152
Ewa Węcławowicz-Gyurkovich*
CZY ARCHITEKTURA MUSI BYĆ PI
KNA?
DOES ARCHITECTURE MUST BE BEAUTIFUL?
Beauty or ugliness in the contemporary architecture such as in the contemporary art is not important. The
categories of beauty and ugliness changes together with the fantasies and the statements of the artists.
Unreal and still undiscovered spaces of virtual fantasy became the bridges between the technological world
and complicated shapes of organic world which surrounds us.
Piękno jest Zabawą, Zabawa Pięknem, obrazy są artystycznie  piękne i powinny sprawiać
to wszystko co wiemy na tym świecie i więcej taką samą przyjemność z jaką współcześni oglądali
wiedzieć nie potrzebujemy& [1] obraz Giotta czy Rafaela& [3]. Sztuka awangardowa
odrzucając przedstawienie rzeczywistości i natury
Architekci analizując miasto i podejmując decy- oraz harmonijnych form zwraca uwagę na świat snów,
zje o nowych formach zwracają uwagę na idee fantazji, wizji osób chorych umysłowo lub choćby
i emocje życia społecznego danej przestrzeni, ulicy przedstawiania przedmiotów w niekonwencjonalnych
czy miasta (strach, radość, agresja, bezpieczeństwo). zestawieniach i nowych kontekstach. Podobnie czy-
Dzisiaj architektura winna być nośnikiem także in- ni to architektura. Obiekt nie musi być piękny. Istot-
nych, dodatkowych wartości, niż te, które zawarte są na jest nadal użyteczność i trwałość oraz wywoływa-
w witruwiańskiej triadzie  użyteczność, trwałość, nie emocji.
piękno. Oprócz wywoływania emocji i wrażeń, winna Przedstawiciele awangardy początków XX wieku
być reakcją na problemy współczesnego miasta i jej uważali za swój obowiązek kształtowanie gustów
mieszkańców. Pojęcie piękna także jest względne, odbiorcy poprzez narzucanie własnej estetyki. Po-
to co podoba się artystom i architektom nie zawsze tem w latach 70. i 80. przyszła kolej na nurty post-
jest akceptowane przez mieszkańców. Formy nowe, modernistyczne, które akceptowały gusta odbiorców,
wcześniej nieznane są trudne do zaakceptowania. z ich upodobaniami nawet do kiczu i tandety. Istotny
Odbiorcy muszą się z nimi oswoić. Ongiś Robert był także bunt przeciw modernizmowi i przemyśle-
Moses stwierdził, iż odwaga projektanta, polegająca nie wartości historycznych raz jeszcze. Postmoder-
na wprowadzaniu nowych form i przestrzeni w tkan- nizm oznaczał wolność wyborów, forma zależała od
kach istniejących miast to & wyrąbywanie sobie dro- decyzji projektanta. W świecie kultury postmodernizm
gi tasakiem& [2]. Każdy artysta zdaje sobie z tego oznacza spór pomiędzy racjonalnością a emocją, jaka
sprawę i musi stawiać czoła krytykom. Prowokacja jest charakterystyczna dla póz
nej neoawangardy.
i eksperymentatorstwo w architekturze wyrastają Proponowany pluralizm, różnorodność, stanowił opo-
z tych samych czynników, jakie charakteryzowały zycję w stosunku do moderny uznanej za uniformi-
sztukę awangardową od początku XX wieku. Umberto zację [4]. Kolejne ekstrawaganckie nurty końca XX
Eco pisze: Sztuka awangardowa nie stawia pojęcia wieku (dekonstrukcja) lokowały w tkankach istnieją-
piękna. Przyjmuje się milcząco jako pewnik, że nowe cych miast bryły zaskakujące i zadziwiające o kształ-
* Węcławowicz-Gyurkovich Ewa, dr inż. arch., Politechnika Krakowska, Instytut Historii Architektury i Konser-
wacji Zabytków.
153
tach nigdy wcześniej nie spotykanych. Podobnie jak modniejszą stało się naczelną zasadą. Nowa bryła
w sztukach plastycznych w awangardzie, odrzucano zaskakuje i zadziwia. W swoim nawiązaniu do biolo-
tu wszelkie normy i ustalone przez wieki zasady kom- gii dla niektórych odbiorców może być nawet obrzy-
pozycji. Zaburzano nawet statykę budowli, likwi- dliwa. W widokach spod starego zamku Schossberg,
dowano pion i poziom. Rozwichrzenie, dyslokacja, ze wzgórza górującego nad miastem na morze czer-
dekompozycja form, nagłe, gwałtowne przesunięcia wonych dachów pokrytych ceramiczną dachówką,
i wykrzywienia, rozdarcia, rozbicia, wywoływały rany Kunsthaus swoją granatowo-szklistą powłoką ze ster-
w tkankach miast, a u odbiorców szok, zadziwienie, czącymi do góry niczym peryskopy lukarnami wy-
niezwykłe emocje. Czy te pokomplikowane formy są raz
nie się odróżnia od zastanego kontekstu. Ale przez
piękne? Ongiś profesor Włodzimierz Gruszczyński tę odmienność przyciąga i intryguje turystę i prze-
mawiał & architektura może być dobra lub zła& . chodnia [6]. Nowy obiekt, zlokalizowany nad rzeką
Dobra nie dla każdego musiała oznaczać piękna. Mur na rogu S�dtiroler Platz i Lendkai ukazuje inte-
Przygotowani dekonstruktywistycznymi szokującymi lektualny dialog pomiędzy tradycją a awangardą.
realizacjami zdawaliśmy sobie sprawę, że niewiele Zewnętrzna błyszcząca powłoka to fotomedialna fa-
w nowych bryłach może nas już w miastach europej- sada BIX o pow. 900 m�, wyposażona w 925 okrą-
skich zadziwić. Ale stało się. Kunsthaus w Grazu za- głych neonów o mocy 40 W każdy, co pozwala na
skakuje każdego architekta i zwykłego przechodnia. eksponowanie na niej jak na ekranie prostych obra-
Architektura, która była przez kilka lat zarezerwowa- zów i tekstów informacyjnych. Zatem po zapadnię-
na dla budowania i przekształcania w komputerze ciu zmroku bryła obiektu nabiera innych wartości,
w świecie wirtualnym, na początku XXI wieku wkra- elektronicznych, koniecznych w dobie komputeryza-
cza do świata realnego [5]. Nowe kształty, nazwane cji  staje się pulsującym, migoczącym ekranem, tym
biomorficznymi operują liniami miękkimi, wielokrzy- samym bliższym porównaniom do międzyplanetar-
wiznowymi, ponieważ były trudne lub niemożliwe do nego obiektu  przyjazny obcy . Żyjący własnym
realizowania w świecie rzeczywistym, pojawiły się życiem organizm muzeum, szukający wyraz
nych
w cyberprzestrzeni. Niematerialna, ciągła, stale zmie- inspiracji w świecie przyrody i natury zestawiono
niająca się bez początku i końca architektura super- z zabytkowym Żelaznym Domem (Eisernes Haus)
surface musiała zostać określona i zbudowana. Dru- o unikalnej konstrukcji wykonanej z lanego żelaza
gim ważnym czynnikiem stało się poszukiwanie aluzji i pochodzącym z 1847 roku. Wielokrzywiznowa po-
do świata biologii i botaniki, ale w inny niż spotykali- włoka Kunsthausu projektowana wcześniej jako prze-
śmy wcześniej sposób. Owalna, biologiczna forma z
roczysta została zrealizowana ostatecznie w ciem-
wydaje się zupełnie obcą, nie pasującą do historycz- nogranatowym kolorze z pleksi, który wykazał
nego kontekstu, ale równocześnie jest wyzwaniem, największą podatność na zmianę kształtu w tym eks-
zwróceniem uwagi na współczesność, na czas w któ- perymentalnym obiekcie. Powłoka zbudowana zo-
rym powstała (autorzy: Peter Cook i Colin Fournier). stała z przeszło1200 wielokrzywiznowych elementów,
Druga kondygnacja muzeum jest doświetlona dodat- z których każdy jest w innym kształcie [7]. Proponu-
kowo wystającymi do góry na zewnątrz bryły lukar- jąc nie spotykaną wcześniej bryłę, znaną dla wta-
nami, przypominającymi bardziej czułki kosmiczne- jemniczonych z przykładów architektury wirtualnej
go potwora niż formy architektoniczne. Zaznaczenie swoją ekstrawagancją powoduje rehabilitację i nobili-
czasu powstania nowego muzeum, a w związku tację oddzielonego przez rzekę fragmentu miasta.
z tym formy, która jest obecnie w architekturze naj- Obowiązkiem artystów jest kreowanie nowego świata,
154
Biblioteka Narodowa w Pradze  www.Gazeta.pl
155
wprowadzanie rzeczy dotychczas nieznanych. Arty- sza realizacja tych autorów w stylistyce biomorficz-
ści wyprzedzają swoją epokę, przygotowując odbior- nej. W roku 2003 zbudowali dom handlowy Selfrid-
ców do przemian estetycznych. To wielka odpowie- ges w Birmingham o obłych miękkich kształtach
dzialność, która ciąży zwłaszcza na architektach, i elewacji z aluminiowych owalnych kształtek, które
bo ich realizacje są najtrwalsze. Atrakcyjne stają się z daleka mogą przypominać migoczącą łuskę smo-
dzięki zaproponowanym kształtom, materiałom wy- ka czy jaszczura [9]. Jan Kaplickż, lider grupy, po-
kończenia, użytym kolorom. Dla niewielu są piękne. chodzi z Czech i zapewne doskonale pamięta, że
Niegdyś Alberti opisał ideał piękna, który nazwał w miejscu lokalizacji na górującym nad miastem
doskonał ości ą. Określał go: harmonia, propor- wzgórzu stał w czasach komunizmu największy na
cjonalność, symetria, porządek. Nic z tych elemen- świecie pomnik Stalina. Odkąd projekt Kaplickiego
tów nie znajdziemy w wymienionych przykładach. został wybrany do realizacji, nie ustają na łamach
Zygmunt Bauman konstatuje: & Piękno, obok szczę- czeskiej prasy gorące dyskusje. Przez grono history-
ścia, stanowiło jedną z najbardziej ekscytujących ków i tradycjonalistów pomysł jest burzliwie krytyko-
obietnic nowoczesności & Jeżeli piękno oznacza do- wany. Formę nazwano  ośmiornicą ,  meduzą ,  nie-
skonałość, to kiedy zostanie osiągnięte, nic więcej zidentyfikowanym monstrum , a nawet  zielonymi
się nie wydarzy. Po pięknie nie ma już niczego& [8]. plwocinami [10]. Zatem nowa bryła ma być wyzwa-
niem, może stać się wizytówką XXI wieku w jednym
Nie zawsze celem architekta jest osiągnięcie pięk- z najpiękniejszych średniowiecznych miast Europy.
na. Istotne staje się dążenie do niego. Autorzy projek- Projekt nazwany  Oko nad Pragą posiada różnej
tu proponują nazwy   przyjazny obcy ,  przyjazny wielkości owalne otwory okienne w kolorze fioleto-
intruz . Skojarzenia z przedmiotami z rzeczywistego wym z jednym dużym oknem u szczytu formy, skąd
świata mogą być wprowadzane po realizacji, więk- będzie można obserwować park i całe miasto. Bu-
szość odbiorców tego oczekuje. dynek będzie przechowywać 10 mln woluminów, ma
mieć 48 m wysokości z jedną kondygnacją zagłę-
Czy podobną sensację wywoła nowa Biblioteka bioną w ziemi, gdzie planuje się część magazyno-
Narodowa w Pradze, na którą konkurs rozstrzygnię- wania książek. Nie będzie więc tutaj problemu prze-
to w lutym 2007 roku? Będzie to najważniejsza reali- grzewania magazynów, który pojawił się w realizacji
zacja w mieście po 1989 roku. Na konkurs wpłynęło paryskiej. Przewidziano automatyczny nowoczesny
355 prac. Jednomyślną decyzją jury, w skład które- sposób wyszukiwania książek, który skróci czas ocze-
go wchodziła Zaha Hadid, wybrano pracę zespołu kiwania na książkę z 3 godzin do kilku minut. Ukoń-
Future Systems z Londynu. Bryła nowej biblioteki czenie realizacji przewidywane jest na rok 2011,
w koncepcji tych autorów przypomina olbrzymią, bo z czytelni będzie mogło jednocześnie korzystać 1200
10 kondygnacyjną ośmiornicę w jadowitym zielon- czytelników. Obiekt będzie wyposażony w najnow-
kawym kolorze, która rozpełzła się kilkoma dużymi sze systemy instalacji technicznych, będzie budyn-
odnóżami po parku Letn� niedaleko Hradczan. Ów kiem  inteligentnym , ale we wszystkich tego typu
park jest być może wytłumaczeniem zielonego kolo- placówkach nie powinno się zapomnieć o czytelni-
ru i miękkiej biomorficznej formy. W innej lokalizacji ku, który powinien mieć zapewniony dostęp do pó-
ten awangardowy londyński zespół laureatów Future łek i móc swobodnie przeglądać książki. Zwraca na
Systems także wybrałby zapewne biomorficzną styli- to uwagę Umberto Eco: & Otóż jednym z nieporozu-
stykę jako modną i awangardową. Nie jest to pierw- mień, jakie dominują nad pojęciem biblioteki, jest
156
pogląd, że idzie się tam po książkę, której tytuł się inspirowała zarówno postawy estetyczne jak i prze-
zna& ale główną funkcją biblioteki& jest odkrywa- życia estetyczne, wywołując pozytywne wrażenia.
nie książek, których istnienia się nie podejrzewało, Wydaje się być to reakcją prawidłową i logiczną
a które, jak się okazuje, są dla nas niezwykle waż- w odbiorze otaczającego nas świata. Piękno sztuki
ne& [11]. wyrasta często zatem z piękna natury. Odczucia
i wytwarzane bodz
ce w kontaktach z przyrodą zdają
Owa biomorficzna forma zaskoczyła nie tylko zwy- się atrakcyjniejsze, kiedy odnajdujemy tam elementy
kłych odbiorców, należy przypuszczać, że dla wielu wyraziste [14] w postaci kulminacji lub dominant.
architektów jest także trudna do zaakceptowania, Istotną rolę w takich wypadkach odgrywa zróżnico-
a właściwie brzydka. Sam autor projektu twierdzi, że wanie, a nawet pojawianie się tworów zaskakujących
& Krytycy architektury nigdy nie używają słowa  pięk- i niezwykłych. To one stanowią motor sprawczy ob-
no  nie jest modne& [12] Należy rozumieć ów serwacji, przykuwają uwagę, budzą zainteresowanie,
obiekt jako manifest nowoczesności, w której & ar- intrygują. Awangarda w architekturze, podobnie jak
chitektura prostych linii jest już historią& Teorie arty- w sztuce zobowiązana jest do stałych przemian, bo-
styczne wprowadzały kategorię piękna i w opozycji wiem kiedy zostaje uznana i zaakceptowana traci rolę
do niej jej przeciwieństwo kategorię brzydoty. przywódczą, wskazującą nowe, nieodkryte jeszcze
W rozmaitych okresach stylowych owe kategorie ule- światy. & Im bardziej lżona i opluwana, tym pewniej-
gały zmianom, choć żadna z nich nie mogła nigdy sza jest awangarda swej sprawy& ze strachu przed
doczekać się ścisłego zdefiniowania. Hegel ostrze- poklaskiem gawiedzi rodzi się gorączkowe poszuki-
gał przed kiczem, kiedy artysta poddając się nie- wanie coraz to nowych, coraz to trudniejszych do
pohamowanej fantazji poszukiwać będzie formy przyjęcia form artystycznych& [15]. Kategorie pięk-
oddalającej się znacznie od dopasowania do obo- na i brzydoty, zajmując pozycje drugoplanowe pod-
wiązujących reguł i rzeczywistości. Szczególny wa- legają zmianom, tak jak przeobrażają się fantazje
lor plastyczny posiadają kształty zróżnicowane. Róż- i poglądy artystów. Jedną z istotnych wartości i fa-
norodność form to niejako najlepsze rozwiązanie scynacji obecnej cywilizacji informatycznej stają się
współczesności. Powtarzanie form prostokreślnych, współczesne poszukiwania ekologii i odkrywanie
prostopadłościanów i sześcianów prowadzi do mo- kolejny raz na nowo integracji architektury i natury.
notonii. Ogląd tej samej formy może u jednego od- Nierealne i stale nieodkryte przestrzenie wirtualnej
biorcy wywołać wrażenie piękna, a u innego brzydo- fantazji stanowią pomost pomiędzy światem techno-
ty [13]. W wielu poszukiwaniach wzorców piękna logii a skomplikowanymi, stale obecnymi wokół nas
powraca problem przyrody i krajobrazu. Właśnie ona kształtami świata organicznego.
157
PRZYPISY
[1] U. Eco, Esej  Interpretacja i nadinterpretacja, Znak, Kra- [8] Z. Bauman, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie,
ków 1996, s. 143. Znak, Kraków 2007 s. 264 266.
[2] E. Rewers, Post-Polis. Wstęp do filozofii ponowoczesne- [9] Verlagshaus Braun (ed.), 1000 x European Architecture,
go miasta, UNIVERSITAS, Kraków 2005, s. 263. The Deutsche Bibliothek, 2007 s. 110.
[3] U. Eco, (red.), Historia piękna, REBIS, Poznań 2005 [10] J. Jabłońska, Oko nad Pragą, Architektura & Biznes, nr
s. 415. 7/8, 2007 s. 33.
[4] J. S. Wojciechowski, Postmodernistyczna kultura sztuk [11] U. Eco, O bibliotece, Świat Książki, Warszawa, 2007
pięknych, Instytut Kultury, Warszawa 1995, s. 102 103. s. 27 28.
[5] P. Zellner, Hybrid Space  New Forms in Digital Archi- [12] J. Kaplickż,100 sentencji, [w:] Budak A.(red.),Co to jest
tecture, Thames & Hudson, London 1999. architektura?, Kraków 2002, s. 302.
[6] wykład Colina Fourniera w Krakowie  Manggha, [13] M. Gołaszewska, Estetyka pięciu zmysłów, PWN, War-
16.02.2004  Przyroda ma zdolność do kreowania form szawa  Kraków 1997 s. 31. Autorka nazywa to  labilnością
i światów. Wprowadza nowe światy. Przyroda produkuje struktur estetyzujących .
dziwaczne kształty. Dlaczego budynek nie może być dzi- [14] Ibidem s. 26.
waczny? [15] Z. Bauman, Ponowoczesność jako z
ródło cierpień, (Sic!),
[7] D. Bogner, A Friendly Alien, Graz 2004. Warszawa 2000, s. 159.