Tekst opublikowany w:
Parametry pożądania. Kultura odmieńców wobec homofobii,
red. T. Baiuk, D. Ferens, T. Sikora,
Universitas, Kraków 2006.
Jacek Kochanowski
Wszyscy jesteśmy odmieńcami.
Przyczynki do społecznej teorii queer
Studia queer, dość dobrze ponad zamęt i zgiełk społecznych sporów,
zadomowione już m.in. w walk, zwad i waśni, ze swej  wysokiej
postmodernistycznej socjologii perspektywy dokonujÄ…c diagnozy
amerykańskiej (Seidman, Queer  organizmu społecznego i ferując
Theory/Sociology; Difference Troubles), w niepodważalne wyroki ujęte w postaci
polskiej socjologii traktowane są ciągle praw  życia zbiorowego .
jeszcze jako  nowinka , często Tymczasem nowoczesny mit
przyjmowana nieufnie i traktowana jako obiektywnej wiedzy runÄ…Å‚, rozbity
wyraz  ideologizacji nauk społecznych. Z autorefleksją badaczy humanistycznych
perspektywy socjologii zwiÄ…zanej z prowadzonÄ…  po Auschwitz , a zatem po
paradygmatem modernistycznym teoria doświadczeniu skrajnego i przerażającego
queer, teorie feministyczne czy teorie uwikłania wiedzy w maszynerię śmierci.
postkolonialne to wyraz partykularyzacji, To, co ujawniło się z całą ostrością w
fragmentaryzacji i niebezpiecznej precyzyjnej, racjonalnej organizacji
subiektywizacji wiedzy socjologicznej. biurokratycznej machiny Zagłady, zostało
Reprezentanci i reprezentantki tych nurtów m.in. w pracach Michela Foucault
teoretycznych traktowani bywają jako (Foucault, Nadzorować i karać; Historia
niebezpieczni ideologowie, pragnący seksualności) zdemaskowane jako trwała
narzucić socjologii swoje lokalne punkty cecha projektu  obiektywnych nauk
widzenia i uczynić z nich punkt widzenia humanistycznych: ich wplątanie w
dominujący. Co jednak istotniejsze, społeczne (szerzej: kulturowe) procesy
reprezentanci socjologii modernistycznej przemocy. Socjologia jest dyscyplinÄ…
obawiają się, że tego rodzaju szczególnie na owo wplątanie podatną,
 partykularne teorie mogą doprowadzić ponieważ przedmiotem jej refleksji ma być
do uwikłania socjologii w konflikty zbiorowość, społeczeństwo pojmowane
społeczne, podczas gdy pragną oni nadal jako pewna ustrukturowana całość, zaś
uchodzić  zgodnie z  duchem podstawowym elementem paradygmatu
nowoczesnym  za  kapłanów nowoczesnego było skonstruowanie
obiektywnej prawdy , wznoszÄ…cych siÄ™ racjonalnego projektu Å‚adu normatywnego
 ładu organizującego właśnie życie ludziach przekonanie o swej
zbiorowe. Zatem socjologia miała być  obiektywności .
przede wszystkim swego rodzaju Mechanizm ten opisał znakomicie
 medycyną społeczną : nauką ścisłą, m.in. Anthony Giddens: nowoczesna
ukształtowaną na wzór nauk wiedza humanistyczna, oparta w
przyrodniczych, odkrywającą  podobnie mniejszym lub większym stopniu na
jak fizyka   prawa funkcjonowania wzorcach metodologicznych nauk
 organizmu społecznego i przyrodniczych, stanowiła podstawę
przedstawiającą w oparciu o tego rodzaju  systemów eksperckich , które
nieuwarunkowaną aktualnymi konfliktami zapośredniczając wszelkie doświadczenie
wiedzę sposoby rozwiązania wszelkich jednostki warunkowały jej sposób
problemów społecznych, a zatem w istocie postrzegania samej siebie i jej sposób
konstruującą mechanizmy kształtowania i postrzegania  świata , czyli przede
utrwalania ładu społecznego. A
ad ten wszystkim przestrzeni intersubiektywnej 
oparty był o zasadę hegemonii tych norm, społecznej. W Nadzorować i karać
które wyrażały interes dominujących grup i Foucault opisał te mechanizmy chyba
kategorii społecznych. Jak wskazał najcelniej: władza przednowoczesna
Foucault, wiedza humanistyczna budowała swoją potęgę poprzez strach,
konstruowana jako  obiektywna i wolna wzmagany spektakularnymi widowiskami
od mechanizmów jakiejkolwiek kaz
ni tych, którzy ośmielili się
manipulacji, okazuje się być trwałym, przekroczyć prawo ustanowione przez
istotnym, fundamentalnym elementem monarchÄ™. WÅ‚adza nowoczesna rzÄ…dzi
procesów kulturowych, które prowadzą do przez ujarzmienie: wytwarzanie w
ustanowienia porządku społecznego ludziach uległego  ja , tożsamości
sankcjonującego  władzę silnych . Ta jednostki powstałej w wyniku
wiedza/władza legitymizowała kulturową internalizacji norm społecznych w procesie
dominację białych, heteroseksualnych socjalizacji. Nowoczesność przyniosła
mężczyzn z klasy średniej, racjonalizację owego procesu
reprezentujących tzw.  kulturę zachodnią ,  wychowywania : powstały  systemy
czyli system norm i wartości związanych z eksperckie , z których każdy zajął się
ich interesem i utrwalających ich władzę. wyznaczonym fragmentem ludzkiej
Nie chodzi tu oczywiście o dominację egzystencji. Życie ludzkie i jego
mężczyzn posiadających wymienione codzienność zostały  rozparcelowane , do
cechy (których listę z pewnością można każdej zaś z owych  parcel przypisana
rozszerzać) jako konkretnych osób  w została wiedza, w ramach której orzekano
pewnym sensie owi heteroseksualni co w danym zakresie jest  zdrowe ,
mężczyz
ni są w równym stopniu ofiarami  normalne ,  pożądane , co zaś jest
systemu przemocy, jak inni: kobiety, osoby  szaleństwem ,  chorobą ,  zboczeniem
nie-heteroseksualne itp., choć prawdą jest czy  dewiacją . W ten sposób system
także to, że to oni byli głównymi wiedzy/władzy zarazem tworzył i utrwalał
beneficjantami owego systemu. Chodzi o taki porządek normatywny, który zgodny
dominację pewnych  punktów widzenia , był z interesami kulturowych
o hegemonię pewnych norm i wartości, o  hegemonów .  Naukowo i
przewagę  utrwaloną,  obiektywnie orzekano zatem, że np.
zinstytucjonalizowanÄ…,  z-normalizowanÄ… kobieta  z natury nie jest zdolna do
 pewnych  pozycji w systemie relacji dojrzałego uczestnictwa w życiu
intersubiektywnych. Chodzi także o to, że publicznym, nie posiadając odpowiednich
 obiektywna wiedza humanistyczna  cnót obywatelskich.  Naukowo i
sankcjonowała ową supremację tym lepiej,  obiektywnie orzekano, że
im bardziej udawało jej się ugruntować w homoseksualizm jest chorobą i
zboczeniem, spowodowanym mechanizmem uproszczeń. Opis
 pomieszaniem płci . To tylko przykłady, socjologiczny powstaje poprzez stopniową
Å‚atwo znalez
ć w z
ródłach historycznych separację tego, co przez badacza uznane
więcej, zresztą niewiele tu do dowodzenia: zostaje w  przedmiocie badanym za
wiele z tych wielce  naukowych nieistotne, niecharakterystyczne, nieważne.
przesądów pokutuje do dziś w przestrzeni W socjologii odwołującej się do metod
dyskursu publicznego. statystycznych, a zatem tej najbardziej
Jeśli jednak odkryliśmy owo znanej (socjologów najczęściej pyta się o
uwikłanie humanistyki, w tym także  procenty ) procedura polega zwykle na
socjologii, jeśli otrząsnęliśmy się z opisie tego, co statystycznie najczęstsze, a
naiwności wiary w wiedzę mówiąc ściślej, tego, co w
 nieuwarunkowaną , to powstaje pytanie: skonstruowanych przez socjologów
co dalej? W polskim kontekście jest to ankietach  ujawni się jako najczęstsze.
szczególnie trudne pytanie, tu bowiem Jednak nie tylko to. Zygmunt Bauman tak
dopiero rozpoczynamy przemiany, które komentuje ową  hipertrofię ankiety i
humanistyka amerykańska czy badań statystycznych:
zachodnioeuropejska majÄ… w ogromnym
stopniu za sobą. W Polsce wciąż Kiedy byłem studentem socjologii,
pozostajemy na etapie zastanawiania się, dowiadywałem się z podręczników,
czy feminizm jest naukowy, czy studia że wszystko, czym człowiek żyje, o
queer mogą być poważnym przedmiotem czym myśli i marzy, można i trzeba
wysiłku analitycznego, czy też mamy do mierzyć, i że to, czego się o
czynienia bÄ…dz
z publicystyką quasi  człowieku dowiemy, będzie tym
politycznÄ…, bÄ…dz
z niebezpieczną ideologią. głębsze i gruntowniejsze, im więcej
Co jednak ważniejsze, zakładając, że cyfr po przecinku wolno nam będzie
prędzej czy póz
niej tego typu  problemy postawić. Na wszystko były więc
przełamiemy i zgodzimy się, że studia miary i skale, a jeśli skali na coś
feministyczne czy studia queer to poważne nie było, to owego czegoś nie
nurty badań naukowych, powstanie uważano za warte naukowej
wówczas pytanie: jak uprawiać uwagi.(11)
humanistykę, w tym socjologię, by uniknąć
uwikłania w kulturowe procesy przemocy, Ten rodzaj socjologii chciałbym nazwać
ale zarazem ocalić z  nowoczesnej socjologią  pozytywistyczną , bowiem
refleksji wszystko to, co ważne, cenne, oddaje ona metodologiczne marzenia
dzięki czemu dziś możemy  ruszyć dalej ? twórcy socjologii, pozytywisty Augusta
Nie twierdzę, że wiedza  w tym Comte a (Szacki 251 - 263) o stworzeniu
humanistyczna - przyrasta i  kumuluje ścisłej nauki o społeczeństwie, które to
się , w związku z czym naszym marzenie ziściło się chyba najbardziej
obowiązkiem jest przyjąć dorobek właśnie w owej współczesnej sondażowo 
poprzedników i  rozwijać go  z wieloma statystycznej socjologii ilościowej.
głupstwami musimy się rozstać i do tego Problem zasadniczy tego rodzaju
jesteśmy dobrze przygotowani. Co jednak metodologii polega na tym, że jej
dalej? podstawowe narzędzie: kwestionariusz,
Aby odpowiedzieć na to pytanie, popularnie zwany  ankietą , jest
musimy przez chwilę rozważyć problemy konstruowany zwykle w oparciu o pewne
metodologiczne, przy czym chciałbym założenia, które socjolog posiada przed
pozostać w obrębie mojej własnej przystąpieniem do badań (w ramach tzw.
dyscypliny: socjologii. Sposób  założeń badawczych ), a zatem w
konstruowania wiedzy w nowoczesnej mniejszym lub większym stopniu badania
teorii socjologicznej związany był z tego typu potwierdzić mają zwykle
posiadaną już wiedzę badacza bądz
jego  Społeczeństwo polskie niechętnie odnosi
domniemania. Problem  prawdziwości się do prawnego usankcjonowania
wyników badań wyników sondażowych związków gejów i lesbijek. Wyraz
na
wiąże się z problemem  prawdy w większość uważa, że małżeństwo powinno
humanistyce, a zatem pytaniem o to, na ile być wyłącznie związkiem
 prawda ta jest odtworzeniem  stanu heteroseksualnym. (Wenzel). Zwracam
rzeczy , na ile zaś jest jego wytworzeniem. uwagę, że termin  prawne
Nie jestem w stanie w ramach krótkiego usankcjonowanie związków lesbijek i
rozważania zająć się wyczerpująco tym gejów oznacza umożliwienie osobom
problemem, chciałbym jedynie zwrócić homoseksualnym zawarcia wspólnoty
uwagę na fakt, że wnioski, jakie socjolożki majątkowej, ułatwiającej m.in.
i socjologowie wyciÄ…gajÄ… z badania dziedziczenie po sobie i korzystniejszy
ankietowego, są najczęściej sposób rozliczania podatków od osób
uproszczeniami, zresztą uproszczeniami na fizycznych. Zatem wniosek, jaki został
wielu  poziomach . wyciągnięty z podanych danych jest
Oto przykład: CBOS przeprowadził wnioskiem nieprawidłowym, bowiem w
w kwietniu 2001 roku badanie  Postawy badaniu tym większość respondentów
wobec małżeństw homoseksualnych . akceptuje takie właśnie udogodnienia dla
Ponieważ zwykle na początku związków homoseksualnych, problemem
przeprowadzania badania ankieter jest jedynie, istotnie, zastosowanie do tych
informuje respondenta o temacie badania, związków terminu  małżeństwo .
takie sformułowanie tytułu jest ważne i w Ponawiam zatem swą wątpliwość: czy
tym przypadku z góry przesądza o wyniku przytoczone tytułem przykładu badanie i
badania. Przebieg dyskusji na temat wnioski z owego badania wyprowadzone
legalizacji partnerstwa osób tej samej płci odtwarzają, czy też wytwarzają  prawdę o
w Polsce dowodzi, że w naszym kraju stosunku badanych do związków osób tej
dominują pozycje, z perspektywy których samej płci?
połączenie terminów  małżeństwo (jako Istnieje także metodologia
instytucji  uświęconej tradycją) i socjologiczna, która sięga do innego
 homoseksualizm (jako dewiacja, rodzaju uproszczeń, charakteryzuje ona
perwersja, zboczenie) jest samo w sobie badania społeczne, które chciałbym
obrazoburcze i budzi emocjonalny nazwać hermeneutycznymi. Otóż
sprzeciw. Nic zatem dziwnego, że na socjologiczni hermeneuci  wzorem
pytanie zadane w przywołanym badaniu: mistrza tzw. socjologii humanistycznej,
 czy Pana(i) zdaniem osoby tej samej płci Webera (Szacki 458 - 480)  starają się
pozostające że sobą w bliskich związkach konstruować  typ idealny badanego
powinny mieć prawo zawrzeć małżeństwo, zjawiska czy procesu społecznego, czyli
czy też nie? w odpowiedzi 53 % jego uproszczony model, następnie zaś
odpowiada  zdecydowanie nie , 16 % dokonują jego interpretacji, próbując
 raczej nie , a tylko 16 %  raczej tak i zrozumieć i wyjaśnić jego sens.
zaledwie 8 %  zdecydowanie tak . Jednak Metazałożenie stojące u podstaw tego typu
w odpowiedzi na zadane w tym samym badania mówi, że ów  typ idealny
badaniu pytanie, czy osoby homoseksualne badanego zjawiska ma tylko jeden
pozostające ze sobą w związku mogą  obiektywny sens i właśnie jego
posiadać  wspólny majątek ,  tak  rozumieniem ma się zajmować
odpowiedziało 58 % ( nie 31 %), zaś socjologia. Najbardziej
zgodę na to, by osoby takie mogły się charakterystycznym przykładem tego
wspólnie opodatkować wyraziło 45 % rodzaju  typów idealnych są modele
badanych (sprzeciw 44%). Jaka jest tożsamości: płciowej, seksualnej,
konkluzja socjologa? Czytamy: etnicznej, religijnej, każdej innej. Pojęcie
tożsamości jest jednym z kluczowych wielokrotnie tego typu opisom zarzucono,
pojęć socjologii z powodów, które to po pierwsze oczywista tendencyjność,
wskazałem wyżej: jest ona dyscypliną po drugie zaś stworzenie wrażenia, że tzw.
wprzęgniętą w ustanawianie ładu orientacja homoseksualna jednoznacznie
społecznego, a zatem ważnym determinuje wybór jednego z tych dwóch
przedmiotem jej refleksji jest treść stylów życia. Poza refleksją pozostawiono
socjalizacji, czyli  uspołeczniania to, co najważniejsze: problem
jednostki poprzez internalizację wzorców i heteronormatywności naszej kultury, który
norm kulturowych. Owe wzorce opisane są oznacza, że ów wzorzec, model
w socjologii w postaci modeli  tożsamości seksualnej zaprojektowany
tożsamościowych, jednak to, co ma być został z perspektywy normy
tylko opisem istniejących w heteroseksualnej, w związku z czym także
społeczeństwie sensów poszczególnych  sens homoseksualności jest  sensem
kategorii tożsamościowych, w bliższym możliwym jedynie jako  negatyw
oglądzie okazuje się opisem bardzo heteroseksualności. Heteroseksualny
szczególnym. Wez
my za przykład mężczyzna może określić swoją tożsamość
przedmiot analiz studiów queer: jedynie w odniesieniu do swej antytezy:
seksualność i  tożsamość seksualną , homoseksualnego, zniewieściałego bądz

opisywaną dwoma głównymi pojęciami: neurotycznego geja. Socjologia zatem,
 homoseksualizm i  heteroseksualizm przynajmniej w latach, z których pochodzą
(ponieważ przywołuję te pojęcia tylko wspomniane badania, dokonując rzekomo
tytułem przykładu, inne pozostawmy na  obiektywnego opisu  grup
boku). Jak wyglądał opis homoseksualnych , w rzeczywistości
homoseksualistów w socjologii wówczas, przyczyniała się do ustanowienia i
gdy badacze tej dyscypliny zajęli się tym utrwalenia normy heteroseksualnej poprzez
 przedmiotem badania? Pobieżny nawet kreację wizerunku homoseksualistów jako
przegląd dowolnej antologii tekstów środowiska zdegenerowanego i nie
socjologicznych z lat 50-tych i pierwszej zasługującego na poważne potraktowanie
połowy 60-tych poświęconej w debacie społecznej. Socjologiczne opisy
homoseksualistom (Nardi, Schneider;  tożsamości homoseksualnej ,
Plummer) dowiedzie, że w opisach tych prezentowane jako obiektywne i
badano niemal wyłącznie wielkomiejskie nieuwarunkowane relacje o rzeczywistości,
 środowiska gejów (rzadziej  lesbijek), okazują się zatem elementami kulturowej,
przy czym  obiektywnie i  naukowo heteronormatywnej przemocy i efektem
ustalono, że homoseksualiści dzielą się na społecznej homofobii.
dwie grupy: pierwsza to męskie prostytutki To tylko przykład szerszej
oraz bywalcy toalet publicznych i barów procedury: tożsamościowy  typ idealny
dla homoseksualistów. Homoseksualiści z jest pewnym uproszczeniem, świadomie
tej grupy charakteryzują się  jeśli wierzyć lub bezwiednie tendencyjnym, czyli w
owym  obiektywnym doniesieniom - jakiś sposób uwarunkowanym. Wyboru tej,
promiskuityzmem i  zniewieściałością a nie innej cechy jako  ważnej dla danego
(cechami zachowania i sposobem modelu tożsamości dokonuje się w oparciu
mówienia kulturowo przypisywanym o konkretne kryteria związane ze
kobietom). Druga grupa to wspomnianymi wyżej  przed-
 homoseksualiści z szafy : ukrywający się badawczymi założeniami. Owe
przed światem, neurotyczni, zamknięci w socjologiczne modele tożsamości,
sobie, naznaczeni traumatycznym konstruowane z perspektywy
przeżyciem  słowa obelgi (Eribon), dominującego normatywu kulturowego,
 subtelni mężczyz
ni, drżący z obawy, że były i są elementem ustanawiania  ładu
 się wyda . Co najistotniejsze i co na obszarze, którego dotyczą. Foucault w
Woli wiedzy scharakteryzował ten proces w trywialnie, ale pamiętajmy, że
odniesieniu do seksualności: to, co było seksuologowie byli ekspertami w wielu
 przyjemnościami ciała , stało się procesach sądowych, gdzie za  występki
elementem eksperckiej wiedzy, pełnej seksualne (np. homoseksualizm)
bardzo uczonych   izmów , zaś skazywano na więzienie lub leczenie
podstawową tezą owej wiedzy stało się psychiatryczne.
przeświadczenie, że  zdrowy jest jedynie Chciałbym postawić tezę
heteroseksualny seks prokreacyjny. Od następującą: socjologia tym bardziej
tego czasu nauka o seksualności zmieniła wikłała się w procesy kulturowej
się, ale lektura niektórych prac przemocy, im bardziej starała się
seksuologicznych świadczy, że nie tak konstruować domknięte, jednoznaczne,
znowu wiele (Lew  Starowicz, Lew  ścisłe definicje poszczególnych kategorii
Starowicz). Paradoks polega na tym, że tożsamościowych, im bardziej dążyła do
uzależniliśmy się od owej wiedzy, zaprezentowania eleganckiego,
poddaliśmy się panowaniu owych uporządkowanego obrazu świata
 systemów eksperckich , wierząc w ich społecznego, im gorliwiej starała się
 obiektywność . Jak pisze Foucault w  poskromić w swym opisie społeczną i
Woli wiedzy: kulturową różnorodność i  uporządkować
ją przy pomocy poręcznych klasyfikacji i
Każdy musi w istocie przejść przez typologizacji. Owo naukowe
seks, ustalony przez urządzenie  porządkowanie rzeczywistości było
seksualności urojony punkt, by wyrazem kulturowych procesów
zrozumieć samego siebie (seks jest przemocy, normalizacji i ujarzmienia,
zarazem elementem ukrytym, jak i które miały za cel ustanowienie trwałego,
zasadą wytwarzającą sens), stabilnego ładu społecznego. Domknięte,
zrealizować w pełni swą cielesność ścisłe definicje tożsamości płciowej czy
(seks jest jej rzeczywistą i seksualnej były elementami mechanizmów
zagrożoną częścią, symbolicznie ją władzy i normalizacji: wyznaczały obszar
konstytuującą), osiągnąć własną normy i nie-normy w swym zakresie. Im
tożsamość (do siły popędu seks dokładniej to czyniły, tym lepiej nadawały
przyłącza historię jednostki. (136). się do użycia w ramach procesów
ustanawiania ładu społecznego. Owe
Oznacza to, że by zrozumieć definicje były bowiem komponentem
 siebie i zbudować swą tożsamość, procesu socjalizacji: jednostki przyswajały
musimy zdefiniować swoją seksualność wzorce płciowe, seksualne i inne normy
odwołując się do kategorii seksualnych.  życia społecznego , w oparciu o nie
Dla każdej i każdego z nas oznacza to konstruując swoją tożsamość. Tak
poddanie  przyjemności ciała kontroli ujarzmione stawały się jednostkami
ekspertów i ograniczenie owych przewidywalnymi, a zatem bezpiecznymi,
przyjemności do tych ram, które eksperci co ważniejsze: podporządkowanymi
nam wyznaczają. Jeśli w nie tak znowu założonemu ładowi społecznemu. Tak oto
odległych czasach pisano, że masturbacja m.in. socjologia wypełniała swą misje
powoduje poważne zaburzenia wiedzy/władzy.
osobowości, to troskliwi rodzice Jedną z konsekwencji tego stanu
kontrolowali aktywność manualną swoich rzeczy jest fakt, że socjologia nowoczesna
pociech, a z czasem same pociechy zaczęły ze swym centralnym pojęciem tożsamości
myśleć, czy aby rzeczywiście nadmierne utrwaliła w nas przekonanie, że bezpieczna
samozaspokojenie nie spowoduje przestrzeń społeczna to przestrzeń
spustoszenia w ich organizmie lub  swojska , wolna od tego, co  obce ,
psychice. Może to, co napisałem, brzmi  inne ,  odmienne , to zatem przestrzeń
znormalizowana, zamieszkana przez filozofii). Sądzę, że teoria queer jest
jednostki w maksymalnym możliwym ważnym elementem owego przejścia.
stopniu zuniformizowane, realizujące takie Steven Seidman, amerykański socjolog
same lub przynajmniej podobne wzorce i zajmujÄ…cy siÄ™ studiami queer, stwierdza:
kategorie tożsamościowe. Boimy się
 inności , staramy się od niej Socjologiczne studia nad
odseparować, odgrodzić, budować  swój homoseksualnością nie powinny
świat zamieszkały tylko przez  naszych . być dłużej uprawiane jako badania
To dlatego Auschwitz jest symbolem pewnej mniejszości, lecz jako studia
zwycięstwa tego sposobu budowania nad wiedzą i praktykami
przestrzeni społecznej: obozy śmierci były społecznymi organizującymi
ostatecznym narzędziem oczyszczania społeczeństwo jako takie poprzez
przestrzeni  swojskości z tego, co uznano seksualizację ciał, pragnień,
za  obce i zbędne. To przede wszystkim z czynów, tożsamości, relacji
tego powodu sądzę, że punktem wyjścia społecznych, wiedzy kultury,
ponowoczesnej teorii społecznej musi być instytucji społecznych. Teoria queer
pogodzenie siÄ™ z różnicÄ…. SÄ…dzÄ™, że aspiruje do przeksztaÅ‚cenia «teorii
pierwszym obszarem rewizji teorii homoseksualności na ogólną
socjologicznej powinno być owo teorię społeczną. (Seidman, The
połączenie podobne = bezpieczne, czyli Refusal 237).
genealogiczna i dekonstrukcyjna analiza
m.in. takich pojęć, jak  swojskość i Teoria queer jest przyczynkiem do
 obcość . Różnica, różnorodność, ponowoczesnej teorii społecznej przede
zróżnicowanie zbiorowości, różnorodność wszystkim dlatego, że stanowi przykład
stylów życia nie musi być i nie jest teorii genealogicznej, lokalnej i
zagrożeniem, przeciwnie - stanowi szansę polilogicznej zarazem, a zatem teorii, która
na urzeczywistnienie indywidualnych po pierwsze krytycznie bada pojęcia,
fantazmatów, szansę na realizację którymi się posługuje, starając się odkryć i
różnorodności ludzkich marzeń i opartych zdemaskować mechanizmy przemocy,
na tych marzeniach i pragnieniach stylów które mogą się za nimi kryć, po drugie nie
życia. Jedyną  prawdą , jaką możemy zmierza do odkrycia żadnego
orzec o  świecie ludzi to ta, że jesteśmy uniwersalnego sensu analizowanych
różni i sądzę, że zadaniem, jakie przed kategorii, lecz przedstawia swe konstatacje
nami stoi, to zadanie docenienia owej jako świadomie lokalne mając nadzieję, że
różnorodności zarówno w badaniach  po trzecie  wraz z innymi lokalnymi
społecznych, jak i w projektach punktami widzenia utworzy pewien
kształtowania przestrzeni społecznej. wzajem się warunkujący wielogłos,
Z perspektywy metodologii zwielokrotniony dialog, czyli polilog
socjologicznej oznacza to przejście od (Kristeva). I to ów polilog jest ostatecznie
opisywania przede wszystkim  tego, co tym, czego możemy oczekiwać po
podobne w ramach uproszczonych ponowoczesnej teorii społecznej:  opisu
 modeli statystycznych czy  typów przestrzeni społecznej  wrażliwego na
idealnych do opisywania przede różnicę i odmienność.
wszystkim różnorodności społecznej i W pewnym uproszczeniu możemy
kulturowej. Szansą zatem jest przejście od powiedzieć, że to, co nazywam tu
nowoczesnej socjologii tożsamości do  przestrzenią społeczną , to przestrzeń
ponowoczesnej społecznej teorii różnicy, relacji intersubiektywnych, relacji
nawiązującej do filozofii różnicy, przede pomiędzy jednostkami zajmującymi różne
wszystkim myśli Jacquesa Derridy  pozycje w przestrzeni owej
(Derrida, O gramatologii, Marginesy intersubiektywności. Owe  pozycje to
sposoby myślenia i działania, oparte na niepowtarzalne, oryginalne, zdobywając
zbiorowych lub/i indywidualnych siÄ™ zarazem na postawÄ™ oporu wobec
fantazmatach (Janion). Relacje pomiędzy mechanizmów kulturowej przemocy,
tak rozumianymi pozycjami to przede normalizacji i ujarzmienia. Chodzi zatem
wszystkim relacje przemocy, przy pomocy nie o jakąś jedną, konkretną inność
których jedne  pozycje zyskują przewagę skonstruowaną wobec czegoś, czego jest
nad innymi. Refleksja humanistyczna zaprzeczeniem. Nie chodzi o inność
została wplątana w ową przemoc, homoseksualizmu względem
dostarczając jej naukowej,  obiektywnej heteroseksualizmu, o inność kobiecości
legitymizacji poprzez waloryzację jednych względem męskości itp. Chodzi o inność,
 pozycji i dewaloryzacji innych. W która nie posiada żadnego stałego sensu,
konsekwencji sposób, w jaki uprawialiśmy jest bowiem innością, której znaczenie jest
m.in. nauki społeczne utrwalał zróżNICowane, jeśli mogę odwołać się do
niesprawiedliwość polegającą na pojęcia ze słowika Derridy (Derrida
wykluczeniu i marginalizacji pewnych Marginesy filozofii 29 - 56, Banasiak). Jest
kategorii ludzi, a zatem przyczyniał się do to zatem inność, która nie znaczy w żaden
ich cierpienia, czyniąc badaczy jeden stabilny sposób, lecz której
społecznych współodpowiedzialnymi za znaczenie jest znaczeniem otwartym,
wiele aktów przemocy i nienawiści, wciąż dookreślanym i nigdy nie
zarówno incydentalnych, jak i wpisanych określonym ostatecznie. Oto, co oznacza
w system społecznej regulacji tytułowe zdanie  wszyscy jesteśmy
normatywnej. odmieńcami : jest to opis zadania, jakie
Stoimy obecnie, jak mniemam, w stawiamy przed sobą, zarówno
obliczu zmiany społecznej polegającej na indywidualnego, jednostkowego,
uznaniu, że przestrzeń społeczna, o ile ma etycznego zadania czynienia swego życia
być przestrzenią sprawiedliwą, stawać się niepowtarzalnym dziełem sztuki, jak i
musi sferą, w obrębie której inność nie jest naszego wspólnego zadania takiego
uznawana za niebezpieczne dla stabilności konstruowania przestrzeni społecznej, by
 systemu społecznego zło, lecz stanowi umożliwić każdej i każdemu z nas
uniwersalny sposób uczestnictwa w ekspresję własnej niepowtarzalności.
kulturze, wiążący się z możliwością Podejmujemy zatem być może utopijną
ekspresji indywidualnej niepowtarzalności. próbę przekształcenia sieci społecznych
Inność w tej perspektywie to po prostu interakcji tak, by przemoc zastąpić
sposób, w jaki różnimy się od siebie komunikacją i porozumieniem oraz
nawzajem. Nie chodzi zatem o inność wypracować takie procedury ochrony
zdefiniowaną, określoną,  zrozumianą podstawowego bezpieczeństwa i wolności
czy  wyliczoną , w jakikolwiek sposób każdej i każdego z nas, które nie staną się
domkniętą, lecz o inność jako proces zarazem procedurami utrwalania
konstruowania, dekonstruowania i społecznej i kulturowej przewagi jednej z
rekonstruowania jednostkowej koncepcji  pozycji czyli jednego sposobu myślenia.
siebie i indywidualnego sposobu myślenia Naturalnie zdaję sobie sprawę, że
kultury, proces eksperymentowania na tak scharakteryzowana zmiana społeczna
sobie, na swym ciele, odkrywania nowych jest wciąż jeszcze o wiele bardziej
możliwości w relacjach z Drugim. Chodzi postulatem, niż faktem. Zdaję sobie sprawę
zatem o tego rodzaju przedsięwzięcia, z tego, że mechanizmy normatywnej
które Michel Foucault nazywa  estetyką przemocy są wciąż jeszcze niesłychanie
egzystencji , Maria Janion zaś  artyzmem skuteczne: ich skuteczność identyfikujemy
życia . Inność to cecha każdej i każdego z w sobie o tyle, o ile czujemy się
nas o tyle, o ile staramy się uczynić z zobowiązani do budowania naszej
własnego życia dzieło sztuki, jedyne, tożsamości zgodnie z obowiązującymi
kategoriami, o ile odczuwamy dyskomfort, niepowstrzymanej dyspersji. Teoria queer
gdy jesteśmy nie dość  męscy czy dostarcza tak pojmowanej teorii społecznej
 kobiecy , o ile martwią nas nasze podstawy analizy kategorii płciowych i
pragnienia wymykajÄ…ce siÄ™ kulturowym seksualnych. Z jednej strony bowiem,
normom, o ile staramy się stylizować nasze odwołując się m.in. do analiz Foucaulta,
ciała, kontrolować nasze pragnienia, ujawnia fakt uwikłania owych kategorii w
kształtować nasze style życia zgodnie z ujarzmiające praktyki władzy i
obowiązującymi standardami. Niemniej podporządkowanie dyskursu płciowego
jednak sądzę, że nawet w obecnej sytuacji fallogocentryzmowi, dyskursu seksualnego
procesy te nie są nigdy całkowicie zaś heteronormatywności, z drugiej strony
skuteczne, zawsze pojawia się pewna wskazuje, że jedynym bezpiecznym
przestrzeń nienormatywności. Żaden i sposobem posługiwania się takimi
żadna z nas nie jest w pełni pojęciami jak  męskość ,  kobiecość
podporządkowany/a normom społecznym,  homoseksualność ,  heteroseksualność i
w każdej i każdym z nas przejawia się coś, innymi jest pozostawienie owych pojęć w
co jest od owej wymuszonej normy stanie niedookreśloności, niestabilności,
odejściem, co jest przeciwstawieniem się otwartości, niedomknięcia. Wówczas
owej normie. Staramy się wykorzystać bowiem pozostawiamy niezbędną
szczeliny czy pęknięcia normatywnego przestrzeń wolności, którą każdy i każda z
pancerza, by znalez
ć sposób na realizację nas może wypełnić swoją własną,
naszych pragnień i w tym sensie  wszyscy indywidualną, zmieniającą się w
jesteśmy odmieńcami . Problem polega na zależności od naszych aktualnych potrzeb i
tym, byśmy zechcieli dostrzec w owej pragnień, treścią. W teorii społecznej,
uniwersalnej odmienności wartość, czyniąc którą staram się uprawiać, seksualna czy
z szacunku wobec niej fundamentalny płciowa odmienność, inność nie jest
element sprawiedliwej przestrzeni wyrazem odstępstwa od ustanowionej,
społecznej  o ile takowa w ogóle jest opisanej, podtrzymywanej normy, lecz jest
możliwa. wyrazem sposobu, w jaki każdy i każda z
Za tak opisaną zamianą społeczną nas realizuje swoje pragnienia, marzenia i
podążać powinna zmiana sposobu fantazmaty. Sądzę, że społeczna teoria
uprawiania socjologii. Dlatego zdanie różnicy, odwołująca się m.in. do teorii
 wszyscy jesteśmy odmieńcami można queer, jest kierunkiem, w jakim podążać
uznać także za zdanie  klucz nowej teorii powinna ponowoczesna socjologia po to,
społecznej, jedyne generalizujące, by uwolnić się od balastu procedur
opatrzone wielkim kwantyfikatorem, sankcjonujących i utrwalających społeczne
zdanie tej teorii. Teoria społeczna ma nierówności, wykluczenia i marginalizacje.
zatem przed sobą dwa ważne zadania do
zrealizowania: z jednej strony jej Bibliografia
powinnością jest demaskowanie tych Banasiak, Bogdan, Filozofia  końca
wszystkich procesów normalizacyjnych, filozofii . Dekonstrukcja
które zmierzają do narzucenia, Jacquesa Derridy, Warszawa:
implantowania wzorców życia, myślenia i Spacja 1995.
pragnienia, z drugiej zaś musi stać się ona Bauman, Zygmunt, Ciało i przemoc w
przestrzenią symbolicznej, obliczu ponowoczesności, seria
komunikacyjnej, polilogicznej Wykłady Kopernikańskie w
reprezentacji uniwersalnej i jednocześnie Humanistyce, Toruń:
zróżNICowanej inności. Musi zdać sprawę Wydawnictwo UMK. 1995.
sobie i innym z tego, że kultura nie znaczy Derrida, Jacques, Marginesy filozofii, tłum.
w jeden sposób, że sens wszelkich A. Dziadek, J. Migasiński, P.
kategorii tożsamościowych podlega
Pieniążek, Warszawa: York: Routledge 2002, s. 220 -
Wydawnictwo KR, 2002. 241.
Derrida, Jacques, O gramatologii, tłum. B. Seidman, Steven, ed, Queer
Banasiak, Warszawa: Theory/Sociology, New York: Blackwell,
Wydawnictwo KR, 1999. 1996.
Eribon, Didier, Réflexions sur la question Seidman, Steven., Difference Troubles:
gay, Paris: Fayard, 1999. Queering Social Theory and Sexual
Foucault, Michel, Nadzorować i karać. Politics, Cambridge: Cambridge
Narodziny więzienia, tłum. B. University Press, 1997.
Banasiak, Warszawa: Aletheia, Szacki, Jerzy, Historia myśli
1998. socjologicznej. Wydanie nowe,
Foucault, Michel, Wola wiedzy, w: Michel Warszawa: Wydawnictwo
Foucault, Historia seksualności, Naukowe PWN, 2002.
tłum. B. Banasiak, K. Wenzel, Michał, opr., komunikat z badania
Matuszewski, Warszawa: Postawy wobec małżeństw
Czytelnik 20022. homoseksualistów, CBOS, 6-9
Giddens A., Nowoczesność i tożsamość. kwietnia 2001, próba losowa 1036
 Ja i społeczeństwo w epoce osób. 6 maja 2002 r.
póz
nej nowoczesności, tłum. A. Szulżycka, Warszawa: Państwowe 2001.HTM>
Wydawnictwo Naukowe 2001.
Janion, Maria,  Projekt krytyki
fantazmatycznej , w: Maria
Janion, Prace wybrane, t. 3, ZÅ‚o i
fantazmaty, seria Klasycy
Współczesnej Polskiej Myśli
Humanistycznej, Kraków:
Universitas, 2001
Kristeva, Julia., Polylogue, Paris: Seuil,
1977.
Lew-Starowicz, Zbigniew, Michał Lew-
Starowicz, Homoseksualizm,
Warszawa: Wydawnictwa
Lekarskie PZWL, 1999.
Nardi Peter H. and Betty E. Schneider, eds,
Social Perspectives in Lesbian
and Gay Studies. A Reader,
London - New York: Routledge,
1998.
Plummer, Kenneth, ed, Sexualities.
Critical Concepts in Sociology, v. I
- IV,. K., London - New York:
Routledge 2002.
Seidman, Steven,  The refusal of sexual
difference. Queering sociology ,
w: Kenneth Plummer, ed,
Sexualities. Critical Concepts in
Sociology, v. IV: Sexualities and
Their Futures,. K., London - New