Implantoprotetyka
2011, tom XII, nr 1-2 (42-43)
ANNA SZYSZKOWSKA, ROZAN HAMWI, PIOTR KOLIC
SKI
Zabiegi fizjoterapeutyczne stosowane w leczeniu
stomatologicznym
Physiotherapy procedures used in dental therapy
STRESZCZENIE lub usuwania bólów, a także niszczenia tkanek patologicznych.
Drogą badań doświadczalnych i klinicznych uzyskano metody
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie najczęściej stosowania różnych odmian energii fizykalnej w lecznictwie dla
wykorzystywanych i skutecznych metod leczenia fizyko- wytwarzania pewnych procesów fizjologicznych w ustroju.
terapeutycznego w zakresie chirurgii stomatologicznej. W Polsce fizykoterapia i balneoklimatologia spełniają ważną
Szczegółowo omówiono zastosowanie takich metod, jak: rolę w systemie ochrony zdrowia. Ustanowienie specjalizacji
termoterapia, laseroterapia, elektroterapia, ultradz
więki, lekarskiej w zakresie medycyny fizykalnej i balneoklimatologii,
ćwiczenia mięśniowe oraz terapia manualna. a także tworzenie szkół kształcących techników fizjoterapii za-
pewniających dopływ średnich kadr medycznych przyczynia się
SUMMARY do rozwoju i stałego postępu w tej dziedzinie medycyny [1, 2].
The study describes the most popular and effective physi- TERMOTERAPIA
cal therapy methods in oral surgery procedures. The study
describes in detail the usage of the following procedures: Termoterapia opiera się na leczniczym działaniu wysokich
thermotherapy, laser therapy, electrotherapy, ultrasound i niskich temperatur. Miejscowe stosowanie ciepła powo-
therapy, muscular excercises and manual therapy. duje przekrwienie tkanek, działanie przeciwbólowe, przede
wszystkim w dolegliwościach spowodowanych wzmożonym
napięciem mięśni np. przy szczękościsku przez poprawę ela-
SA
OWA KLUCZOWE KEY WORDS
styczności włókien kolagenowych części tkanki łącznej, wzrost
termoterapia, thermotherapy,
lepkości mazi stawowej, co sprzyja polepszeniu ruchomo-
elektroterapia, electrotherapy,
laseroterapia, laser therapy, ści stawów. Działanie tej metody leczniczej związane jest ze
ultradz
więki, ultrasound therapy,
wzrostem fagocytozy oraz przyspieszeniem regeneracji tka-
ćwiczenia mięśniowe, muscular excercises,
nek [3]. Ciepło zarówno wilgotne, jak i suche można stosować
terapia manualna manual therapy
w postaci okładów na okolicę stawu skroniowo-żuchwowego,
2-3 razy dziennie przez 10-15 minut [4].
Zakład Chirurgii Stomatologicznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie
CIEPA
OLECZNICTWO
W leczeniu przyzębia znalazły zastosowanie okłady parafino-
we i borowinowe. Parafinę w stanie ciekłym nakłada się pę-
dzelkiem lub strzykawką na dziąsła i do kieszonek. Oprócz cie-
Medycyna fizykalna zajmuje się zastosowaniem metod fizycz- pła związanego z temperaturą okładu parafinowego (42-48�C)
nych w celach leczniczych, zapobiegawczych i diagnostycznych. działanie lecznicze związane jest z jego składem chemicznym
Pozostaje ona w ścisłej łączności z teoretycznymi i klinicznymi (węglowodory nasycone i nienasycone), a także mechanicz-
dyscyplinami medycyny oraz wieloma dziedzinami fizyki, tech- nym, ponieważ podczas ochładzania odrywa oklejone parafiną
niki i nauk przyrodniczych [1]. obumarłe komórki, bakterie i wysięk ropny. Należy wykony-
Fizykoterapia była znana i stosowana od czasów starożytnych wać serie 10-15 zabiegów co drugi dzień [3].
(Hipokrates, Galen) w formie kąpieli słonecznych, masaży W terapii borowinowej zwanej peloterapią wykorzystuje się
i okładów. Współczesna fizykoterapia rozwinęła się w XIX w. pastę z borowinową, która zawiera m.in.: woski, żywice, kwasy
dzięki zdobyczom fizyki, chemii, fizjologii, biochemii oraz do- humusowe, garbniki. Działanie lecznicze borowiny w choro-
skonaleniu aparatury elektrodynamicznej. Obecnie fizjotera- bach przyzębia polega na zmniejszeniu intensywności stanu
pia jest osobnym działem medycyny i obejmuje: kinezyterapię, zapalnego dziąseł, redukcji krwawienia, obrzęku i zmniejsze-
fizykoterapię i masaż [1, 2]. Czynniki fizykalne mogą wywierać niu bólu. Ciepłe okłady stosowane są na dziąsła przez 10-15
wpływ na tkanki, układy i cały ustrój, i w ten sposób przyczy- min co drugi dzień. W aptekach dostępny jest preparat Pelogel
niać się do poprawy krążenia, zwiększać odporność ustroju, (w formie żelu) zawierający w swoim składzie borowinę. Po-
obniżać lub zwiększać pobudliwość nerwów czy ograniczać leca się go wcierać 2-3 razy dziennie w dziąsła objęte sta-
wzrost bakterii. Stwarzają więc możliwość przyśpieszenia wy- nem zapalnym [3]. W przypadku chorego przyzębia nie należy
leczenia zmienionych patologicznie narządów lub układów stosować okładów z parafiny i borowiny w stanie ostrym lub
i przywrócenia im stanu fizjologicznej sprawności, zmniejszania podostrym zapalenia.
50
Implantoprotetyka
2011, tom XII, nr 1-2 (42-43)
W medycynie fizykalnej prowadzone są również zabiegi, 120 s [15]. Zaletą tej metody jest możność uzyskania remisji
w których wykorzystywane jest promieniowanie podczerwo- bólowych pod warunkiem systematyczności wykonywanych
ne, widzialne oraz nadfioletowe. W zabiegach leczniczych, wy- zabiegów. Przy pojawianiu się bólu o niewielkim natężeniu,
korzystujących suche ciepło stosuje się lampę sollux, działająca remisję można przedłużyć stosując karbamazepinę w niewiel-
na głębokość 1 cm. Promienie z lampy powodują miejscowe kich dawkach (200-400 mg), ponieważ wrażliwość na ten lek
rozszerzenie naczyń włosowatych skóry i przyspieszają prze- powraca po stosowanych krioblokadach.
mianę materii [2, 5, 6, 7]. Lampy sollux wyposażone są w filtry Kriochirurgia jest zabiegiem bezkrwawego usuwana zmienio-
koloru czerwonego i niebieskiego. Filtr czerwony stosuje się nych chorobowo tkanek [10, 16, 17].W chirurgii szczękowej
w naświetlaniu stanów zapalnych tkanek miękkich, zaś niebie- wprowadzono głównie technikę kriodestrukcji. Metoda ta daje
ski ma działanie przeciwbólowe i znajduje zastosowanie w szerokie możliwości skutecznego leczenia w przypadkach róż-
leczeniu nerwobólów. Zabieg naświetlania lampą sollux sto- norodnych zmian chorobowych w obrębie jamy ustnej i skóry
suje się przez 15 minut, na określone miejsce z odległości ok. twarzy. W zakresie błony śluzowej jamy ustnej i skóry twarzy
20 cm, w serii 8-10 codziennych zabiegów. Ponieważ promie- stosowane są różne techniki leczenia zimnem: zamrażanie po-
niowanie lampy powoduje przekrwienie wyłącznie powierz- wierzchniowe, zamrażanie okrężne, zamrażanie głębokie oraz
chownych tkanek, nie stosuje się go w przypadku warstw zamrażanie metodą pól nakładanych [10].
mięśniowych głębiej położonych (m. skrzydłowy boczny, m. Zabiegi z zakresu kriochirurgii Bojek podzielił, w zależności
skrzydłowy przyśrodkowy) ze względu na brak skuteczności od efektu zabiegu, na radykalne i odwracalne. Efekt radykal-
terapeutycznej [5, 8]. ny uzyskuje się, gdy zamrożona przez organizm tkanka ule-
gnie demarkacji, a w jej miejsce powstaje nowa tkanka. Efekt
ZASTOSOWANIE ZIMNA odwracalny dotyczy niektórych tkanek, np. kości, nerwów.
W krioanalagezji zamrożony nerw zostaje wyłączony ( 4�C
Leczenie zimnem zaleca się w przypadku ostrych stanów za- znosi uczucie bólu), a następnie regeneruje się w czasie od
palnych, ropni przyzębia oraz bezpośrednio po zabiegu chi- kilku tygodni do sześciu miesięcy. W sytuacji kiedy nowotwór
rurgicznym dla zniesienia obrzęku i bólu. Zimne okłady są nacieka tkanki miękkie lub twarde po poddaniu zabiegowi
zalecane również, gdy zaburzeniom czynnościowym stawu kriochirurgii (od 20�C do  196�C) tkanki objęte zmianą (wraz
skroniowo-żuchwowego towarzyszy miejscowy stan zapalny. z kością) zostaną zdemarkowane, a zdrowa kość uwapni się
Woreczki z lodem można stosować do 8 razy dziennie [4]. i uzyska unaczynienie w ciągu kilku miesięcy [11, 18, 19, 20, 21].
Przed przyłożeniem okładu z lodu skórę twarzy najlepiej W zabiegach z zakresu chirurgii stomatologicznej stosuje się
posmarować kremem, by nie ryzykować jej przemrożeniem, z reguły metodę kontaktową, wykorzystując krioaplikatory
a zimne okłady można kontynuować nawet 2-3 godziny [3]. zamknięte. Dzięki możliwości doboru aplikatora o odpo-
wiednim kształcie można precyzyjnie zamrażać patologicznie
KRIOTERAPIA zmienione tkanki, działając bezpośrednio na określony ob-
szar. Ma to istotne znaczenie dla zabiegów w jamie ustnej ze
Krioterapia (kriostymulacja) jest metodą leczniczego stoso- względu na możliwość przedostania się czynnika chłodzącego
wania zimna. Różni się ona w sensie fizycznym, fizjologicznym do gardła lub dróg oddechowych, co skutkuje obrzękiem lub
i klinicznym od innych zabiegów fizykoterapeutycznych wy- uszkodzeniem tych organów. Stosując technikę kontaktową,
korzystujących zimno do schłodzenia części lub całego ciała należy przestrzegać, aby przed rozpoczęciem cyklu zamraża-
[9]. Badania eksperymentalne wykazały, że stosując stałą mak- nia aplikator był przyłożony precyzyjnie do operowanej tkanki.
symalnie niską temperaturę i odpowiednio długi czas krio- Rozpoczęcie oziębiania przed kontaktem z tkanką końcówki
aplikacji wytwarza się w tkankach strefa zamrożenia, która mrożącej powoduje bowiem powstanie na powierzchni krio-
przybiera kształt półkuli, a wielkość obszaru zamrożonego jest aplikatora warstwy lodu, która ogranicza efekt terapeutyczny
proporcjonalna do średnicy zastosowanego aplikatora [10]. [11].
Ciekły azot pozwala na schłodzenie końcówki krioaplikatora Kriochirurgia znalazła zastosowanie w różnych stanach cho-
do temperatury ok.  190�C, a dwutlenek węgla i podtlenek robowych z zakresu chirurgii stomatologicznej. Dobre efekty
azotu do temperatury ok.  70�C [11]. Mechanizm działania terapeutyczne osiąga się w leczeniu: aft prostych i nawracają-
krioaplikacji na żywe tkanki związany jest z kompresją komó- cych, torbieli zastoinowych, leukoplakii, brodawczaków, liszaja
rek, spowodowaną tworzeniem się wewnątrzkomórkowych czerwonego płaskiego, półpaśca, zapalenia opryszczkowego
kryształów lodu, które doprowadzają do niszczenia komó- wargi i błony śluzowej, a także w stanach nadmiernego rogo-
rek przez dyfuzję płynów wewnątrzkomórkowych, toksyczne wacenia czerwieni wargowej i skóry. Zabiegi kriochirurgiczne
stężenie elektrolitów wewnątrz komórki, różnicę ciśnienia wykorzystuje się w leczeniu szkliwiaków, tłuszczaków, włóknia-
osmotycznego, dehydratację i denaturację białek [12, 13, 14]. ków, nadziąślaków, naczyniaków krwionośnych i limfatycznych,
W celach leczniczych opracowano wiele technik krioaplikacji, a także jako leczenie paliatywne w nowotworach nieopera-
które znalazły zastosowanie w różnych specjalnościach me- cyjnych. Korzystne wyniki po krioaplikacji osiąga się w niwe-
dycznych. lowaniu blizn przerostowych i bliznowców oraz trudno goją-
Krioadhezja jest zabiegiem leczniczym temperaturą  30�C, cych się ran. Aplikowanie zimna okazało się skuteczne również
który znalazł zastosowanie w nerwobólach m.in. do krioblo- w znoszeniu bólu neuralgicznego nerwu trójdzielnego [11].
kad. Zabieg ten przeprowadza się w znieczuleniu miejscowym Przeciwbólowe działanie krioterapii spowodowane jest ob-
lignokainą ze środkiem naczyniozwężajacym, a po ustąpieniu niżeniem szybkości przewodnictwa we włóknach nerwowych
dolegliwości bólowych, odsłania się nerw czuciowy, który jest związane z hamowaniem przewodnictwa nocyceptorów znaj-
objęty procesem bólowym. Każdorazowo stosuje się 3-krotny dujących się w skórze i zmniejszeniem uwalniania mediatorów
cykl zamrożenia trwający 60-100 s oraz rozmrożenia około bólu. Zimno działa również hamująco na procesy zapalne, na
51
I o o
Implantoprotetyka
2011, tom XII, nr 1-2 (42-43)
drodze obniżenia poziomu przemiany materii w komórkach mulacji prądem elektrycznym [26]. Elektrody do zabiegu przy-
objętych procesem zapalnym oraz zmniejszenia intensywności kłada się w okolicy ssż, wzdłuż przebiegu nerwów lub w bole-
reakcji enzymatycznych, a tym samym spadku poziomu me- snych punktach. Zazwyczaj w przypadkach ostrego bólu w celu
diatorów zapalenia i miejscowego ukrwienia tkanek objętych uzyskania szybkiej ulgi stosuje się TENS o dużej częstotliwości
procesem zapalnym [2, 5, 7, 8]. Miejscowe zastosowanie niskiej (80-120 Hz). Stymulacja prądem o mniejszej częstotliwości
temperatury hamuje powstanie obrzęków i zmniejsza skłon- (1-20 Hz) daje lepsze rezultaty w przypadku bólu przewle-
ność do krwawienia. Krioterapia zmienia także napięcie mię- kłego. Natężenie prądu powinno być tak dostosowane, żeby
śni przez zmniejszenie aktywności wrzecionek mięśniowych, pacjent odczuwał wyraz
ne mrowienie [4, 27]. Elektrostymu-
aktywność motoneuronów gamma, a także dzięki analgetycz- lacja mimicznych mięśni twarzy porażonej strony zapobiega
nemu działaniu zabiegu [2, 5, 7, 8]. Na podstawie badań Laskus- zanikom mięśni w okresie odnerwienia [25].
-Perendyk i wsp. dowiedziono, iż kriochirurgia umożliwia wy-
wołanie miejscowej martwicy o zamierzonym i określonym LASEROTERAPIA
obszarze, bezkrwawe oddzielenie tkanki zmienionej choro-
bowo, a obok trwałego wyleczenia zapewnia także korzyst- W leczeniu zaburzeń czynnościowych narządu żucia wykorzy-
ny efekt estetyczny w postaci gładkiej blizny [12]. Stosowanie stuje się leczenie światłem lasera, będącego wzmocnieniem fal
kriochirurgii jest przeciwwskazane u pacjentów z osobniczą świetlnych, poprzez wymuszoną emisję promieniowania. Świa-
wrażliwością na zimno, krioglobulinemią, agammaglobulinemią, tło laserowe charakteryzuje: monochromatyczność, spójność
dysfibrynogenemią, chorobą Reynauda, kolagenozą oraz u pa- i równoległość. Pod wpływem promieniowania laserowego
cjentów leczonych immunosupresją [11, 22]. następuje poprawa krążenia, regeneracja naczyń krwiono-
W porównaniu z tradycyjnymi zabiegami chirurgicznymi, po- śnych, wzrost komórek nerwowych, fibroblastów i włókien
ciągającymi za sobą rozległy ubytek tkanek, krwawienie z pola kolagenowych, usprawnienie dysocjacji hemoglobiny, zmianom
operacyjnego i pozostawieniem rozległej blizny, krioterapia ulega wydzielanie substancji biologicznych, uczestniczących
jest godną uwagi alternatywą leczenia wybranych chorób bło- w przekazywaniu pobudzenia w strukturach układu nerwowe-
ny śluzowej [12]. go [2, 4, 5, 28, 29].
Lasery biostymulacyjne to urządzenia o małej mocy, które
ELEKTROTERAPIA wywołują skutki biochemiczne (stymulują wydzielanie hista-
miny, serotoniny), bioelektryczne (normalizują potencjał błony
Jonoforeza jest zabiegiem elektroterapeutycznym stosowa- komórkowej) i bioenergetyczne (regulują procesy w komór-
nym w terapii stomatologicznej, której działanie polega na kach). Promieniowanie niskiej mocy działa przeciwzapalnie
wprowadzeniu jonów leków, ulegających dysocjacji elektroli- i biostymulacyjnie. Lasery mają zdolność pobudzania organi-
tycznej w wodzie, przez nieuszkodzoną skórę za pomocą prą- zmu do produkcji endorfin, substancji opiatowych, co skutkuje
du stałego (galwanicznego) [5]. Elektroda czynna, w zależności obniżeniem poziomu aktywności nerwów obwodowych [3].
od ładunku leku, połączona jest z ujemnym lub dodatnim bie- Naświetlanie laserem po zabiegach kiretażu pomaga w znie-
gunem aparatu. Elektroda bierna trzymana jest przez pacjenta sieniu nadwrażliwości zębiny oraz działa przeciwobrzękowo,
w dłoni. Natężenie prądu nie przekracza 4 mA, a jeden zabieg przeciwbólowo i przeciwzapalnie. Laser może znalez
ć zasto-
trwa 8-10 minut.W przypadku chorego przyzębia substancją sowanie również w przypadku utrudnionego wyrzynania zęba
czynną może być biostymina lub kit pszczeli. Jonoforezę kie- mądrości i zespołach endo-perio [3]. Ponadto naświetlanie la-
szonek patologicznych wykonuje się często w przypadku rop- serem małej mocy jest skuteczną metodą wywołania znieczu-
nia przyzębnego. Igłę Millera z nawiniętą watą nasącza się 5% lenia podczas zabiegów stomatologicznych i chirurgicznych
chlorkiem lub siarczanem cynkowym z 20% jodem w jodku w obrębie jamy ustnej [29].
potasu i wprowadza do kieszonki na 5-6 minut co drugi dzień. W przypadku schorzeń w obrębie ssż zabiegi laseroterapii
Zabieg powtarza się kilkakrotnie [3]. Jonoforezę można stoso- przeprowadza się w kilku punktach dookoła stawu. Dodat-
wać także w stanach pourazowych (stłuczenia, zwichnięcia, bli- kowo można przeprowadzić naświetlanie punktowe mięśni
znowacenie, zrosty), stanach przeciążeniowych, przewlekłych w bolesnych miejscach (przyczep mięśnia żwacza, skrzydłowe-
procesach zapalnych i zwyrodnieniowo-zapalnych, w ostrych go bocznego i przyśrodkowego).Czas zabiegu uzależniony jest
lub przewlekłych stanach bólowych (neuralgie), szczękościsku, od rodzaju schorzenia. Stany ostre wymagają krótszego czasu
nadwrażliwości bólowej zębów i bólach pooperacyjnych. naświetlania i codziennych zabiegów. W stanach przewlekłych
Leki przeciwbólowe stosowane w jonoforezie to m.in.: Di- stosuje się dłuższy czas naświetlania, a zabiegi wykonywane są
klofenak, Ibuprofen [5, 23]. Zaletą tego zabiegu jest ominięcie co 2-3 dni (2,4,29,30). Seria zabiegów laseroterapii wynosi 10-
przewodu pokarmowego przy wprowadzaniu leku do krwio- -15 zabiegów. Po wyleczeniu lub uzyskaniu poprawy wskazane
obiegu, możliwość doprowadzenia leku do tkanek o słabym jest wykonanie 2-3 naświetleń  przypominających w odstę-
stopniu ukrwienia dzięki połączeniu farmakologicznego działa- pach tygodniowych (29).
nia leku i prądu. Zabiegi jonoforezy mogą wywoływać podraż- Wskazania do stosowania terapii promieniowaniem lasero-
nienie lub uczulenie, wadą jest również ograniczona możliwość wym o małej mocy obejmują: przewlekłe stany zapalne, odle-
mierzenia intensywności penetracji leku do skóry [4, 24]. żyny, owrzodzenia błony śluzowej u cukrzyków, rany szarpane
Innym zabiegiem z zakresu elektroterapii jest TENS (Transcu- i cięte, oparzenia, przewlekłe i ostre zespoły bólowe, ograni-
taneous Electrical Nervous Stimulation  przezskórna stymulacja czenia ruchomości stawu, utrudniony zrost kości, nerwobóle
nerwów). W metodzie tej wykorzystuje się prąd impulsowy nerwów obwodowych, w tym szczególnie nerwoból po prze-
małej częstotliwości, który ma silne działanie przeciwbólowe bytym półpaścu (2,27).
[25]. Metoda ta jest oparta na koncepcji pobudzania włókien Miejscowymi bezwzględnymi przeciwwskazaniami do stosowa-
nerwowych powierzchownych za pomocą przezskórnej sty- nia laseroterapii są: nowotwory złośliwe, zmiany rozrostowe
52
Implantoprotetyka
2011, tom XII, nr 1-2 (42-43)
(tj. zapalenie dziąseł, nadziąślaki, brodawczakowatość, nadmierne Leczenie ultradz
więkami jest najskuteczniejsze, kiedy powta-
rogowacenie błony śluzowej) oraz ogólne: ciąża, choroby krwi, rza się zabieg każdego dnia, albo co trzeci dzień. Maksymalna
rozrusznik serca. Wśród przeciwwskazań względnych znajdują ilość zabiegów wynosi 6-12 [5]. Przeciwskazaniami do zabie-
się: wysoka gorączka, padaczka, miesiączka, niestabilna cukrzyca, gu są skazy krwotoczne, nowotwory, zaburzenia czucia oraz
arytmia serca, zakażenia wirusowe, grzybicze, nadwrażliwość na miejsca poddawane wcześniej napromieniowaniu promieniami
światło, przyjmowanie leków światłouczulających [3, 27]. jonizującymi [2, 5, 7].
Laseroterapia biostymulacyjna jest terapią wspomagającą
w kompleksowym planie leczenia. Po zastosowaniu tej metody HYDROTERAPIA
zaobserwowano zmniejszenie dolegliwości bólowych, obrzę-
ku i przyspieszenie ziarninowania [31, 32, 33]. W leczeniu stomatologicznym zabiegi hydroterapii stosuje
się głównie w chorobach przyzębia. Działanie lecznicze wody
MAGNETOSTYMULACJA opiera się na stymulowaniu układu krążenia w tkankach przy-
zębia drogą biochemiczną poprzez jej skład (woda mineralna,
Magnetostymulacja oparta jest na działaniu słabego, wolno- woda morska, woda siarczanowa), mechaniczną (poprzez ci-
zmiennego pola magnetycznego na organizm lub narząd, dla śnienie w granicach 1-3 atm.) i termiczną (37�C-45�C). Hy-
przywrócenia jego stanu równowagi funkcjonalnej [3]. Do- droterapia sprzyja wchłanianiu wysięku i ustępowaniu stanu
piero od niedawna próbuje się wykorzystać jego działanie zapalnego. Leczenie wodą stosuje się w przypadkach przewle-
w stomatologii. W badaniach o charakterze eksperymental- kłych stanów zapalnych dziąseł, głębszych warstw przyzębia
nym badano działanie pola magnetycznego na układ nerwowy oraz w zmianach zanikowych. Zabiegi hydroterapii pobudzają
[34, 35]. Zauważono efekt regeneracyjny i pobudzający prze- krążenie i fagocytozę. Siarka zawarta w wodach mineralnych
wodnictwo nerwowe w strefie działania pola magnetycznego ma szczególnie korzystny wpływ na stan nabłonka dziąsła, gdyż
[34, 36, 37, 38]. W piśmiennictwie opisywane są próby zasto- działa jak katalizator biochemicznych procesów odtruwających.
sowania pola elektromagnetycznego w leczeniu m.in. dużych Miejscowe zabiegi hydroterapii nie są wskazane w ostrych sta-
zmian zapalnych w tkankach okołowierzchołkowych zębów, nach zapalnych dziąseł i ropniach przyzębnych [3].
torbieli tkanek miękkich, suchego zębodołu, neuralgii, rehabi-
litacji nerwu językowego, miejsca po replantacji zębów oraz TERAPIA MANUALNA
złamań żuchwy [34, 39, 40, 41, 42, 43, 44]. Wśród pozytywnych
efektów biologicznych pola elektromagnetycznego wymienia Techniki manualne są przede wszystkim stosowane w celu
się: działanie wazodylatacyjne, analgetyczne, przeciwzapalne, zwiększenia ruchomości w regionach ograniczeń czynności
wzrost aktywności oksydoredukcyjnej, normalizowanie po- układu mięśniowo-szkieletowego i w celu zmniejszenia bólu.
tencjałów błon komórkowych, nasilenie procesów regeneracji Przy obecności zaburzeń ruchomości i istnienia dolegliwości
i reparacji tkanek miękkich [41, 45, 46]. bólowych dobre wyniki przynosi zastosowanie takich technik,
W Polsce dostępne jest urządzenie do terapeutycznego wyko- jak poizometryczna relaksacja mięśni, manualne przywracanie
rzystania pola magnetycznego  Viofor JPS (firma Med.&Life). ruchomości stawowej, palpacja i leczenie punktów spustowych
W stomatologii, lekarz może się posługiwać końcówką punk- (ang. trigger points) w obrębie mięśni żwaczy oraz okolicznych
tową lub eliptyczną. W celu złagodzenia bólu oraz relaksacji mięśni [48].
pacjenta można również użyć poduszeczki lub maty [5, 46]. U pacjentów po ciężkim urazie mechanicznym w zależności od
Zabieg z wykorzystaniem pola magnetycznego jest nieinwa- wskazań można zastosować terapię powięziowo-łącznotkan-
zyjny, niebolesny i prosty do wykonania. Ilość zabiegów uzależ- kową lub drenaż limfatyczny, gdzie za pomocą rąk terapeuty
niona jest od przypadku i wskazań. lub innych urządzeń do tego celu wykorzystywanych, uspraw-
nia się krążenie limfy. Tym sposobem zapobiega się chorobom
ULTRADy
WI
KI wynikającym z obrzęków zastoinowych, zapalnych, onkotycz-
nych i chłonnych. Tempo masażu jest bardzo wolne (ok. 10-15
Ultradz
więki są skutecznym sposobem ogrzania tkanek przez ruchów na minutę), a wykorzystywane techniki wykonywane
zastosowanie fal ultradz
więkowych, które zmieniają przepływ są płynnie i delikatnie. Zabiegi mogą odbywać się nawet do
krwi i aktywność metaboliczną na poziomie głębszym niż ma kilku razy dziennie.
to miejsce podczas stosowania mokrych, powierzchniowych Dobre wyniki w leczeniu dolegliwości bólowych, napięć
ciepłych okładów [26, 47]. Skutki biologiczne oddziaływania i obrzęków limfatycznych daje stosowanie kinesiotapingu me-
ultradz
więków to przede wszystkim wzrost temperatury dycznego polegająca na oklejaniu wybranych fragmentów cia-
tkanek, poprawa krążenia, a także niszczenie połączeń krzy- ła plastrami o specjalnej strukturze. Wykorzystuje się w niej
żowych kolagenu, które mogą powodować powstawanie zro- specjalnie wytworzony plaster  Kinesio� Tex. Jest to plaster
stów [2, 4, 26]. Dzięki takiemu działaniu możliwy jest wzrost o elastyczności 130-140% (nie ogranicza ruchów), rozciągający
zakresu manipulowania mięśniami i szerszy zakres ich ruchu, się tylko na długość, o ciężarze i grubości zbliżonej do para-
a także szansa zmniejszenia zapalenia wewnątrzstawowego. metrów skóry, nie zawierający leków ani latexu, odporny na
W leczeniu dolegliwości stawowych ultradz
więki stosuje się działanie wody, umożliwiający przepływ powietrza dzięki falo-
miejscowo na ssż i podczas zabiegu wykonuje się niewielkie wemu utkaniu. Działanie kinesiotapingu polega na zmniejsze-
ruchy okrężne końcówką urządzenia [4]. Zazwyczaj podaje się niu bólu mięśni i stawów, usuwaniu obrzęków limfatycznych,
dawkę 0,7-1 W/cm� przez około 10 minut [26]. Jest to jeden wspomaganiu pracy mięśni oraz korygowaniu niewłaściwej
z najlepszych sposobów zmniejszania objawów bólowych i na- pozycji stawu [48].
pięcia mięśniowego, co skutkuje poprawą czynności stawu W leczeniu dysfunkcji stawu skroniowo-żuchwowego sku-
skroniowo-żuchwowego. teczną i z powodzeniem stosowaną metodą wspomagającą
53
I o o
Implantoprotetyka
2011, tom XII, nr 1-2 (42-43)
jest autoterapia polegająca na nauczeniu pacjenta ćwiczeń, aby tom z objawami zaburzeń czynnościowych przy podwichnię-
mógł je wykonywać w domu [48]. Ćwiczenia muszą być wy- ciu obu stawów sż lub jednego stawu sż. Ćwiczenia napinające
konywane systematycznie, po uprzednich zabiegach fizykote- mięśnie dna jamy ustnej wg Gerrego:
rapeutycznych, w zaplanowanym cyklu i określonej ilości oraz  opuszczanie żuchwy z językiem przyciśniętym w linii po-
w taki sposób, aby nie powodowały występowania trzasków środkowej do podniebienia przez ok. 10 s 3 razy dziennie i
(w przypadku ssż) lub dolegliwości bólowych [5, 6, 49, 50]. powtarzane10-krotnie. Po każdym ćwiczeniu napinającym
Bardzo przydatnym zabiegiem stosowanym w leczeniu zabu- poleca się rozluz
nienie mięśni przez symetryczne otwiera-
rzeń czynnościowych narządu żucia jest masaż mięśni, który nie ust przed lustrem, co przywraca synchronizację skur-
przeprowadza się przy rozluz
nionych mięśniach, przy niewiel- czów obu brzuśców mięśni skrzydłowych zewnętrznych.
kim oddaleniu zębów przeciwstawnych. W leczeniu dysfunkcji Podczas ziewania pacjent splata ręce z tyłu głowy i opiera
mięśniowych na uwagę zasługują różne techniki, a więc: roz- na nich głowę przeciwdziałając szerokiemu otwarciu ust
cieranie, oklepywanie, ugniatanie lub pocieranie [7]. [5].
Zasada rozcierania polega na wykonywaniu rozcierających ru-
chów na dużej powierzchni, zgodnie z kierunkiem przebiegu OZONOTERAPIA
włókien mięśniowych, z obwodu do środka za pomocą we-
wnętrznej lub zewnętrznej powierzchni dłoni. Czynność ta jest Ozon, odmiana alotropowa tlenu, znajduje coraz częstsze za-
łagodna, ogólnie odprężająca i kojąca ból [2, 5, 7, 50]. Zabieg stosowanie w stomatologii z powodu działania antyseptycz-
oklepywania i ugniatania rozpoczyna się układając wewnętrz- nego, aktywującego odpowiedz
immunologiczną oraz korzyst-
ne powierzchnie dłoni poprzecznie do kierunku przebiegu nego wpływu na metabolizm zapalnie zmienionych tkanek.
włókien mięśniowych. Następnie wykonuje się naciskanie Wykorzystanie ozonu w stomatologii wynika z jego właści-
i rozciąganie mięśni w rytmie jednosekundowym (ugniatanie wości fizykochemicznych. Ozonoterapia poprawia metabo-
jednoręczne lub koniuszkami palców). Aktywacja wrzecion lizm zapalnie zmienionych tkanek poprzez zwiększenie ich
mięśniowych związana z powyższymi czynnościami prowadzi natlenienia i aktywację systemu odpowiedzi immunologicznej.
do wzrostu napięcia mięśniowego. W dużych stężeniach wywołuje działanie immunosupresyjne,
Pocieranie polega na wykonywaniu ściśle określonych, okrężnych zaś w niskich immunostymulujące. Wpływa korzystnie na stan
ruchów posuwistych, zależnych od wielkości i ułożenia stward- równowagi oksydacyjnej organizmu, działa niszcząco na bakte-
niałych tkanek. Im mocniej jest wywierany nacisk na tkanki, tym rie, grzyby i wirusy [53]. Jako bardzo silny utleniacz łączy się
głębiej sięga jego działanie i jest bardziej intensywne. Masaż wyko- z biomolekułami zawierającymi cysteinę, metioninę i histydynę,
nuje się z częstością 2-3 ruchy okrężne na sekundę (5). które budują m.in. błony komórek bakteryjnych [54, 55].
Masaż z frykcją obejmuje sztywny nacisk na skórę, który Zastosowanie ozonoterapii może być wskazane w profilakty-
w dostatecznym stopniu jest zdolny do wywołania okresowe- ce i leczeniu próchnicy, w implantologii i chorobach infekcyj-
go stopnia niedokrwienia. Niedokrwienie i powstałe na skutek nych błony śluzowej, a także w odkażaniu kanałów korzenio-
tego przekrwienie zostały opisane jako metoda inaktywacji wych. W periodontologii bakteriobójcze właściwości ozonu
punktów spustowych, które są obszarami odpowiedzialnymi wykorzystywane są do leczenia patologicznych kieszonek
za ból przenoszony do mięśni w obszarze głowy i szyi. Znacz- przyzębnych oraz zmian na błonie śluzowej jamy ustnej, np. aft
nie częściej technika ta może być użyteczna w niszczeniu ma- nawrotowych i opryszczki. Działanie ozonu na rany powstałe
łych zrostów tkanki łącznej włóknistej, które mogą rozwinąć po zabiegach chirurgicznych i implantologicznych ma za zada-
się wewnątrz mięśni w trakcie procesu gojenia po zabiegach nie profilaktykę powikłań infekcyjnych i sprzyja gojeniu tkanki.
chirurgicznych i uszkodzeniach, albo jako wynik przedłuża- Metody tej nie należy stosować u pacjentów z rozrusznikami
jącego się stanu skrócenia włókien mięśniowych z powodu serca, chorych na astmę, padaczkę i inne choroby neurologicz-
ograniczonego ruchu [26, 51]. Właściwie użyte procedury ne, a także u małych dzieci oraz kobiet w ciąży [56].
manipulacyjne mogą być skuteczne nie tylko w redukcji bólu
mięśniowo-szkieletowego lecz również w ogólnej poprawie ZABIEGI FIZYKOTERAPEUTYCZNE W WYBRANYCH JED-
samopoczucia pacjenta [48, 52]. NOSTKACH CHOROBOWYCH Z ZAKRESU CHIRURGII
Zasady ćwiczeń mięśniowych zalecanych pacjentom z objawa- STOMATOLOGICZNEJ
mi zaburzeń czynnościowych przy rozpoznanym ograniczeniu
ruchów bocznych żuchwy: Leczenie nerwobólu nerwu trójdzielnego (neuralgia
 przy lekko rozwartych ustach ćwiczenia wychylenia żu- nervi trigemini)
chwy w stronę ograniczenia przy równoczesnym oparciu
języka o zęby trzonowe dolne tej strony, Jonizacja
 podparcie żuchwy ręką po stronie ograniczenia i pró- Technika jonizacji polega na wprowadzeniu jonów zawartych
ba przemieszczenia jej z pokonywaniem oporu w stronę w roztworach związków chemicznych (lignokaina, bupiwaka-
ograniczenia, ina), które w procesie dysocjacji wnikają w obszar objęty bó-
 szerokie otwieranie ust z umieszczeniem języka miedzy lem. Do wykonania zabiegu służą elektrody, podkłady, roztwór
wargą a kłem górnym po stronie ograniczonego ruchu leku oraz aparat wytwarzający prąd stały galwaniczny. Elek-
bocznego, troda czynna może być połączona z biegunem dodatnim lub
 zalecenie żucia pokarmów po stronie ograniczonego ru- ujemnym z
ródła prądu. Elektroda bierna powinna być prze-
chu bocznego; efekt terapeutyczny uzyskuje się po 10-14 ciwległa do elektrody czynnej. Pod elektrodami umieszcza się
dniach żucia jednostronnego. Po uzyskaniu symetrii ru- wilgotne podkłady tzw. podkład lekowy (nasycony roztworem
chów należy polecić pacjentowi żucie obustronne. leku) oraz podkład wilgotny (zwany pośrednim) pod elektrodą
Szczegółowe zasady ćwiczeń mięśniowych zalecanych pacjen- czynną, a zwilżony wyłącznie wodą pod elektrodą bierną [1].
54
Implantoprotetyka
2011, tom XII, nr 1-2 (42-43)
1. W neuralgii pierwszej gałęzi nerwu V (n. oczny) stosuje się Leczenie falami krótkimi
jonizację na okolicę punktu wyjścia nerwu w okolicy nado- Wpływ fal krótkich na ustrój polega na ich działaniu cieplnym,
czodołowej. Elektroda czynna (3x4 cm); elektroda bierna elektrycznym, bakteriobójczym i biologicznym. Wśród tych
(5x6cm) przeciwległa na kark; dawka prądu: 3-4 mA; czas właściwości najistotniejszy jest efekt cieplny.
trwania zabiegu 20 min; seria 10 zabiegów.
2. W nerwobólach drugiej gałęzi (n. szczękowy) stosuje się za- Przegrzewanie zatok szczękowych
bieg na okolicę szczęki górnej, obejmując dolny brzeg oczo- Wskazania: przewlekłe stany zapalne.
dołu (punkt wyjścia drugiej gałęzi nerwu). Elektroda czynna  dwie sztywne elektrody (ES � 5 lub ES � 10 cm, OP = 2 cm)
(5x6 cm), elektroda bierna przeciwległa na karku; dawka: 4-6 umieszcza się na policzkach w miejscach odpowiadającym zato-
mA, czas zabiegu 15-20 min; seria 10 zabiegów. kom szczękowym. Przyśrodkowe brzegi elektrod są nieznacznie
3. Trzecia gałąz
nerwu V (n. żuchwowy) wymaga ułożenia pochylone, a odległość między nimi winna wynosić 8 cm. Górny
elektrody czynnej podłużnej (3x10 cm) na polu od kąta żu- brzeg elektrody nie przekracza dolnego brzegu oczodołu,
chwy do bródki, z elektrodą bierną przeciwległą (na tylnej  dawkowanie: długość fali 6 m, dawki słabe (oligotermiczne-
okolicy barkowej); natężenie prądu: 4-6 mA, czas zabiegu pacjent odczuwa słabe ciepło), czas zabiegu stopniowany
15-20 min. 8-15 min; dawki średnie (termiczne-przyjemne uczucie
Wyróżnia się różne rodzaje jonizacji: wapniowe, betabionowe ciepła) czas zabiegu od 10-20 min,
(25-50 mg), kortyzonowe (10-12,5 mg) i nowokainowe (20-30  zabiegi codziennie lub co drugi dzień. Seria 10-20 zabiegów.
ml 0,5% roztworu).
Leczenie stanów zapalnych ślinianek (salivalitis)
Galwanizacja
Ciepły wilgotny podkład obejmuje całą połowę twarzy. Okolicę Naświetlania promieniami podczerwonymi
gałki ocznej danej strony wypełnia się wilgotnym tamponem. Stosuje się miejscowo:
Elektroda czynna typu Bergoniego połączona jest z anodą.  lampa sollux z filtrem niebieskim,
Elektrodę bierną (5x6 cm) umieszczamy na karku po stronie  odległość od lampy ok. 40 cm,
przeciwnej lub (6x10 cm) na tylnej okolicy barkowej,  czas zabiegu: 10-20 min,
 natężenie prądu: 3-4 mA,  seria 10-15 zabiegów,
 czas zabiegu:10-20 min, Naświetlania miejscowe małymi dawkami można stosować
 zabiegi galwanizacji wykonuje się codziennie lub co drugi kilka razy dziennie. Chory podczas naświetlania powinien być
dzień; pełny cykl leczenia obejmuje od 10 do 20 zabie- w wygodnym ułożeniu. Miejsce naświetlane należy odsłonić
gów. natomiast okoliczne powinny być zasłonięte. Konieczne stoso-
wanie okularów ochronnych.
Leczenie nerwobólu nerwu językowo-gardłowego
(neuralgia nervi glossopharyngealis) Leczenie przewlekłych nacieków zapalnych w obrębie
żuchwy
Naświetlanie promieniowaniem z zakresu podczerwieni
i światła widzialnego. Przegrzewanie żuchwy z zastosowaniem fal krótkich
Elektroterapia, galwanizacja anodowa:  elektrodę sztywną (ES � 10 cm, OP = 2 cm) sytuuje się na
 elektroda czynna  anoda na miejsce największego natęże- okolicę nacieku zapalnego żuchwy
nia bólu,  długość fali: 6 m,
 elektroda bierna  katoda położona dystalnie (oddalona),  dawki słabe,
 natężenie czuciowo-progowe; dawka słaba wynosi: 0,01-  czas zabiegu: 5-15 min,
0,1 mA/cm�, dawka średnia: do 0,3 mA/cm�, dawka mocna  seria 10 zabiegów.
do 0,5 mA/cm�, dawka maksymalna 1 mA/cm�,  jeżeli powierzchnia nacieku jest wygórowana, albo jeśli
 czas zabiegu zależy od wskazań i wynosi od kilku do 20-30 równocześnie przegrzewamy węzły chłonne podżuchwo-
min (u dzieci nie przekracza 10 min), we, można dodatkowo zastosować podkład 1 cm. Zabieg
 seria 10 zabiegów. przeprowadza się na fotelu, w pozycji półleżącej chorego
i w bocznym ułożeniu głowy,
Przewlekłe zapalenie zatok szczękowych (sinusitis ma-  elektroda bierna ustawiona jest jako przeciwległa na po-
xillaris chronica) ziomie szyi lub karku, w odległości 15-20 cm od ciała.
Kąpiele lecznicze Naświetlania promieniami podczerwonymi
 solankowe o stężeniu do 3%, temp. 34-37�C, Stosuje się miejscowo:
 czas zabiegu u dzieci 5-10-15 min, u dorosłych 10-15-20  lampa sollux z filtrem niebieskim,
min,  odległość od lampy ok. 40 cm,
 zabiegi wykonuje się co drugi dzień, w serii 10-20 zabie-  czas zabiegu: 10-20 min,
gów.  seria 10-15 zabiegów.
Kąpiele można wykonywać z soli iwonickiej, ciechocińskiej,
bocheńskiej oraz z ługu solankowego (1-5l ługu na wannę 200- Leczenie szczękościsku i stanów zapalnych ssż
litrową) oraz z soli siarczkowych (stężenie średnie 50-100mg
kwasu siarkowodorowego na 1 litr wody), temp. 37-38�C; czas Przegrzewanie ssż zastosowaniem fal krótkich
trwania kąpieli 8-15 min.  elektrody sztywne (ES � 5cm, OP = 2cm) ustawia się obu-
55
I o o
Implantoprotetyka
2011, tom XII, nr 1-2 (42-43)
stronnie w okolicę stawów skroniowo-żuchwowych, 13. Knychalska-Karwan Z.: Fizjologia i patologia błony śluzowej
 dawki słabe lub średnie, jamy ustnej. Wyd. Multimex. Kraków 1996.
 czas: 10-15 min, 14. Lubritz R.J. : Cryosurgical spray paterns. Dermat. Surg. Oncol.
 przegrzewanie falami krótkimi możemy stosować codzien- 1978, 4, 138.
nie lub co drugi dzień, wyjątkowo dwa razy dziennie; ilość 15. Gawęda A. i wsp.: Wyniki leczenia neuralgii nerwu trójdzielne-
zabiegów w serii zależy od przebiegu choroby i uzyskanych go w latach 1995-2002 na podstawie materiału Kliniki Chirur-
wyników; przeciętna seria wynosi 10-20 zabiegów, a prze- gii Szczękowo-Twarzowej i Stomatologicznej Akademii Medycz-
rwa między seriami od kilku do kilkunastu dni. nej w Lublinie. Dent. Med. Probl. 2006, 43, 363-367.
16. Hutowska-A
ukasiewicz M. i wsp.: Leczenie neuralgii nerwu
Naświetlania promieniami podczerwonymi trójdzielnego metodą krioblokady. Mag. Stom.1996, 6, 13-15.
Stosuje się miejscowo: 17. Waśkowska J. i wsp.: Leczenie neuralgii nerwu trójdzielnego na
 lampa sollux z filtrem niebieskim, podstawie obserwacji własnych. Czas. Stom.2001, 54, 23-30.
 odległość od lampy ok. 40 cm, 18. Bojek W.: Krioterapia  uwagi ogólne. Balneol. Pol., 2006, 48,
 czas zabiegu: 10-20 min., 64-67.
 seria 10-15 zabiegów (1,57). 19. Komander A.: Influence of preservation on same mechanical
Naświetlanie lampą sollux można połączyć z mechanoterapią, properties of humanhaversian bone. Mater. Med. Pol. 1976, 8,
tj. z zastosowaniem szczękorozwieracza. 13-17.
20. Pelker H.R. i wsp.: Effects of freezing and freeze-drying on the
PODSUMOWANIE biomechanical properties of rat bone. J. Orthop. Res. 1984, 1,
405-411.
Stosowanie zabiegów fizjoterapeutycznych ułatwia likwidowa- 21. Pelker H.R. i wsp.: Biological properties of bone allografts.
nie stanów zapalnych, łagodzi dolegliwości bólowe i przyspiesza Clin.Orthop. 1983, 174, 54-57.
regenerację tkanek. W leczeniu stomatologicznym nie są one 22. Ishida C.E. i wsp.: Cryosurgery in oral lesions. Int. J. Dermatol.
tak powszechnie stosowane. Wymagają bowiem czasu, wypo- 1998, 37, 283-285.
sażenia w odpowiednie urządzenia, a także systematyczności 23. Kleinrok M. i wsp.: Jonoforeza a stawów skroniowo-żuchwowych
i cierpliwości ze strony chorego. z zastosowaniem 2,5% ketoprofenu u chorych z bólowym zespo-
Niski koszt fizykoterapii w porównaniu z innymi rodzajami le- łem dysfunkcji narządu żucia. Prot. Stom. 2001, 51, 342-347.
czenia medycznego, duże prawdopodobieństwo pojawienia się 24. Jaśkiewicz J. i wsp.: Jonoforeza i fonoreza. Podstawy teoretycz-
korzyści terapeutycznych oraz minimalne ryzyko związane ze ne i zastosowanie praktyczne. Rehabil. Med. 2000, 4, numer
stosowaniem tych technik to ważne argumenty przemawiające specjalny.
za potrzebą częstszego wykorzystywania zabiegów fizjotera- 25. A
oza T.: Leczenie fizykalne porażenia obwodowego nerwu twa-
peutycznych w codziennej praktyce stomatologicznej. rzowego (na podstawie własnych doświadczeń). Post.Reha-
bil.1990, 4, 35-38.
PIŚMIENNICTWO 26. Peterson L.J.: Chirurgia stomatologiczna i szczękowo-twarzo-
wa. Wyd. Czelej. Lublin 2001.
1. Konarska I. : Medycyna fizykalna. Wyd. PZWL. Warszawa 27. Kahn J.: Elektroterapia. Zasady i zastosowanie. Wyd. PZWL.
1968. Warszawa 1996.
2. Mika T.: Fizykoterapia. Wyd. PZWL. Warszawa 2001. 28. Glinkowska W. i wsp.: Lasery w terapii. Wyd. Laser Instru-
3. Pawlik A.: Rola higienistki stomatologicznej w profilaktyce i le- ments. Warszawa 1993.
czeniu chorób przyzębia. Asyst. Hig. Stom. 2007, 2, 16-17. 29. Pokora L.: Lasery w stomatologii. Wyd. Laser Instruments.
4. Latała B. i wsp.: Fizykoterapia w leczeniu dysfunkcji narządu Warszawa 1992.
żucia  przegląd stosowanych zabiegów fizykalnych i ich sku- 30. Pokora L. i wsp.: Możliwości zastosowania niskoenergetycznych
teczności. Porad. Stom. 2007, 7, 98-104. laserów o małej mocy w stomatologii. Mag. Stom. 1992, 2, 3-4.
5. Wałach A. i wsp.: Charakterystyka zabiegów fizjoterapeutycz- 31. Kiewlicz W. i wsp.: Zapalenie zębodołu  metody zapobiega-
nych stosowanych w leczeniu pacjentów z zaburzeniami czyn- nia i leczenia. Cz. II. Por. Stom. 2006,4,10-14.
nościowymi narządu żucia. Czas. Stom. 2006, 56, 274-281. 32. Grzesiak-Janas G.: Zastosowanie laseroterapii w leczeniu
6. Kleinrok M.: Rozpoznawanie i leczenie zaburzeń czynnościo- suchego zębodołu. Czas. Stom. 1995, 48, 122.
wych układu ruchowego narządu żucia. Wyd. Sanmedica. Lu- 33. Pavlov A.F. i wsp.: Reflexotherapy of alveolitis by using helium-
blin 1999. neon laser radiation. Stom. Mosk., 1998, 67, 6.
7. Straburzyński G. i wsp.: Medycyna fizykalna. Wyd. PZWL. 34. Lesiakowski M. i wsp.: Rehabilitacja nerwu językowego z za-
Warszawa 1997. stosowaniem wolnozmiennych pól magnetycznych z jonowym
8. Koeck B.: Zaburzenia czynnościowe narządu żucia. Wyd. I rezonansem cyklotronowym  doniesienia wstępne. Nowa.
polskie pod red. T. Maślanki. U&P. Wrocław 1997. Stom. 2004, 9, 20-23.
9. Zagrobelny Z.: Krioterapia miejscowa i ogólnoustrojowa. Wyd. 35. Mc Caig C.D.i wsp.: Electrical fields,nerve growth and regene-
U&P. Wrocław 2003. ration. Exp. Physiol. 1991, 76, 473-494.
10. Jarząb G.: Kriochirurgia w stomatologii. Mag. Stom. 2001,11, 87. 36. Zienowicz R.J. i wsp.: A multivariateapproach to the treatment
11. Olszewski D. i wsp.: Zastosowanie krioterapii w zabiegach of peripheral nerve transection injury: The role of electromagne-
z dziedziny chirurgii stomatologicznej. Mag. Stom. 2008, 18, 48-50. tic field therapy. Plast. Reconstr. Surg. 1991, 87, 122-129.
12. Laskus-Perendyk A. i wsp.: Krioterapia  jedną z metod lecze- 37. Byers J.M. i wsp: Effect of pulsed of electromagnetic stimula-
nia leukoplakii niehomogennej błony śluzowej jamy ustnej. Mag. tion on facial nerve regeneration. Arch. Ottolaringol. Head
Stom. 1997, 7, 16-18. Neck Surg.1998, 124, 383-389.
56
Implantoprotetyka
2011, tom XII, nr 1-2 (42-43)
38. Besser P.J. i wsp.: Stimulation of a myelinated nerve axon by
electromagnetic induction. Med. Biol. Eng. Comput. 1991, 29,
261-268.
39. Opalko K. i wsp.: Zastosowanie wolnozmiennych pól magne-
tycznych w praktyce stomatologicznej. Twój Mag. Med. Stom.
Prot. 2003, 1, 9-15.
40. Opalko K. i wsp.: Zastosowanie pól magnetycznych genero- IP ZA ZALICZENIEM POCZTOWYM
wanych przez aparat Viofor JPS w wybranych przypadkach
stomatologicznych. Mag. Stom. 2003, 9, 59-62. Informujemy o możliwości zamawiania IMPLANTOPROTETYKI
41. Preiskorn M. i wsp.: Leczenie suchego zębodołu z zastosowaniem
za zaliczeniem pocztowym. Dostępne są również archiwalne nu-
pola elektromagnetycznego. Stom. Współ. 2001, 2, 27-30.
mery czasopisma. Zamówienia należy składać za pośrednic-
42. Jędrzejewski P. i wsp.: Doświadczenia własne z wykorzysta- twem strony internetowej: www.fp-edu.com.pl
niem wolnozmiennych pól magnetycznych w leczeniu bólu. Inż.
Biomat. 2003a, 26, 13-17.
43. Piechowicz-Lesiakowska A. i wsp.: Replantacja siekaczy przy-
środkowego i bocznego szczęki wspomagana polem magne-
tycznym  opis przypadku. Forum Stom. 2004,1,16-20.
44. Jędrzejewski P. i wsp.: Ocena przebiegu gojenia złamań żu-
chwy oraz formowania blizny skórnej pod wpływem zmiennych
pól magnetycznych o niskich wartościach indukcji. Inż. Biomat.
2003b, 30-33, 120-122.
45. Sieroń A.: Zastosowanie pól magnetycznych w medycynie.
Wyd. ą-medica press. Bielsko-Biała 2002.
46. Woldańska-Okońska M. i wsp.: Ocena skuteczności przeciw-
bólowej pól magnetycznych o różnej charakterystyce. Baln. Pol.
1999, 61, 57-62.
47. Griffin J.E. i wsp.: Ultrasonic energy in physical agents for phy-
sical therapists. Wyd. Charles C.Thomas., Springield 1979.
48. Buttner P. i wsp.: Zastosowanie terapii manualnej w leczeniu
dysfunkcji stawu skroniowo-żuchwowego. Czas. Stom. 2008,
61, 807-814.
49. Kleinrok M.: Ćwiczenia czynne wolne w leczeniu dysfunkcji
stawów skroniowo-żuchwowych. Protet. Stom. 1972, 22, 339.
50. Majewski S. i wsp.: Wskazania i metody ćwiczeń stosowanych
w leczeniu układu ruchowego narządu żucia. Stom. Klin.1992,
13, 23-33.
51. Travell J.G. i wsp.: Myofacial muscles in myofascial pain and
dysfunction: the trigger point manual. Wyd. Williams & Wil-
kins. Baltimore 1983.
52. Wardwell W.: Chiropractic:History and Evolution of a New Pro-
fession. Wyd. Mosby-Year Book St.Louis 1992.
53. Ilewicz L. i wsp.: Zastosowanie ozonoterapii w leczeniu niektó-
rych schorzeń stomatologicznych. Mag. Stom. 1997, 7, 13.
54. Huth K.C. i wsp.: Effect of aqueous ozone on the NF [kappa]
B system. J. Dent.Res. 2007, 86, 451-456.
55. Klepacz J. i wsp. : Możliwości wykorzystania ozonu w endodon-
cji. Dent. Med. Probl. 2008, 45, 194-198.
56. Pietrzycka K.: Ozon w endodoncji. e Dentico 2007, 3, 54-58.
57. Olszewski J.: Fizjoterapia w otolaryngologii. Wyd. ą-medica
press. Bielsko-Biała 2005.
ADRES DO KORESPONDENCJI
Anna Szyszkowska
Zakład Chirurgii Stomatologicznej,
20-081 Lublin, ul. Karmelicka 7
[e-mail]
57
I o o
ISSN1640-6540 Czasopismo indeksowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (KBN - 6.0) i Index Copernicus (ICV - 4.54) 2011, tom XII, nr 1-2 (42-43)
Implantoprotetyka
STOMATOLOGIA KLINICZNA
Pismo pod patronatem: Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Implantologii Stomatologicznej, Polskiego Towarzystwa Stomatologicznego oraz Instytutu Stomatologii UJ
IMPLANTOLOGIA
W NAUCE I PRAKTYCE
STOMATOLOGIA OGÓLNA
I SPECJALISTYCZNA
Nr 1-2 2011