyw-
dwie cechy: zmęczenie i wyczerpanie emocjonalne, które jest nością środków, wpływem na politykę instytucji, uczestnicze-
końcowym efektem stopniowego procesu rozczarowań [5]. niem we wspólnej pracy, relacjami międzyludzkimi, wspar-
Podejmując analizę wypalenia zawodowego należy zwró- ciem społecznym, informacją zwrotną oraz możliwością re-
cić uwagę na poglądy nawiązujące do społecznej psycholo- alizacji własnych celów zawodowych. Dodatnia korelacja
gii poznawczej, której reprezentantką jest Helena Sęk. Defi- występuje w przypadku: nadmiernego zakresu obowiązków,
niuje ona wypalenie jako  zespół objawów pojawiających się przeciążenia, ciężaru decyzji, poczucia winy z powodu bra-
u osób wykonujących zawody, w których bliski kontakt inter- ku zapewnienia wystarczającej pomocy, nacisków ze strony
personalny, pełen zaangażowania i cechy osobowości pro- środowiska, nacisków biurokratycznych, problemów admini-
fesjonalisty stanowią podstawowe instrumenty czynności stracyjnych, nadmiernego przeciążenia społecznymi obowiąz-
zawodowych decydujące o poziomie wykonywania zawodu, kami oraz sprzecznymi wymaganiami [6].
o sukcesach i niepowodzeniach zawodowych. Chodzi tu o
zawody, które można określić jako społeczne i usługowe za-
razem, takie jak nauczyciel, lekarz, pielęgniarka, terapeuta, FAZY I OBJAWY WYPALENIA ZAWODOWEGO
pracownik socjalny itp. . Z natury tych zawodów wynika, że
osoby je wykonujące są narażone na przewlekły, specyficz- American Psychology Association opisało proces wypalenia
ny stres psychiczny. W wyniku wielu utrudnień napotykanych zawodowego wyróżniając w nim kilka faz:
w pracy może dojść do obniżenia satysfakcji zawodowej,  miesiąc miodowy  okres zauroczenia pracą i pełnej sa-
zaangażowania, wyczerpania emocjonalnego i dystansowa- tysfakcji z osiągnięć zawodowych, energia, optymizm i en-
nia się społecznego [1, 14, 15]. tuzjazm,
Według Fabera wypalenie jest skutkiem stresu, który nie  przebudzenie  czas, w którym człowiek zauważa, że ide-
został zmodyfikowany własną aktywnością zaradczą. Wyma- alistyczna ocena pracy jest nieadekwatna, pracuje coraz
gania środowiska pracy powodują, że u osób z niskim po- więcej i stara się, by idealistyczny obraz nie uległ zabu-
czuciem własnej skuteczności dochodzi do pojawienia się rzeniu,
uczucia rozczarowania, rezygnacji, apatii i cynizmu. Inaczej  szorstkość  realizacja zadań zawodowych wymaga co-
dzieje się w przypadku osób z wysokim poczuciem skutecz- raz więcej wysiłku, dołączają się kłopoty w kontaktach
ności  pod wpływem obciążeń środowiska dochodzi do uru- społecznych.
chomienia mechanizmów przystosowawczych bądz
zmienia-  wypalenie pełnoobjawowe  rozwija się pełne wyczerpa-
jących niekorzystne warunki [1]. nie fizyczne i psychiczne, pojawiają się zaburzenia de-
Koncepcja wyjaśniającą fenomen wypalenia zyskała po- presyjne, poczucie pustki i samotności, chęć wyzwolenia
zytywną antytezę  zaangażowanie w pracę. Gdybyśmy przy- się, ucieczki z pracy,
równali aktywność zawodową człowieka do odcinka, to na  odradzanie się  czas leczenia  ran powstałych po wy-
jednym jego końcu byłoby zaangażowanie w pracę, a na koń- paleniu zawodowym [3].
cu przeciwnym  wypalenie zawodowe. Początkowa fascy-
nacja nowymi doświadczeniami, zapał, energia i pasja ustę- Najczęstsze objawy zespołu wypalenia to:
puje miejsca wyczerpaniu, niechęci do chorych i niezadowo-  fizyczne znużenie,
leniu z dokonań.  zaburzenia somatyczne i czynnościowe,
 wybuchy gniewu i irytacja,
 okresy bezczynności w pracy,
PRZYCZYNY WYPALENIA ZAWODOWEGO  inicjowanie konfliktów w pracy,
 ucieczka przed decyzjami,
y
ródła wypalenia lokalizują się na trzech płaszczyznach:  zmiana zachowań lekarza  nadmierne spożywanie alko-
indywidualnej: sprzyjające cechy osobowości  niska sa- holu, zażywanie narkotyków,
moocena, defensywność, zależność, bierność, perfekcjo-  brak poczucia identyfikacji z zawodem [2].
nizm; poczucie kontroli zewnętrznej, nieracjonalne prze-
konania, niskie poczucie sprawności zaradczej, specyficz- Niski poziom satysfakcji z wykonywanej pracy powo-
ny typ kontroli polegający na unikaniu sytuacji trudnych, duje zmniejszenie zaangażowania w wykonywane obo-
Wypalenie zawodowe 319
wiązki, zaburza komunikację z chorymi i pośrednio rzutuje Problem wypalenia zawodowego obejmuje stopniowo co-
na zwiększenie częstotliwości zachowań agresywnych ze raz większą grupę lekarzy. W 2003 r. Europejskie Forum Sto-
strony chorych. warzyszeń Medycznych przyjęło deklarację w sprawie zespo-
Według Rabina [11,13] lekarze ogólni przejawiają umiar- łu wypalenia wśród lekarzy. Zachęcono międzynarodowe sto-
kowane cechy zespołu wypalenia, natomiast psychiatrzy cha- warzyszenia medyczne do zajęcia się tym narastającym pro-
rakteryzują się bardzo wysokim poziomem emocjonalnego blemem oraz do podjęcia przeciwdziałania jego skutkom [3].
wyczerpania i depersonalizacji.
Przeprowadzone badania personelu medycznego w Pol-
sce [4] wykazały, że lekarze czuli się najbardziej obciążeni PIŚMIENNICTWO
trudnościami konceptualnymi oraz wynikającymi z konfliktów
1. Antczewska M., Roszczyńska J.: Jak uniknąć objawów wypalenia w pra-
międzyludzkich, a najmniej monotonią pracy. Staż pracy czę-
cy z chorymi. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Biblioteka Psychiatry. War-
ściej korelował z poczuciem obciążenia pracą. W badaniach
szawa, 2004; 13-25.
przeprowadzonych przez Świderskiego i wsp. [17] polscy le-
2. Barański J.: Ryzyko niepowodzeń w praktyce lekarskiej. Lek. Rodz., 2005,
karze charakteryzowali się przeciętnym poziomem wyczer- paz
dziernik, 10, 1110-1113.
3. Bilska E.: Jak feniks z popiołów czyli syndrom wypalenia zawodowego.
pania emocjonalnego i depersonalizacji, ale nieco wyższym
Niebieska Linia, 2004, 4, 1-6.
niż grupa lekarzy amerykańskich oraz nieznacznie wyższym
4. Dudek B.: Psychiczne obciążenie pracą. Pomiar, czynniki warunkujące,
poziomem poczucia osobistych osiągnięć.
skutki. Rozprawa habilitacyjna. Instytut Medycyny Pracy. A
ódz
, 1992.
Pracownicy oddziałów psychiatrycznych mogą być szcze- 5. Henzel-Korzeniowska A.: Wypalenie zawodowe, fanaberia intelektualna
czy rzeczywisty problem. Lek. Rodz., 2004, luty, 9, 2, 146-150.
gólnie narażeni na wystąpienie zespołu wypalenia ze wzglę-
6. Henzel-Korzeniowska A.: Wypalenie zawodowe, zapobieganie i zwalcza-
du na specyfikę pracy, na co wskazywali [8] oraz Sullivan
nie. Lek. Rodz., 2004, kwiecień, 9, 4, 470-473.
[16], lub też stanowią grupę wysokiego ryzyka  Leiter i Ha-
7. Iskra-Golec I., Costa G., Folkard S. i wsp.: Stres pracy zmianowej, przy-
rvie [9, 10]. czyny, skutki, strategie przeciwdziałania. TAiWPN Universitas. Kraków,
1998, 215-219.
8. Lee J., Wang H.H.: Perceived occupational stress and related factors in
public health nurses. J. Nursing Res., 2002, 10, 4, 253-259.
KONSEKWENCJE ZESPOA
U WYPALENIA
9. Leiter MP., Harvie PL.: Burnout among mental health workers: a review
and a research agenda. Intern. J. Soc. Psych., 1996, 42, 90-101.
10. Maslach C., Schaufeli W., Leiter M.: Job burnout. Ann. Rev. Psych., 2001,
Zawód lekarza należy do zawodów społecznych, co jest czyn-
52, 02, 397-422.
nikiem ryzyka pojawienia się w tej grupie zawodowej zespo-
11. Rabin S., Feldman D., Kaplan Z.: Stress and intervention strategies in
łu wypalenia.
mental health professionals. Br. J. Med. Psychol., 1999, 72 ,159-169.
Konsekwencje występowania objawów wypalenia zawo- 12. Sapilak B.J., Kurpas D., Steciwko A.F., Melon M.: Wypalenie zawodo-
we personelu medycznego - problem wciąż aktualny. Metody oceny i
dowego w relacjach lekarz pacjent to:
przeciwdziałania w ramach oddziałów dializacyjnych. Prob. Lek., 2006,
 niska jakość pracy, niedbałość  nieefektywność diagno-
3, 81-83.
styczna, nieskuteczność lecznicza, jatrogenność działań
13. Sariusz-Skąpska M.: Formy agresji pacjentów a wypalenie zawodowe u
lekarskich,
pracowników placówek psychiatrycznych. Post. Psych. i Neurol., 2005,
14, 2, 87-91.
 okazywanie choremu (także personelowi medycznemu)
14. Sęk H.: O wypaleniu zawodowym. Twórcza szkoła, 2004, wrzesień-paz
-
zniecierpliwienia i znużenia kontaktem z nim, ignorowa-
dziernik 5-6.
nie jego potrzeb, lekceważenie chorego, skracanie czasu
15. Sęk H.: Wypalenie zawodowe, przyczyny i zapobieganie. PWN, Warsza-
kontaktu,
wa, 2006, 13-17, 23-27, 35-50.
16. Sullivan PJ.: Occupational stress in psychiatric nursing. J. Advanc. Nur-
 lęk przed podjęciem decyzji diagnostycznej i leczniczej 
sing, 1993, 18, 591-601.
przerzucanie odpowiedzialności na innych, brak motywa-
17. Świderski T., Langer D., Popkowska-Zerbin H.: Wypalenie zawodowe a
cji do wysiłku terapeutycznego,
poczucie koherencji u lekarzy. Nowiny Psychol., 1999, 3, 69-74.
 poczucie bezsilności i bezradności lekarza  wycofywa-
Otrzymano: 26 kwietnia 2007 r.
nie się z roli zawodowej, brak satysfakcji zawodowej i ży-
Adres: Anna Kamrowska, 85-684 Bydgoszcz, ul. Skromna 12/12, tel. 0 603
ciowej [2].
823 429, e-mail: [e-mail]
320 A. Kamrowska
KOMUNIKAT
Komisja Pulmonologiczna Komitetu Patofizjologicznego Klinicznej Polskiej Akademii Nauk
uprzejmie informuje, że Ogólnopolskie Sympozjum pt.:  Palenie tytoniu  palący problem kliniczny
odbędzie się w dniu 21.11.2007 r. w Domu Lekarza w Katowicach, ul. Grażyńskiego 49a.
Program Sympozjum
Obciążenia wynikające z palenia tytoniu
Wpływ palenia na mechanizmy komórkowe w płucach
Palenie tytoniu a choroby alergiczne układu oddechowego
Palenie a POChP
Palenie tytoniu a choroby śródmiąższowe płuc
Palenie tytoniu a rak płuca
Postępy w leczeniu uzależnień od nikotyny
Informacji na temat Sympozjum udziela Sekretariat:
Katedry i Kliniki Chorób Wewnętrznych, Alergologii i Immunologii Klinicznej ŚUM
41-800 Zabrze, ul. 3 Maja 13-15, tel. [phone]
Kurs  Transplantacja narządów klatki piersiowej
i leczenie ostrej niewydolności serca
8 listopada 2007 r., Kraków
Kierownik Naukowy: prof. Jerzy Sadowski, dr Piotr Przybyłowski
Instytut Kardiologii UJ CM
Klinika Chirurgii Serca, Naczyń i Transplantologii
ul. Prądnicka 80, 31-202 Kraków, tel. [phone], faks (0 12) 423 39 00
e-mail: [e-mail], www.kardiochirurgia.net.pl
Kurs  Wybrane zagadnienia z alergologii
26-30 listopada 2007 r., Warszawa
Kierownik Naukowy: prof. Ryszard Chazan
Kierownik Organizacyjny: dr Renata Rubinsztajn
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych
Pneumonologii i Alergologii AM
ul. Banacha 1a, 02-097 Warszawa, tel. [phone]
e-mail: [e-mail]