Metody badań stosowane w pedagogice
Metody badań stosowane w pedagogice
Wstęp
1. Metody badań stosowane w pedagogice według Tadeusza Pilcha
2. Metody badań stosowane w pedagogice według Krzysztofa Rubachy
2.1. Metody jakościowe
2.2. Metody ilościowe
2.3. Strategie łączenia badań jakościowych z ilościowymi i ich relacje z typami badań w pedagogice
3. Metody badań stosowane w pedagogice według Stefana Kunowskiego
3.1. Charakterystyka metod przyrodniczych
3.2. Charakterystyka metod humanistycznych
Podsumowanie
Wstęp
Kontynuując wykład z metateorii, w module tym omówimy metody badań stosowane w
pedagogice. Podobnie jak w poprzednim module i tu porównamy poglądy trzech wcześniej
wymienionych pedagogów  Tadeusza Pilcha, Krzysztofa Rubachy oraz Stefana
Kunowskiego  dotyczÄ…ce metod stosowanych w pedagogice.
Zanim jednak przejdziemy do charakterystyki poglądów omawianych pedagogów kilka słów
wprowadzających. Przede wszystkim trzeba wyjaśnić, co oznacza sam termin metoda.
Metoda jest to wyraz pochodzenia greckiego i oznacza on ustalony sposób dochodzenia do
celu poznania (definicja według Kunowskiego). Zbiór metod i reguł postępowania
badawczego, charakterystycznych dla danej dyscypliny naukowej to metodologia.
Metody badań można podzielić najogólniej na:
 aprioryczno-dedukcyjne,
 empiryczno-indukcyjne,
 humanistyczne,
 przyrodnicze,
 teoretyczne,
 praktyczne.
1
Metody badań stosowane w pedagogice
Z tego krótkiego zestawienia już wyraz
nie widać, że metoda naukowa  nie jest ani jedna, ani
prosta, przeciwnie tworzy rożne kombinacje metod, które należy dostosować do przedmiotu
i celu badań. (Kamiński, 1988: 219).
Wróćmy jednak do charakterystyki metod. A zatem, metody aprioryczno-dedukcyjne to takie,
które można określić jako czysto teoretyczne, czyli odnoszące się do umysłu, a więc są to
sposoby tworzenia konstrukcji myślowych; poszukiwania relacji i dokonywania operacji
in abstracto (abstrakcyjnych, umysłowych). Przeciwieństwem tych metod są metody
empiryczno-indukcyjne, a więc te, które odnoszą się do świata realnego, to znaczy do tego,
który istnieje poza nami, wychodzą od zaobserwowanych szczegółów, by w ostateczności
doprowadzić do uogólnień.
Podział na metody humanistyczne i przyrodnicze bierze się ze specyfiki tych dwu form
rzeczywistości. Rzeczywistość humanistyczna różni się od rzeczywistości przyrodniczej tym,
że występujące w niej zjawiska często mają charakter jednorazowy, niepowtarzalny, gdy
tymczasem w przyrodzie powtarzalność jest najczęściej regułą. Posłużmy się prostym
przykładem jeśli połączę tlen i wodór w odpowiednich stosunkach, to otrzymam wodę. I tak
jest zawsze, gdy spełnione zostaną określone warunki, natomiast w przypadku bardzo
podobnych do siebie osób pod względem genetycznym, żyjących w tych samych
środowiskach nie mogę już z tak dużym prawdopodobieństwem, jak w przypadku tleniu
i wodoru, określić, jaki będzie końcowy wynik rozwoju tych dwu, prawie identycznych osób.
Można w tym momencie postawić pytanie:
Jak sÄ…dzicie, dlaczego tak siÄ™ dzieje?
Co powoduje tą pewność w przypadku zjawisk przyrody, a co jej brak w przypadku zjawisk
dotyczących rzeczywistości humanistycznej?
?
A oto nasza odpowiedz
. Zjawiska, które dotyczą rzeczywistości humanistycznej mają
charakter prawdopodobny, to znaczy, że pewne zachowanie ludzkie może wystąpić, ale
wcale nie musi. Dzieje się tak dlatego, że człowiek dysponuje wolnością czyli możliwością
dokonywania wyborów. Posługując się pewną przenośnią, można powiedzieć, że ani tlen,
ani wodór nie mogą  podjąć decyzji , czy się połączyć ze sobą, czy nie. One po prostu
muszą tego dokonać, bo są do tego zdeterminowane. Inaczej jest z człowiekiem.
2
Metody badań stosowane w pedagogice
Ta zasadnicza różnica pomiędzy przyrodą a humanistyką, polegająca na nieidentyczności
podobnych zjawisk humanistycznych powoduje, że odmienna jest strategia badawcza
w badaniach humanistycznych i przyrodniczych.
Metody można podzielić również ze względu na rodzaj działalności, która bywa teoretyczna
bÄ…dz
praktyczna. Mimo pewnej kontrowersyjności, podział ten jest często stosowany.
Najczęściej dokonuje się go ze względu na cel nauki. Według tego podziału nauki
teoretyczne za cel mają poznanie dla samego poznania, a więc ich celem jest myślowa
spekulacja, zaś nauki praktyczne za cel stawiają sobie konkretne działanie, czyli dotyczą
tego, co ma być wykonane. Wykonanie ma najczęściej dwie formy, a mianowicie tą, która
odnosi się do postępowania jako takiego oraz taką, w trakcie której zostaje wytworzone coś
nowego. Nauki praktyczne dotyczą tego, co może nastąpić pod wpływem celowych, a więc
opartych na wartościowaniu działań ludzkich. To, co powinno być wykonane, badamy przy
pomocy dwu grup metod, pierwsza grupa zaczerpnięta jest z aksjologii (nauka
o wartościach) druga z prakseologii (nauka o skutecznym działaniu). W pierwszym wypadku
metody badań służą do poszukiwania uzasadnienia  dlaczego coś powinno być wykonane,
uczynione, w drugim metody badań mają dopomóc w poszukiwaniu optymalnie skutecznych
środków realizowania tego, co ma być wykonane.
Aby uczynić przedstawiony tekst bardziej przejrzystym, poglądowym, spróbujemy
zasadnicze treści zawarte we wstępie ukazać na schemacie z rys. 1.
METODY - ustalone sposoby
dochodzenia do celu poznania
empiryczno-
humanistyczne teoretyczne
indukcyjne
aprioryczno-
przyrodnicze praktyczne
dedukcyjne
Rysunek 1. Podział metod w badaniach naukowych
3
Metody badań stosowane w pedagogice
Schemat ten ułatwi nam szybsze zapamiętywanie przedstawionych treści oraz póz
niejsze
analizowanie poglądów metodologicznych wybranych pedagogów, do czego zapraszamy
w kolejnych częściach tego modułu.
1. Metody badań stosowane w pedagogice
według Tadeusza Pilcha
Tadeusz Pilch o metodach pedagogicznych pisał w rozdziale poświęconym metodologii
badań pedagogicznych. W rozdziale tym, oprócz interesującego nas zagadnienia, omówił
proces poznania naukowego, metodologicznÄ… charakterystykÄ™ pedagogiki, problemy
badawcze i wreszcie w podrozdziale czwartym pisał o metodach i technikach badań. Zatem
omawia on metody badań w kontekście całej, szeroko uwzględnionej procedury badawczej.
Metodę przeciwstawia technice i pisze:  w naukach społecznych nie ma zgodności
w określeniach, czym jest metoda badań, a czym technika badawcza (Pedagogika.
Podręcznik akademicki,1978: 53), co jednak według Pilcha nie zwalnia badacza z obowiązku
uściślenia tych pojęć. I tak według niego:
metoda   zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych,
obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego
problemu badawczego ;
technika   czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi
na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów . (tamże: 54).
Warto dodać, że Pilch definicje te podaje za Aleksandrem Kamińskim.
Wśród najważniejszych metod pedagogicznych Pilch wymienia:
çÅ‚ eksperyment pedagogiczny;
çÅ‚ monografiÄ™ pedagogicznÄ…;
çÅ‚ metodÄ™ indywidualnych przypadków;
çÅ‚ metodÄ™ sondażu diagnostycznego.
A oto definicje tych metod podane przez omawianego autora:
4
Metody badań stosowane w pedagogice
Eksperyment pedagogiczny   metoda naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości
(wychowawczej), polegająca na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez
wprowadzenie do nich jakiegoś jednego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem.
(definicja Władysława Zaczyńskiego cytowana przez Pilcha) (tamże: 55).
Monografia pedagogiczna   metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w
rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej i która prowadzi do
gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz do
opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych. (tamże: 57).
Metoda indywidualnych przypadków   polega na analizie jednostkowych losów ludzi uwikłanych w
określone sytuacje wychowawcze lub analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej, ujmowanych
poprzez pryzmat indywidualnych biografii ludzi z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub
zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych. (tamże: 59).
Metoda sondażu diagnostycznego   jest to sposób gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i
funkcjonalnych zjawisk wychowawczych, instytucjonalnie niezlokalizowanych, na podstawie badań
specjalnie dobranej grupy reprezentującej populację ogólną, w której występują badane zjawiska.
(tamże: 61).
Spróbujmy teraz metodologiczne poglądy Pilcha ująć bardziej lakonicznie  w postaci
schematu.
METODY
monografia sondaż indywidualny
eksperyment
pedagogiczna diagnostyczny przypadek
Rysunek 2. Podział metod w pedagogice według Tadeusza Pilcha
Uzupełnieniem rysunku będzie podsumowanie tego, co ogólnie na temat metod
stosowanych w pedagogice sÄ…dzi Pilch. I tak:
1. Ujmuje on metody badań w pedagogice na tle całego procesu badawczego (szeroko
ujętej metodologii badań).
2. Przeciwstawia metodę technice badań.
3. Wymienia cztery podstawowe metody badawcze, a mianowicie:
5
Metody badań stosowane w pedagogice
çÅ‚ monografiÄ™ instytucji;
çÅ‚ sondaż diagnostyczny;
çÅ‚ eksperyment;
çÅ‚ indywidualny przypadek.
4. Przy definiowaniu wymienionych pojęć (metoda, technika itp. ) wykorzystuje często
dorobek innych pedagogów na przykład Kamińskiego czy Zaczyńskiego.
Po tej analizie ogólnych tendencji w poglądach metodologicznych Pilcha, możemy przejść do
poglądów Krzysztofa Rubachy.
2. Metody badań stosowane w pedagogice
według Krzysztofa Rubachy
Rubacha dzieli metody na jakościowe i ilościowe. Pojawia się więc nowa w stosunku do
Pilcha opcja rozłożenia akcentów w charakterystyce metod w pedagogice. Przez metody
jakościowe autor najogólniej rozumie poznawanie faktów dotyczących wychowania, edukacji
wraz z całym ich kontekstem  poczynając od okoliczności, aż po ich znaczenie. Metodami
ilościowymi omawiany pedagog określa te, które dotyczą pomiaru, czyli cech ilościowych
badanych zjawisk w przeciwieństwie do metod jakościowych, których przedmiotem badań są
zjawiska jakościowe.
2.1. Metody jakościowe
Do metod jakościowych zalicza on:
çÅ‚ obserwacjÄ™ uczestniczÄ…cÄ… lub etnograficznÄ…;
çÅ‚ wywiad;
çÅ‚ analizÄ™ archiwów.
A oto bliższy opis tych metod.
Obserwacja uczestniczÄ…ca lub etnograficzna
Jest to obserwacja, która polega na wzięciu przez badacza bezpośredniego udziału w życiu
badanych. Może ona być jawna lub ukryta. Składa się z trzech etapów:
6
Metody badań stosowane w pedagogice
1. Orientacji w terenie.
2. Wyodrębniania elementów zogniskowanych.
3. Etapu selektywnego.
Pierwszy etap dotyczy ogólnego poznania trenu, drugi obserwacji faktów związanych
z podjętym badaniem, trzeci to próba zrozumienia owych faktów. Obserwacja etnograficzna
nie zawsze musi składać się z trzech wymienionych etapów. Zdarza się, że pominięty
zostanie etap pierwszy. Mamy wtedy do czynienia z tak zwaną obserwacja zdarzeń
krytycznych.
Wywiad
Rubacha mówi o dwóch rodzajach wywiadu:
çÅ‚ standaryzowanym,
çÅ‚ niestandaryzowanym.
Standaryzowany to taki, który jest konstruowany przez badacza według ściśle
określonego wzorca (standardu), na który składają się konkretne pytania, kolejność
i sposoby ich zadawania. Pod kontrolą badacza znajdują się także okoliczności prowadzenia
wywiadu, które muszą być jednakowe dla wszystkich badanych. Najczęściej taki wywiad
dostarcza danych ilościowych.
W wywiadzie niestandaryzowanym  badany zadaje jedno pytanie lub kilka pytań,
wcześniej niezaplanowanych, a wynikających z przebiegu sytuacji badawczej. (Pedagogika,
2003: 40).
Wśród wywiadów niestandaryzowanych Rubacha wymienia:
 wywiad narracyjny;
 wywiad etnograficzny.
Wywiad narracyjny to inaczej wywiad biograficzny. Może on dotyczyć całości biografii
osoby badanej, jakiegoś fragmentu jej życia lub wybranej sytuacji. Materiał z tego wywiadu
poddaje się analizie, która przebiega w trzech etapach:
1. Spisywanie treści narracji, czyli opowiadania badanej osoby.
2. Budowanie przez badacza struktury tekstu narracji.
3. Konstruowanie modelu biografii.
Wywiad etnograficzny towarzyszy obserwacji etnograficznej. Nie jest standaryzowany.
Jego charakter zmienia się w zależności od etapów obserwacji etnograficznej. Przypomina
on rozmowę na temat wybranego przez badacza przedmiotu badań. Istotnym elementem
7
Metody badań stosowane w pedagogice
tego typu postępowania badawczego jest dystans badacza do wypowiedzi badanego.
W dystansie tym chodzi o to, by nie narzucać na uzyskane wypowiedzi własnych
interpretacji, własnego obrazu przedmiotu badań, ale rzeczywiście dotrzeć do sposobu
przeżywania i analizowania rzeczywistości przez badanego. Jest to jeden z trudniejszych
momentów badań naukowych.
Analiza archiwów
Archiwa Rubacha pojmuje bardzo szeroko i pisze o nich, że może je stanowić  cały świat
społeczny . Przedmiotem tak pojętej analizy archiwalnej są dokumenty, z
ródła, rzeczy
materialne i teksty.
Dokument to  utrwalony w sposób formalny (najczęściej urzędowy) wytwór ludzkiej
działalności . Jest nim na przykład:
çÅ‚ Å›wiadectwo szkolne;
çÅ‚ dziennik lekcyjny;
çÅ‚ dziennik urzÄ™dowy;
çÅ‚ zarzÄ…dzenia wydane przez oficjalne czynniki paÅ„stwowe;
çÅ‚ akt notarialny;
çÅ‚ akt urodzin.
Natomiast dokumentem nie będzie:
çÅ‚ pamiÄ™tnik;
çÅ‚ prywatna korespondencja;
çÅ‚ notatki z podróży;
çÅ‚ nieopublikowany tomik wierszy.
Wymienione powyżej materiały to według Rubachy z
ródła.
Z kolei przez rzeczy materialne Rubacha rozumie przedmioty, które składają się na
otaczający nas świat. Dodaje on jednak, że definicja ta jest nie precyzyjna.
Tekstami poczÄ…tkowo nazywano:
çÅ‚ książki;
çÅ‚ artykuÅ‚y naukowe;
çÅ‚ artykuÅ‚y prasowe;
çÅ‚ podrÄ™czniki.
8
Metody badań stosowane w pedagogice
Obecnie jednak, według Rubachy, pojęcie tekstu nabiera szerszego charakteru i pojawia się
tendencja, by tekstem określać całą kulturę, ponieważ jest ona zbiorem różnych znaczeń,
a tekst to właśnie nośnik znaczenia. Z tego punktu widzenia tekstem jest każdy przekaz
kulturowy. Przykładem tekstu może więc być:
çÅ‚ film;
çÅ‚ plakat;
çÅ‚ koncert;
çÅ‚ sztuka teatralna;
çÅ‚ program telewizyjny.
Tak rozumiane teksty kultury według omawianego pedagoga tworzą określone:
çÅ‚ wizje życia;
çÅ‚ style zachowania siÄ™;
çÅ‚ mody.
Wobec nich człowiek musi się jakoś ustosunkować, a przedtem jeszcze je  odczytać . Są to
więc różnego rodzaju komunikaty kulturowe, rozumiane jako teksty, które kierowane są do
nas przez otaczającą rzeczywistość.
Podsumowanie wiedzy na temat metod jakościowych
Po tych wszystkich uwagach zamieszczonych powyżej, czas na uogólnienia. Spróbujmy
podsumować:
Jakie wspólne cechy przejawiają metody jakościowe?
Zastanówmy się przez chwilę i spróbujmy je wyliczyć, a potem porównać nasze poglądy
z poglÄ…dami Rubachy.
?
Rubacha wymienia następujące cechy wspólne badań jakościowych:
1. Subiektywny język badań, związany z kontekstem, opisowy, zbliżony do potocznego.
2. Analiza danych dokonywana zawsze według następującej kolejności:
çÅ‚ redukcja danych;
çÅ‚ reprezentacja danych;
çÅ‚ wyprowadzenie i weryfikacja wniosków.
3. Narzędzia badawcze najczęściej niestandaryzawane.
4. Organizacja badań spontaniczna, aczkolwiek nakierowana na badany przedmiot.
9
Metody badań stosowane w pedagogice
Po tym krótkim wyliczeniu warto jeszcze zastanowić się nad zaletami i wadami omawianych
metod jakościowych. Badania te posiadają dwie wady. Grozi im subiektywizm i niewielka
możliwość dokonywania szerokich uogólnień, mimo to badania te pozwalają wniknąć w głąb
badanych faktów, a także nadają się do analizy faktów nietypowych. Fakty te, choć nie tak
często, występują przecież w życiu społecznym. Ponadto metody jakościowe uzupełnione
metodami ilościowymi pozwalają na wieloaspektową analizę badanej rzeczywistości.
Następne zagadnienie, które porusza Rubacha w kontekście metodologii, to metody
ilościowe. Będą więc one przedmiotem kolejnych naszych refleksji.
2.2. Metody ilościowe
Jak już wcześniej powiedzieliśmy, metody ilościowe odnoszą się do pomiaru badanego
zjawiska.
 Mierzyć to znaczy przypisywać badanym obiektom wartości liczbowe. (...) Jeśli badacz chce mierzyć
fakty i procesy edukacyjne, musi je zarejestrować jedną z kilku metod, a mianowicie metodami:
obserwacyjnymi, sondażowymi, kwestionariuszowymi, testowymi, eksperymentalnymi. (Pedagogika,
2003: 47).
Wcześniej jednak powinien wiedzieć, co dokładnie chce zmierzyć. Następnie, aranżując
odpowiednią sytuację badawczą, może zarejestrować interesujące go zjawisko. Jeśli będą to
metody obserwacyjne, to możliwe są dwie drogi poznania: obserwowanie badanych w
sytuacjach, o których można sądzić, że pojawi się w nich badany fakt edukacyjny lub
obserwowanie badanych w specjalnie stworzonych do pomiaru warunkach sztucznych
(eksperyment laboratoryjny). Jeśli natomiast badacz posłuży się metodą sondażu, to może
odwołać się do zachowań werbalnych (ustnych lub pisemnych), stosując wywiady
standaryzowane, ankiety i testy. Zanim badacz przystąpi do pomiaru, musi wykonać szereg
ważnych czynności:
Po pierwsze, definiuje fakty, które są przedmiotem jego zainteresowania. Wyraz
nie oddziela
obszar zjawisk, które tworzą dany fakt, od zjawisk, które go nie dotyczą.
Po drugie, buduje model badanego zjawiska. Określa warunki występowania danych faktów,
projektuje relacje między faktami, jednym faktom przypisuje rolę przyczyny, a innym skutku.
10
Metody badań stosowane w pedagogice
Po trzecie, konstruuje narzędzia do pomiaru faktów edukacyjnych. Dba przy tym o ich
trafność (aby mierzyły to, co mają mierzyć) oraz rzetelność (aby dokonywały dokładnych
pomiarów). Może to być arkusz obserwacji, kwestionariusz zawierający listę twierdzeń, do
których musi się ustosunkować badany.
Po czwarte, planuje organizację badań tak, aby każdy badany miał takie same warunki
badania, próbuje wyeliminować lub chociażby kontrolować (wiedzieć, że są) różne zjawiska
zakłócające dokładność pomiaru. (porównaj: Pedagogika, 2003: 48).
Po ogólnym wprowadzeniu, dotyczącym metod ilościowych, które zaprezentowaliśmy
powyżej, Rubacha przechodzi do dokładniejszej ich charakterystyki. Dokonuje tego w dwóch
podrozdziałach dotyczących metod obserwacyjnych i sondażowych.
Metody obserwacyjne
Wśród pierwszej grupy metod obserwacyjnych wymienia obserwację ilościową
i eksperyment.
Narzędziem obserwacji ilościowej jest arkusz obserwacji, w którym obserwujący notuje
wszystkie interesujące go fakty, które wcześniej, czyli przed przystąpieniem do badań,
dokładnie definiuje. Po rejestracji faktów następuje ich zliczenie i ewentualne porównanie
z innymi analogicznymi badaniami.
Eksperyment zaś, według Rubachy, opiera się na dwóch różnych schematach  jeden
służy szacowaniu wpływu jednego faktu na inny, drugi zaś weryfikacji opracowanego modelu
działania pedagogicznego. Eksperyment oparty na pierwszym schemacie jest metodą, za
pomocą której możemy ustalić przyczyny zjawisk. Należy w tym celu przygotować dwie
równoważne grupy badanych, w których muszą panować identyczne warunki, z wyjątkiem
jednego, który podlega obserwacji. Zaletą tego postępowania badawczego jest to, że opiera
się ono na jednej tylko różnicy pomiędzy skonstruowanymi grupami. Eksperyment oparty na
drugim wymienionym przez Rubachę schemacie pozwala weryfikować zaplanowane
schematy działania pedagogicznego. Tak o tym pisze Rubacha:
 Jeśli badacz opracuje teoretyczny model stosowania jakiejś metody nauczania, to będzie miał okazję go
zweryfikować, czyli sprawdzić w praktyce. W tym celu musi opracowany model przetworzyć w ciąg
czynności dydaktycznych, które wykonują uczniowie i nauczyciel. Ponadto precyzyjnie określi warunki
zewnętrzne, jakie muszą wystąpić (aranżacja przestrzeni, środki i materiały dydaktyczne, czas trwania
lekcji itp.), oraz wewnętrzne po stronie uczniów i nauczyciela (odpowiednie przygotowanie do lekcji itp.).
Następnie przygotuje metody, za pomocą których będzie mierzył osiągnięte po przeprowadzeniu
11
Metody badań stosowane w pedagogice
eksperymentu efekty dydaktyczne. Równolegle będzie pracował z równoważną grupą uczniów,
prowadzonych przez nauczyciela, który nie zna (nie spełnia) określonych wcześniej warunków
zewnętrznych i wewnętrznych, a organizuje analogiczne lekcje. W końcowej fazie cyklu eksperymentów
porówna uzyskane rezultaty i w ten sposób sprawdzi skuteczność opracowanej metody nauczania.
(tamże: 51).
Po charakterystyce metod obserwacyjnych przystÄ…pimy do opisu drugiej grupy metod
ilościowych wymienionych przez autora, a mianowicie do metod sondażowych.
Metody sondażowe
Do metod tych Rubacha zalicza:
çÅ‚ ankietÄ™;
çÅ‚ testy wystandaryzowane;
çÅ‚ wywiad iloÅ›ciowy.
Omówimy teraz kolejno wymienione metody.
Ankieta
 Jest metodą polegającą na zorganizowanym zadawaniu pytań osobie badanej. Badacz zadaje
konkretne pytania, które testują interesujący go aspekt badanej rzeczywistości. (...). Ankieta ma postać
kwestionariusza złożonego z instrukcji dla badanego oraz tzw. pozycji, czyli pytań i odpowiedzi lub miejsc
na odpowiedzi. W pierwszym wypadku mówimy o pytaniach zamkniętych, a w drugim o otwartych.
(tamże: 51).
Ogólny schemat ankiety można więc przedstawić następująco:
ankieta = instrukcja dla badanego + pozycja
Pytania zamknięte mogą przyjąć postać:
çÅ‚ pytaÅ„ z kategoriami do wyboru;
çÅ‚ pytaÅ„ ze skalÄ…;
çÅ‚ pytaÅ„ z rangami.
Poniżej zamieszczamy przykłady wyżej wymienionych postaci pytań zamkniętych.
Przykład pytania z kategoriami do wyboru:
Po zdaniu matury, w jakiej szkole wyższej chciałbyś kontynuować naukę?
" na politechnice;
" na uniwersytecie;
" w wyższej szkole pedagogicznej;
12
Metody badań stosowane w pedagogice
" na akademii medycznej;
" w akademii sztuk pięknych.
Przykład pytania ze skalą:
Zawód, który wykonuję, spełnia moje oczekiwania:
" zdecydowanie tak;
" raczej tak;
" trudno powiedzieć;
" raczej nie;
" zdecydowanie nie.
OdpowiedniÄ… odpowiedz
proszę podkreślić.
Przykład pytania z rangami:
Co jest dla ciebie najważniejsze w wypełnianiu obowiązków zawodowych? (Przypisz wagi od
1 do 6 dla poszczególnych wartości, gdzie 1 oznacza najważniejsze, a 6 najmniej ważne)
" wynagrodzenie;
" szacunek kolegów z pracy;
" możliwość awansu zawodowego;
" spokój sumienia;
" zadowolenie tych, którym służy moja praca;
" aprobata przełożonego.
Inny rodzaj pytań, które może zawierać ankieta, to pytania otwarte. Poniżej zamieszczamy
kilka przykładów takich pytań.
Przykłady pytań otwartych:
1. Jak oceniasz swoje zaangażowanie w podjęte studia?..............................................
2. Jak oceniasz możliwości realizowania swoich zainteresowań zawodowych w trakcie
podjętych studiów? ................................................
Przeprowadzanie badań ankietowych łączy się z podziałem całego badania na pięć etapów:
1. Zdefiniowanie przedmiotu badań  analiza badanego problemu w teorii.
2. Zbudowanie roboczej wersji kwestionariusza, dostosowanej do badanego zjawiska.
3. Wybór populacji badawczej (osób do badań) i przeprowadzenie badań pilotażowych, czyli
takich, które zweryfikują ułożoną ankietę.
13
Metody badań stosowane w pedagogice
4. Przeprowadzenie badań właściwych.
5. Opracowanie wyników badań: kodowanie, analiza statystyczna, wnioski.
Testy wystandaryzowane służą do szacowania zjawisk nieobserwowalnych, wymagają
więc uzyskania widocznych wskaz
ników niewidzialnego stanu rzeczy. Jako przykład
zjawiska niewidzialnego może służyć stan wiadomości ucznia z matematyki. Stanu tego
w rzeczywistości nie można zobaczyć, ale można go ocenić poprzez postawienie przed
uczniem odpowiedniego zadania matematycznego do rozwiÄ…zania. Zadanie ma zatem
obiektywny charakter, dzięki któremu mogę ocenić poziom wiedzy ucznia. Jest ono więc
pewnego rodzaj testem. Cechę charakterystyczną testów stanowi ich ścisłe powiązanie
z odpowiednią wiedzą teoretyczną. Test jest zatem, jak to określa Rubacha,  instrumentem
przełożenia twierdzeń teoretycznych na język praktyki życiowej (badawczej) ludzi
(Pedagogika, 2003:s. 53).
Badania przy pomocy testów wystandaryzowanych także przebiegają w pięciu etapach:
1. Analiza teoretyczna badanego zjawiska, która obejmuje:
a) zbuntowanie konstruktu teoretycznego badanego zjawiska;
b) dokładne zdefiniowanie jego poszczególnych elementów.
2. Układanie twierdzeń odpowiadających poszczególnym elementom konstruktu
teoretycznego.
3. Badania pilotażowe, które są najczęściej wielokrotne i muszą doprowadzić do uzyskania
optymalnego efektu standaryzacji.
4. Porównanie własnego testu z innymi testami dotyczącymi badanego zjawiska.
5. Normalizacja testu, czyli oszacowanie, jaki wynik jest najczęściej powtarzalny.
Ostatnią metodą z grupy metod ilościowych dotyczących sondażu jest wywiad ilościowy.
Najogólniej mówiąc, jest to wywiad wystandaryzowany. W celu jego skonstruowania
badający przygotowuje określoną ilość pytań, które mogą mieć charakter zamknięty lub
otwarty. Po ich skonstruowaniu zadaje je badanemu. Wypowiedzi badanego (respondenta)
dokładnie notuje, a po zakończeniu procesu zbierania materiałów badawczych opracowuje
wyniki w formie ilościowej, to znaczy poddaje uzyskane z badań dane zakodowaniu i analizie
statystycznej.
Podsumowanie analizy metod ilościowych
W tym miejscu zachęcamy Was ponownie do samodzielnej pracy. Sposoby tej pracy
podawaliśmy w module pierwszym. Możecie się do niego odwołać albo opracować własny
14
Metody badań stosowane w pedagogice
sposób analizy. Podpowiemy tylko, że opracowanie można rozpocząć od poszukiwania cech
wspólnych metod ilościowych, a potem przejść do charakterystyki ich zalet oraz wad.
?
A teraz kolej na porównanie własnych przemyśleń z tym, co mówią inni. I tak Rubacha wśród
cech wspólnych dla badań ilościowych wymienia następujące:
çÅ‚ jÄ™zyk danych profesjonalny, a wiÄ™c Å›ciÅ›le zdefiniowany przez dziedzinÄ™ wiedzy, której
badania dotyczÄ…;
çÅ‚ analiza danych dotyczy gÅ‚ownie metod statystycznych;
çÅ‚ narzÄ™dzia badawcze oparte na pomiarze;
çÅ‚ organizacja badaÅ„ Å›cisÅ‚a i wielokrotnie weryfikowalna.
Odnośnie wad metod ilościowych ten sam autor stwierdził, że:
çÅ‚ brakuje im poznania subiektywnego Å›wiata edukacji;
çÅ‚ głównÄ… metodÄ… badaÅ„ jest pomiar, który usztywnia badania;
çÅ‚ wybrany opis rzeczywistoÅ›ci ogranicza myÅ›lenie badacza.
Nie sposób nie zgodzić się z Rubachą, ale wydaje się, że badania te posiadają też pewne
zalety. Dzięki swojej  dokładnej określoności pozwalają sprawnie weryfikować teoretyczny
obraz rzeczywistości, na którym się opierają, choć prawdą jest, że domagają się one
uzupełnienia badaniami jakościowymi. Stąd też pojawia się potrzeba łączenia badań
ilościowych z badaniami jakościowymi. I o tym będzie mowa w następnym podtemacie.
2.3. Strategie łączenia badań jakościowych z ilościowymi
i ich relacje z typami badań w pedagogice
Rubacha wymienia dwie takie strategie łączenia badań jakościowych z ilościowymi:
 badania jakościowe poprzedzają badania ilościowe;
 badania jakościowe następują po badaniach ilościowych.
Wydaje się, że można zastosować jeszcze trzeci wariant, a mianowicie równoległe
prowadzenie badań jakościowych i ilościowych na dany temat, a potem porównanie wyników
tych metod.
15
Metody badań stosowane w pedagogice
Rubacha w omawianej publikacji odnosi się jeszcze do typów badań pedagogicznych
i ich relacji z metodami. Wymienia on dwa typy badań w pedagogice:
 teoretyczne;
 praktyczne.
Pierwsze według Rubachy służą budowaniu teorii pedagogicznych i ich weryfikacji
(sprawdzaniu), drugie z nich dotyczą diagnozy rzeczywistości wychowawczej i jej oceny.
Uwzględniając cały ten kontekst metodologiczny, możemy wyodrębnić dwie podstawowe
kwestie dotyczÄ…ce:
 roli metod jakościowych i ilościowych w badaniach teoretycznych;
 roli metod ilościowych i jakościowych w badaniach praktycznych.
Na temat metod jakościowych i ilościowych w badaniach teoretycznych Rubacha wypowiada
się, że prowadzą one do budowania teorii empirycznych, racjonalistycznych i
interpretatywnych. Podkreśla jednak, że te ostatnie mogą powstać jedynie w przypadku
zbierania danych metodami jakościowymi. Relacje zmienią się jednak, gdy przejdziemy do
badań weryfikacyjnych. Zakres tych badań nie jest już tak ściśle określony, na przykład
teoria, która powstała w oparciu o obserwację uczestniczącą może być sprawdzana taką
samą metodą, ale można ją także weryfikować za pomocą eksperymentu. Badacz ma także
możliwość sprawdzenia opartej na wglądzie ilościowym za pomocą wywiadu narracyjnego
lub analizy wytworów kultury. Można więc powiedzieć, że w przypadku badań
weryfikacyjnych wszystko bardziej teorii empirycznej siÄ™ komplikuje i tworzy rozliczne
kombinacje.
A jak wyglądają relacje w przypadku metod ilościowych i jakościowych w kontekście badań
praktycznych? W badaniach diagnostycznych użyteczne są obie strategie, ale należy
podkreślić, że badania jakościowe są szczególnie przydatne na początku badań, wtedy gdy
brakuje jakichkolwiek danych o badanym wycinku rzeczywistości pedagogicznej. Zaś
przedmiot obserwacji zogniskowanej można dodatkowo poddać diagnostyce ilościowej.
Dzięki temu wyniki będzie można uogólnić na większą populację. W przypadku badań
oceniających użyteczną procedurą są badania eksperymentalne  pod warunkiem, że
ocena nie dotyczy faktów unikalnych, można by rzec jednorazowych, wówczas bardziej
wskazane są badania jakościowe.
Podsumowanie poglądów Rubachy na temat metod badań w pedagogice
Zagadnienie roli badań jakościowych i ilościowych w badaniach teoretycznych i praktycznych
było ostatnim problemem poruszanym przez Rubachę w napisanym przez niego rozdziale na
16
Metody badań stosowane w pedagogice
temat metod w pedagogice. Skoro tak, to czas na podsumowanie całości poglądów tego
pedagoga. Zrobimy to na dwa sposoby poprzez rysunek, czyli próbę zbudowania schematu
podziału metod dokonanego przez Rubachę, i poprzez własne przemyślenia. Poniżej na
schemacie z rys. 3 przedstawiamy podział metod według Rubachy.
METODY
jakościowe
ilościowe
wywiad
analiza
sondażowe
obserwacyjne
archiwów
obserwacja
etnograficzna
obserwacja wywiad
ilościowa ilościowy
eksperyment
ankieta
laboratoryjny
testy
wystandaryzowane
Rysunek 3. Podział metod w pedagogice według Krzysztofa Rubachy
Przyjrzyjcie się temu schematowi i jeśli tego potrzebujecie, przeczytajcie tekst dotyczący
metod w ujęciu Rubachy jeszcze raz, po czym możecie uzupełnić schemat definicjami metod
podanymi w tekście przez Rubachę. Drugiego sposobu podsumowania zapewne się
domyślacie, utartym zwyczajem zachęcamy do samodzielnej pracy. Spróbujcie ustalić, co
jest typowe i najważniejsze dla sposobu myślenia Rubachy o metodach w pedagogice,
a potem porównajcie własne wnioski z naszymi.
?
Zgodnie z powyższą obietnicą pora na nasze wnioski. Oto one:
1. Rubacha przede wszystkim omawia dwie metody badawcze obserwacjÄ™ i wywiad. Inne
metody w porównaniu z nimi stanowią wątek marginalny.
2. ObserwacjÄ™ i wywiad pedagog ten odnosi przede wszystkim do metodologicznych
strategii ilościowych i jakościowych. Prezentuje więc głównie dwa sposoby
analizowania faktów wychowawczych i dwie podstawowe metody badawcze.
17
Metody badań stosowane w pedagogice
3. Badania ilościowe i jakościowe odnosi też Rubacha do kwestii teorii i praktyki
pedagogicznej, ale zagadnienie to nie stanowi głównego wątku jego rozważań.
Wniosek końcowy
W rozdziale dotyczącym metodologii badań pedagogicznych Rubacha przedstawił przede
wszystkim dwie metody badań: obserwacje i wywiad. Opisał je w kategoriach strategii
ilościowych i jakościowych. W opisie Rubachy dominuje więc raczej ujęcie empiryczne
badań w pedagogice, choć nie pomija on i zagadnień badań teoretycznych  jednak są one
uwzględnione w dużo mniejszym stopniu.
3. Metody badań stosowane w pedagogice
według Stefana Kunowskiego
Spróbujemy teraz dociec, co na temat metod w pedagogice sądzi Stefan Kunowski. Autor
poświęca tym zagadnieniom cały rozdział swojej książki (Podstawy współczesnej
pedagogiki). Rozdział ten składa się z trzech części, w których Kunowski omawia kolejno:
 z
ródła, które dostarczają informacji o faktach pedagogicznych;
 przyrodnicze metody badania w pedagogice;
 humanistyczne metody badania w pedagogice.
Wśród z
ródeł, z których korzysta współczesna pedagogika, wymienia on następujące:
 praktykÄ™ wychowawczÄ…;
 bierne doświadczenie pedagogiczne, czyli własne doświadczenia dotyczące procesu
bycia wychowywanym i wychowywania;
 materiały ideologiczne w postaci aksjologii, światopoglądów, idei społeczno-politycznych,
kulturowych itp.;
 koncepcje antropologiczne, czyli poglądy na temat istnienia i istoty człowieka. Poglądy te
pochodzÄ… z nauk biologicznych, psychologicznych, socjologicznych, filozoficznych
i teologicznych.
Każdemu z tych z
ródeł według Kunowskiego odpowiada inny rodzaj wiedzy pedagogicznej
i tak kolejno mamy:
 wiedzÄ™ praktycznÄ…;
18
Metody badań stosowane w pedagogice
 wiedzÄ™ empirycznÄ…;
 wiedzÄ™ normatywnÄ…;
 wiedzÄ™ teoretycznÄ….
Niezależnie od wymienionych rodzajów wiedzy pedagogicznej jej skuteczność poznawcza
wynika ze sposobów opracowywania materiału, z którego wiedza ta ma powstać. Pod
względem opracowywania faktów można zatem wyróżnić wiedzę:
 jednostkowÄ…;
 społeczną;
 naukowÄ….
Pierwsza najczęściej jest tworzona przez wybitne jednostki, obdarzone wyjątkową intuicją
wychowawczą. Wiedza ta ma jednak najczęściej charakter subiektywny. Dlatego też wiedza
społeczna o wychowaniu może mieć większą wartość, ponieważ wyraża pewną tradycję
i doświadczenie zbiorowe. Jednakże wiedza ta często zawiera informacje nieprawdziwie, jest
niepewna.
Dlatego najwyższą wartość poznawczą i praktyczną posiada wiedza naukowa. Powstaje ona
bowiem na drodze systematycznego, logicznego i poprawnego opracowywania faktów
dotyczących rzeczywistości wychowawczej. Stosuje określone metody dostosowane do
przedmiotu badań. Ponieważ pedagogika swą podbudową przyrodniczą należy częściowo
do nauk przyrodniczych, a głównie do humanistycznych, dlatego musi, według Kunowskiego,
posługiwać się metodami badawczymi obydwu tych grup nauk. Po tym ogólnym wstępie
autor przechodzi do charakterystyki metod przyrodniczych.
3.1. Charakterystyka metod przyrodniczych
Po krótkim scharakteryzowaniu istoty nauk przyrodniczych (patrz wstęp do modułu
drugiego), omawiany pedagog wymienia podstawowe metody stosowane w tych naukach,
czyli:
 obserwacjÄ™;
 eksperyment;
 metody statystyczne.
Obserwacja dotyczy głównie:
19
Metody badań stosowane w pedagogice
 działań wychowawców;
 zmian rozwojowych wychowanków w ich naturalnym przebiegu.
Ponadto dzieli siÄ™ ona na:
 introspekcyjną, czyli umożliwiająca wgląd w siebie;
 ekstrospekcyjnÄ… (Å‚ac. extra  na zewnÄ…trz , specto   patrzÄ™ ), czyli dotyczÄ…cÄ… zjawisk
w otaczającej nas rzeczywistości.
Obserwacja ekstrospekcyjna z kolei przybrać może trzy formy:
 kazuistyczną  dotyczącą przypadków jednostkowych;
 klinicznÄ…  odnoszÄ…ca siÄ™ do zjawisk nietypowych;
 tematyczną  dotyczącą poszczególnych procesów.
Obserwację można podzielić też ze względu na obserwowany obiekt. A zatem wyróżniamy
obserwacje:
 samego siebie;
 grupy;
 jakiejÅ› osoby.
Ze względu na czas obserwowania, obserwacja dzieli się na:
 dorywczÄ…;
 ciągłą.
Do każdego typu obserwacji dobieramy inną technikę dokumentacyjną, która może przyjąć
postać:
 dziennika obserwacji;
 arkusza obserwacji;
 protokółu obserwacyjnego.
Według Kunowskiego celem eksperymentu pedagogicznego jest dążenie do
wywoływania zjawisk i zmiany ich warunków, w celu wykrycia prawidłowości zachodzących
między nimi. Eksperymenty ze względu na ich przedmiot można podzielić na:
 introspekcyjne;
 ekstrospekcyjne;
 grupowe.
20
Metody badań stosowane w pedagogice
Oprócz tego możemy dzielić eksperymenty ze względu na warunki, w jakich się odbywają.
Mamy wtedy eksperymenty:
 naturalne  odbywające się w naturalnym środowisku, np. szkole, rodzinie;
 laboratoryjne  realizowane w sztucznych warunkach i stosujÄ…ce pomiar jako technikÄ™
badawczÄ…;
 środowiskowe  techniki socjometryczne (badają popularność osób w grupie).
Metody statystyczne ujmują, według Kunowskiego, ilościową stronę zjawisk dotyczących
wychowania, odnoszą się do jednorodnych zbiorowości, wymagają specjalnej procedury
badawczej, przy ich pomocy możliwe jest odkrywanie nowych faktów zależności ilościowej
występującej w procesach edukacyjnych.
Po analizie metod stosowanych w naukach przyrodniczych Kunowski przechodzi do opisu
metod typowych dla nauk humanistycznych.
3.2. Charakterystyka metod humanistycznych
Metody humanistyczne dotyczÄ… zjawisk jednostkowych i niepowtarzalnych, zwracajÄ… siÄ™ do
ich strony treściowej i jakościowej. Wśród metod humanistycznych omawiany autor wymienia
metody:
 eksplikacyjne;
 porównawcze;
 analityczne.
Metody eksplikacyjne polegają na krytyce materiałów z
ródłowych pochodzących ze
z
ródeł humanistycznych, do których zaliczane są wytwory zawierające przeżycia autorów,
opisujące ich systemy wartości (np. literatura, pamiętnikarstwo), lub ze z
ródeł teoretycznych,
czyli dotyczących pojmowania natury i istoty człowieka (np. publikacje naukowe).
Metody porównawcze służą do badań systemów pedagogicznych; porównywania zjawisk
edukacyjnych w czasie i przestrzeni; zjawisk dotyczących rozwoju człowieka; różnych
środowisk społecznych; grup równoległych (grupy równoważne, ale różnicujące się pod
jakimś względem).
21
Metody badań stosowane w pedagogice
Metody analityczne natomiast umożliwiają wgląd w głąb jakiegoś zjawiska poprzez
analizę filologiczną, logicznosemantyczną wszelkiego rodzaju tekstów: dokumentów
historycznych, literackich, filozoficznych. W badaniach tych można wyodrębnić etap
definiowania pojęć, ich klasyfikacji i ogólnej interpretacji znaczenia tekstu.
Na koniec proponujemy schemat (rys. 4) przedstawiający podział metod w pedagogice
według Kunowskiego.
METODY
przyrodnicze humanistyczne
metody
porównawcze
obserwacja eksperyment eksplikacyjne analityczne
statystyczne
Rysunek 4: Podział metod w pedagogice według Stefana Kunowskiego
Podsumowanie
Zarówno Pilch, Rubacha, jak i Kunowski odnoszą się prawie do tych samych metod, ale
różnie rozkładają akcenty. A
atwo zauważyć, iż większa jest zbieżność poglądowa pomiędzy
Pilchem i Rubachą. Natomiast Kunowski myśli nieco inaczej. Pilch ujmuje metody badań
w szerszym kontekście metodologicznym, kładąc nacisk na procedurę badawczą; Rubacha
podkreśla bardziej jakościowy i ilościowy charakter metod, zaś Kunowski akcentuje podział
na nauki humanistyczne i przyrodnicze. Rodzi się więc pytanie:
Który z pedagogów ma rację?
?
Według nas& wszyscy, bo pedagog musi pamiętać o specyficznym przedmiocie swoich
badań, który ma charakter zarówno przyrodniczy, jak i humanistyczny, mierzalny, ale
i jakościowy, ważne jest też, by w badaniach ze względu na ich rzetelność uwzględnić
22
Metody badań stosowane w pedagogice
dobrze przemyślaną, całościową choć elastyczną, to znaczy dostosowaną do istoty
i dynamiki przedmiotu badań, procedurę badawczą.
Można więc na koniec określić podstawowe zasady badań w pedagogice:
Zasada I: Dobrze przemyśleć całą procedurę badawczą choć zachować wobec niej otwarty
stosunek.
Zasada II: Pamiętać, że wychowanie dotyczy człowieka, a więc najlepiej badać go
wieloaspektowo, uwzględniając metodologiczne kanony nauk przyrodniczych
i humanistycznych.
Zasada III: Warto, o ile to możliwe, stosować w badaniach zarówno metody ilościowe, jak
i jakościowe.
23
Metody badań stosowane w pedagogice
Bibliografia
1. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie,
Warszawa.
2. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1, PWN, Warszawa.
3. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) Godlewski Michał, PWN, Warszawa.
4. Rubacha Krzysztof, 2003: Podstawowe pojęcia w pedagogice, w: Pedagogika, (red.)
Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa.
Literatura podstawowa
1. Pedagogika. Podręcznik akademicki, 1978: (red.) Godlewski Michał, PWN, Warszawa.
2. Kunowski Stefan, 2000: Podstawy współczesnej pedagogiki, Wydawnictwo Salezjańskie,
Warszawa.
3. Pedagogika, 2003: (red) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1, PWN, Warszawa.
4. Kamiński Stanisław, 1988: Nauka i metoda, Lublin.
Literatura uzupełniająca
1. Ablewicz Krystyna, 1994: Hermeneutyczno-fenomenologiczna perspektywa badań w
pedagogice, Wydawnictwo UJ, Kraków.
2. Fenomenologia i hermeneutyka, 1991: (red) P. Dybla, P. Kaczorowski, Wydawnictwo
UW, Warszawa.
3. Gintecki Jan, 1996: Metodologiczne problemy pedagogiki prakseologicznej, WSP,
Zielona Góra.
4. Gintecki Jan, 1993: Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, WSP, Zielona
Góra.
5. Kawecki Ireneusz, 1994: Metoda etnograficzna w badaniach edukacyjnych, A
ódz
.
6. Koralewicz Jadwiga, Malewska-Peyre Hanna, 1998: Człowiek człowiekowi człowiekiem.
Analiza wywiadów biograficznych działaczy społecznych, ISP PAN, Warszawa.
7. Nalaskowski Stanisław, 1994: Z metodologii badań pedagogicznych, Olecko.
8. Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, 1998: (red.) S. Palka, Kraków.
24
Metody badań stosowane w pedagogice
Literatura w języku angielskim
1. Blackwell R. J., 1983: A Bibliography of the Philosophy of Science 1945-1981, London.
2. Anderson R. J., Hughes J. A.,Sharrock W. W., 1986: Philosophy and the Human
Sciences, London.
25