PODRĘCZNIKI PRAWNICZE
Zbigniew Radwański Zobowiązania - część ogólna
Zobowiązania - część ogólna
Zbigniew Radwański
3. wydanie zmienione i zaktualizowane
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie
WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2001
798069
Redakcja: Beata Wawrzyńczak-Jędryka
Wstęp
D3H
1
.-Ct
Książka ta - podobnie jak jej pierwsze wydanie z 1995 r. - służyć ma studentom wydziałów prawa. Jednakże objaśnienia odnoszące się zwłaszcza do nowych, ukształtowanych po 1989 r., instytucji prawa zobowiązań mogą zainteresować także dojrzałych prawników.
Podręcznik ten zawiera wykład części ogólnej prawa zobowiązań w zakresie wskazanym art. 353-534 Kodeksu cywilnego. Części szczegółowej prawa zobowiązań poświęcony jest odrębny podręcznik Z. Radwańskiego i J. Panowicz--Lipskiej, Zobowiązania - część szczegółowa, Wydawnictwo C.H. Beck, War-SZawa 1996.
Sposób przedstawienia zagadnień ma na względzie adresatów tego podręcznika. Nie unikając więc prezentacji problemów spornych i zawiłych, rozważania teoretyczne ujęto syntetycznie ze wskazaniem, jakie poglądy uzyskały - zwłaszcza wjudykaturze - walor dominujący. Natomiast nieco więcej uwagi poświęcono przedstawieniu nowych instytucji prawnych.
Wykład opatrzono odnośnikami do literatury i orzecznictwa.
W niniejszym, trzecim wydaniu podręcznika, zachowano dotychczasową sekwencję i metodę wykładu dostosowaną do mojego podręcznika części ogólnej prawa cywilnego (Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 1997).
Stan prawny, literaturę i orzecznictwo uwzględniono do kwietnia 2001 r.
Zbigniew Radwański
Poznań, maj 2001 r.
(c) Wydawnictwo C. H. Beck 2001
Sklad i lamanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Drukarnia WN ALFA - WERO Sp. z o.o
ISBN 83-7110-340-9
BUW-EO- ' / r",
r
T
Spis treści
Str.
4. Konstytutywne orzeczenia sądów ............................................. 27
5. Inne zdarzenia ............................................................................ 28
ż 3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika ................. 28
I. Uwagi ogólne .................................................................................. 29
II. Przestanki ochrony ......................................................................... 29
1. Chroniona wierzytelność ........................................................... 29
2. Czynność prawna dłużnika ....................................................... 30
3. Pokrzywdzenie wierzyciela ....................................................... 31
4. Korzyść osoby trzeciej .............................................................. 33
Zaskarżenie czynności i jego skutki ............................................. 34
1. Zaskarżenie czynności ............................................................... 34
2. Orzeczenie względnej bezskuteczności .................................... 35
Zbliżone instytucje ......................................................................... 38
X
Nb. 69 71 73
73
74
75
77
79
81
83
83
87
91
III.
IV.
Rozdział II. Świadczenie .................................................................................... 39 92
39 92
39 92
39 92
40 94
40 95
40 95
41 96
42 100
44 108
45 112
46 112
46 112
47 117
48 120
48 120
48 121
49 127
49 128
50 129
50 132
51 134
52 136
53 141
54 143
54 144
54 144
54 145
55 146
56 149
56 149
57 153
58 155
ż 4. Uwagi ogólne ........................................................................................
I. Pojęcie .............................................................................................
1. Przedmiot a treść świadczenia ..................................................
2. Kwalifikacja prawna świadczenia .............................................
II. Uwagi ogólne o treści świadczenia ...............................................
1. Działanie i zaniechanie .............................................................
2. Sposób ustalenia świadczenia ...................................................
3. Świadczenia niemożliwe ...........................................................
4. Świadczenia w zobowiązaniach rezultatu i w zobowiązaniach starannego działania ..................................................................
ż 5. Rodzaje świadczeń I.
Świadczenia w zobowiązaniu przemiennym oraz z upoważnieniem przemiennym .........................................................................
1. Zobowiązanie przemienne .........................................................
2. Upoważnienie przemienne ........................................................
11.
Wielość świadczeń oraz świadczenia uboczne .............................
1. Kilka świadczeń równorzędnych ..............................................
2. Świadczenia uboczne .................................................................
III.
Świadczenia jednorazowe, okresowe i ciągłe ...............................
1. Świadczenia jednorazowe ..........................................................
2. Świadczenia okresowe ...............................................................
3. Świadczenia ciągłe ....................................................................
IV. Świadczenia podzielne i niepodzielne ..........................................
V. Świadczenia oznaczone co do tożsamości i oznaczone co do gatunku
VI. Zwrot nakładów i wydatków .........................................................
6. Świadczenia pieniężne i odsetki .........................................................
I. Pieniądz ...........................................................................................
1. Pojęcie ........................................................................................
2. Funkcje .......................................................................................
3. System pieniężny .......................................................................
II.
Pojęcie i sposób spełnienia świadczenia pieniężnego .................
1. Pojęcie ........................................................................................
2. Walutowość ................................................................................
3. Pieniądz gotówkowy i bezgotówkowy .....................................
Spis treści
Str. Nb.
159
159
160
161
161
163
166
166
167
173
173
174
181
184
184
191
195
197
III. Nominalizm ..................................................................................... 60
1. Pojęcie ........................................................................................ 6
2. Zobowiązania ze świadczeniem pieniężnym ............................ 61
IV. Waloryzacja. Zagadnienia ogólne ................................................. 62
1. Pojęcie i funkcja ........................................................................ 62
2. Zakres zastosowania .................................................................. 63
V. Waloryzacja umowna ..................................................................... 64
1. Pojęcie ........................................................................................ 64
2. Miernik wartości ........................................................................ 64
VI. Waloryzacja sądowa ....................................................................... 65
1. Pojęcie ........................................................................................ 65
2. Przesłanki ................................................................................... 65
3. Zakres kompetencji sądu ........................................................... 68
VII. Odsetki ............................................................................................ 69
1. Pojęcie i funkcja ........................................................................ 69
2. Źródła obowiązku świadczenia odsetek ................................... 71
3. Wysokość odsetek ..................................................................... 71
4. Zakaz anatocyzmu ..................................................................... 73
5. Terminy płatności ...................................................................... 73 199
6. Przedawnienie ............................................................................ 74 201
ż 7. Naprawienie szkody .......................................................................- 74 203
I. Odpowiedzialność odszkodowawcza i jej przesłanki ................... 75 204
II. Zasady i rodzaje odpowiedzialności ............................................. 76 206
1. Zasady odpowiedzialności ......................................................... 76 206
2. Rodzaje odpowiedzialności ....................................................... 78 213
III. Związek przyczynowy .................................................................... 79 218
1. Pojęcie .......................................v............................................... 79 218
2. Cecha normalności .............................................................. - - 80 220
3. Wyjątki ....................................................................................... 82 225
IV. Szkoda ............................................................................................. 83 228
1. Pojęcie ........................................................................................ 83 229
2. Rodzaje szkody majątkowej ...................................................... 85 233
3. Zaliczenie uzyskanych korzyści ............................................... 87 237
4. Ujemny interes umowny ........................................................... 87 238
5. Ciężar dowodu ........................................................................... 88 241
V. Świadczenie zmierzające do naprawienia szkody ........................ 89 243
1. Funkcje odszkod(Wania ............................................................. 89 243
2. Przyczynienie się poszkodowanego .......................................... 90 249
3. Sposób naprawienia szkody ...................................................... 92 259
4. Wysokość odszkodowania ......................................................... 94 262
Rozdział III. Wielość wierzycieli lub dłużników ............................................ 97 271
ż 8. Zobowiązania solidarne ....................................................................... 97 272
I. Solidarność dłużników (bierna) ..................................................... 97 272
1. Pojęcie ........................................................................................ 97 272
2. Źródła ......................................................................................... 98 274
3. Pozycja prawna dłużników wobec wierzyciela ....................... 99 278
4. Roszczenia regresowe ................................................................ '01 284
II. Solidarność wierzycieli (czynna) .................................................. 102 286
Spis treści
XIII
Spis treści
Xli
Str. Nb.
1. Pojęcie i funkcja ........................................................................ 102 286
2. Reżim prawny ............................................................................ 102 289
III. Struktura prawna zobowiązań solidarnych ................................... 103 294
IV. Solidarność niewłaściwa ................................................................ 103 297
ż 9. Zobowiązania niepodzielne i podzielne ............................................ 104 299
I. Zobowiązania niepodzielne ............................................................ 105 299
1. Pojęcie ........................................................................................ 105 299
2. Wielość dłużników .................................................................... 105 300
3. Wielość wierzycieli ................................................................... 105 301
II. Zobowiązania podzielne ................................................................. 106 303
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe ............................................................. 108 307
307
307
307
310
311
313
316
316
317
322
327
329
332
334
16 336
16 336
16 336
17 340
18 344
ż 10. Uwagi ogólne o umowach zobowiązaniowych ................................... 108
I. Uwagi wstępne ............................................................................... 108
1. Pojęcie ........................................................................................ 108
2. Regulacja prawna ....................................................................... 109
3. Transformacja koncepcji umowy .............................................. 109
4. Umowy adhezyjne ..................................................................
II. Umowy wzajemne .......................................................................
1. Umowy jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące ..........
2. Pojęcie umowy wzajemnej ....................................................
3. Zakres zastosowania ..............................................................
4. Konsekwencje ........................................................................
III. Umowy realne ............................................................................
IV. Umowy kauzalne i abstrakcyjne ...............................................
V. Umowy losowe ...........................................................................
ż 11. Treść umów zobowiązaniowych ......................................................
I. Swoboda umów ..........................................................................
1. Pojęcie ....................................................................................
2. Zakres swobody umów ..........................................................
II. Ogólne ograniczenia swobody umów .......................................
1. Uwagi wstępne ........................................................................... 118 344
2. Ustawa ........................................................................................ 119 347
3. Zasady współżycia społecznego ............................................... 120 350
352
356
359
359
362
365
4. Natura zobowiązania ................................................................. 121
III. Niemożliwość świadczenia ............................................................ 122
IV. Wyzysk ........................................................................................... 123
1. Przesłanki ................................................................................... 123
2. Skutki prawne ............................................................................ 123
3. Kwalifikacja prawna .................................................................. 124
12. Zagadnienia szczególne związane z przygotowaniem i zawarciem
umowy
124 366
Wprowadzenie ................................................................................ 124 366
II. Culpa in contrahendo .................................................................... 125 367
III. Umowa przedwstępna .................................................................... 126 370
1. Pojęcie i cel ............................................................................... 126 370
2. Przesłanki ważności ................................................................... 127 373
3. Skutki ......................................................................................... 128 377
4. Przedawnienie .................................................................--.- 129 383
Str. Nb.
IV. Ograniczenia swobody zawierania umów ..................................... 130 385
1. Uwagi wstępne ........................................................................... 130 385
2. Ograniczenia doboru kontrahenta ............................................. 131 388
3. Obowiązek kontraktowania ....................................................... 131 391
4. Zezwolenia administracyjne ...................................................... 132 395
5. Tryb zawierania umowy ............................................................ 133 396
ż 13. Wzorce umów ...................................................................................... 133 398
I. Uwagi wstępne ............................................................................... 134 398
1. Geneza i funkcja społeczna ...................................................... 134 398
2. Reakcja prawna .......................................................................... 135 401
II. Pojęcie i charakter prawny wzorca umowy ................................. 136 404
1. Wzorzec umowy ........................................................................ 136 404
2. Charakter prawny wzorca ......................................................... 137 407
III. Informacja o wzorcu ...................................................................... 139 411
1. Uwagi wstępne ........................................................................... 139 411
2. Doręczenie wzorca ..................................................................... 139 412
3. Inne sposobu informowania o wzorcu ..................................... 139 413
4. Przejrzystość (transparentność) wzorca .................................... 140 415
IV. Wzorzec a umowa .......................................................................... 141 417
1. Pierwszeństwo umowy .............................................................. 141 417
2. Wydanie wzorca w czasie trwania stosunku prawnego
o charakterze ciągłym ................................................................ 141 419
3. Konflikt wzorców ...................................................................... 142 421
ż 13'. Umowy konsumenckie ....................................................................... 142 422
I. Uwagi ogólne .................................................................................. 142 422
1. Pojęcie ........................................................................................ 142 422
2. Zasady ........................................................................................ 143 423
3. Regulacja prawna .......................*................................................ 144 424
II. Niedozwolone postanowienia umowne ......................................... 144 427
1. Uwagi ogólne ............................................................................. 144 427
2. Zakres stosowania ...................................................................... 145 428
3. Indywidualne uzgodnienie klauzul umownych ........................ 146 431
4. Sprzeczność klauzuli z dobrymi obyczajami ........................... 146 432
5. Katalog klauzul niedozwolonych .............................................. 147 433
6. Skutki uznania klauzuli za niedozwoloną ................................ 148 435
7. Kontrola treści konkretnego stosunku prawnego ..................... 149 436
8. Kontrola abstrakoygna ................................................................ 149 437
III. Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa ...................... 150440a
1. Uwagi ogólne ............................................................................. 150440a
2. Miejsce zawarcia umowy .......................................................... 151 440c
3. Wyłączenia ................................................................................. 151 440d
4. Sposób zawarcia umów poza lokalem przedsiębiorstwa ......... 152440e
5. Odstąpienie od umowy .............................................................. 153440f
IV. Umowa zawierana na odległość .................................................... 154440h
1. Uwagi wstępne ........................................................................... 154440h
2. Zawarcie umowy na odległość ................................................. 155440J
3. Wyłączenia ................................................................................. 155 440k
4. Zgoda konsumenta na posłużenie się określonym środkiem
porozumiewania się na odległość ............................................. 1564401
XV
Spis treści
Spis treści
XIV
Str. Nb. 1564401 157440m 158440s 159440u 159440w
159 441
160 441
160 441
161 449
162 451
162 452
162 452
163 455
164 456
164 457
Rozdział V. Czyny niedozwolone ..................................................................... 166 459
166 459
166 459
167 465
168 466
168 467
169 467
170 472
170 472
171 473
173 480
173 480
174 482
175 485
176 490
177 492
177 494
178 498
178 498
179 500
179 501
179 501
179 501
180 504
182 511
182 513
182 513
183 514
184 518
186 524
5. Obowiązek informacji ...............................................................
6. Treść umowy ..............................................................................
7. Skutki niewykonania umowy przez przedsiębiorcę .................
8. Zapłata kartą płatniczą ..............................................................
9. Odstąpienie od umowy przez konsumenta ...............................
14. Umowy odnoszące się do osób trzecich ............................................
I. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej ............................
1. Pojęcie ........................................................................................
2. Skutki .........................................................................................
3. Zastosowanie ..............................................................................
II. Umowa o świadczenie przez osobę trzecią ..................................
1. Pojęcie ........................................................................................
2. Odpowiedzialność gwaranta ......................................................
3. Zastosowanie ..............................................................................
III. Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku świadczenia .....................................................................................
ż 15. Uwagi wprowadzające ....................
I. Pojęcie ........................................
II. Systematyka ...............................
III. Funkcja .......................................
ij 16. Odpowiedzialność za własne czyny l
Uwagi ogólne
II. Bezprawność ...................................................................................
1. Pojęcie ........................................................................................
2. Wyłączenia .................................................................................
III. Wina ................................................................................................
1. Pojęcie ........................................................................................
2. Kwalifikacje psychiczne ............................................................
3. Rodzaje i mierniki winy ...........................................................
IV. Współsprawstwo i współodpowiedzialność ..................................
1. Podżeganie i pomocnictwo .......................................................
2. Skorzystanie ze szkody .............................................................
V. Ciężar dowodu ................................................................................
1. Reguła ogólna ............................................................................
2. Wina anonimowa .......................................................................
17. Odpowiedzialność za cudze czyny ......................................................
I. Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru ..................
1. Uwagi wprowadzające ..............................................................
2. Odpowiedzialność sprawującego nadzór .................................
3. Odpowiedzialność sprawcy ......................................................
II. Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności innej osobie .......................................................................................
1. Uwagi wstępne ..........................................................................
2. Odpowiedzialność samodzielnego wykonawcy ......................
3. Odpowiedzialność podwładnego ..............................................
5 18. Odpowiedzialność Skarbu Państwa i samorządu terytorialnego za funkcjonariuszy ...................................................................................
Str. Nb.
I. Uwagi wprowadzające ................................................................... 186 524
II. Podmiotowy zakres odpowiedzialności ......................................... 187 525
1. Odpowiedzialność Skarbu Państwa .......................................... 187 525
2. Odpowiedzialność państwowych osób prawnych .................... 187 526
3. Odpowiedzialność jednostek samorządu terytorialnego .......... 188 527
III. Ogólne przesłanki odpowiedzialności ........................................... 189 529
1. Zakres działania ......................................................................... 189 530
2. Wina ........................................................................................... 190 531
IV. Modyfikacje ogólnych przesłanek ................................................. 192 536
1. Zasada słuszności ....................................................................... 192 537
2. Wydanie orzeczenia lub zarządzenia ........................................ 193 538
V. Wyłączenia ...................................................................................... 194 540
ż 19. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy ........................................... 194 541
I. Odpowiedzialność za zwierzęta ..................................................... 195 542
1. Podmiot i przesłanki .................................................................. 195 542
2. Zasady odpowiedzialności ......................................................... 196 544
3. Samopomoc ................................................................................ 196 546
II. Odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie przedmiotu 197 548
1. Podmiot i przesłanki .................................................................. 197 548
2. Zasada odpowiedzialności ......................................................... 197 550
III. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej
części .........................................................................................'..... 198 552
1. Podmiot i przesłanki .................................................................. 198 552
2. Zasada odpowiedzialności ......................................................... 198 554
ż 20. Odpowiedzialność związana z użyciem sil przyrody ....................... 200 559
I. Osoby ponoszące odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ............ 200 559
1. Uwagi wstępne ..........................v............................................... 200 559
2. Prowadzący przedsiębiorstwo ................................................... 201 560
3. Posiadacz mechanicznego środka komunikacji ........................ 201 563
II. Przesłanki odpowiedzialności ........................................................ 203 566
1. Prowadzącego przedsiębiorstwo ............................................... 203 566
2. Posiadacza mechanicznego środka komunikacji ...................... 203 567
3. Uchylenie zasady ryzyka .......................................................... 204 568
III. Okoliczności egzoneracyjne ........................................................... 205 573
1. Uwagi wstępne ........................................................................... 205 573
2. Sita wyższa ................................................................................ 205 574
3. Wina poszkodowflhego .............................................................. 205 575
4. Wina osoby trzeciej ................................................................... 206 577
IV. Poszkodowany ................................................................................ 207 579
1. Reguła ogólna ............................................................................ 207 579
2. Regulacja szczególna ................................................................. 207 582
3. Ubezpieczenia komunikacyjne .................................................. 208 585
ż 21. Zapobieganie szkodzie ........................................................................ 208 587
I. Obowiązek zapobieżenia szkodzie ................................................ 209 587
1. Uwagi wstępne ........................................................................... 209 587
2. Przesłanki ................................................................................... 209 588
3. Roszczenia .................................................................................. 209 590
II. Odpowiedzialność za szkody poniesione w cudzym i we wspólnym
interesie ........................................................................................... 210 591
XVI
XVII
Spis treści
Spis treści
Str. Nb. 238 658
238 660
239 661
239 662
239 663
240 664
240 664
240 664
241 667
241 668
241 669
242 670
243 672
243 673
243 674
244 675
244 675
245 677
245 679
246 680
III. Nienależne świadczenie .................
1. Brak zobowiązania .....................
2. Odpadnięcie podstawy prawnej
3. Nieosiągnięcie celu świadczenia
4. Nieważność czynności prawnej ż 25. Roszczenie o wydanie wzbogacenia ..
I.
III.
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania .............. 248 684
684
684
688
688
692
694
698
701
702
703
703
705
708
708
709
711
716
ż 26. Wykonanie zobowiązań ...................................................................... 248
I. Zasady ogólne ................................................................................. 248
II. Zmiana stosunków (clausula rebus sic stantibus) ....................... 250
1. Wprowadzenie ........................................................................... 250
2. Zakres zastosowania .................................................................. 252
3. Przesłanki ................................................................................... 252
4. Decyzje sądu .............................................................................. 253
5. Zbieg przepisów ......................................................................... 255
6. Umowne klauzule adaptacyjne ................................................. 255
III. Podmioty wykonania zobowiązania .............................................. 256
1. Osoby wykonujące ..................................................................... 256
2. Osoby przyjmujące .................................................................... 256
IV. Przedmiot wykonania zobowiązania ............................................. 257
1. Rzeczy oznaczonff co do gatunku ............................................. 257
2. Część świadczenia ..................................................................... 257
3. Kilka świadczeń ......................................................................... 258
V. Miejsce spełnienia świadczenia ..................................................... 259
VI. Termin spełnienia świadczenia ...................................................... 260 720
1. Oznaczenie ................................................................................. 260 720
2. Wymagalność ............................................................................. 261 724
VII. Wykonanie świadczeń wzajemnych .............................................. 261 725
1. Jednoczesność świadczeń .......................................................... 261
2. Świadczenie wcześniejsze ......................................................... 262
VIII. Dowody spełnienia świadczenia .................................................... 263
725
727
731
736
736
ż 27. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania .. 264 1. Ogólne reguły określające odpowiedzialność dłużnika ............... 265
Str. Nb.
ż 22. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód z czynów
niedozwolonych ................................................................................... 210 594
I. Miarkowanie odszkodowania ......................................................... 211 594
II. Współodpowiedzialność kilku osób .............................................. 212 598
1. Uwagi wstępne ........................................................................... 212 598
2. Przesłanki współodpowiedzialności .......................................... 212 599
3. Roszczenia regresowe ................................................................ 213 603
III. Szkoda na osobie ............................................................................ 214 606
1. Uwagi wstępne ........................................................................... 214 606
2. Majątkowa szkoda na osobie .................................................... 215 610
IV. Krzywda .......................................................................................... 220 630
1. Uwagi ogólne ............................................................................. 220 630
2. Ogólne roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne ................... 221 .631
3. Regulacje szczególne ................................................................. 224 636
4. Dziedziczenie i zbywanie roszczeń .......................................... 225 639
ż 23. Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych ......................... 226 641
I. Uwagi ogólne .................................................................................. 226 641
II. Szczególny reżim przedawnienia .................................................. 226 642
ż 23'. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez przedmiot niebezpieczny 228 647a
I. Uwagi ogólne .................................................................................. 228 647a
1. Rozwój szczególnej regulacji prawnej ..................................... 228 647a
2. Usytuowanie przepisów ............................................................. 229 647b
3. Relacje do innych uregulowań ................................................. 229 647c
II. Produkt niebezpieczny ................................................................... 229 647d
1. Uwagi wstępne ........................................................................... 229 647d
2. Produkt ....................................................................................... 230 647e
3. Produkt niebezpieczny ............................................................... 230 647f
III. Podmioty ......................................................................................... 231 647g
1. Podmiot odpowiedzialny ........................................................... 231 647g
2. Podmiot uprawniony .................................................................. 232 647h
IV. Przesłanki odpowiedzialności i przedawnienie roszczeń ............. 232 647i
1. Zasada odpowiedzialności ......................................................... 232 647i
2. Szkoda ........................................................................................ 233 647j
3. Przedawnienie roszczenia odszkodowawczego ........................ 233 647m
4. Zbieg odpowiedzialności ........................................................... 234 647n
V. Semiimperatywny charakter norm ochronnych ............................ 234 647o
1. Zakres wyłączania odpowiedzialności ...................................... 234 647o
2. Zakres wyboru prawa obcego ................................................... 234 647p
Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie ....................................................... 235 648
24. Istotne cechy i przesłanki ................................................................... 235
648
Uwagi ogólne .................................................................................. 235
1. Pojęcie i funkcja bezpodstawnego wzbogacenia ..................... 235
2. Regulacja nienależnego świadczenia ........................................ 235
Przesłanki ........................................................................................ 236
1. Wzbogacenie .............................................................................. 236
2. Zubożenie ................................................................................... 236 653
3. Związek między wzbogaceniem a zubożeniem ....................... 237 654
4. Bezpodstawność wzbogacenia .................................................. 237 657
648
648
650
651
652
Zasady ogólne
1. Przedmiot ...................................................................................
2. Podmioty zobowiązane ..............................................................
3. Przedawnienie ............................................................................
Wzbogacenie nie podlegające zwrotowi .......................................
1. Świadomość braku zobowiązania .............................................
2. Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego ..
3. Zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu oraz roszczeniu z gier i zakładów .......................................................................
4. Spełnienie niewymagalnego świadczenia .................................
Przepadek świadczenia ...................................................................
1. Uwagi wstępne ...........................................................................
2. Czyn zabroniony ........................................................................
3. Cel niegodziwy ..........................................................................
4. Skutki .........................................................................................
XVIII
XIX
Spis treści
Spis treści
Str. Nb.
1. Wprowadzenie ............................................................................ 265 736
2. Odpowiedzialność odszkodowawcza ........................................ 266 738
3. Wina ........................................................................................... 267 743
4. Odpowiedzialność za inne osoby ............................................. 269 754
5. Ciężar dowodu ........................................................................... 271 759
II. Niemożliwość świadczenia ............................................................ 272 763
1. Wprowadzenie ............................................................................ 272 763
2. Niemożliwość nie objęta odpowiedzialnością ......................... 273 764
3. Niemożliwość objęta odpowiedzialnością ................................ 274 769
III. Opóźnienie i zwloką dłużnika ....................................................... 276 774
1. Wprowadzenie ............................................................................ 276 774
2. Następstwa opóźnienia .............................................................. 276 778
3. Następstwa zwłoki ..................................................................... 276 779
4. Następstwa zwłoki w umowach wzajemnych .......................... 278 787
IV. Prawo zatrzymania ......................................................................... 280 794
V. Zwloką wierzyciela ........................................................................ 281 795
1. Wprowadzenie ............................................................................ 281 795
2. Przestanki ................................................................................... 281 797
3. Skutki ......................................................................................... 282 799
ż 28. Dodatkowe zastrzeżenia umowne ....................................................... 283 804
I. Uwagi wstępne ............................................................................... 283 804
II. Zadatek ............................................................................................ 283 805
1. Pojęcie ........................................................................................ 283 805
2. Skutki ......................................................................................... 284 807
III. Umowne prawo odstąpienia ........................................................... 285 810
1. Pojęcie ........................................................................................ 285 810
2. Skutki ............................................................:............................ 286 813
IV. Odstępne ......................................................................................... 286 815
V. Kara umowna ................................................................................. 286 818
1. Pojęcie i funkcja ........................................................................ 286 818
2. Ochrona dłużnika ....................................................................... 287 821
3. Kara ustawowa ........................................................................... 288 825
Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania ...................................................... 289 827
ż 29. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela 289 827
I. Uwagi wstępne ............................................................................... 289 827
II. Świadczenie w miejsce wykonania ............................................... 289 828
III. Odnowienie ..................................................................................... 290 830
1. Pojęcie ........................................................................................ 290 830
2. Związek nowego z dawnym zobowiązaniem ........................... 291 832
3. Skutki ......................................................................................... 291 834
IV. Potrącenie ........................................................................................ 292 835
1. Pojęcie ........................................................................................ 292 835
2. Przesłanki ................................................................................... 292 836
3. Skutki ......................................................................................... 294 841
4. Wyłączenia ................................................................................. 294 844
5. Potrącenie umowne .................................................................... 295 845
V. Złożenie do depozytu sądowego ................................................... 296 847
1. Tryb ............................................................................................ 296 847
Str. Nb.
2. Skutki ......................................................................................... 296 848
ż 30. Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela ............... 298 855
I. Uwagi ogólne .................................................................................. 298 855
II. Zwolnienie z długu ........................................................................ 299 856
III. Rozwiązanie umowy ...................................................................... 299 858
Rozdział IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika .............................................. 302 860
ż 31. Uwagi wstępne .................................................................................... 302 860
ż 32. Zmiana wierzyciela ............................................................................ 303 863
I. Przelew wierzytelności ................................................................... 303 863
1. Pojęcie ........................................................................................ 303 863
2. Dopuszczalność .......................................................................... 305 868
3. Skutek wobec wierzyciela ......................................................... 306 875
4. Skutek wobec dłużnika .............................................................. 307 879
II. Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela . 309 882
1. Przestanki i skutki .......................................................'............. 309 882
2. Obowiązek przyjęcia świadczenia ............................................ 310 891
3. Ochrona dłużnika ....................................................................... 310 892
ż33. Zmiana dłużnika .................................................................................. 311 893
I. Przejęcie długu ............................................................................... 311 893
1. Pojęcie ........................................................................................ 311 893
2. Forma ......................................................................................... 312 897
3. Zgoda na przejęcie długu .......................................................... 313 901
4. Prawa uboczne ........................................................................... 314 905
5. Zarzuty przysługujące przejemcy ............................................. 314 906
II. Kumulatywne przystąpienie do długu ........................................... 315 911
1. Reguły ogólne .........................*................................................. 315 911
2. Ustawowe przystąpienie ............................................................ 315 912
Rozdział X. Zbieg roszczeń ............................................................................... 317 917
ż34. Uregulowanie prawne zbiegu roszczeń .............................................. 317 917
I. Uwagi ogólne .................................................................................. 317 917
II. Rozwiązania szczególne ................................................................. 318 921
1. Bezpodstawne wzbogacenie ...................................................... 318 921
2. Delikty ........................................................................................ 319 924
3. Szkoda wyrządzWia przez produkt niebezpieczny .................. 320 925
Indeks rzeczowy .................................................................................................. 321
Wykaz skrótów
I. Żródia prawa
KC ......................... ustawa z 23.4.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, póz. 93 ze zni.)
KH ......................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. - Kodeks
handlowy (Dz.U. Nr 57, póz. 502 ze zm.) KP.......................... ustawa z 26.6.1974 r. - Kodeks pracy (Dz.U. Nr 24, póz. 141 ze zm.)
KPA ..................... ustawa z 14.6.1960 r. - Kodeks postępowania administracyjnego
(Dz.U. z 1980 r. Nr 9, póz. 26 ze zm.) KPC ..................... ustawa z 17.11.1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U.
Nr 43, póz. 296 ze zm.) KRO ..................... ustawa z 25.2.1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9,
póz. 59 ze zm.) KWU ................... ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19,
póz. 147 ze zm.) KZ ........................ rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. - Kodeks
zobowiązań (Dz.U. Nr 82, póz. 599) PPrM .................... ustawa z 12.11.1965 r. - Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U.
Nr 46, póz. 290 ze zm.) PrBank ................. ustawa z 29.8.1997 r. - Prawo bankowe (Dz.U. Nr 140, póz. 939)
PrDewz ................ ustawa z 2.12.1994 r. - Prawo dewizowe (Dz.U. Nr 136, póz. 703)
PrNot ................... ustawa z 14.2.1991 r. - Prawo o notariacie (Dz.U. Nr 22, póz. 91)
PWKC ................. ustawa z 23.4.1964 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny
(Dz.U. Nr 16, póz. 94 ze zm.)
2i Organy orzekające
OKA .................... Główna Komisja Arbitrażowa
IC SN ................... Izba Cywilna Sądu Najwyższego
NSA ..................... Naczelny Sąa Administracyjny
SA ........................ Sąd Apelacyjny
SN ........................ Sąd Najwyższy
SN (7) .................. Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów
TK ........................ Trybunał Konstytucyjny
), Czasopisma
AUŁ ..................... Acta Universitatis Lodziensis
BP ........................ Edukacja Prawnicza
Kw. Pr. Pryw. ..... Kwartalnik Prawa Prywatnego
NP ........................ Nowe Prawo
00 ....................... Orzecznictwo Gospodarcze
XXII Wykaz skrótów
OSN ..................... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSP ...................... Orzecznictwo Sądów Polskich
OTK ..................... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego
Pal. ....................... Palestra
PiP ....................... Państwo i Prawo
Prawo ................... Acta Universitatis Wratislaviensis
PS ......................... Przegląd Sądowy. Czasopismo poświęcone prawnym zagadnieniom \VykilZ literatury
wymiaru sprawiedliwości
PUG ..................... Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego
Rejent .................... Rejent. Miesięcznik, Wydawnictwo Stowarzyszenia Notariuszy Rze
czypospolitej Polskiej ' Podręczniki i monografie
RPEiS .................. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny System prawa cywilnego: t. III, cz. l, pod redakcją Z Radwańskiego, "Ossolineum" 1981;
SC ........................ Studia Cywilistyczne t m cz 2, pod redakcją S. Grzybowskiego, "Ossolineum" 1976
SIS ....................... Studia luridica Silesiana |p Czachórski, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968
SP ......................... Studia Prawnicze gr Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu. A. Brzozowski, M. Sajjan, E. Skowrońska-
SPE ...................... Studia Prawno-Ekonomiczne -Bocian Warszawa 1999
ZN ........................ Zeszyty Naukowe z oznaczeniem uniwersytetu ^ Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań. Warszawa 1970
Z, Radwański, Prawo zobowiązań, Warszawa 1986 4. Literatura
Czachórski, ! Komentarze
Zobowiązania... .... W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, A. Brzozowski, M. Sajjan, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1-3, pod redakcją: Z. Resicha, J. Ignatowicza, J. Pic-
E. Skowrońska-Bocian, Warszawa 1999 trzykowskiego, J. I. Bieleckiego, Warszawa 1972
KC. Komentarz ... K. Pielrzykowski. Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Warszawa 1997 Kodeks cywilny z komentarzem, pod redakcją J. Wimarza, wyd. II zmienione, t. l i II,
Komentarz do KC G. Bieniek, H. Ciepla, S. Dmochowski, J. Gudowski, K. Kolakowski, Warszawa 1989
M. Sychowicz, T. Wiśniewski. C. Żuławska, Komentarz do kodeksu Q Bieniek, H. Ciepla, S. Dmochowski, J. Gudowski, K. Kolakowski, M. Sychowicz, T. Wiś-
cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, Warszawa 1996 niewski, C. Żulawska, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowią-
Łąlowska, 2anjaj t ,_ Warszawa 1996
Podstawy... ......... E. Łęlowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1993 K Pietrzykowski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Warszawa 1997
Rajski, Prawo ...... J. Rajski, Prawo o kontraktach w obrocie gospodarczym, Warszawa 2000
Slelmachowski,
Zarys... ................ A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998
System,
t. III, cz. l ........... System prawa cywilnego, t. III, cz. 1. Prawo zobowiązań, część ogólna, pod redakcją Z. Radwańskiego, "Ossolineum" 1981
System,
t. III, cz. 2 ........... System prawa cywilnego, t. III, cz. 2. Prawo zobowiązań, część **
szczegółowa, pod redakcją S. Grzybowskiego, "Ossolineum" 1976
5. Inne
Dz.U. . MP .....
Nb. .....
NBP ... orz. .....
RM .....
rozp. ...
uchw. .
Dziennik Ustaw Monitor Polski numer brzegowy Narodowy Bank Polski orzeczenie Rada Ministrów rozporządzenie uchwała
Rozdział I. Wiadomości wstępne
| 1. Źródła i miejsce prawa zobowiązań w polskim systemie
prawnym
Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. l, ż 1-5; Czachórski, Zobowiązania..., ż 1-3; E. Łętowska, Kształtowanie się odrębności obrotu mieszanego, [w:] Tenden-cje rozwoju prawa cywilnego, "Ossolineum" 1983; Łętowska, Podstawy..., pkt 19; taż, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 1999; Rajski, Prawo..., ż 1-4; 5. Wiodyka, Pra-wo umów w obrocie gospodarczym, t. 3, Kraków 1993, rozdz. I; Stelmachowski, Zarys..., rozdz. 16-17.
I. Miejsce i funkcja prawa zobowiązań w systemie prawnym
1. Dział prawa cywilnego
Prawo cywilne stanowi odrębną gałąź systemu prawnego. Ten status prawa cywilnego jest od wieków utrwalony w europejskiej (kontynentalnej) kulturze prawnej i w Polsce nigdy nie był kwestionowany.
Gałąź ta dzieli się z kolei na działy. Jednym z nich - obok części ogólnej, prawa rzeczowego, prawa spadkowego, prawa rodzinnego i prawa własności Intelektualnej -jest prawo zobowiązań1.
Charakteryzując z punktu widzenia formalnego normy tego działu prawa można najogólniej powiedzieli, że regulują one stosunki majątkowe typu względnego, a więc prawa podmiotowe (wierzytelności) skuteczne wobec określonych indywidualnie podmiotów.
Natomiast główna ich funkcja polega na regulacji obrotu pieniędzmi, dobrami i usługami, a także ochrony interesów podmiotów przed uszczerbkami majątkowymi. W prawie zobowiązań dominuje funkcja dynamiczna nad statyczną w normowaniu stosunków cywilnoprawnych. Rola społeczna tego działu
W ' Por. bliżej Z. Radwański, System prawa cywilnego, Edukacja Prawnicza z. 1/1994,
Nb. 1-2
2 Rozdział 1. Wiadomości wstępne
prawa cywilnego nabrała fundamentalnego znaczenia w systemie gospodarki rynkowej, stając się - głównie poprzez instytucję urnowy zobowiązaniowej (por. Nb. 307-335) - instrumentem prawnym realizującym autonomiczne decyzje gospodarcze podmiotów działających na rynku. Rola ta w istotnej mierze różni się od funkcji spełnianej w systemie gospodarki centralnie sterowanej, gdzie prawo zobowiązań przede wszystkim służyło realizacji decyzji podejmowanych przez państwowe organy administracji gospodarczej.
2. Inne działy
Wspomniane kryteria pozwolą w sposób nader syntetyczny wskazać na podstawowe różnice występujące między prawem zobowiązań a pozostałymi działami prawa cywilnego.
3 1) Tak więc rdzeniem prawa rzeczowego w odróżnieniu od prawa zobowiązań są normy wyznaczające bezwzględne prawa podmiotowe i to dotyczące rzeczy.
4 2) Z kolei prawo spadkowe reguluje nie obrót dóbr, usług i pieniędzy inter vivos, lecz przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty.
5 3) Różnice w przedmiocie regulacji występują również w odniesieniu do prawa rodzinnego, które ponadto zdominowane jest swoistym, niemajątkowym celem, jakiemu służą jego normy nawet wtedy, gdy dotyczą sfery stosunków majątkowych.
6 4) Wyodrębniający się coraz wyraźniej dział własności intelektualnej nastawiony jest na ochronę rezultatów myśli ludzkiej (wynalazków, utworów literackich itp.) ujmowanych jako dobra niewymierne przestrzennie (w przeciwieństwie do rzeczy), lecz o wartości majątkowej. Ta przedmiotowa podstawa wyodrębnienia tego działu prawa cywilnego pozwala ująć w nim nie tylko swoiste, bezwzględne prawa podmiotowe na wspomnianych dobrach, ale także normy określające obrót nimi o charakterze więc norm zobowiązaniowych, dla których macierzystą i ogólniejszą regulacją pozostają jednak normy zawarte w dziale prawa zobowiązań.
7 5) Natomiast część ogólna prawa cywilnego nie reguluje samodzielnie występujących stosunków społecznych i dlatego na tej płaszczyźnie nie można znaleźć kryterium wyróżniającego ten dział prawa od innych działów prawa cywilnego, a w tym i od prawa zobowiązań. Na część ogólną składają się bowiem przepisy właściwe dla wszystkich szczegółowych działów prawa cywilnego. Jednakże więzi między częścią ogólną a prawem zobowiązań są szczególnie bliskie z uwagi na podstawową rolę, jaką w sferze obrotu gospodarczego odgrywają czynności prawne objęte właśnie regulacją części ogólnej prawa cywilnego.
ż 1. Źródła i miejsce prawa zobowiązań w polskim systemie prawnym 3
II. Źródła prawa zobowiązań 1. Prawo stanowione
Tylko prawo powszechnie obowiązujące może regulować stosunki cywilno-prawne , a w tym i stosunki zobowiązaniowe. Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia, a także akty prawa miejscowego - na obszarze działania kompetentnych organów (art. 87 Konstytucji).
Natomiast inne akty normatywne wydawane przez upoważnione do tego organy, a w szczególności zarządzenia, mają charakter wewnętrzny, to zna-czy, że obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe organom wydającym te akty (art. 93 Konstytucji). Nie mogą więc mieć waloru źródeł prawa cywilnego.
a) Wśród ustaw największą doniosłość ma Kodeks cywilny z 1964 r., 9 radykalnie zmodyfikowany, zwłaszcza nowelami wydawanymi od 1 990 r. Pra-wu Zobowiązań jest tam poświęcona ks. III - zresztą najobszerniejsza, obejmu-jąca ponad połowę wszystkich przepisów KC (art. 353-92116).
Prawo zobowiązań zostało najwcześniej zunifikowane spośród wszystkich działów prawi cywilnego. Dzieła tego dokonano wydając w 1933 r. Kodeks zobowiązań oraz rok później Kodeks handlowy, przy czym obie kodyfikacje weszły w życie 1.7.1934 r., a prze-stały obowiązywać dopiero 31.12.1964 r., poza pewnymi partiami KH, które zachowały moc Obowiązującą także pod rządem KC (por. art VI PWKC) - do 1.1.2001 r., kiedy to wszedł w życie Kodeks spółek handlowych.
Kodyfikacje te, a zwłaszcza KZ, wywarły ogromny wpływ na rozwój polskiej nauki cywilnego, a także na treść obowiązującego KC.
Poza regulacją podstawowych instytucji prawa zobowiązań zamieszczoną 10 W KC, stosunki prawne tego typu normuje wiele ustaw szczególnych wobec Kodeksu, które uzupełniają, a dla pewnych obszarów także modyfikują postanowienia kodeksowe.
Wśród nich na uwagę zasługuje szereg aktów prawotwórczych pochodzenia jeszcze przedwojennego, które formalnie nie uchylone, nie odgrywały jednak w okresie PRL jakiejś znaczącej roli. Natomiast w następstwie dokonu-jących się od 1989 r. przekształceń systemu gospodarczego RP uzyskują do-niosłość praktyczną.
Por. zwłaszcza pochodzące z 1934 r. Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu oraz z 1936 r. Prawo wekslowe i Prawo czekowe.
Współcześnie przepisy szczególne z zakresu prawa zobowiązań głównie pojawiają się w ustawach kompleksowo regulujących określone dziedziny sto-NMków społecznych.
Nb. 3-7
Nb. 8-10
4 Rozdział I. Wiadomości wstępne
Por. ustawy dotyczące własności intelektualnej (ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r., ustawa o wynalazczości z 1972 r., ustawa o ochronie topografii układów scalonych z 1993 r., ustawa o znakach towarowych z 1985 r.), transportu (Kodeks morski z 1961 r., prawo przewozowe z 1984 r., ustawa o łączności z 1990 r.), obrotu pieniężnego (Prawo bankowe z 1989 r., Prawo dewizowe z 1989 r., ustawa o denominacji złotego z 1994 r.), prywatyzacji (ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych z 1990 r., ustawa o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji z 1993 r.), ubezpieczeń (ustawa o działalności ubezpieczeniowej z 1990 r.), najmu (ustawa o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych z 1994 r.), zamówień publicznych (ustawa o zamówieniach publicznych z 1994 r.).
b) Także rozporządzenia są częstym środkiem regulowania stosunków zobowiązaniowych.
11 Jednakże ich rola ulega istotnemu ograniczeniu w świetle nowej Konstytucji. Rozporządzenia mogą bowiem wydać obecnie jedynie organy wskazane w Konstytucji i to na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania - przy czym norma upoważniająca do wydania rozporządzenia powinna nie tylko określać kompetentny organ i zakres spraw przekazanych do uregulowania, ale nawet wytyczne dotyczące treści rozporządzenia (art. 92 w zw. z art. 142, 146, 148, 149 Konstytucji).
12 c) Nowa Konstytucja wyraźnie reguluje przesłanki uznania umów międzynarodowych za źródła prawa polskiego, co budziło dawniej kontrowersje. W myśl art. 91 Konstytucji, ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Natomiast umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, ma nawet pierwszeństwo przed innymi ustawami, jeżeli ich treści nie da się pogodzić z umową międzynarodową. Polskę wiążą liczne umowy międzynarodowe, które regulują m.in. problematykę stosunków zobowiązaniowych. W szczególności dotyczą one sfery własności intelektualnej, przewozu i sprzedaży towarów.
13 Swoiste problemy pojawiają się na tle dążenia Polski do uzyskania członkostwa w Unii Europejskiej, co znalazło wyraz w Układzie Europejskim (UE) z 16.12.1991 r. ustanawiającym Stowarzyszenie między Rzecząpospo-litą Polską, z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi (obecnie Unią Europejską) i ich państwami członkowskimi, z drugiej strony. Układ ten wszedł w życie 1.2.1994 r. (załącznik do Dz.U. z 1994 r., Nr 11, póz. 38). Przewidziane w nim Stowarzyszenie ma pomóc Polsce w osiągnięciu ostatecznego celu, jakim jest uzyskanie przez nią członkostwa w Unii Europejskiej.
W związku z tym RP zobowiązała się dostosowywać ("zbliżać") prawo polskie do ustawodawstwa istniejącego w Unii Europejskiej (art. 68 UE).
Nb. 11-13
ż 1. Źródta i miejsce prawa zobowiązań w polskim systemie prawnym 5
Zbliżenie to w szerokiej mierze ma odnosić się do stosunków zobowiązaniowych, biorąc pod uwagę istotne dla Unii Europejskiej cele ekonomiczne.
Unia Europejska jest organizacją ponadnarodową, o samodzielnym porząd-ku prawnym - różnym od prawa międzynarodowego i prawa krajowego państw członkowskich. Składa się na nie tzw. prawo pierwotne obejmujące normy zawarte w traktatach założycielskich oraz tzw. prawo wtórne stanowione przez organy Unii Europejskiej. W szczególności wydają one: tzw. rozporządze bezpośrednio obowiązują na całym obszarze Unii Europejskiej oraz dyrektywy, które zobowiązują państwa członkowskie tylko do osiągnięcia określonych celów; natomiast pozostawiają im swobodę wyboru właściwych form. Ten elastyczniejszy w porównaniu z rozporządzeniami instrument dzia-łania jest najczęściej stosowanym środkiem w procesie harmonizowania prawa wspólnotowego.
Podjęte w układzie o stowarzyszeniu zobowiązanie zbliżenia prawa pol-skiego do prawa Unii Europejskiej bezpośrednio wykonywać mają władze ustawodawcze RP. Wydaje się jednak, że zobowiązanie to może stanowić także podstawę do wykorzystania wspomnianych standardów europejskich przez organy stosujące prawo krajowe - w ramach przysługujących im luzów interpretacyjnych.
2.Prawo zwyczajowe i zwyczaj
Utrwalony w nauce prawa cywilnego pogląd przyjmował, że obok prawa sta- 14 nowioonego także prawo zwyczajowe może regulować stosunki cywilnoprawne (w tym i zobowiązaniowe) w zakresie nie kolidującym z prawem stanowionym. Przepisy Konstytucji w rozdziale III p.t. "Źródła prawa" nie odnoszą się do tej kwestii, poprzestając na regulacji aktów normatywnych. Można stąd wnosić, że w Rzeczypospolitej Polskiej nie ma innych źródeł prawa, poza prawem stanowionym. Bardziej wszakże przekonywający wydaje się pogląd, iz treść rozdz. III Konstytucji zamyka tylko krąg źródeł prawa stanowionego, natomiast nie wyłącza kształtowania się norm prawa zwyczajowego, jeżeli nie pozostają one w kolizji z prawem stanowionym i odpowiadają formuło-wanym w doktrynie prawniczej przesłankom.
Od prawa zwyczajowego należy odróżnić zwyczaj. Jest to powszechnie 15 stosowana w danym czasie, w danym środowisku i w danych stosunkach społecznych praktyka pewnego zachowania. W odróżnieniu więc od prawa zwyczajowego zwyczaje nie wyznaczają żadnej powinności i i w tym sensie "nie obowiązują".
Uzyskują one jednak doniosłość prawną przez to, że przepisy prawne odsyłają do nich, wskazując w ten sposób organom rozstrzygającym ziej szczegółowe dyrektywy od wyznaczonych w treści tych przepisów.
Nb. 14-15
6 Rozdział I. Wiadomości wstępne
Dla stosunków zobowiązaniowych doniosłe znaczenie mają zwłaszcza przepisy odsyłające do zwyczajów przy:
1) wykładni oświadczeń woli (art. 65 KC);
2) zawarciu umowy (art. 69 KC);
3) określeniu sposobu wykonywania zobowiązań (art. 354 KC);
4) ustalaniu treści stosunku zobowiązaniowego (art. 56, 699, 788 ż 2, 801 ż 2, 908 KC). Artykuł 56 KC daje podstawę do precyzowania treści stosunku zobowiązaniowego na podstawie zwyczaju, także w wypadkach wyraźnie w przepisach prawnych nie wskazanych.
Należy przyjąć, że tylko zwyczaje niesprzeczne z normami prawnymi bezwzględnie wiążącymi oraz z zasadami współżycia społecznego mogą znaleźć zastosowanie. W ten sposób zapewnia się aksjologiczną spójność systemu prawnego (por. bliżej wykład z części ogólnej prawa cywilnego).
W obrocie międzynarodowym rola zwyczajów - zwłaszcza handlowych - jest powszechnie akceptowana'. Znalazło to w szczególności wyraz w postanowieniach konwencji wiedeńskiej o międzynarodowych umowach sprzedaży towarów z 1980 r., która może być uznana za przejaw ogólnoświatowych standardów prawnych w tym względzie.
3. Prawo intertemporalne
16 Kodeks cywilny zaczął obowiązywać od 1.1.1965 r. - z modyfikacjami wprowadzonymi późniejszymi ustawami.
Nie znaczy to jednak, że wszystkie dawniejsze uregulowania prawne utraciły wszelką doniosłość prawną. Kwestię tę normuje tzw. prawo intertemporalne (międzyczasowe), stanowiące przedmiot wykładu części ogólnej prawa cywilnego. W tym miejscu należy więc tylko wspomnieć o regułach odnoszących się do stosunków zobowiązaniowych.
Z tego punktu widzenia najpierw na podkreślenie zasługuje zasada, że do czynności prawnej stosuje się prawo obowiązujące w chwili jej dokonania (tempus regit actum). W związku z tym dawne prawo jest właściwe dla oceny tej czynności (por. art. XXVI, XXVII ż 2 PWKC), a nowe prawo -jedynie dla skutków zdarzeń prawnych, które nastąpiły po wejściu w życie KC i które nie są związane z istotą stosunku prawnego (por. art. XLIX ż l PWKC). Za tego rodzaju skutki ustawodawca uznał w szczególności przejście praw i obowiązków, odnowienie, potrącenie, niemożliwość świadczenia, zgaśniecie lub zmianę zobowiązania (art. XLIX ż 2 PWKC) oraz skutki niewykonania zobowiązań i zwłoki wierzyciela (art. XLIX ż 3 PWKC).
Skutkiem związanym z istotą stosunku prawnego jest np. dopuszczalność odwołania darowizny (art. 898 KC).
Por. Rajski, Prawo..., s. 15, 16.
Nb. 16
ż 1. Zródla i miejsce prawa zobowiązań w polskim systemie prawnym 7
Jednakże do zobowiązań już istniejących z umów: kontraktacji, najmu, dzierżawy, rachunku bankowego, ubezpieczenia, renty lub dożywocia stosuje się nowe prawo przy ocenie wszelkich skutków prawnych powstałych pod rządem nowego prawa - bez względu na to, czy są one związane z istotą stosunku prawnego (art. L PWKC). Sens tego przepisu powinien być inter-pretowany rozszerzające, tak by objął wszelkie stosunki zobowiązaniowe o cha-kterze trwałym. Ich reżim prawny bowiem w całości powinien podlegać aktualnie obowiązującemu prawu.
Wspomniane zasady prawa intertemporalnego zostały wyrażone w przepi-sach wprowadzających KC w odniesieniu do tego tylko Kodeksu. Jednakże mają one walor ogólniejszy odnosząc się do wszelkich relacji prawa dawnego do prawa nowego.
III. Struktura prawa zobowiązań
1. Część ogólna i szczegółowa
Jak wspomniano już o tym w przedmowie, prawo zobowiązań zwykło dzie- 17 lić się na część ogólną i szczegółową, aczkolwiek podział taki nie został formalnie wyrażony w księdze III KC. Jednakże powszechnie przyjmuje go nauka,
a ustawodawca w myśl jej wskazań ułożył ciąg znajdujących się tam przepi-sów. Tak więc całość zagadnień uregulowanych w art. 353 do art. 534 KC zakicza się do części ogólnej prawa zobowiązań. Natomiast problematyka art. 535 do 92116 KC składa się na część szczegółową tego działu prawa.
Należy podkreślić, że normy części ogólnej prawa zobowiązań bezpośred-
nio odnoszą się nie tylko do szczegółowych typów zobowiązań uregulowanych w ks. III KC, ale także do stosunków zobowiązaniowych w obrębie innych ksiąg KC, a także poza Kodeksem.
Przykład: Do uregulowanego w ks. IV KC zobowiązania spadkobiercy z tytułu zapi-su testamentowego należy uzupełniająco stosować ogólne postanowienia ks. 111 o zobowiązaniach, które rozstrzygają nie rozwiązany w przepisach o zapisie (art. 968 i n. KC) problem, w jaki sposób odpowiada kilku zapisobierców, gdy przedmiot zapisu jest niepodzielny. Znajdzie wówczas zastosowanie art. 380 KC.
2. Zróżnicowania podmiotowe
Poza tym na obszarze całego prawa zobowiązań pojawiają się pewne 18 swoiste uregulowania stosunków zobowiązaniowych oraz odnoszących się do nich czynności prawnych, które uwarunkowane są cechami podmiotów uczestniczących w tych stosunkach.
Nb. 17-18
ż 2. Zobowiązanie
Rozdział L Wiadomości wstępne
10
11
Wspomnianą definicję konsumenta przyjął ustawodawca także w art. 4 pkt 11 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów z 15.12.2000 r. (Dz.U. Nr 122, póz. 1319). Natomiast w myśl art. l ust. 2 ustawy o ochronie nabywców prawa korzystania z budynków lub pomieszczenia mieszkalnego w oznaczonym czasie w każdym roku z 13.7.2000 r. (Dz.U. Nr 74, póz. 855), ochronny reżim umów konsumenckich obejmuje tylko osoby fizyczne.
Ochronny reżim konsumenta jest korelatywnie sprzężony z odpowiednimi obowiązkami przedsiębiorcy, który występuje w roli drugiej strony stosunku cywilnoprawnego. Chodzi tu przy tym nie tyle o paternalistyczną opiekę nad słabszym ekonomicznie konsumentem, co raczej o zrekompensowanie jego mniejszej wiedzy o przedmiocie zobowiązania i jego treści - w porównaniu z profesjonalistą, jakim zawsze jest przedsiębiorca1.
IV. Podstawowa literatura do prawa zobowiązań
1. Przed kodyfikacją
21 Z uwagi na znaczne podobieństwo ks. III KC do KZ z 1933 r. w pewnej mierze zachowały aktualność opracowania do Kodeksu zobowiązań. Przede wszystkim odnosi się to do obszernego podręcznika R. Longchamps de Berier
- głównego referenta KZ - pt. Zobowiązania (I wyd. - Lwów 1938, II wyd.
- Lwów 1939, reprint Poznań 1999, III wyd. z uzupełnieniami J. Górskiego, Poznań 1948).
Ponadto spod pióra koreferenta projektu KZ - L. Domańskiego - wyszedł obszerny i godny polecenia komentarz do tej kodyfikacji pt. Instytucje kodeksu zobowiązań, Warszawa 1936, t. I i 1938, t. II.
Natomiast kursowy wykład tego działu prawa cywilnego zawiera podręcznik F. Zoila, Zobowiązania w zarysie, I wydanie, Warszawa-Kraków 1946, i II wydanie, Warszawa 1948.
2. Przed reformą Kodeksu
22 Pod rządem Kodeksu cywilnego - do czasu jego gruntownej reformy w 1991 r. - ukazały się 3 podręczniki akademickie z zakresu prawa zobowiązań. Pierwszy - W. Czachórskiego, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968, którego skrócona wersja pt. Zobowiązania, Zarys wykładu, doczekała się licznych wydań; drugi -A. Ohanowicza i J. Górskiego, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970; trzeci - Z. Radwańskiego, Prawo zobowiązań, Warszawa 1986, stanowiący podstawę niniejszego opracowania.
1 Por. szerzej E. Łęlowska, Prawo umów, s. 2 i in.
.Ponadto dla osób pragnących pogłębić wiedzę o prawie zobowiązań godny polecenia jest System prawa cywilnego, którego t. III, wydany w dwóch częściach, obejmuje całość prawa zobowiązań: część l - Prawo zobowiązań, Część ogólna, "Ossolineum" 1981, pod redakcją Z. Radwańskiego; część 2
- Prawo zobowiązań, Część szczegółowa, "Ossolineum" 1976, pod redakcją S. Grzybowskiego. Redaktorem naczelnym Systemu był W. Czachórski.
Wartościową pomoc naukową stanowią także komentarze, adresowane jednak głównie do praktyków. Ukazały się dwa tego typu opracowania: pierwsze
-Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972, którego tom II poświęcony jest prawu zobowiązań (pod red. Z. Resicha, J. Ignatowicza, J. Pietrzykow-skiego, J. I. Bielskiego), drugie - Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1980 (II wyd. 1989) - pod redakcją J. Winiarza.
3. Po reformie Kodeksu
W postaci przystosowanej do zmian legislacyjnych, jakie nastąpiły do koń- 23 ca 1993 r., ukazała się nowa wersja podręcznika W. Czachórskiego (Zobowiązania, Zarys wykładu, Warszawa 1994). Aktualizacji i uzupełnień dokonał zespół w składzie: A. Brzozowski, M. Safian, E. Skowrońska pod kierunkiem autora W. Czachórskiego, a następnie kontynuowana przez A. Brzozowskiego, M. Safjana i E. Skowrońską-Bocian.
Ponadto na uwagę zasługują w szczególności dwa komentarze:
1) pod redakcją K. Pietrzykowskiego, Kodeks cywilny. Komentarz, t. I i II, Warszawa 2000,
2) autorstwa sędziów SN: G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmochowski, J. Gndowski, K. Kolakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żulawska, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, 1.1 i II, Warszawa 1999.
ż 2. Zobowiązanie
i*
Literatura: S. Grzybowski [w:] System, t. III, cz. l, ż 7-10; Czachórski, Zobowiązania..., ż 5-9; A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław 1980; A. Kubas, Rozszerzona skuteczność wierzytelności, SC 1969, t. X1I1-X1V; Łętowska, Podstawy..., pkt 284-300; M. Safian, Zasada swobody umów, PiP z. 4/1993.
I. Pojęcie 1. Elementy
Zobowiązanie jest rodzajem stosunku cywilnoprawnego o swoistych cechach 24 wskazanych w odpowiednich normach prawa zobowiązań (por. art. 353 KC).
Nb. 21-22
Nb. 23-24
Rozdzial I. Wiadomości wstępne
12
ż 2. Zobowiązanie
13
Jak każdy stosunek cywilnoprawny, tak i zobowiązanie można bliżej opisać za pomocą podstawowych pojęć określających poszczególne elementy stosunku cywilnoprawnego, do których zwykle zalicza się: podmioty, ich prawa i obowiązki składające się na treść stosunku zobowiązaniowego oraz jego przedmiot. W odniesieniu do stosunku zobowiązaniowego elementy te określane są szczególnymi nazwami.
25 Tak więc podmiot uprawniony określa się mianem wierzyciela, a podmiot zobowiązany - nazwą dłużnika (art. 353 ż l KC).
Przykład: Są to określenia adekwatne do każdego stosunku zobowiązaniowego, niezależnie od tego, z jakiego zdarzenia on powstał lub do jakiego typu zobowiązania należy. Wierzycielem jest np. ten, kto udzielił drugiemu (dłużnikowi) pożyczki; ten, kto został przez kogoś (dłużnika) obdarowany; ten, kto został potrącony przez samochód i na tej podstawie żąda od posiadacza pojazdu (dłużnika) odszkodowania.
26 Stosownie do tego uprawnienia wierzyciela określa się zbiorczym mianem wierzytelności (por. art. 306, 356 ż 2, 498, 500, 502, 504, 505, 507, 509-511, 513-518, 525 KC), a obowiązki dłużnika terminem dług (por. art. 373, 379, 382, 508, 519-525, 922, 989 KC).
27 Natomiast za przedmiot zobowiązania uważa się świadczenie, przez co rozumieć należy wskazane treścią zobowiązania zachowanie się dłużnika na rzecz wierzyciela (art. 353 ż 2 KC).
2. Stosunek prawny typu względnego
28 Stosunek zobowiązaniowy jest stosunkiem prawnym typu względnego; polega bowiem na tym, "że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia^ (art. 353 ż l KC). Łączy on więc zawsze podmioty indywidualnie oznaczoj-ne. Z reguły osoby te sąjuż znane w chwili powstania zobowiązania, jednakże nie jest to konieczne. Wystarczy, aby wskazany został sposób ich oznaczenia na tyle dokładny, by w chwili, gdy świadczenie ma być spełnione, wiadomo było, kto komu ma świadczyć. Typowym przykładem takiego pośredniego sposobu wyznaczania podmiotów stosunku zobowiązaniowego są tzw. zobowiązania realne (np. stosunki między współwłaścicielami rzeczy), których cechą swoistą jest to, że osobę dłużnika lub wierzyciela wskazuje się poprzez określenie pozycji prawnej względem indywidualnie oznaczonej rzeczy.
W podanym wyżej przykładzie, podmiotem stosunku zobowiązaniowego jest więc każ-doczesny współwłaściciel indywidualnie oznaczonej rzeczy.
29 Przepisy prawa zobowiązań w zasadzie operują schematem jednego wierzyciela i dłużnika. Jednakże w tym samym długu lub wierzytelności może uczestniczyć kilku wierzycieli lub dłużników (por. bliżej Nb. 271-306). Z tego względu dogodne jest posługiwanie się terminem strona w znaczeniu:
Nb. 25-29
wierzyciel albo dłużnik dla określenia właściwej pozycji podmiotów w strukturze stosunku zobowiązaniowego. Termin ten także występuje w języku prze-pisów prawnych (por. np. art. 365 ż 2 i 3, art. 387 ż 2, art. 388, 389, 390, 391, 394-396, 456 KC).
W znacznej części stosunków zobowiązaniowych, wynikających z tzw. 30 umów wzajemnych, struktura zobowiązania jest bardziej złożona przez to, że ten sam
podmiot (lub podmioty) występuje równocześnie w dwóch rolach: jako wierzyciel ze względu na jedno świadczenie i jako dłużnik ze względu na inne świadczenie.
Przykład: Ilustracją tej sytuacji może być stosunek zobowiązaniowy wynikający z umo-Wyprzedaży. Sprzedawca jest tu dłużnikiem wobec kupującego ze względu na ciążący na sprzedawcy obowiązek przeniesienia własności rzeczy i jej wydania. Natomiast ten sam sprzedawca jest równocześnie wierzycielem kupującego ze względu na ciążący na kupu-jącym obowiązek zapłaty określonej ceny (sumy pieniężnej).
Wierzytelności te i długi są przy tym ze sobą wzajemnie splecione w tym sensie, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jednego świadczenia wy-wiera wpływ na obowiązek wykonania drugiego świadczenia. Z tego względu dogodniej jest wspomniane wierzytelności i długi wzajemne konstruować ja-ke elementy jednego stosunku zobowiązaniowego niż jako dwa różne stosun-ki zobowiązaniowe.
Innego rodzaju wzbogacenie podmiotowej struktury zobowiązania polega 31 M Wprowadzeniu do jego ram osoby trzeciej, której przysługuj ą wobec stron stosunku zobowiązaniowego (wierzyciela lub dłużnika) określone uprawnie-nia lub na której ciążą pewne obowiązki. Typowym tego przykładem są sto-sunki wynikające z tzw. umowy na rzecz osoby trzeciej (por. Nb. 440-458). Są to jednak sytuacje wyjątkowe w prawie zobowiązań.
Z kolei umowa spółki stanowi przykład powstawania wielostronnych sto- 32 sunków zobowiązaniowych. Ich struktura tym różni się od wspomnianych wy-
żej tosunków prawnych, że każdy podmiot zajmuje względem innego podmiotu taką samą pozycję prawną - jest więc zarówno dłużnikiem, jak i wie-rzycielem co do określonych świadczeń.
3.Treść
Przechodząc do omówienia treści stosunku zobowiązaniowego, należy roz- 33
począć: od wierzytelności, którą art. 353 ż l KC eksponuje jako podstawowy jej element.
Wierzytelność jest po prostu swoistym prawem podmiotowym, które w stosunku
zobowiązaniowym przysługuje wierzycielowi. Jak każde prawo podmio-towe - także wierzytelność - służy podmiotowi do zaspokojenia jego interesów,
Nb. 30-33
15
Rozdział I. Wiadomości wstępne
14
które w żadnym razie nie mogą być "sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego" (art. 5 KC). Interes ten z reguły przybiera w stosunkach zobowiązaniowych charakter majątkowy. Nie jest to jednak konieczne, ponieważ także wartości niemajątkowe mogą być realizowane w stosunkach zobowiązaniowych.
Dotyczy to zarówno przypadku, gdy pewne korzystne dla podmiotu stany rzeczy o charakterze niemajątkowym chronione są za pomocą świadczeń pieniężnych, jak i sytuacji, w której interesy niemajątkowe mają być realizowane przez zachowanie dłużnika nie polegające na zapłacie pieniędzy. Pierwszy przypadek - to ochrona zdrowia i innych__dóbr osobistych za pomocą pieniężnego zadośćuczynienia (art. 445 KC). Drugi przypadek - to np. umowa sąsiadów zakazująca gry na fortepianie w określonych godzinach. W razie przekroczenia tego zakazu wierzycielowi przysługują środki przymusu egzekucyjnego dla zrealizowania tego zobowiązania.
34 Jeśli brak jest uwarunkowań ekonomicznych, ze szczególną starannością należy badać, czy dany stosunek prawny nie podlega innym normom - w głównej mierze służącym ochronie określonych interesów niemajątkowych - w szczególności prawu rodzinnemu.
Interes ten musi być także zgodny z zasadami współżycia społecznego i ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa podmiotowego. Z reguły dla realizacji celów błahych nie podejmuje się zobowiązań prawnie wiążących.
Tradycyjnie uznaje się je za tzw. zobowiązania towarzyskie (np. przyjęcie zaproszenia na kolację u przyjaciela).
W praktyce, wątpliwości wywołuje kwalifikacja umów lub czynności dokonanych "z grzeczności". Otóż sam fakt, że ktoś z uprzejmości lub kierując się uczuciem zobowiąże się do świadczenia nieodpłatnie, nie stanowi jeszcze podstawy do uznania takiego zo- bowiązania za prawnie niewiążące. Wszelkie bowiem motywy, rozumiane jako przeżycia podmiotu działającego, nie mają same przez się doniosłości prawnej. Istotna jest treść zakomunikowanego drugiej stronie oświadczenia woli, które podlega interpretacji w myśl reguł wskazanych w art. 65 KC. Jeżeli więc reguły językowe, forma wypowiedzi, jej kontekst lub zwyczaj nie pozwalają jednoznacznie rozstrzygnąć kwestii, czy podjęte zobowiązanie ma walor prawnie wiążący, należy odwołać się do najogólniejszego domniemania wspartego zasadami współżycia społecznego, że ludzie działają racjonalnie i w konsekwencji doprowadzają do pogorszenia swojej sytuacji poza ochroną prawa jedynie, gdy chodzi o zmiany nieznaczne1. Tak więc np. przenocowanie krewnego, udzielenie pomocy nieporadnej starszej osobie uznać można za działania nie objęte zobowiązaniem prawnym. Natomiast gdy ojciec udziela poręczenia wekslowego na zabezpieczenie zobowiązań swojej córki kierując się uczuciem, to jego zobowiązanie wekslowe jest ważnym zobowiązaniem prawnym.
35 Wierzytelność jest zarazem prawem podmiotowym względnym. Kieruje się ona bowiem przeciwko indywidualnie oznaczonej osobie, jaką jest dłużnik i tylko przez niego może być naruszona (art. 353 ż l KC). Jeżeli podmiot
' Por. bliżej A. Szlęzak, Stosunki majątkowe między konkubentami. Zagadnienia wybrane. Poznań 1992, s. 29-37.
zobowiązany został już w momencie powstania zobowiązania zindywidualizowany, a należne świadczenie jest już od samego początku dostatecznie ściśle oznaczone, wówczas wierzytelność przyjmuje od razu postać roszczenia (uprawnienia podmiotowo i przedmiotowo skonkretyzowanego).
Przykład: A pożyczył od B 1000 zł, które zobowiązał się zwrócić za miesiąc.
Może być jednak i tak, że owa indywidualizacja podmiotowa lub przedmiotowa aktualizuje się dopiero później, w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego.
Przykład: Świadczenie lub jego rozmiar mają być oznaczone przez stronę lub osobę trzecią; zależą od różnych okoliczności (np. przy dożywociu lub rencie); podmiot nie jest jeszcze zindywidualizowany (np. przy przyrzeczeniu publicznym lub papierach wartościowych).
Zawsze jednak ostatecznie każda wierzytelność prowadzi do powstania roszczenia - najpóźniej w chwili wykonania świadczenia - i w tym sensie stanowi immanentny element wierzytelności.
Roszczeń tych może zresztą przysługiwać wierzycielowi wiele, ponieważ dłużnik może być zobowiązany do dokonywania różnych działań na rzecz wierzyciela, przypadających niekiedy w różnym czasie lub w określonych tylko okolicznościach, pojawiających się w toku trwania stosunku zobowiązaniowego. Roszczenia te, aczkolwiek służą jednemu celowi, jakim jest zaspokojenie wskazanego w treści zobowiązania interesu wierzyciela, to jednak wyróżniają się pewną samodzielnością widoczną, np. w odrębnym sposobie ustalania przedawnienia lub prekluzji.
Przykład: Wierzytelność uprawnionego do renty realizuje się przez pojawianie się poszczególnych roszczeń o zapłatę określonych i przypadających w ustalonych terminach Świadczeń rentowych. To samo można powiedzieć o świadczeniu czynszu najmu. Stosu-nek ten dostarcza także przykładów pojawiania się w toku jego trwania różnorodnych roszczeń, jak np. o wydanie przedmiotu najmu, ewentualne remonty itp.
Ponadto prawo podmiotowe wierzyciela może być wzbogacane jeszcze 36 o uprawnienia kształtujące, na mocy których ma on kompetencję do zniesienia lub zakończenia albo zmiany stosunku zobowiązaniowego przez jednostronną czynność prawną.
Przykład: Prawo wypowiedzenia stosunku najmu przez wynajmującego wskutek nie-płacenia czynszu przez najemcę (art. 672 KC) albo prawo wierzyciela do odstąpienia od umowy - w razie niewykonania świadczenia wzajemnego (art. 491 i n. KC) lub prawo do wyboru świadczenia w zobowiązaniach przemiennych (art. 365 KC).
Uprawnienia wierzyciela zwykło się klasyfikować na główne i uboczne. 37 Główne służą do realizacji podstawowego interesu wierzyciela i polegają na wykonaniu pierwotnego świadczenia lub na spełnieniu świadczenia zastępczego (np. odszkodowawczego). Natomiast uprawnienia uboczne (pomocnicze)
Nb. 36-37
Nb. 34-35
Rozdział L Wiadomości wstępne
ż 2. Zobowiązanie
17
16
przygotowują lub uzupełniają świadczenie główne i, oczywiście, nie mogą istnieć bez uprawnienia głównego.
Uprawnieniami ubocznymi są np. roszczenia o zapłatę odsetek w razie opóźnienia świadczenia pieniężnego (art. 481 KC) albo prawo zatrzymania (art. 461 KC).
4. Dług
38 Korelatem wierzytelności jest dług rozumiany jako zespół obowiązków dłużnika (por. art. 373, 379 ż l, 382, 508, 519 i n. KC). Wykonanie tych obowiązków ma na celu zaspokojenie interesu wierzyciela, określonego jego prawem podmiotowym (wierzytelnością). Z tego względu w myśl art. 354 ż l KC "Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom". W taki sam zresztą sposób wierzyciel powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania (art. 354 ż 2 KC). Odwołanie się do celu społeczno-gospodarczego zobowiązania wzbogaca podstawę oceny zachowań stron o kryterium natury funkcjonalnej. Chodzi tu bowiem o wzięcie pod uwagę tych konsekwencji, jakie nie są wypowiedziane w treści przepisów prawnych lub w oświadczeniach woli albo w zwyczajach, a które z uwzględnieniem wszelkich konkretnych okoliczności należy uznać za typowe i tym samym za oczekiwane przez strony. W sposób uproszczony można powiedzieć, że realizacja stosunku zobowiązaniowego powinna przebiegać tak, aby odpowiadał on zdrowemu rozsądkowi.
Wskazanego tu kryterium nie należy mylić z tzw. celem prawnym (causa) zobowiązania (przysporzenia), co ma doniosłość przy podziale czynności prawnych na abstrakcyjne i kauzalne. Zagadnienie to zostało już wyjaśnione w wykładzie części ogólnej prawa cywilnego.
39 Podstawowym obowiązkiem dłużnika jest spełnienie świadczenia. Jednakże - jak wspomniano już o tym - wierzycielowi mogą przysługiwać względem dłużnika także uprawnienia kształtujące, które realizują się bez współdziałania tego ostatniego. W związku z tym nie przybierają one postaci spełnienia świadczenia, aczkolwiek dłużnik zobowiązany jest dostosować swoje zachowanie do następstw zmienionego przez czynność prawo kształtującą stosunku zobowiązaniowego. W tym sensie można więc mówić również o kore-latywności pozycji wierzyciela i dłużnika ze względu na przysługujące wierzycielowi uprawnienia kształtujące.
Przykład: Wybór świadczenia alternatywnego (przemiennego) jest czynnością prawo kształtującą (art. 365 KC), wskazującą ostatecznie, jakie świadczenie ma dłużnik spełnić.
Nb 38-39
Owa cecha korelatywności długu i wierzytelności charakterystyczna dla 40 stosunku zobowiązaniowego pozwala ustalić treść jednego z tych elementów przez określenie treści drugiego elementu. Sprawa ma się podobnie, jakby ktoś chciał zbadać zarys powierzchni opony samochodowej. Równie dobrze może tego dokonać, obserwując ją bezpośrednio albo jej odbicie na odpowiednio elastycznym podłożu. Raczej więc tylko kwestią przyjętej techniki ustawodawczej jest to, czy treść stosunku zobowiązaniowego wyznaczona zostaje przez wskazanie uprawnień wierzyciela czy obowiązków dłużnika. Nasz system prawny, idąc w tym względzie za utartą tradycją, wskazuje na obowiązki dłużnika. Nie powinno to jednak zaciemniać faktu, że głównym celem zobowiązania jest zaspokojenie interesu wierzyciela i temu celowi przyporządkowane zostały obowiązki dłużnika, a zwłaszcza obowiązek świadczenia.
Z tego właśnie względu zobowiązanie gaśnie, gdy wierzyciel został zaspo- 41 kojony nie tylko przez dłużnika, lecz również przez osobę trzecią, albo gdy spośród kilku dłużników zobowiązanych z różnych lub z tych samych tytułów prawnych - jeden wykonał świadczenie.
5. Rozszerzona skuteczność
Ochronę interesów wierzyciela uzasadnia niekiedy rozszerzenie skutecz- 42 ności jego wierzytelności poza ścisły stosunek względny, łączący go z pierwotnym dłużnikiem. We współczesnych systemach prawnych można dostrzec tendencję do wzmacniania takiej ochrony. Tendencja ta znajduje uzasadnienie W postępującym podziale pracy i związanym z tym silnym uzależnieniem działań jednych osób od drugich, a niekiedy także w trudnościach związanych z uzyskiwaniem określonych dóbr lub usług w zamian za pieniężne świadcze-nia odszkodowawcze. Pełna ochrona interesów wierzyciela wymaga w takich przypadkach skierowania roszczenia do osób, które stoją poza pierwotnym Węzłem zobowiązaniowym, a które jednak efektywnie mogą zaspokoić wierzyciela, a zarazem w myśl wskazań moralnych, skonkretyzowanych w ściśle określonych przesłankach ustawowych, powinny to uczynić. Polski system prawny w stosunkowo szerokiej mierze uwzględnia te tendencje, przewidując W szczególności następujące instytucje służące owej poszerzonej ochronie wierzyciela.
a) Najpierw więc celowi temu służy tradycyjna, jeszcze z prawa rzymskie- 43 go wywodząca się instytucja skargi pauliańskiej, która nosi obecnie nazwę "ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika" (art. 527-534 KC). Sens tej instytucji oraz bliższe określenie przesłanek, od których zależy nieskuteczność względna i odpowiedzialność osoby trzeciej, zostaną przedstawio
ne dalej (por. Nb. 73-91).
- j Nb. 40-43
18
Rozdział I. Wiadomości wstępne
19
ż 2. Zobowiązanie
44 b) Zbliżoną nieco funkcję i podobną konstrukcję względnej nieskuteczności czynności prawnej realizuje następnie nowo wprowadzona do systemu prawa polskiego instytucja ukształtowana w art. 59 KC. Na podstawie tego przepisu w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej z tym zastrzeżeniem, że osoba zawierająca umowę musiała wiedzieć o wcześniejszym roszczeniu osoby trzeciej, chyba że umowa była nieodpłatna. Instytucja ta została bliżej przedstawiona w wykładzie części ogólnej prawa cywilnego.
45 c) Rozszerzona ochrona wierzyciela może być także zrealizowana na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. KC), jeżeli oczywiście spełnione zostaną ogólne przesłanki tej odpowiedzialności. Polegają one w szczególności na tym, że osoba trzecia bezprawnie i w sposób zawiniony uniemożliwi dłużnikowi wykonanie zobowiązania. Roszczenie wierzyciela zmierza w tym przypadku do naprawienia wyrządzonej mu przez osobę trzecią szkody (por. bliżej Nb. 459-466).
46 d) Do instytucji rozszerzających skuteczność wierzytelności zalicza się także zobowiązania realne1 oraz pewne sprzężone z wierzytelnością prawa bezwzględne. Z punktu widzenia funkcjonalnego działanie tych instytucji jest podobne do instytucji wyżej wymienionych. Jednakże bliższa ich analiza wskazuje, że z konstrukcyjnoprawnego punktu widzenia należy je potraktować w sposób odrębny.
47 Zobowiązania realne osiągają cel, jakim jest wzmocnienie ochrony wierzyciela, nie przez rozszerzenie kręgu osób, od których wierzyciel może poszukiwać zaspokojenia swojego interesu, lecz przez swoiste wyznaczenie osoby dłużnika. Polega ono -jak już o tym wspomniano - na pośrednim wskazaniu jej przez określenie sytuacji tej osoby wobec danej rzeczy. Ściśle rzecz biorąc, należy stwierdzić, że roszczenie wierzyciela kieruje się zawsze do zindywidualizowanej każdocześnie osoby dłużnika, z tym tylko zastrzeżeniem, że dłużnik ten zmienia się wtedy, gdy następuje zmiana osoby uprawnionej do określonej rzeczy. Konstrukcja taka jest dogodna dla wierzyciela, ponieważ zwiększa pewność wykonania zobowiązania dłużnika, które w jakiś sposób wiąże się z władaniem określoną rzeczą lub z prawem do niej, zabezpieczającym wypłacalność dłużnika. Należy jednak pamiętać, że zobowiązania realne powstają tylko w przypadkach wyraźnie w ustawie przewidzianych.
1 Por. Z. Radwański, Najem mieszkań w świetle publicznej gospodarki lokalami, Warszawa 1961, s. 204 i n.
T. zwłaszcza art. 16 i 17 ustawy z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece J. Nr 19, póz. 147). Wpisane na mocy tych przepisów do ksiąg wieczystych prawa: najmu, dzierżawy, odkupu, pierwokupu, dożywocia oraz roszczenia o przeniesienie wła-łlHJ nieruchomości i inne roszczenia określone w ustawie są skuteczne przeciwko każ-dftjl właścicielowi nieruchomości. Poza tym por. także art. 625, 678, 910 ż 2 KC.
Natomiast inaczej zakwalifikować należy przypadki, gdy wyjątkowo wie- 48
vi przysługuje ochrona typu bezwzględnego. Kodeks cywilny prze-l tego rodzaju sytuację w odniesieniu do najemcy lokalu mieszkalnego, nu art. 690 KC zapewnia analogiczną ochronę do ochrony prawa wła-, a także wobec prawa^dożywocia, które w myśl art. 910 ż l KC obcią-chomość podobnie jak ograniczone prawo rzeczowe. W nauce pro-i się różne konstrukcje prawne dla wyjaśnienia sensu tych postanowień. je się jednak, że nie chodzi tu ani o ograniczone prawa rzeczowe, ani
t fltorzytelności chronione bezwzględnie, lecz o zwykłą wierzytelność, w ca-m fozciągłości skuteczną tylko wobec zindywidualizowanego dłużnika. Z wie-tltyilłnością tą jednak sprzężone jest podporządkowane jej - zwłaszcza gdy fhddzi o powstanie, zmianę i zgaśniecie, jak również zasady przenoszenia l pllfWszeństwa - swoiste prawo bezwzględne, zapewniające ochronę pew-NMItylko uprawnieniom wierzyciela (np. posiadanie lokalu mieszkalnego). Analiza tych instytucji nie daje podstaw do przyjęcia reprezentowanego ItMdedy poglądu jakoby wierzytelność - na podobieństwo prawa własności
pBybierała kształt prawa bezwzględnego. W przeciwieństwie bowiem do MfO Ostatniego, nigdy nie jest tak, by korelatem prawa wierzyciela był jednolity W swej treści obowiązek wszystkich innych podmiotów objętych syste-mm prawa cywilnego. Zawsze na indywidualnie oznaczonym dłużniku ciąży określonej treści względem wierzyciela.
It JUność stosunku zobowiązaniowego
Mimo różnorodności praw i obowiązków składających się na dany sto- 49 zobowiązaniowy oraz mimo strukturalnej zmienności tych elementów ie trwania stosunku zobowiązaniowego, zawsze należy rozpatrywać go całość. W praktyce znaczy to, że zmiana zachodząca w jednym elementów nie jest obojętna dla funkcjonowania pozostałych elemen-samym dla interesów wszystkich uwikłanych w stosunek zobowią-podmiotów.
= -Wszelkie więc decyzje stosowania prawa (norm prawnych) odnoszące się z elementów stosunku zobowiązaniowego powinny uwzględniać rodne związki i następstwa, jakie wynikną dla całego układu zorgani-;o w postaci stosunku zobowiązaniowego.
Nb. 44-47
Nb. 48-49
20
Rozdzial I. Wiadomości wstępne
II. Dług i odpowiedzialność
1. Pojęcie
50 "Odpowiedzialność" jest terminem wieloznacznym, przy czym nawet w obrębie nauk prawnych nie ma pełnej zgodności poglądów co do treści tego pojęcia oraz różnych jego postaci.
Nie wdając się tutaj w szczegółowe rozważania tej kwestii należącej do ogólnej teorii prawa, można wszakże wyjść z dominującego poglądu, który najszerzej rozumianą odpowiedzialność prawną łączy z ujemnymi następstwami prawnymi, przewidzianymi dla jakiegoś podmiotu w związku ze ziszczeniem się pewnych zdarzeń kwalifikowanych negatywnie przez system prawny. Do zdarzeń takich niewątpliwie należy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika. W tym więc najszerszym znaczeniu można mówić o odpowiedzialności za dług, rozumiejąc przez to wszelkie ujemne konsekwencje przewidziane przez prawo za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. W kręgu tak pojętej odpowiedzialności mieści się w szczególności typowe dla niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania negatywne następstwo polegające na tym, że dłużnik obowiązany jest naprawić wierzycielowi wynikłą stąd szkodę (art. 471 i n. KC). Obowiązek odszkodowania nadal jednak pozostaje objęty pojęciem długu, aczkolwiek mającym za przedmiot świadczenie bardziej dla dłużnika uciążliwe w porównaniu ze świadczeniem pierwotnym.
Jednakże negatywne następstwa niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie polegają tylko na dalszych, kolejnych przekształceniach stosunku zobowiązaniowego, polegających w szczególności na pogarszaniu się pozycji prawnej dłużnika lub na aktualizacji zobowiązań innych jeszcze podmiotów (np. poręczycieli). Należy się bowiem liczyć z ewentualnością, że żadne z tych zobowiązań nie zostanie wykonane lub należycie wykonane. W związku z tym system prawny przewiduje rozmaite sposoby przymusowego zaspokojenia interesu wierzyciela, a więc sankcję za niedopełnienie obowiązku prawnego pierwotnego lub następczego. O osobie, która podlega takiemu przymusowi, również mówi się, że ponosi odpowiedzialność. Chodzi tu już jednak o inne, węższe pojęcie odpowiedzialności, której korelatem jest uprawnienie do zastosowania przymusu dla zaspokojenia wierzyciela. Różnica między długiem a odpowiedzialnością w tym węższym znaczeniu jest tu widoczna. Dług polega bowiem zawsze na powinności spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela. Natomiast odpowiedzialność w rozważanym znaczeniu - to dopuszczalność stosowania przymusu (sankcji) realizowanego zresztą z reguły nie przez wierzyciela, lecz przez odpowiednie organy państwowe (egzekucyjne).
Nb. 50
21
ż 2. Zobowiązanie
Mówiąc o problematyce długu i odpowiedzialności, będziemy mieli na względzie wyłącznie, wspomniane ostatnio, węższe rozumienie odpowiedzialności.
Z punktu widzenia teoretycznego możliwa jest także taka sytuacja, że istnieje sama odpowiedzialność bez długu. Jednakże polski system prawny nie konstruuje tego rodzaju Inntytucji.
2. Odpowiedzialność osobista
Zgodnie z ogólną regułą przymus zmierzający do zaspokojenia interesów 51 wierzyciela reajizuiajjrgany państwowe na podstawie orzeczenia sadowego lub Innego kompetentnego organu, w którym to orzeczeniu wypowiedziany jest Wkaz spełnienia określonego świadczenia. Sposoby realizacji tego przymusu wskazane zostały w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego dotyczących postępowania egzekucyjnego (art. 758 i n.). Są one wyrazem powszechnie panującej obecnie koncepcji, że egzekucja ta kieruje się do majątku osoby odpowiedzialnej. Polega więc ona w szczególności na przymusowym odebraniu pieniędzy lub określonych przedmiotów od dłużnika albo na ich sprzedały w celu uzyskania potrzebnych na zaspokojenie wierzyciela środków, jak również na przejęciu innych praw majątkowych przysługujących egzekwowanemu dłużnikowi. Ta majątkowa odpowiedzialność jest charakterystyczna dla KtOlUnków cywilnoprawnych i dlatego często określa się ją mianem odpowie-dłlllOCŚfii cywilnoprawnej. Stanowi ona jednak efekt niezwykle długiej ewo-lucji, polegającej na stopniowym redukowaniu środków przymusu kierowanych do osoby odpowiedzialnej. W pierwotnym prawie rzymskim niewypłacalny dłużnik oddawany był we władzę wierzyciela, a jeszcze w XIX wieku Wroko stosowano tzw. areszt za długi, tak świetnie opisany w powieściach Dldiensa. Polskie prawo egzekucyjne przewiduje sankcję grzywny - zamienianej w razie jej niezapłacenia na areszt -jedynie w przypadkach, gdy dłużnik wzbrania się wykonać świadczenie, którego "inna osoba wykonać za nie-gO nie może, a której wykonanie zależy od jego woli" (art. 1050 ż l KPC). Nłejest to jednak relikt odpowiedzialności osoby, lecz rozstrzygnięcie uzasadnione założeniem, że także czynności niezastępowalne mogą stanowić treść śwUdczenia, i to bez względu na to, czy są one ocenne w pieniądzach.
Natomiast zupełnie wyjątkowo - w przypadkach wyraźnie w ustawie wska-Hnych - także sam wierzyciel może bezpośrednio stosować pewne formy ausu wobec dłużnika z pominięciem organów państwowych. Odnosi się łaszczą do dozwolonej samopomocy (por. art. 432, 671 ż 2 KC). Swo-
^postać bezpośredniego zaspokojenia się wierzyciela - wbrew woli dłuż-; i bez udziału organów państwowych - przewiduje instytucja potrącenia elności w okolicznościach wskazanych w ustawie (por. art. 498 i n. KC).
Nb. 51
22
ż 2. Zobowiązanie
23
Rozdział L Wiadomości wstępne
Niekiedy znowu dla zaspokojenia interesu wierzyciela zbędne będzie stosowanie jakichkolwiek form nacisku bezpośredniego na dłużnika, a wystarczy jedynie wydanie odpowiedniego orzeczenia. Odnosi się to zwłaszcza do orzeczeń zastępujących oświadczenie woli dłużnika w przypadkach, gdy dłużnik jest zobowiązany do jego złożenia (por. art. 64 KC i art. 1047 KPC).
Z zasady dłużnik i tylko dłużnik ponosi odpowiedzialność majątkową za swój dług. Odpowiada on całym swoim majątkiem, jaki ma w chwili prowadzenia przeciwko niemu egzekucji. Ten model odpowiedzialności określa się mianem odpowiedzialności osobistej. W istocie jest to odpowiedzialność majątkowa, jednakże przyjęto używać terminu "osobista", co tłumaczy się reminiscencjami dawnej odpowiedzialności polegającej na skierowaniu przymusu do osoby dłużnika.
Od tej reguły ogólnej, nie wymagającej z tego względu szczególnego uzasadnienia normatywnego, system prawny przewiduje różnorodne wyjątki.'Zostaną one omówione poniżej.
3. Zobowiązania niezupełne
52 Przede wszystkim więc istnieje kategoria tzw. zobowiązań niezupełnych (naturalnych), które polegają na tym, że dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za swój dług. W konsekwencji wierzycielowi nie przysługuje kompetencja do zwrócenia się do sądu lub do innego właściwego organu o wydanie orzeczenia nakazującego dłużnikowi wykonanie świadczenia, a w razie jego niespełnienia prowadzenia egzekucji w celu zaspokojenia się z majątku dłużnika. Mimo jednak niezaskarżalności wierzytelności, chodzi w tych przypadkach niewątpliwie o zobowiązania w rozumieniu prawnym. Jeżeli bowiem dłużnik sam wykona świadczenie - nawet w nieświadomości tego, że nie można go było do tego przymusić - to nie może następnie żądać zwrotu spełnionego świadczenia, jako nienależnego (art. 411 pkt 2 i 3, 413 ż l KC). Spełnione świadczenie uznać więc należy w tych przypadkach za prawnie należne, a nie tylko wynikające z jakiegoś nie wiążącego stosunku społecznego.
Prawo polskie nie zawiera żadnych ogólnych przepisów poświęconych zobowiązaniom niezupełnym. Wskazane wyżej ich cechy podstawowe - a w szczególności niezaskarżalność i brak obowiązku zwrotu świadczenia wykonanego - zostały zrekonstruowane w drodze wniosków syntetycznych płynących z analizy przypadków szczególnych. Pozostaje jednak kwestia otwarta, czy poza tym można wskazać jakieś inne cechy tych zobowiązań, a zwłaszcza, czy znajdują do nich zastosowanie pewne inne skutki prawne przewidziane dla zobowiązań zaskarżalnych (zwykłych). Zagadnienie to jest kontrowersyjne. Raczej jednak należy się opowiedzieć za poglądem, że trudno w tym względzie
WMOwiadać zasady ogólne, i że chyba trzeba problemy te rozstrzygać odręb-Rłtrtln H"Hr" z poszczególnych typów zobowiązań naturalnych.
Chodzi tu w szczególności o kwestię dopuszczalności potrącenia, uznania, odnowie->l>it%dania odszkodowania.
W nauce polskiego prawa cywilnego zgodnie przyjmuje się, że do zobo-WJjffń niezupełnych należą:
1) fDbowiązania, w których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu 53 (rt. 117 ż 2 zd. l i art. 411 pkt 3 KC);
2) jjjbowiązania, które wynikają z gry lub zakładu z wyłączeniem jednak 54 Jub zakładów zarządzonych lub zatwierdzonych przez właściwe organy vowe, jak również z gier zakazanych albo nierzetelnych (art. 413 KC).
iast świadczenia, które nie podlegają zwrotowi ze względu na to, iż ich speł- 55
zadość zasadom współżycia społecznego (art. 411 pkt 2), nie stanowią przed-wiązań prawnych. Z tego względu, jeżeli zostały tylko przyobiecane, nie mogą gzekwowane. Mimo iż nie należą się w sensie prawnym, nie można żądać ich ze_względów moralnych (np. wydatki poczynione na utrzymanie osoby bliskiej, j ustawowym obowiązkiem alimentacyjnym)1.
Itlptaniczona odpowiedzialność osobista
Stępstwem od zasady pełnej odpowiedzialności całym majątkiem dłuż- 56 st ograniczona odpowiedzialność osobista. Ograniczenia tego rodzaju ^przybierać następujące dwie postacie.
vsza polega na tym, że dłużnik odpowiada określoną częścią swojego 57 , wyodrębnioną według wskazanych w ustawie kryteriów. Wierzyciel vięc w takim przypadku zaspokoić się w drodze egzekucji tylko z przed-r objętych tą wydzieloną częścią majątku. Jeżeli nie wystarczy ona na Ele wierzytelności, to wierzytelność ta wprawdzie nie wygasa, lecz nie j^pstać zaspokojona. Ograniczenie to odnosi się więc do kwestii., czym ; odpowiada (cum viribus patrimonii).
ykład: W myśl art. KBO^d. l KC "Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca | odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku", a więc odpowiada tylko edmiotami, które uzyskał w drodze dziedziczenia, a już nie pozostałymi składni-ojego majątku. Podobną odpowiedzialność przewiduje także art. 41 KRO w od-i do majątku małżonków.
agi sposób ograniczenia odpowiedzialności osobistej polega na wska- 58 ^maksymalnej wartości, jaka może być uzyskana z majątku osoby od-zialnej. Wartości tej można jednak dochodzić - w przeciwieństwie do ego ograniczenia - z całego majątku dłużnika. Omawiane obecnie ogra-
v. W. Serda, Nienależne świadczenie, Warszawa 1988, s. 171, 172.
Nb. 52
Nb. 53-58
Rozdział I. Wiadomości wstępne
24
ż 2. Zobowiązanie
25
niczenie przejawia się więc na płaszczyźnie tego, za co dłużnik odpowiada (pro viribus patrimonii), a nie czym odpowiada. Wysokość długu może być inna od wysokości odpowiedzialności. Jeżeli wysokość odpowiedzialności jest niższa od wysokości długu, to wierzyciel nie uzyska pełnego zaspokojenia swojej wierzytelności.
Przykład: Por. art. 1031 ż2 KC, według którego "w razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku". Wierzyciele spadku mogą więc poszukiwać zaspokojenia także z przedmiotów, jakie spadkobierca miał już przed nabyciem spadku, jednakże w sumie nie mogą uzyskać więcej, niż wynosi wartość aktywów spadku. Por. także art. 526 KC ograniczający odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego "do wartości nabytego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego".
5. Odpowiedzialność rzeczowa
59 Od odpowiedzialności osobistej - pełnej lub ograniczonej - należy odróżnić odpowiedzialność rzeczową. Polega ona na tym, że wierzyciel może dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności z wartości, jaką stanowi indywidualnie oznaczona rzecz. Odpowiedzialność tę ponosi każdoczesny właściciel rzeczy, którym nie musi być dłużnik. Odpowiednie uprawnienie wierzyciela ma więc w tym zakresie charakter bezwzględny. Ponadto zapewnia ono tę korzyść wierzycielowi, że w toku egzekucji uzyskuje on pierwszeństwo zaspokojenia swojej wierzytelności przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy obciążonej.
Zgodnie z panującym poglądem osoba odpowiedzialna rzeczowo nie jest zobowiązana do świadczenia, tj. do czynnego spełnienia"zobowiązania, lecz jedynie do "ścierpienia" egzekucji z rzeczy obciążonej. Pogląd ten został jednak ostatnio zakwestionowany przez procesualistów, którzy podkreślają, że w świetle KPC także osoba odpowiedzialna rzeczowo obowiązana jest do spełnienia świadczenia, a wierzyciel do jego przyjęcia. Dopiero gdy osoba odpowiedzialna nie spełnia świadczenia, zaspokojenie wierzyciela następuje z wartości rzeczy obciążonych.
Odpowiedzialność tego typu powstaje w szczególności w razie obciążenia rzeczy hipoteką, zastawem lub prawem dożywocia (art. 910 KC).
Mimo że odpowiedzialność rzeczowa pozwala wierzycielowi dochodzić wierzytelności jedynie z rzeczy indywidualnie oznaczonej, jest ona z punktu widzenia ekonomicznego korzystniejsza dla niego od pełnej odpowiedzialności osobistej dłużnika. Zabezpiecza bowiem wierzyciela przed niekorzystnymi zmianami majątku dłużnika, jakie mogą nastąpić w czasie między powstaniem długu a jego wymagalnością, oraz gwarantuje priorytet zaspokojenia przed wierzycielami nie korzystającymi z zabezpieczenia rzeczowego. Pamiętać ponadto należy, że zbycie rzeczy obciążonej przez dłużnika nie
Nb. 59
/.mniejsza uprawnień wierzyciela do zaspokojenia się z niej. Ten sam dłużnik może odpowiadać zarówno osobiście, jak i rzeczowo.
III. Powstanie stosunku zobowiązaniowego l, Uwagi wstępne
Zobowiązanie -jak każdy stosunek cywilnoprawny - powstaje w następ- 60 łtwie ziszczenia się zdarzeń prawnych. W polskim systemie prawnym powitanie stosunku zobowiązaniowego nie jest immanentnie związane z określonymi tylko typami zdarzeń prawnych. Nie ma więc dla tego działu prawa cywilnego jakiegoś szczególnego zakresu zdarzeń prawnych. Miarodajne w tym WCglfdzie pozostają ustalenia dokonane dla obszaru całego prawa cywilnego. Również polski Kodeks cywilny - w odróżnieniu od niektórych obcych usta-wodawstw, a także od dawnego Kodeksu zobowiązań - nie zawiera żadnych przepisów ogólnych wskazujących na źródła stosunków zobowiązaniowych l Ich systematykę.
W tej sytuacji, opierając się na ogólnej typologii zdarzeń cywilnoprawnych, można poprzestać jedynie na wskazaniu,-jakie z nich są szczególnie doniosłe na obszarze stosunków zobowiązaniowych.
ii Czynności prawne
Największą rolę odgrywają tu przede wszystkim czynności prawne, a zwła- 61 BZB umowy, stanowiące główny instrument organizujący stosunki zobowią-lAflJowe i objętą nimi wymianę dóbr lub usług.
Poza umowami także jednostronne czynności prawne stanowią źródło 62 MOMnków zobowiązaniowych. Normy prawa zobowiązaniowego wyraźnie prze-wMujątego rodzaju zdarzenia (np. przyrzeczenie publiczne, art. 919-921 KC; Mpll w testamencie, art. 96żt,KC).
Kontrowersyjny jest jednak problem, czy także w przypadkach nie przewidzianych przez normy prawne może z mocy jednostronnej czynności pra-WUJ.powstać stosunek zobowiązaniowy, a więc czy panuje tu - podobnie jak W łtkresie umów - zasada swobody kreowania i kształtowania stosunków Mfcowiązaniowych1. Kierując się względem na bezpieczeństwo obrotu praw-(MfO, potrzebą jego kontroli oraz przestrzeganą przez polski system prawny
i..
jj; ,v
/* Tak S. Grzybowski. [w:] System, t. I, s. 51, 52; L. Ogieglo, Wstęp do rozważań nad tyka jednostronnych czynności prawnych w prawie zobowiązań SIS Nr 16/1991
Nb. 60-62
27
ż 2. Zobowiązanie
Rozdział I. Wiadomości wstępne
26
zasadą, że bez zgody osoby zainteresowanej nie tylko nie można nikogo zobowiązać, ale nie można także przyznać mu prawa, należałoby raczej opowiedzieć się za koncepcją restryktywną, ograniczającą dopuszczalność zobowiązania się w drodze jednostronnej czynności prawnej tylko do przypadków w ustawie wskazanych. Koncepcja ta znajduje obecnie potwierdzenie w nowym przepisie art. 353' KC, który wyraża jedynie zasadę wolności umów, a nie czynności prawnych1.
3. Akty administracyjne
63 W systemie gospodarki centralnie sterowanej państwo realizowało swoje plany gospodarcze przede wszystkim przy użyciu władczych form działania -w szczególności indywidualnych aktów administracyjnych. W związku z tym w pierwotnym tekście KC znajdował się wyodrębniony w tytule IV ks. III zespół przepisów regulujących obowiązek zawierania umów między jednostkami gospodarki uspołecznionej (art. 397^04 KC).
Natomiast realizowany w Rzeczypospolitej Polskiej system gospodarki rynkowej opiera się na zasadzie autonomii podmiotów prawa cywilnego i wolności umów. W konsekwencji decyzje gospodarcze podejmują one nie z nakazu organów państwowych, lecz kierując się przesłankami ekonomicznymi. W modelu tym nie ma już miejsca na koncepcję umów gospodarczych, spełniających rolę wykonawczą wobec aktów administracyjnych. Dlatego uchylone zostały przepisy wspomnianego tyt. IV ks. III KC.
Jednakże interes publiczny, a w tym i ochrona prawidłowo funkcjonującego rynku, niejednokrotnie wymaga interwencji państwa lub innych organów publicznych w sferę autonomii podmiotów prawa cywilnego. Dzieje się tak we wszystkich państwach, których gospodarka opiera się na zasadach rynkowych. Realizacja transformacji ustrojowych dokonywanych w Rzeczypospolitej Polskiej niewątpliwie wymaga szerszego jeszcze zastosowania władczych form oddziaływania na stosunki cywilnoprawne, niż w państwie, w którym zdecydowanie dominuje już prywatny typ własności.
W każdym razie, organ administracji publicznej zawsze musi mieć dla wydania indywidualnego aktu administracyjnego wyraźne upoważnienie zawarte w ustawie.
Por. uchw. Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN (7) z 28.5.1992 r.; opubl. OSP 1993, póz. 104.
Indywidualny akt administracyjny wywołuje skutki cywilnoprawne, gdy wynikają one z ustawy, na podstawie której został on wydany. Mogą to być konsekwencje bezpośrednie albo pośrednie1.
Akty administracyjne o skutkach bezpośrednich same - bez dokonywania 64 czynności prawnej - powodują powstanie, zmianę lub zgaśniecie stosunku cywilnoprawnego; są więc zdarzeniem cywilnoprawnym.
W sferze stosunków zobowiązaniowych akty tego rodzaju pojawiają się rzadko - głównie jako zdarzenia kreujące obowiązek zapłaty odszkodowania.
Przykład: Ustawa o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości z 29.4.1985 r. (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r., Nr 30, póz. 27 ze zm.) w art. 53 zastrzega, że decyzja O wywłaszczeniu powinna nie tylko ustalać przedmiot wywłaszczenia (skutek rzeczowy),
le i należne odszkodowanie (skutek obligacyjny).
Akty administracyjne o skutkach pośrednich stanowiąjedynie konieczną 65 przesłankę dokonania czynności prawnej. W przypadkach takich czynność prawna dokonana bez decyzji administracyjnej jest bezwzględnie nieważna.
Na obszarze stosunków zobowiązaniowych akty takie występują przede 66 wszystkim w postaci różnego rodzaju zezwoleń na dokonanie określonych czynności prawnych.
Przykład: Na sprzedaż nieruchomości cudzoziemcowi lub dokonanie niektórych czyn-notci obrotu dewizowego.
Na mocy ustawy indywidualny akt administracyjny może jednak nie tylko 67 zezwalać na dokonanie określonej czynności prawnej, ale i nakładać na ad-rtUta obowiązek jej dokonania. W takim przypadku sąd ma kompetencję do
twierdzenia tego obowiązku w orzeczeniu z tym skutkiem, że zastępuje ono ułożenie oświadczenia woli (art. 64 KC).
Funkcja aktu administracyjnego o skutkach pośrednich kończy się z chwi- 68 la dokonania czynności prawnej (zawarcia umowy). Późniejsze więc uchylenie decyzji administracyjnej samo przez się nie wpływa na ważność umowy,
tym samym na istnienie cywilnego stosunku prawnego.
<*
Por. uchw. pełnego składu Izby Cywilnej SN z 25.4.1964 r.; opubl. OSP 1965, póz. l, której aktualność potwierdziła uchw. Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Spo-iKBiych (7) z 28.5.1992 r.; opubl. OSP 1993, póz. 104.
4i Konstytutywne orzeczenia sądów
Z mocy zasad ogólnych sądom przysługuje jedynie kompetencja do wyda- 69 Winia orzeczeń deklaratywnych, w których autorytatywnie stwierdzają one (linienie stosunku prawnego lub obowiązku zachowania się strony.
1 Por. Czachórski, Zobowiązania..., s. 115, M. Safjan, Zasada..., s. 13, 14; A. Szpu-nar. [w:] System, t. III, cz. 2, s. 1083; Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. I, s. 29, 30.
Nb. 63
1 Tak w nawiązaniu do cyt. uchw. SN z 28.5.1992 r., Łąlowska, Podstawy..., s. 123 i n.
Nb. 64-69
28
29
Rozdział I. Wiadomości wstępne
ż 3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dlużnika
70 Natomiast do wydawania orzeczeń konstytutywnych, które są zdarzeniami prawnymi, ponieważ kreują, zmieniają lub powodują zgaśniecie stosunku prawnego, konieczne jest wyraźne upoważnienie ustawowe.
W najszerszej mierze wyraża je wspomniany wyżej art. 64 KC, według którego prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające obowiązek danej osoby do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. Nie jest to jednak postanowienie, które by ograniczało autonomię stron i pozwalało sądom dowolnie kształtować stosunki prawne między podmiotami prawa cywilnego. Rola sądu ogranicza się tu w istocie do określenia, czy z mocy innych zdarzeń istnieje obowiązek złożenia oświadczenia woli o skonkretyzowanej już treści (np. z mocy umowy przedwstępnej art. 389, 390 KC). Orzeczenie to tylko więc ze względów formalnych uznaje się za konstytutywne; jego wydanie jest bowiem niezbędne, aby obowiązek złożenia oświadczenia woli mógł być zrealizowany i wywołać skutki prawne.
W przeciwieństwie do tego w szeregu innych, wyraźnie wskazanych w ustawie przypadków, sąd uzyskuje kompetencje do merytorycznego kształtowania stosunków cywilnoprawnych swoimi orzeczeniami konstytutywnymi.
Na obszarze stosunków zobowiązaniowych są to np.: art. 358' ż 3 KC dotyczący waloryzacji, art. 388 KC odnoszący się do wyzysku, art. 628 KC o określaniu wysokości wynagrodzenia w umowie o dzieło, art. 874 KC o rozwiązaniu spółki, art. 907 ż 2 KC o zmianie wysokości lub czasu trwania renty, art. 913 KC o zmianie treści dożywocia.
5. Inne zdarzenia
71 Spośród innych zdarzeń prawnych na wyróżnienie w sferze stosunków zobowiązaniowych zasługują: czyny niedozwolone (art. 415-419 KC) oraz bezpodstawne wzbogacenie (art. 405-414 KC).
72 Na obszarze prawa zobowiązań pojawiają się ponadto także zdarzenia prawne nie mieszczące się w przedstawionej wyżej ich typologii (np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, art. 752-757 KC), o mniejszej jednak doniosłości społecznej i szczuplejszej regulacji prawnej.
Treść tych instytucji będzie przedmiotem dalszych wykładów niniejszego podręcznika.
ż 3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika
Literatura: A. Ohanowicz [w:] System, t. III, cz. l, ż 79 i 80; Czachórski, Zobowiązania..., ż 67; M. Bączyk, Roszczenia pauliańskie wierzyciela w stosunku do poręczyciela, RPEiS 1978, z. 3; A. Fiema, O zaskarżalności czynności dłużnika zdziałanych na szkodi; wierzyciela, Lwów 1938; W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 1313 i n.;
Nb. 70-72
M Pyziak-Szafnicka, ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika, Warszawa 1993; 5. Rundstein, Skarga pauliańska według Kodeksu zobowiązań, Warszawa 1938; M. Sy-ekowicz, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 561 i n.
I. Uwagi ogólne
Zgodnie z ogólną zasadą dłużnik odpowiada za zobowiązanie całym swo- 73 ! Majątkiem, jaki ma w chwili wymagalności wierzytelności. Wierzyciel MWIze więc ponosi ryzyko niewypłacalności dłużnika - także wtedy, gdy Mltilpiła ona wskutek pogorszenia się sytuacji majątkowej dłużnika w okre-lit między powstaniem zobowiązania a jego wymagalnością. Samo zaciąg-i zobowiązania nie ogranicza bowiem uprawnień dłużnika do rozpo-
nia składnikami jego majątku.
W związku z tym wierzyciel narażony jest na to, że dłużnik zachowa się {niego nielojalnie doprowadzając się do stanu niewypłacalności w nartę czynności dokonanych na korzyść osoby trzeciej. Skutkom takich flifljlMalnych i niekorzystnych dla wierzyciela działań zapobiegać ma insty-wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika", uregulowana i 527-534 KC. Wywodzi się ona z prawa rzymskiego. Z tego względu WJIMcu prawniczym często określa się ją mianem "skargi pauliańskiej", "ro-I pauliańskich", "ochrony pauliańskiej" lub oznaczeniami podobnymi, owanie jej prowadzi do orzeczenia .względnej bezskuteczności czynno-iej, dokonywanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela - po-: w przypadku określonym w art. 59 KC. W następstwie tego pokrzyw-rierzyciel może bezpośrednio żądać zaspokojenia od osoby trzeciej. ekwencji określonych w tej instytucji nie da się wyjaśnić przy pomo-innych ogólnych instytucji prawa cywilnego.
ególności czynów niedozwolonych, bezpodstawnego wzbogacenia, przepisów ych, por. bliżej M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona..., s. 15 i n.
II. Przesłanki ochrony
awca, wychodząc ze wspomnianych założeń, uzależnia udzielenie 74 r pauliańskiej od szeregu przesłanek kolejno poniżej przedstawionych.
liona wierzytelność
Wierzytelność musi być zaskarżalna. Wynika to już z samej konstruk- 75 ny pauliańskiej, realizowanej poprzez wydanie orzeczenia sądowego.
Nb. 73-75
31
ż 3. Ochrona wierzyciela w razie niewyplacalności dłużnika
Rozdzial I. Wiadomości wstępne
30
Nie podlegają więc ochronie pauliańskiej roszczenia przedawnione, roszczenia z gier i zakładów oraz żądania oparte tylko na powinnościach moralnych (art. 411 i 413 KC).
Natomiast nie jest konieczne, aby wierzytelność była już wymagalna. Z powództwem pauliańskim może wystąpić wierzyciel, którego wierzytelność nie jest jeszcze płatna.
76 b) Ponadto należy podzielić pogląd, że ochroną pauliańską objęte są tylko wierzytelności pieniężne pojęte w szerokim tego słowa znaczeniu, to znaczy nie tylko te, które od początku opiewały na świadczenia określone w pieniądzu, ale także o wartości pieniężnej'. Ograniczenie takie nie jest wprawdzie expressis verbis wypowiedziane w przepisach prawnych, stanowi wszakże konsekwencję wyrażonej w art. 527 ż 2 KC zasady, że skarga pauliańską przysługuje wierzycielowi tylko w razie niewypłacalności dłużnika. Służy zatem jedynie ochronie majątkowej wartości wierzytelności.
Nie są więc ochroną tą objęte wierzytelności opiewające na inne niż pieniężne świadczenia. W szczególności wierzyciel nie mógłby na tej podstawie domagać się realnego wykonania jakiejś usługi przez osobę trzecią lub wydania mu określonego przedmiotu, który przeszedł z majątku dłużnika do majątku osoby trzeciej. Ograniczenia te ustaną, gdy wierzyciel zażąda odszkodowania pieniężnego z tytułu niewykonania tych świadczeń.
Natomiast wierzytelności opiewające na realne wykonanie jakiegoś zindywidualizowanego świadczenia - w szczególności polegającego na wydaniu określonej rzeczy - może uzyskać skuteczność wobec osoby trzeciej na podstawie art. 59 KC (tzw. ius ad rem), jeżeli spełnione zostaną przewidziane w tym przepisie przesłanki.
2. Czynność prawna dłużnika
77 a) Skarga pauliańską chroni wierzyciela wyłącznie przed skutkami czynności prawnej dłużnika (art. 527 ż l KC). Inne działania dłużnika, chociażby powodowały jego niewypłacalność, nie stanowią podstawy do zastosowania ochrony pauliańskiej.
Przykład: Gdy dłużnik niszczy jakiś swój wartościowy przedmiot lub wyrządza komuś szkodę, z czym wiąże się obowiązek jej naprawienia, co uszczupla majątek dłużnika.
Natomiast nie ma doniosłości prawnej sposób dokonania czynności prawnej przez dłużnika. Może tu więc chodzić także o różne postacie dorozumia-nego złożenia oświadczenia woli - nie wyłączając tzw. milczenia, jeżeli na takie jego znaczenie wskazuje konkretny kontekst sytuacyjny.
Trudno jednak za czynność prawną uznać samo zan'ecnan'e dokonania czynności prawnej, a zwłaszcza niewniesienie powództwa.
Tak jednak uchw. SN (7) z 11.10.1980 r.; opubl. OSN 1983, Poz- 83 z aprobującymi glosami M. Ożóga i M. Bączyka, NP Nr 9-10/1982, krytycznie jednak ocenioną przez W. Broniewicza, OSP 1983, póz. 83 i M. Pyziak-Szafnicką, Ochrona..., s. 73.
Z kolei SN w orz. z 19.10.1995 r.; opubl. OSP 1996, póz. 211 z glosą M. Pyziak--Szafnickiej, bardzo rygorystycznie ocenił dopuszczalność zaskarż61113 czynności procesowych, z którymi mogą łączyć się także oświadczenia woli w rozunlier|iu materialnego prawa cywilnego, co spotkało się z negatywną oceną Glosatorki-
Por. bliżej 2. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, "Ossolineum" 1992, s. 179.
Nie tylko umowy, ale również jednostronne czynności prawne dłużnika podlegają zaskarżeniu.
Przykład: Zrzeczenie się jakiegoś prawa w takiej sytuacji, że powoduje to nabycie go przez osobę trzecią.
b) Osobą dokonującą czynności prawnej powinien być dłużnik, to jest oso- 78 ba, która pozostaje już w stosunku zobowiązaniowym z v/ierzyc\e\em (art. 527 ż l KC).
Może nim być również jeden z dłużników solidarnych, a także poręczyciel, który - obok dłużnika głównego - ponosi odpowiedzialność wobec wierzyciela. Dokonane bowiem przez poręczyciela uszczuplenie Jego własnego majątku zarazem osłabia szansę zaspokojenia zabezpieczanej wierzytelności1.
3, Pokrzywdzenie wierzyciela
a) Jak już wspomniano, czynność prawna dłużnika musi być dokonana 79 l pokrzywdzeniem wierzyciela (art. 527 ż l KC).
Polega ono na tym, że wierzyciel stał się całkowici e niewypłacalny lub w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności prawnej (ai~t- 527 g 2 KC). Pokrzywdzenie nie polega więc na poniesieniu g^kody przez wierzyciela, lecz na zminimalizowaniu szans zaspokojenia jego interesu. Przy ocenie tej kwestii należy przede wszystkim mieć na względzie faktyczne skutki dokonanej czynności prawnej. Niekoniecznie więc muszą one rnieć charakter prawny czynności rozporządzającej i przysparzającej zarażeń^2-
Stan niewypłacalności nie został bliżej określony w tJstawie. Kierując się latem słownikowym znaczeniem tego terminu oraz maj^c na względzie tryb dochodzenia roszczeń pieniężnych należy przyjąć, że ozn^cza on stan majątku
Nb. 78-79
1 Por. M. Pyziak-Szcifnicka, Ochrona..., s. 46 i n. Nb. 76-77
1 M. Bączyk, Roszczenie..., s. 37 i n.
J Tak trafnie M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona..., s. 66 i n.
33
Rozdzial I. Wiadomości wstępne
3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika
dłużnika, w którym egzekucja prowadzona zgodnie z przepisami KPC nie może przynieść zaspokojenia wierzyciela1.
W szczególności nie jest konieczne wykazanie, że nastąpiło ogłoszenie upadłości dłużnika. Wystarczy, że egzekucja okazała się nieskuteczna do części majątku dłużnika (orz. SN z 18.9.1998 r., OSN 1999, póz. 56). Chwilowy brak gotówki nie jest więc równoznaczny ze stanem niewypłacalności. Natomiast za niewypłacalnego można uznać dłużnika, którego aktywa majątkowe wprawdzie równoważą zobowiązania ale są one niedostępne dla wierzyciela prowadzącego egzekucję roszczeń pieniężnych.
Przykład: Chodzi o przedmioty wyjęte spod egzekucji lub obciążone z pierwszeństwem dla innych osób.
Z kolei pogłębienie niewypłacalności może polegać na wyzbyciu się aktywów, które potencjalnie tylko stwarzają możliwość otrzymania świadczeń pieniężnych od dłużnika.
Przykład: Zbycie nieruchomości, której aktualna wartość równa jest ciążącej na niej hipotece, ale uzasadnione prognozy wskazują na to, że wartość nieruchomości będzie wzrastać.
Ciężar udowodnienia wspomnianych okoliczności oraz związku przyczynowego między niewypłacalnością dłużnika a dokonaną przez niego czynnością prawną - spoczywa na wierzycielu (art. 6 KC).
Kwestię czy czynność prawna dłużnika krzywdzi wierzyciela ocenia się według chwili jej zaskarżenia, a nie dokonania tej czynności2. 80 b) Następnie ustawodawca uzależnia ochronę pauliańską od nagannej postawy dłużnika, wyrażającej się w tym, że działał on ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela (art. 527 ż l KC). Jednakże wystarczy, że dłużnik zdaje sobie sprawę z tego, że dokonana przez niego czynność prawna może spowodować niemożność zaspokojenia ogółu wierzycieli. Niekoniecznie zatem ów stan świadomości ma obejmować indywidualnie tego wierzyciela, który żąda ochrony pauliańskiej3.
Od świadomości pokrzywdzenia odróżnić należy zamiar pokrzywdzenia wierzyciela. W przypadku takim dłużnik dokonuje czynności prawnej umyślnie w celu pozbawienia wierzyciela możności zaspokojenia wierzytelności z majątku dłużnika. Z taką szczególnie naganną postawą dłużnika ustawodawca wiąże swoiste konsekwencje prawne. Chroni bowiem także przyszłego
1 Por. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona..., s. 92.
: M. Sychowicz, [w:] Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, Warszawa 1996, s. 564.
' A. Ohanowicz, [w:] System, s. 948. Nb. 80
wierzyciela, to znaczy osobę, która dopiero po dokonaniu niekorzystnej czynności prawnej przyszłego dłużnika, nawiązuje z nim stosunek zobowiązaniowy stając się jego wierzycielem.
Udowodnienie stanów psychicznych jest z natury rzeczy trudne i może być przeprowadzone tylko przez powołanie dowodów pośrednich, ocenianych przez sędziego swobodnie jako domniemania faktyczne. Ciężar ich udowodnienia spoczywa na wierzycielu, żądającym ochrony pauliańskiej.
Jednakże, jeżeli dłużnik dokonał na rzecz osoby trzeciej darowizny, a był jut wówczas niewypłacalny lub stał się nim wskutek jej dokonania, wówczas Ultawa przychodzi wierzycielowi z pomocą. Ustanawia bowiem domniemanie prawne, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (ilt. 529 KC). Chodzi tu o domniemanie iuris lantum, które może być obalone przeciwdowodem, aczkolwiek w praktyce niezwykle trudnym do przeprowadzenia. Ustanawiając w tym przypadku tak korzystne dla wierzyciela domniemanie ustawodawca kierował się ogólną zasadą polskiego prawa cywilnego, które silniej chroni sytuację majątkową osoby nabywającej odpłatnie prawa (tutaj osoby trzeciej) w porównaniu z nabyciami nieodpłatnymi.
4, Korzyść osoby trzeciej
a) Z dokonanej przez dłużnika czynności prawnej jakaś osoba trzecia musi 81 Uiyskać korzyść majątkową (art. 527 ż l KC) - w szczególności przez to, że nabędzie prawo majątkowe albo że zwolnitfna zostanie ze zobowiązania. Ko-rtyść ta jest zarazem powiązana z odpowiednim uszczupleniem majątku dłużnika, powodującym jego niewypłacalność.
Przykład: Dłużnik darował osobie trzeciej jakiś przedmiot albo zwolni) ją z obowiązku zwrotu pożyczki.
b) Ponadto ustawa wymaga, aby osoba trzecia, która odniosła korzyść 82 /. czynności prawnej wiedziała lub co najmniej przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowieflrzieć, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela (art. 527 ż l KC).
SN z orz. z 5.5.1993 r.; opubl. OSN 1993, póz. 21, stwierdził, że przepisy, które |XMhlgują się pojęciem "należytej staranności" łączą kategorię ziej (lub dobrej) wiary t pcwinnym zachowaniem, jakiego oczekuje się od osoby działającej.
Także i w tym przypadku ustawa ułatwia wierzycielowi przeprowadzenie do-WOdu złej wiary osoby trzeciej. Ustanawia bowiem domniemanie prawne (iuris ISHtum), że osoba będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem wiedziała, iż dłuż-nlk działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela (art. 527 ż 3 KC). Poję-till'$Boby bliskiej nie należy w tym przypadku identyfikować z określonymi
Nb. 81-82
34
Rozdział L Wiadomości wstępne
ż 3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika
35
więzami rodzinnymi. Raczej powinno się brać tu pod uwagę faktyczne stosunki łączące dłużnika z osobą która uzyskała od niego korzyść majątkową. Natomiast, jeżeli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatną, wówczas w ogóle uchylona zostaje wspomniana przesłanka skargi pauliań-skiej (art. 528 KC). Wierzyciel może więc żądać ochrony także wtedy, gdy osoba trzecia nie wiedziała i nie mogła przy zachowaniu należytej staranności dowiedzieć się o tym, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Postanowienie to jest kolejnym przejawem ogólnej zasady, że słabiej chronione są nieodpłatne nabycia (w tym przypadku osoby trzeciej), w porównaniu z nabyciami odpłatnymi.
Przykład: Wierzyciel W ma wierzytelność wobec dłużnika D. Głównym składnikiem majątku D jest jego gospodarstwo rolne; D darowuje je osobie trzeciej T. Wierzycielowi W przysługuje w takim przypadku uprawnienie skuteczne wobec T, chociażby T nie wiedział lub przy dołożeniu należytej staranności nie mógł się dowiedzieć, że D dokonał darowizny z pokrzywdzeniem wierzyciela W.
Poza tym, na podstawie art. 531 ż 2 KC, legitymowanym biernie staje się następca pod tytułem szczególnym osoby trzeciej, na rzecz której osoba trzecia rozporządziła uzyskaną od wierzyciela korzyścią a równocześnie spełniona została jedna z następujących przesłanek:
1) rozporządzenie na rzecz owego dalszego nabywcy było nieodpłatne,
2) albo w chwili nabycia wiedział on o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika ze swoim poprzednikiem za bezskuteczną wobec wierzyciela. Nie wystarczy więc w tym przypadku niedołożenie należytej staranności w uzyskaniu tych informacji - co jest regułą (por. art. 527 ż l KC). Ilustruje to poniższy schemat:
D (Dłużnik)
O (Osoba trzecia)
W (Wierzyciel)-
III. Zaskarżenie czynności i jego skutki
1. Zaskarżenie czynności
83 Jeżeli spełnione zostaną omówione wyżej przesłanki, wierzyciel może żądać, aby sąd uznał za bezskuteczną względem niego czynność prawną dokonaną przez jego dłużnika.
84 a) Uprawnienie to wierzyciel może realizować w dwojaki sposób (art. 531 ż l KC):
1) przez wytoczenie stosownego powództwa - co jest najczęściej stosowanym środkiem ochrony,
2) przez podniesienie zarzutu procesowego w toczącej się przeciwko niemu sprawie z powództwa osoby trzeciej.
Na podstawie art. 841 KPC osoba trzecia może w drodze powództwa żądać zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji, jeżeli skierowana do niego egzekucja narusza jej prawo. Przeciwko takiemu powództwu wierzyciel może podnieść zarzut procesowy, że przedmiot ten podlega egzekucji, ponieważ został nabyty w okolicznościach uzasadniających uznanie czynności nabywczej za względnie bezskuteczną wobec wierzyciela (por. bliżej M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona, s. 175 i l 76.
85 b) Legitymowanym biernie, to znaczy osobą, przeciwko której kieruje się żądanie (powództwo) wierzyciela, jest osoba trzecia odnosząca korzyść z czynności zawartej z dłużnikiem.
Jeżeli nastąpiła sukcesja uniwersalna (np. dziedziczenie), to w myśl reguł ogólnych legitymowanym biernie jest następca dłużnika pod tytułem ogólnym.
N (Dalszy nabywca korzyści)
Przykład: Dłużnik (D) darował nieruchomość osobie trzeciej (O), w następstwie czego dłużnik (D) stał się niewypłacalny. Z kolei osoba trzecia (O) darowała tę nieruchomość innej osobie (N). Pokrzywdzony wierzyciel (W) może wówczas pozywać dalszego nabywcę korzyści (N) żądając uznania umowy O z N za bezskuteczną względem siebie.
c) Wierzyciel może żądać uznania czynności prawnej za bezskuteczną 86 względem niego w terminie pięciu lat licząc od daty dokonania tej czynności (art. 534 KC).
Jest to termin zawity, do którego nie odnoszą się przepisy o przedawnieniu.
2. Orzeczenie względnej bezskuteczności
Sens uznania przez sąd względnej bezskuteczności czynności prawnej do- 87 konanej przez dłużnika z osobą trzecią wyraża się w tym, że wierzyciel uzyskuje uprawnienia do zaspokojenia swojej wierzytelności z przedmiotów na-lezących do osoby trzeciej (art. 532 KC), z którą nie łączył go żaden stosunek prawny.
Orzeczenie pauliańskie wprawdzie nie rozstrzyga kwestii, czy wierzycielowi przysługuje wierzytelność wobec jego dłużnika. Istnienie jej jest wszakże oczywiste i nieodzowne do tego, aby wierzyciel mógł prowadzić egzekucję przeciwko osobie trzeciej (por. bliżej M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona..., s. 181 i 182).
Jednakże wierzyciel może dochodzić (w drodze egzekucji) zaspokojenia tylko z przedmiotów majątkowych osoby trzeciej, które wskutek czynności
Nb. 83-85
Nb. 86-87
36
37
Rozdział L Wiadomości wstępne
3. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika
uznanej za bezskuteczną wyszły z majątku dłużnika albo do niego nie weszły (art. 532 KC). Jeżeli przedmiotem czynności względnie bezskutecznej są rzeczy indywidualnie oznaczone (nieruchomości albo ruchomości) zastosowanie tej normy nie wywołuje wątpliwości. Natomiast mogą się one pojawić, gdy przedmiotem wspomnianej czynności są rzeczy zamienne oraz pieniądze, których nie da się już zidentyfikować, ponieważ przemieszały się z takimi samymi składnikami majątkowymi osoby trzeciej, lecz innego pochodzenia. W przypadkach takich przyjąć należy, że wierzyciel uprawniony jest do prowadzenia egzekucji z całego majątku osoby trzeciej, z którym owe korzyści się stopiły. Tylko taka wykładnia funkcjonalna zdoła zapewnić wierzycielowi skuteczną ochronę prawną.
Tak trafnie M. Pyziak-Szajhicka, Ochrona..., s. 183-188; por. też orz. SN z 13.5.1974 r.; opubl. OSP 1975, póz. 138 z glosą A. Ohanowicza; M. Bączyk, w glosie do uchw. SN (7) z 11.10.1980 r.; opubl. NP Nr 9-10/1982, ?. 177.
88 Uprawnienie wierzyciela względem osoby trzeciej jest w szczególny sposób uprzywilejowane, ponieważ może być realizowane z pierwszeństwem przed innymi jej wierzycielami (art. 532 KC), co znajduje wyraz w toku prowadzonej egzekucji.
Innymi wierzycielami są tacy wierzyciele, którzy nie uzyskali ochrony w postaci orzeczenia pauliańskiego. Jeżeli jest kilku wierzycieli korzystających z tej ochrony, pierwszeństwo zaspokojenia przysługuje im w równym stopniu.
89 Natomiast osoba trzecia może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela (art. 533 KC), jeżeli:
1) wskaże mu wystarczające do jego zaspokojenia mienie dłużnika. Podniesienie takiego zarzutu w istocie zmierza do wykazania, że dłużnik jest wypłacalny, a w konsekwencji, że nie została spełniona podstawowa przesłanka ochrony pauliańskiej;
2) albo zaspokoi wierzyciela nie dopuszczając w ten sposób do egzekucji z przedmiotu, uzyskanego od dłużnika na podstawie czynności względnie bezskutecznej. Ustawodawca ma tli na uwadze, że osobie trzeciej może zależeć na zatrzymaniu tego przedmiotu. Nie ma powodu, aby okoliczności tej nie uwzględniać, jeżeli interes wierzyciela będzie zaspokojony świadczeniem pieniężnym. Skarga pauliańska chroni bowiem tylko interes majątkowy wierzyciela, a nie_zapgwnia reajpegri wyknnanjajggn wierzytelności.
Z uprawnień tych osoba trzecia może korzystać nie tylko w toku procesu pauliańskiego, ale również w toku egzekucji. J. Jankowski, Uczestnicy sądowego postępowania egzekucyjnego, Łódź 1992, s. 148.
Jeżeli wierzyciel nie został zaspokojony z majątku osoby trzeciej ponieważ uzyskana przez osobę trzecią korzyść nie była już w jego majątku, może
żądać zaspokojenia z majątku następcy prawnego osoby trzeciej, który uzyskał tę korzyść nieodpłatnie albo działał w złej wierze (art. 531 ż 2, por. Nb. 85).
Może się wszakże zdarzyć, że osoba trzecia nie ma już korzyści uzyskanej od dłużnika, ponieważ ją utraciła lub zużyła. W takim przypadku przyjąć należy, że nie odpowiada ona wobec wierzyciela na podstawie ochrony pauliańskiej.
Wierzyciel może wszakże korzystać z ochrony przewidzianej w przepisach o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. KC), jeżeli zachowanie osoby trzeciej jest zawinione.
Por. bliżej M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona..., s. 186-188, która zasadnie kwestionuje dopuszczalność powoływania się w takich przypadkach także na bezpodstawne wzbogacenie; odmiennie A. Ohanowicz w glosie do orz. SN z 13.5.1974 r.; opubl. OSP 1975, póz. 138 oraz [w:] System, s. 950, 951.
Orzeczenie pauliańskie ma charakter konstytutywny. Zmienia bowiem po- 90 zycję prawną wierzyciela i osoby trzeciej w sposób określony w art. 532 i 533 KC. Trzeba zarazem podkreślić, że art. 527 KC przyznaje wierzycielowi jedynie prawo do uznania czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią "za bezskuteczną" względem wierzyciela, a więc prawo o ukształtowanie sto-junku prawnego. Ze względu na to, że następstwa prawne uznania względnej bezskuteczności określa już sama ustawa, nie wymagają one formułowania w sentencji orzeczenia sądowego1. Konstytutywny charakter tego orzeczenia zakłada, że jego wydanie jest niezbędne do tego, aby powstało uprawnienie wierzyciela wobec osoby trzeciej.
Stosunek ten ma charakter zobowiązaniowy. Jego treścią jest z jednej strony uprawnienie wierzyciela do zaspokojenia się z przedmiotów majątkowych osoby trzeciej, które przeszły tam z majątkiem dłużnika wskutek czynności prawnej względnie bezskutecznej, a z drugiej strony obowiązek osoby trzeciej do znoszenia realizującej uprawnienie wierzyciela egzekucji z majątku osoby trzeciej. Tej ostatniej przysługuje zarazem upoważnienie przemienne (facultas alternativa), które pozwala jej zwolnić się z powyższego zobowiązania przez zaspokojenie wierzyciela albo przez wskazanie stosownego mienia dłużnika (art. 533 KC).
Por. uch. SN (7) z 11.10.1980 r.; opubl. OSP 1983, póz. 83 oraz glosa M. Ożóga; M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona..., s. 28-35, 171.
W literaturze reprezentowane są jednak również poglądy, że w rezultacie orzeczenia pauliańskiego nie powstaje stosunek zobowiązaniowy między wierzycielem a osobą trzecią a sens jej przejawia się tylko na płaszczyźnie egzekucyjnej.
Por. M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona..., s. 171.
Nb. 88-89
Nb. 90
Rozdział I. Wiadomości wstępne
38
Tak M. Bączyk w glosie do cyt. uchw. SN z 11.10.1980 r., NP Nr 9-10/1982, s. 175-177; por. też B. Żubkowski, [w:] Kodeks cywilny - komentarz, t. II, Warszawa 1972, s. 1250. Trafną krytykę tej koncepcji przeprowadziła M. Pyziak-Szafnicka, Ochrona..., s. 26 i n.
IV. Zbliżone instytucje
91 Praktyczne znaczenie norm regulujących skargę pauliańską wyrasta poza jej ramy. Okazują się one bowiem przydatne także do ustalenia pełnej treści normatywnej innych instytucji prawnych opartych na koncepcji względnej bezskuteczności czynności prawnej.
Odnosi się to zwłaszcza do ochrony wierzyciela alimentacyjnego w razie zawarcia przez jego dłużnika umowy dożywocia (art. 916 KC), jak również do przypadku odrzucenia spadku przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela (art. 1024 K C). Wspomniane przepisy właściwie tylko nieco modyfikują ogólne reguły ochrony wierzyciela zawarte w art. 527 i n. KC.
Poza tym w pewnej mierze pozwalają one rozwinąć reżim prawny względnej bezskuteczności umowy, o której stanowi art. 59 KC, aczkolwiek instytucja ta nie ma na celu ochrony wierzyciela przed niewypłacalnością dłużnika, lecz zmierza do zapewnienia mu realnego wykonania zobowiązania. Należy ją więc traktować jako instytucję odrębną.
Por. bliżej orz. SN z 5.1.1971 r.; opubi. OSN 1971, póz. 131; orz. SN z 13.2.1970 r.; opubl. OSN 1970, póz. 192 z glosą A. Olejniczaka, NP Nr 4/1971, s. 1692, orz. SN z 28.12.1976 r.; opubl. OSN 1977, póz. 121; M Pyziak-Szafnicka, Czy możliwy jest zbieg norm art. 59 oraz art. 527 i następnych Kodeksu cywilnego, AUŁ, Folia luridica Nr 27/1986, s. 89 i n.
Poza tym konstrukcja ochrony wierzyciela przez uznanie czynności prawnej dłużnika z osobą trzecią za bezskuteczną jest stosowana także w pozakodeksowych aktach normatywnych, a w szczególności w Prawie upadłościowym (art. 54 i 55) oraz w Prawie układowym (art. 28 i n.) - odnosząca się w tych przypadkach do wszystkich wierzycieli dłużnika.
Rozdział II. Świadczenie
ż 4. Uwagi ogólne
Literatura: r. Dybowski, [w:] System, t. 111, cz. l, ż 11 i 12; Czachórski, Zobo-a..., ż 10; A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław
Oi tenże, Elementy stosunku prawnego rzeczowego, Wrocław 1976; K. Kruczalak, Mtmotliwość świadczenia w prawie zobowiązań, Gdańsk 1981; B. Lewaszkiewicz-Pelry-tawfeł, Niemożliwość świadczenia następcza, SPE, t. IV, Łódź 1970; M. Safian, [w:] flHrtybawski, KC. Komentarz, s. 719 i n.; T. Wiśniewski, Komentarz do KC, ks. 111, t. l, l, 10 l n., 393 i n.
I. Pojęcie miot a treść świadczenia
l,
; wynika z poprzednich wyjaśnień, świadczeniem jest zachowanie się 92
l zgodne z treścią zobowiązania i czyniące zadość interesom wierzyciela. ZiChowanie to może z kolei dotyczyć różnego rodzaju dóbr materialnych 93 HA atenaterialnych, które często określa się mianem przedmiotu świadczenia, ty fdy zobowiązanie dłużnika polega na przeniesieniu własności i wydaniu IMH|r (art. 535 KC), na zapłacie ceny, a więc określonej sumy pieniężnej (llti "5 KC), na wykonaniu określonego dzieła (art. 627 KC), na udzieleniu flMWplenia (licencji) na wystawienie sztuki teatralnej itp. Określenie to służy ' J "i tylko do bliższego oznaeżenią treści świadczenia. W tej właśnie funk-ono użyteczne, ponieważ zachowania ludzkie są, z natury rzeczy, ejś mierze dostosowane do określonych postaci dóbr, których dotyczą, kiedy mówi się także o "przedmiocie" mając na względzie pewien typ :i ludzkich niezdeterminowany odniesieniem do jakiegoś obiektu (np. |i"). Użyteczność tego rodzaju wyróżnienia świadczeń jest niewątpli-fciczkolwiek raczej chodzi tu o bezpośrednie oznaczenie ich treści niż iotu.
r. bliżej L. Ogieglo, Usługi jako przedmiot stosunków obligacyjnych. Katowice I. 30 i n.
Nb. 91
Nb. 92-93
ż 4. Uwagi ogólne
41
Rozdzial II. Świadczenie
40
2. Kwalifikacja prawna świadczenia
94 Ciągle dyskusyjne pozostaje zagadnienie, czy realizacji świadczenia musi towarzyszyć wola wykonania danego zobowiązania. W tej kwestii można wyróżnić trzy poglądy. Według pierwszego świadczenie zawsze jest przejawem woli dłużnika, mającej na celu wykonanie ciążącego na nim obowiązku prawnego, i stanowi w związku z tym czynność prawną z wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami - w szczególności w zakresie formy czynności prawnej oraz wad oświadczenia woli. Drugie stanowisko uznaje, że spełnienie świadczenia może mieć - w zależności od jego rodzaju - zarówno postać czynności prawnej, jak i czynności faktycznej. Jednakże zawsze świadczenie powinno być wykonywane z zamiarem wywiązania się z zobowiązania. W nauce polskiej trafnie przeważa pogląd trzeci1, który nie stawia ogólnego wymagania, aby za świadczenie uznać wyłącznie zachowanie człowieka skierowane intencjonalnie na spełnienie określonego zobowiązania lub aby zawsze przybierało ono postać czynności prawnej. Kwalifikacja zachowania dłużnika powinna być dokonana wedle kryteriów ogólnych, a nie determinowana faktem, że spełnia on świadczenie. W wielu przypadkach z treści zobowiązania będzie wynikać, że może być ono spełnione tylko przez dokonanie
".'| czynności prawnej, np. przez przeniesienie właściwości. Są jednak liczne typy zachowań objętych zobowiązaniami, które takiej właściwości nie mają, a jeżeli odpowiadają one treści zobowiązania, trudno uznać, że świadczenie nie zostało spełnione tylko dlatego, że nie towarzyszył mu odpowiedni akt woli, np. gdy świadczenie polega na zaniechaniu.
II. Uwagi ogólne o treści świadczenia
1. Działanie i zaniechanie
95 Zachowanie dłużnika będące świadczeniem "może polegać na działaniu albo na zaniechaniu" (art. 353 ż 2 KC). Te dwie postacie zachowań wyczerpują cały zakres treści świadczeń. Każde bowiem zachowanie dłużnika przybiera albo postać działań pozytywnych (np. danie czegoś, spełnienie jakichś usług), albo zachowania biernego (np. niepodejmowania działań potencjalnie możliwych lub zaprzestania działań dotąd realizowanych). Obowiązek biernego zachowania stanowi także korelat praw bezwzględnych (np. obowiązek nienaruszania cudzej własności). Jednakże zachowanie takie jest jedynie wyrazem
1 Por. szerzej T. Dybowski, op. cii., s. 77. Nb. 94-95
powszechnego ograniczenia wolności obywateli, a tym samym nie jest ekonomicznie wymierne i nie waży na sytuacji majątkowej podmiotu. Natomiast Obowiązek biernego zachowania się dłużnika stanowi indywidualne ograniczenie jego wolności, co nie jest pozbawione z reguły wpływu na sferę jego Itosunków majątkowych. Z tych względów należałoby opowiedzieć się przeciwko reprezentowanym niekiedy koncepcjom zmierzającym do zastosowania pojęcia świadczenia do analizy stosunków prawnorzeczowych. Pojęcie świadczenia - zgodnie z panującym poglądem - powinno nadal być zastrzeżone Wyłącznie dla analizy stosunków zobowiązaniowych.
2. Sposób ustalenia świadczenia
Bez ustalenia tego, jak ma się dłużnik zachować, a więc tego, co jest 96 treścią świadczenia, zobowiązanie nie może istnieć. Kwestia ta musi być rozstrzygnięta najpóźniej w chwili spełnienia świadczenia. W momencie powstania zobowiązania treść świadczenia albo powinna już być określona, albo CO najmniej powinny być ustalone niezawodne sposoby pozwalające treść tę ustalić w terminie późniejszym. Zagadnienia te rozstrzyga zdarzenie prawne kreujące zobowiązanie, a w szczególności treść czynności prawnej (art. 56 KC), decyzji administracyjnej, orzeczenia sądowego albo zespól pewnych faktów wskazanych obowiązującymi przepisami prawnymi w przypadkach, gdy zobowiązanie powstaje ex legę (np. odszkodowanie za szkodę powstałą z czynów niedozwolonych).
Prawo polskie nie zawiera ogólnych postanowień określających, w jaki iposób strony mogą w umowie wskazać podstawy do ustalenia treści należnego świadczenia, aczkolwiek szereg przepisów szczególnych nie pozostawia wątpliwości co do tego, że taka pośrednia metoda jest dopuszczalna (np. art. 536 ż l, 613 ż 2, 628 ż l zd. l, 693 ż 2 KC). W tym więc względzie miarodajne pozostają wyjaśnienia nauki.
Można wyróżnić trzy metflHy ustalania podstaw do określania przyszłych świadczeń.
1) Metoda obiektywna odwołuje się do pewnych empirycznie stwierdzał- 97 nych faktów, które bez potrzeby dokonywania ocen (wartościowania) pozwalają ustalić wysokość należnego świadczenia (np. cena rynkowa, zbiór zboża z określonej powierzchni gruntu). Jest to metoda najbardziej pewna i dlatego zawsze dopuszczalna.
2) Metoda zobiektywizowana polega na powołaniu osoby trzeciej do usta- 98 lenia należnego świadczenia. Jeżeli osoba ta dokona oceny wyłącznie na mocy nie kontrolowanego własnego uznania, to trudno takie postanowienie
Nb. 96-98
103
42
Rozdzial 11. Świadczenie
umowy uznać za zgodne z zasadami współżycia społecznego (art. 58 ż 2 KC) Prowadziłoby to bowiem do nadmiernego uzależnienia jednej ze stron od osoby trzeciej. Natomiast jeżeli osoba trzecia oceniałaby wielkość świadczenia pod kontrolą sądu i zgodnie z zasadami współżycia społecznego lub zwyczajami, to przyjęcie takiej koncepcji nie tylko nie zagraża interesom stron, ale może okazać się w wielu przypadkach rozwiązaniem racjonalnym, pozwalającym wykorzystać fachową wiedzę osoby wskazanej.
99 3) Najdalej idące zastrzeżenia budzi zastosowanie metody subiektywnej prowadzącej do ustalenia wysokości świadczenia przez jedną ze stron. Jeżeli miałaby ona podejmować te decyzje na mocy swobodnego i nie kontrolowanego uznania, to z wyżej wskazanych przyczyn byłoby to niedopuszczalne, ponieważ stawiałoby strony w pozycji nierównorzędnej. Natomiasi jeżeli strona kierowałaby się obiektywną miarą, podlegającą kontroli sądowej co najmniej z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, to należałoby zaakceptować taką postać uelastycznienia obrotu gospodarczego. Ułatwia ona bowiem proces adaptacji treści zobowiązania do zmieniającej się sytuacji i potrzeb strony umowy.
Przykład: Przykładem tego typu regulacji może być art. 456 KC.
3. Świadczenia niemożliwe
100 a) Istotne jest także, aby świadczenie było możliwe do wykonania. Jeżeli bowiem zachodzi uprzednia (pierwotna) niemożliwość świadczenia, to znaczy, gdy już w momencie ziszczenia się zdarzenia, które miało spowodować powstanie zobowiązania - w szczególności w chwili zawarcia umowy (art. 387 ż l KC) - świadczenie było niewykonalne, zobowiązanie w ogóle nie powstaje (impossibilium nulla obligatio). Natomiast w razie tzw. następczej niemożliwości dłużnik będzie zobowiązany dać odszkodowanie w miejsce pierwotnego świadczenia, gdy niemożliwość pierwotnego świadczenia jest następstwem okoliczności, za które ponosi on odpowiedzialność (art. 475 ż l, 493 i 495 KC).
Pojęcie niemożliwości świadczenia nie zostało bliżej określone w ustawie W literaturze reprezentowane są dwa odmienne ujęcia tego zagadnienia.
101 Koncepcja relatywna (subiektywna) rozpatruje tę kwestię z punktu widzenia konkretnego dłużnika, uznając w konsekwencji za niemożliwe takie świadczenie, jakiego dany dłużnik nie może wykonać.
102 Natomiast koncepcja obiektywna kładzie nacisk na okoliczności uniemożliwiające każdemu - nie tylko konkretnemu dłużnikowi - wykonanie świadczenia. Uwaga koncentruje się tu zatem nie tyle na ocenie sytuacji konkretnego
Nb. 99-102
L 4. Uwagi ogólnej 43
, 00 na samym świadczeniu, jakie ma być spełnione. Dominującą, l bardziej operatywną na gruncie polskiego systemu prawnego, jest t druga (obiektywna) i na niej będą opierać się dalsze wyjaśnienia.
^możliwe uznać należy przede wszystkim świadczenia polegające ch niewykonalnych w świetle praw natury. W miarę opanowy-ody przez człowieka zakres tego rodzaju działań wprawdzie nie-
aleje, ale nadal w istotny sposób element ten ogranicza sferę moż-
""ości człowieka.
^ W związku z tym przypomnieć, że jeszcze niedawno temu jako klasyczny przy-bcenia niemożliwego podawano w podręcznikach podróż człowieka na księżyc.
samej klasy działań należy także zaliczyć wszelkie okoliczności
sferze wewnętrznej dłużnika, jeżeli tylko indywidualnie ozna-tnik może spełnić dane świadczenie. W przypadku takim również Stan obiektywnej niemożliwości, ponieważ ze względu na imma-Wiązanie treści świadczenia z psychofizycznymi cechami dłużnika |f Świadczenia spełnić nie może (np. w razie ślepoty artysty-plastyka). "niast świadczeń tylko subiektywnie niewykonalnych, to znaczy tych, i być spełnione przez inne osoby, nie uznaje się za niemożliwe.
Brak pieniędzy lub innych przedmiotów, których wprawdzie dłużnik nie dla niego potencjalnie dostępne.
l one
[.Świadczenia opiewające na rzeczy^ lub czynności określone rodzajo-*,'Nb. 112-142) z reguły są możliwe do wykonania. Dlatego często k~: w procesach wyjaśnienia, iż świadczenie nie zostało wykonane .,_.[ trudności materiałowych albo zaniedbań kooperantów nie można IJlko przypadków niemożliwości świadczenia. Jednakże tradycyjna teza, "tfwiadczenia oznaczone rodzajowo nigdy nie stawały się niemożliwy-'ŚI zasady, iż cały gatunek nie zanika (genus perire non censetur), jest Cgorycznie ujęta. Na pewno nie odnosi się ona do tzw. ograniczonych eń rodzajowych (por. Wb. J J2-114).
eli świadczenie jest realizowane przez czynność konwencjonalną, 104 czone w zobowiązaniu działania muszą respektować reguły konstru-TT czynność. Natomiast gdyby dłużnik podjął się działania niezgodnego t MDI regułami, to również należy uznać takie świadczenie za niemożliwe.
f^Ryklad: Zobowiązanie dłużnika do strzelenia bramki przeciwnikowi rzutem ręką wpili piłki nożnej.
Uczególnym rodzajem czynności konwencjonalnych są czynności pra-
Iiemożliwe są więc także świadczenia, które nie respektują norm kon-cych dopuszczalne w systemie prawnym czynności prawne.
Nb. 103-104
44
Rozdział U. Świadczenie
Przykład: Umowa o ustanowieniu ciężaru realnego albo zobowiązująca dłużnika do zawarcia umowy sprzedaży nieruchomości bez zachowania formy aktu notarialnego.
W przypadkach takich zachodzi zarazem nieważność czynności prawnej, co, oczywiście, także powoduje brak następstw prawnych. Jednakże poza tym mogą istnieć również prawne przeszkody spełnienia świadczenia, które nie stanowią elementu konstruującego daną czynność prawną i w konsekwencji nie powodu-jąjej nieważności. W szczególności dotyczy to przypadków, gdy po dokonaniu ważnej czynności prawnej pojawiły się zakazy spełnienia pewnych świadczeń.
Przykład: Zakaz eksportu lub importu pewnych towarów lub nieuzyskanie niezbędnych decyzji do nabycia surowców.
Por. glosę J. Kufla do orz. SN z 17.9.1980 r.; opubl. OSPiKA 1982, póz. 3.
Z tego względu instytucja nieważności czynności prawnych nie zastępuje funkcji pełnionej przez instytucję niemożliwości świadczenia w przypadkach istnienia zakazów prawnych.
105 d) Przyczyną niemożliwości świadczenia mogą być także zjawiska społeczne, które nie tylko dłużnikowi, ale komukolwiek uniemożliwią wykonanie przyobiecanego działania.
Przykład: Wojna, rozruchy, strajk powszechny.
106 e) Poza tym wymaga się, aby wszelkiego rodzaju przeszkody uniemożliwiające wykonanie świadczenia miały charakter trwały, a nie tylko przejściowy, powodujący jedynie opóźnienie wykonania zobowiązania.
107 f) Szerokie uznanie znajduje pogląd, że wspomniane kryteria oparte na prawach natury i rozwoju techniki są za sztywne dla stosunków cywilnoprawnych. Dlatego przyjmuje się ponadto jako dodatkowe kryterium ocenę ekonomiczną (art. 354 ż l KC). W tym więc ujęciu cechę niemożliwości będą miały także takie przyobiecane działania, które są wprawdzie z punktu widzenia fizykalnego wykonalne, ale w świetle ekonomicznym okazują się oczywiście nieracjonalne (tzw. niemożliwość gospodarcza lub praktyczna).
Przykład: Przysłowiowe poszukiwanie igły w stogu siana lub dostarczenie partii zboża, które znajduje się w zatopionym statku, leżącym na takiej głębokości, że koszt wydobycia jest niewspółmierny do wartości zboża.
4. Świadczenia w zobowiązaniach rezultatu i w zobowiązaniach starannego działania
108 W nauce polskiej - za wzorem nauki francuskiej1 - przyjmowany jest podział świadczeń lub zobowiązań na: świadczenia lub zobowiązania rezultatu
1 G. Domański, Koncepcja zobowiązań rezultatu i starannego działania a odpowiedzialność kontraktowa w prawie francuskim. SC t. XX/1972.
45
5. Rodzaje świadczeń
go działania. Świadczenia pierwszego rodzaju polegają na osiąg-Igóry ściśle określonego efektu w świecie zjawisk zewnętrznych. Do | nie zalicza się samej działalności dłużnika, lecz jej określony w tre-a skutek. Należą tu więc świadczenia dania czegoś (np. umo-), niektóre świadczenia usług ujmowane łącznie z ich wytworem k WROwa o dzieło) oraz wszystkie zaniechania. UMOffliast świadczenia starannego działania znajdują wyraz w dzialalno- 109
SlipOWiednio tylko ukierunkowanej, przy czym dłużnik nie ma obowiąz-łynąć wskazanego celu, np. działania lekarza, adwokata, nauczyciela. |L podziałem tym wiążą jego zwolennicy różne konsekwencje prawne w za- 110 dffl fpzkładu ciężaru dowodu oraz zasad odpowiedzialności dłużnika - przyj-j|j|P W szczególności, że w zobowiązaniach rezultatu dłużnik odpowiada Upił Wsadzie winy, lecz ryzyka1.
Koncepcja ta spotkała się jednak z krytyką. W szczególności kierowane są 111
niej zarzuty, że kryteria, na podstawie których rozróżnia się wspo-zobowiązania nie są precyzyjne; nie pomaga ona rozwiązać proble-l rozkładu ciężaru dowodu i nie daje podstaw do przyjęcia odmiennych Odpowiedzialności2.
Ttn ostatni zarzut jest z pewnością uzasadniony. Natomiast wydaje się, że bronić podstawy wyróżnienia wspomnianych zobowiązań - przez po-WOłinie się na wyróżniane w metodologii nauk społecznych tzw. czynności (tfrilłiflia) skutkowe, z czym wiążą się pewne swoistości w rozkładzie cięża-fU dowodu i postępowaniu dowodowym.
ż 5. Rodzaje świadczeń
Ueratura: J. Dąbrowa, [w:] System, t. III, cz. l, ż 54; T. Dybowski, [w:] System, t. III, fl, l, ż 13, 16, 17; Czachórski. Zobowiązania..., ż 11; A. Klein, Problem jednostronnego UfclBihowania czasu trwania zobowiązaniowego stosunku prawnego o charakterze ciągłym, "Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego", Kraków 1994; W. Ko-HH, Prawo zatrzymania w prawie cywilnym i handlowym, PiP z. 5/1994; A. Ohanowic;,
1 Por. zwłaszcza Z. K. Ntwakowski, Zobowiązanie rezultatu i starannego działania, RPEiS t, 2/1959; tenże, Wina i ryzyko jako podstawy odpowiedzialności deliklowej i kontraktową), [w:] Studia z prawa zobowiązań, Warszawa-Poznań 1979, s. 103 i n; M. Romanow-"U, Zobowiązania rezultatu i starannego działania, PPH 2/1997, s. 20 i n..
' Por. T. Dybowski, [w:] System, s. 81 i n.; Czachórski. Zobowiązania..., s. 300; f, Pajor, Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania Warszawa 1982 l, 285-294.
Nb. J 05-108
Nb. 109-111
"ł'III
ż 5. Rodzaje świadczeń
47
46
Rozdział 11. Świadczenie
Zobowiązania przemienne, RPEiS z. 3/1974; Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych (ciągłych) na tle Kodeksu cywilnego, SC 1969, t. XIII-XIV; M. Safian, [w:] Pietrzy-kowski, KC, Komentarz, s. 719 i 818 i n.; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. l, s. 78 i n.
I. Świadczenia w zobowiązaniu przemiennym oraz z upoważnieniem przemiennym
1. Zobowiązanie przemienne
112 Zobowiązania przemienne są rodzajem zobowiązań, w których świadczenie nie jest jeszcze ściśle określone w chwili powstania tych zobowiązań. Polegają one bowiem na tym, że "dłużnik jest zobowiązany w ten sposób, że wykonanie zobowiązania może nastąpić przez spełnienie jednego z kilku świadczeń" (art. 365 ż l KC). Polski system prawny konstruuje zobowiązanie przemienne jako jeden stosunek zobowiązaniowy o kilku alternatywnych świadczeniach.
Konieczną przesłankę powstania zobowiązania przemiennego stanowi więc wyznaczenie w nim kilku świadczeń, co może niekiedy wywołać wątpliwości, ponieważ nie ma ostrych kryteriów decydujących o odrębności świadczeń. Dlatego należy brać pod uwagę przede wszystkim interesy stron przy rozstrzyganiu tych problemów.
Niewątpliwie odrębnymi świadczeniami są działania o różnej treści lub dotyczące różnych przedmiotów (np. zobowiązanie do dostarczenia konia albo krowy). Jednakże za odrębne świadczenia można uznać także działania wykonywane w różny sposób lub w innych miejscach, jeżeli ma to istotne znaczenie dla stron (np. dostawa określonej partii towaru do różnych miejsc lub różnymi środkami transportowymi).
113 Koncentracja świadczeń polegająca na określeniu, jakie spośród kilku świadczeń alternatywnych ma być spełnione, następuje w zobowiązaniach przemiennych przez wybór, mający charakter jednostronnej czynności prawo kształtującej. Prawo dokonania wyboru może przysługiwać dłużnikowi, wierzycielowi albo osobie trzeciej. Decyduje o tym przede wszystkim treść czynności prawnej - głównie umowy - lub innego zdarzenia prawnego kreującego stosunek zobowiązania przemiennego. Jeżeli z treści tych zdarzeń lub odpowiednich przepisów szczegółowych nie wynika nic innego, prawo wyboru świadczenia alternatywnego przysługuje dłużnikowi (art. 365 ż l KC).
114 Wyboru dokonuje się przez złożenie oświadczenia woli drugiej stronie, przy czym dłużnik może dokonać go także przez spełnienie świadczenia (art. 365 ż 2 KC). Natomiast ustawa nie rozstrzyga kwestii, komu ma być złożone
Oświadczenie woli, jeżeli prawo wyboru przysługuje osobie trzeciej. Wbrew pinującemu poglądowi, że osoba trzecia może złożyć oświadczenie którejkol-Wtok ze stron, należałoby przyjąć, że powinno być ono złożone obu stronom, ponieważ są one w równej mierze zainteresowane tym faktem.
Jeżeli strona uprawniona do wyboru świadczenia wyboru nie dokona, dru-|l Itrona może jej wyznaczyć w tym celu odpowiedni termin, a po bezsku-Hoaiym jego upływie, uprawnienie do dokonania wyboru przechodzi na dru-Ultronę (art. 365 ż 3 KC). Również i w tym względzie ustawa nie udziela Odpowiedzi na pytanie, jak należy postąpić, gdy prawa wyboru nie realizuje Otoba trzecia. Zgodnie z dominującym poglądem trafnie przyjmuje się, że W takim przypadku każda ze stron może osobie trzeciej wyznaczyć stosowny (amin, a po bezskutecznym jego upływie, zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie.
Przepisy prawne nie regulują również skutków niemożliwości świadczę- 115 nit w zobowiązaniach przemiennych. W każdym razie należy brać pod uwagę WWystkie świadczenia alternatywne, ponieważ, dopóki nie nastąpi koncentra-OJI świadczenia, wszystkie one objęte są zobowiązaniem. Z reguły więc przy Itnożliwości pierwotnej dopiero niemożliwość wszystkich świadczeń alternatywnych powoduje nieważność zobowiązania. Jeżeli jednak wybór świad-Citnia należy do wierzyciela, a tylko jedno ze świadczeń stało się niemożliwa, przyjąć należy, iż od jego decyzji zależy, czy będzie on obstawał przy Utrzymaniu zobowiązania ze świadczeniem możliwym, czy też powoła się na niemożliwość świadczenia. Takie rozstrzygnięcie sprawy ma na względzie in-ttres wierzyciela, któremu przede wszystkim ma służyć zobowiązanie.
Przy niemożliwości następczej, za którą dłużnik odpowiada, miejsce świad- 116 AKnia pierwotnego zastępuje odszkodowanie (art. 471, 493 KC); jeżeli dłużnik za niemożliwość świadczenia nie odpowiada, obowiązek świadczenia wygasa (art. 475 KC).
2. Upoważnienie przemienne
*|V
Od zobowiązania przemiennego należy odróżnić zobowiązanie z upoważ- 117 nleniem przemiennym (facultas alternafiva). Opiewa ono od samego po-CZttku na jedno świadczenie, z tym tylko zastrzeżeniem, że dłużnik może ipełnić inne świadczenie, co także powoduje wykonanie i wygaśnięcie zobowiązania.
Upoważnienie przemienne powstaje z umowy lub w przypadkach przewi- 118 dzianych szczególnymi przepisami prawnymi.
Przykład: W myśl art. 897 zd. l KC, jeżeli darczyńca popadnie w niedostatek, obda-fOWany zobowiązany jest dostarczyć mu środków utrzymania (świadczenie zasadnicze).
Nb. 115-118
Nb. 112-114
ż 5. Rodzaje świadczeń
49
Rozdział II. Swiadczc
48
Natomiast w zdaniu drugim sformułowane zostało upoważnienie przemienne ujęte w następującym charakterystycznym zwrocie: "Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku, zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia", a więc spełniając inne, zastępcze świadczenie; por. też art. 391 zd. 2; 897 zd. 2; 938 zd. 2; 974, 1000 ż 3 KC.
119 Pierwotna niemożliwość świadczenia zasadniczego zawsze powoduje nieważność zobowiązania, chociażby świadczenie zastępcze, objęte upoważnieniem przemiennym, było możliwe. W przeciwieństwie bowiem do zobowiązań przemiennych nie ma ono pozycji równorzędnej ze świadczeniem zasadniczym.
II. Wielość świadczeń oraz świadczenia uboczne
1. Kilka świadczeń równorzędnych
120 Z kolei nasuwa się pytanie, czy w jednym stosunku zobowiązaniowym - po stronie długu - może pojawić się kilka świadczeń funkcjonujących równorzędnie, a nie alternatywnie. Przyjęcie takiej koncepcji oznacza, że wierzyciel będzie zaspokojony dopiero wtedy, gdy wszystkie te świadczenia równorzędne zostaną spełnione.
Dominujące w nauce prawa cywilnego zapatrywanie dopuszcza istnienie kilku świadczeń po stronie długu1. Nie wszystkie bowiem wyznaczone stosunkiem zobowiązaniowym zachowania dłużnika dadzą się usytuować w funkcjonalnie podporządkowaną całość. Natomiast, gdyby taki model miał być powszechnie obowiązujący, wówczas powstałaby konieczność konstruowania niekiedy bardzo odległego od treści zobowiązania pojęcia świadczenia, które konkurowałoby już z pojęciem celu zobowiązania, umieszczanego na płaszczyźnie nie prawnej, lecz społeczno-ekonomicznej.
2. Świadczenia uboczne
121 Panujący pogląd uwzględnia także pojęcie świadczeń ubocznych, funkcjonujących niekiedy obok świadczeń głównych. Tylko spełnienie tych ostatnich prowadzi do zaspokojenia wierzyciela. Natomiast świadczenia uboczne wspomagają realizację świadczenia głównego lub je uzupełniają.
Wspomniane rozróżnienie może okazać się z tego względu użyteczne, że przepisy prawne regulują w sposób ogólny pewne zachowania funkcjonujące w różnych typach stosunków zobowiązaniowych właśnie jako świadczenia uboczne. Dotyczy to przede wszystkim następujących typów działań.
1 Por. T. Dybowski. [w:] System, s. 86, 87. Nb. 119-121
a) Przedstawienie spisu masy majątkowej albo zbioru rzeczy. Czynno- 122 ki takiej powinien dokonać dłużnik zobowiązany do wydania zbioru rzeczy lllb masy majątkowej (art. 459 ż l KC). Jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że przedstawiony spis nie jest rzetelny lub dokładny, wierzyciel IBOże żądać, aby dłużnik złożył zapewnienie przed sądem, iż sporządził go Według swojej najlepszej wiedzy (art. 459 ż 2 KC).
b) Złożenie rachunku z zarządu. Polega ono na przedstawieniu wierzy- 123 Oiclowi na piśmie zestawienia wpływów i wydatków wraz z potrzebnymi do-WOdami (art. 460 ż l KC). Jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że ze-Itawienie wpływów nie jest rzetelne lub dokładne, wierzyciel może żądać, tby dłużnik złożył odpowiednie zapewnienie przed sądem. Fałszywe zapewnienie zagrożone jest sankcją karną. Natomiast nie ma obowiązku złożenia Upewnienia co do wydatków, ponieważ wierzyciel może ich z braku dowodów nie uznać. Obowiązek złożenia rachunków pojawia się zwłaszcza wtedy, gdy ktoś załatwia cudze lub wspólne sprawy, np. osoba sprawująca zarząd rzeczą wspólną (art. 208 KC), prowadząca sprawy spółki (art. 875 KC) lub CUdze sprawy bez zlecenia (art. 753 ż 2 KC).
c) Danie zabezpieczenia. Ma ono na celu zmniejszenie ryzyka niewy- 124 konania zobowiązania z powodu niewypłacalności dłużnika. Ustawa nakłada niekiedy na dłużnika obowiązek dania zabezpieczenia (np. art. 269 KC). W przypadkach takich zabezpieczenie powinno nastąpić przez złożenie pieniędzy do depozytu sądowego (art. 364 ż l KC), przy czym z ważnych powodów zabezpieczenie może nastąpić w inny sposób.
Przykład: Przez ustanowienie hipoteki, zastawu, złożenie poręczenia, papierów war-lOiciowych, książeczek oszczędnościowych itp.
Jeżeli źródłem obowiązku dania zabezpieczenia nie jest ustawa, lecz urno- 125 wa, o sposobie zabezpieczenia decyduje wyłącznie jej treść.
d) Odsetki, o czym dalej (por. Nb. 184-202). 126
III. Świadczenia jednorazowe, okresowe i ciągłe
127
Wspólnym elementem występującym w tych typach świadczeń jest czas.
I. Świadczenia jednorazowe
Świadczenia jednorazowe charakteryzują się tym, że dla określenia treści 128 i rozmiaru powinnego zachowania się dłużnika nie trzeba odwoływać się do czynnika czasu. Jak każde zachowanie ludzkie, tak i świadczenie jednorazowe, oczywiście, także dokonuje się w pewnym dłuższym lub krótszym odcinku
Nb. 122-128
50
Rozdział II. Świadczenie
ż 5. Rodzaje świadczeń
51
133
134
czasu, jednakże element ten nie wpływa na treść i rozmiar świadczenia, lecz jedynie wskazuje na sposób jego wykonania - w szczególności na termin wykonania.
Przykład: Świadczenie polegające na wydaniu lub przeniesieniu własności rzeczy, zapłacie ceny (art. 535 ż l KC), na wykonaniu oznaczonego dzieła (art. 627 KC), na przewiezieniu rzeczy lub osób (art. 774 KC).
2. Świadczenia okresowe
129 Natomiast dla opisania treści i rozmiaru świadczeń okresowych konieczny jest już element czasu. Są to bowiem czynności powtarzające się cyklicznie, w określonych z góry odstępach czasu. Z reguły polegają one na periodycznym spełnianiu świadczeń pieniężnych lub rzeczy zamiennych, np. świadczenia rentowe (art. 903 KC), czynsz najmu (art. 659 KC). Czynnik czasu wyznacza nie tylko treść świadczenia, ale także globalny ich rozmiar; im dłużej trwa stosunek zobowiązaniowy tego rodzaju, tym więcej świadczeń powinien otrzymać wierzyciel od dłużnika.
130 Cecha ta różni świadczenia okresowe od świadczenia jednorazowego rozłożonego na raty. W tym ostatnim przypadku rozmiar świadczenia jest od razu z góry określony i to bez odwołania się do elementu czasu. Niezależnie bowiem od tego, na ile rat świadczenie zostanie rozłożone i na jaki okres - wielkość jego nie ulegnie zmianie.
131 Świadczenie okresowe (np. czynsz za jeden miesiąc) przybiera samoistny charakter, mimo że stanowi składnik całego ciągu świadczeń występujących w jednym stosunku zobowiązaniowym (np. stosunku najmu). Ma to w szczególności znaczenie przy ustalaniu terminów przedawnienia, które dla poszczególnych świadczeń okresowych wynoszą z reguły 3 lata (art. 118 KC).
3. Świadczenia ciągłe
132 Element czasu, jako wyznacznik treści i rozmiaru świadczenia, odgrywa również istotną rolę w świadczeniach ciągłych. Polegają one bowiem na określonym, stałym zachowaniu się dłużnika w czasie trwania zobowiązania. W odróżnieniu jednak od świadczeń okresowych nie da się w nich wyróżnić powtarzających się, odrębnych czynności, które można by było traktować jako świadczenia samodzielne. Najbardziej typowym przykładem świadczeń ciągłych są świadczenia przybierające postać zaniechania (nieczynienia). Jednakże również działania, aczkolwiek z natury rzeczy nie mogące występować nieprzerwanie, przybierają także postać świadczeń ciągłych (np. świadczenie pracy).
Nb. 129-132
Zobowiązania, w których występują świadczenia okresowe lub ciągłe, a więc w których element czasu odgrywa tak istotną rolę, określa się łącznym mianem zobowiązań ciągłych albo trwałych.
Ze względu na ich swoiste cechy wymagają one szczególnego uregulowania w systemie prawnym. Obowiązujące prawo tylko w niewielkim stopniu uczyniło temu postulatowi zadość (por. art. 385 ż 3 KC). Niedostatek ten w pewnej mierze można uzupełnić w drodze analogii oraz interpretacji przepisów prawnych uwzględniającej wspomniane funkcjonalne sprzężenie tych zobowiązań z elementem czasu, a więc z ich nastawieniem na trwanie. Powinno to w szczególności znaleźć wyraz w przyjęciu zasady, że zobowiązania te wygasają nie przez odstąpienie, lecz przez wypowiedzenie, powodujące wygaśnięcie ich ze skutkiem ex minc; aby nie doprowadzać do konieczności zwrotu świadczeń już spełnionych. Ponadto należałoby wymagać od stron zarówno większej tolerancji przy wykonywaniu zobowiązań, jak i lojalności koniecznej przy trwałej współpracy.
Terminy i ewentualne przesłanki wypowiadania zobowiązań ciągłych określa ustawa, jednakże nie w sposób generalny, a tylko w odniesieniu do poszczególnych ich typów.
Przykład: Najmu (art. 673 ż 2, 688 KC); dzierżawy (art. 704 KC); stosunku zlecenia (art. 746 KC); agencji (art. 763 KC).
Również same strony mogą tę kwestię uregulować w umowie.
Przyjmuje się, że zobowiązanie ciągłe niemoże trwać wieczyście. Jeżeli ani ustawa, ani umowa nie określa czasu jego trwania lub sposobu rozwiązania przez wypowiedzenie, wówczas pojawia się pytanie, w jaki sposób można doprowadzić do jego zakończenia. Z braku ogólnych przepisów rozwiązujących ten problem wydaje się, że można posłużyć się w tym względzie analogią legis.
Rozwiązanie to kwestionuje jednak A. Klein, Problem..., s. l 70 i n., nie wskazując innej drogi rozstrzygnięcia tej kwestii, mimo iż akceptuje twierdzenie, że bezterminowe
zobowiązanie o charakterze ciągłym nie wiąże stron wieczyście.
ft?
IV. Świadczenia podzielne i niepodzielne
Świadczenie niepodzielne charakteryzuje się tym, że nie można wykonać go częściowo bez istotnej zmiany jego istoty lub wartości (art. 379 ż 2 KC). Z reguły decydować o tym będą cechy przedmiotów, których działania dłużnika dotyczą.
Przykład: Niepodzielne będzie świadczenie polegające na dostarczeniu pary rękawiczek albo brylantu, natomiast podzielnym świadczeniem będzie zapłata określonej sumy pieniężnej.
Nb. 133-134
53
ż 5. Rodzaje świadczeń
Rozdział II. Świadczenie
Jednakże również samo zachowanie dłużnika poddaje się tej kwalifikacji.
Przykład: Zaniechanie dłużnika uznaje się za świadczenie niepodzielne. Można tu jednak mówić o podziale takiego świadczenia pod względem czasu.
O tym, czy świadczenie ma charakter podzielny czy niepodzielny, decyduje przede wszystkim cel świadczenia, a więc wynikający z treści zobowiązania interes wierzyciela. Może on stanowić podstawę do dokonania innej kwalifikacji świadczenia, niżeli wynikałoby to ze zwykłych właściwości pewnych przedmiotów.
Przykład: Gdy ktoś skupuje rękawiczki jako surowiec wtórny, przedmiotem świadczenia mogą być także pojedyncze egzemplarze z różnych par.
135 Z podziałem świadczeń na podzielne i niepodzielne łączą się konsekwencje prawne w zakresie dopuszczalności i skutków spełnienia części świadczenia (art. 450, 491 ż 2 KC) oraz struktury zobowiązania w razie wielości dłużników lub wierzycieli (art. 379 ż l KC).
V. Świadczenia oznaczone co do tożsamości i oznaczone co do gatunku
136 Przepisy KC odnoszą ten podział do świadczeń, których przedmiotem są rzeczy (por. art. 155, 357, 478, 479, 498 ż l, 557 Jj 2, 561 KC). Świadczenie oznaczone co do tożsamości ma za przedmiot rzecz indywidualnie oznaczoną. Natomiast w świadczeniu oznaczonym co do gatunku rzecz określona jest tylko wedle cech rodzajowych; każdy więc / dcsygnatów mieszczących się w zakresie wyznaczonym treścią danej nazwy może być przedmiotem świadczenia.
Rozszerzenie pojęcia świadczeń oznaczonych co do tożsamości i co do gatunku na inne czynności może mieć tylko nader ograniczona, doniosłość. Praktycznie można tu tylko mówić o pewnym zbliżeniu czynności "zaslępowalnych" luh "niezastępowal nvch" do świadczeń indywidualnie lub rodzajowo oznaczonych (por. art. 480 KC, a także art. 1049 ż l KPC).
Nie jest istotny fakt, czy dla określenia rzeczy oznaczonej co do tożsamości posłużono się nazwą indywidualną z założenia obejmującą jeden tylko desygnat (np. "ta książka" albo "to zboże", które płynie na danym statku), czy nazwą generalną, mającą jeden tylko desygnat (np. kupuję najmłodszego źrebaka z danej stadniny).
137 Podział na świadczenia oznaczone co do tożsamości (indywidualnie) i oznaczone co do gatunku (rodzajowo) jest podziałem zupełnym i wyczerpującym
zarazem; nie ma więc w odniesieniu do rzeczy trzeciej kategorii świadczeń. Jeżeli mówi się niekiedy o tzw. ograniczonych świadczeniach rodzajowych, to w istocie chodzi tu zawsze o świadczenia określone wedle cech rodzajowych rzeczy z jednoczesnym podaniem źródła lub masy, z którego gatunek ten pochodzi.
Przykład: W umowie kontraktacji rolnik zobowiązuje się dostarczyć l tonę żyta ze swojego gospodarstwa.
Wyłącznie treść konkretnego zobowiązania - w szczególności treść urno- 138 wy - wskazuje na to, czy świadczenie oznaczone zostało co do tożsamości, czy co do gatunku.
Podział ten nie pokrywa się z podziałem na rzeczy występujące w obrocie jako rzeczy 139 zamienne albo niezamiennc, który opiera się na kryteriach obiektywnych (por. bliżej orz. SN z 20.1.1977 r.; opubl. OSP 1977, póz. 167, z glosą C. Żuławskiej).
Jeżeli świadczenie zostało oznaczone co do tożsamości, od razu przybiera 140 ono tak dalece skonkretyzowaną postać, że nadaje się do wykonania. Natomiast świadczenie oznaczone co do gatunku wymaga jeszcze konkretyzacji, to znaczy wskazania konkretnego desygnatu odpowiadającego cechom określonym w treści zobowiązania. Z zasady uprawnienie to przysługuje dłużni-
; kowi, przy czym powinien on świadczyć rzeczy średniej jakości (art. 357 KC).
1 System prawny wiąże ze wspomnianym podziałem także szereg innych konsekwencji prawnych dotyczących zwłaszcza niemożliwości świadczenia (art. 475
ż l KC), wykonania zastępczego (art. 479 KC) f rękojmi (art. 557 ż 2, 561 KC).
l
VI. Zwrot nakładów i wydatków
Przez nakład lub wydatek zwykło się rozumieć pewien dobrowolnie po- 141 niesiony przez kogoś uszczerbek w interesie innej jakiejś osoby. Otóż szereg różnorodnych instytucji prawa zobowiązań nakłada w określonych bliżej sytuacjach obowiązek zwrotu nakładów lub wydatków na tego, w czyim interesie zostały one poniesione. Niekiedy ustawa przewiduje również zabranie nakładów przez tego, kto ich dokonał (por. np. art. 676 KC).
Wszelkie uogólnienia odnoszące się do reżimu prawnego wiążącego się 142 z obowiązkiem zwrotu nakładów i wydatków są zawodne z uwagi na dużą różnorodność szczegółowych regulacji prawnych. Można jedynie wskazać na generalną tendencję nakazującą życzliwe traktowanie tego, kto dokonał nakładów lub wydatków koniecznych, a więc niezbędnych do utrzymania rzeczy (w tym i zwierzęcia) w stanie zdatnym do użytku.
Nb. 138-142
Nb. 135-137
146
147
54
Rozdział II. Świadczenie
ż 6. Świadczenia pieniężne i odsetki
Literatura: T. Dybowski, [w:] System, t. III, cz. l, ż 14 i 15; S. Grzybowski, [w:] System, t. I, ż 49; W. Czachórski, Zobowiązania, ż 12, 13; A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania w prawie polskim, Warszawa 1992; tenże, [w:] Pietrzy-kowski, KC. Komentarz, s. 761 i n.; C. Kosikowski, E. Ruśkowski, Finanse i prawo finansowe, Białystok 1993, cz. III; E. Łęlowska, Zjawisko inflacji a prawo cywilne, NP Nr 5/1985; A. Nowicka, Nominałizm a inflacja. W oczekiwaniu zmian legislacyjnych, PiP z. 9/1989; W. Robaczyński, Sądowa zmiana umowy, Warszawa 1998; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 39 i n.
143 Świadczenia pieniędzy oraz odsetek wymagają omówienia w odrębnym paragrafie z uwagi na doniosłość tych typów świadczeń w stosunkach cywilnoprawnych, co wiąże się z kolei z obszerną ich regulacją prawną. Natomiast łączy te świadczenia silna więź funkcjonalna.
I. Pieniądz
1. Pojęcie
144 Prawo nie definiuje pojęcia pieniądza odwołując się do znaczeń już zastanych i ukształtowanych w praktyce społecznej - aczkolwiek nieostrych i o zmieniającej się treści.
Z semantycznego punktu widzenia można określić pieniądz jako powszechny znak miary odniesiony do swoistych obiektów, jakimi są dobra lub usługi występujące w obrocie gospodarczym. Obiekty te mierzy się przyrównując je do jakiejś powszechnej jednostki pomiaru.
Z kolei dla innych obiektów stosuje się inne znaki miary (np. dla określenia odległości, czasu, natężenia głosu, ciężaru itp.).
2. Funkcje
145 Pieniądz pełni różnorodne funkcje w życiu gospodarc/ym, a w konsekwencji i w stosunkach cywilnoprawnych. Dwie z nich mają podstawową doniosłość.
Po pierwsze więc pieniądz służy do określenia wartości ekonomicznej dóbr lub usług. Dzięki temu można wyrażać np. cenę r/cc/y, wynagrodzenie za usługi, wartość czyjegoś majątku (kapitału spółki), dochodów, wkładów itp., a także porównywać wedle miary obiektywnej wartości świadczeń wzajemnych opiewających na różne przedmioty.
Nb. 143-145
55
ż 6. Świadczenia pieniężne i odsetki
Po drugie pieniądz pełni funkcję nośnika wartości. Pieniądzem nie tylko mierzy się wartość dóbr lub usług, ale pieniądz także się ma. W gospodarce rynkowej można dostać za niego w zasadzie wszystkie dobra lub usługi występujące w obrocie. W związku z tym mówi się, że pieniądz reprezentuje siłę kupna, a więc ten, kto go ma, dysponuje określoną władzą majątkową.
Konsekwencjami tych dwóch podstawowych funkcji pieniądza są:
1) funkcja powszechnego środka wymiany dóbr i usług, co niepomiernie ułatwia obrót gospodarczy;
2) funkcja akumulacji wartości ekonomicznych;
3) funkcja płatnicza, polegająca na zaspokajaniu interesów wierzyciela, co w konsekwencji prowadzi do umarzania wierzytelności.
3. System pieniężny
W myśl art. l ustawy z 7.7.1994 r. o denominacji złotego (Dz.U. Nr 84, póz. 386) polską jednostką pieniężną jest złoty, który dzieli się na 100 groszy.
Wspomniana ustawa dokonała z dniem l stycznia 1995 r. ekwiwalentnej denominacji złotego wprowadzonego ustawą z 28.10.1950 r. o zmianie systemu pieniężnego (Dz.U. Nr 50, póz. 459, ze zm.), która utraciła moc 31.12.1994 r. (art. 11 ustawy o denominacji).
Denominacja jest to reforma pieniężna polegająca na wycofaniu znaków pieniężnych znajdujących się w obiegu i zastąpieniu ich znakami pieniężnymi o niższym nominale przy równoczesnej zmianie skali cen i innych śwradczeń pieniężnych. Ma ona charakter ekwiwalentny, gdy zasoby gotówkowe są wymieniane, a wkłady bankowe są przeliczane w tej samej proporcji co ceny, płace, jak również wszelkie zobowiązania i wierzytelności osób fizycznych i prawnych.
Natomiast charakter denominacji nieekwiwalentnej miała reforma systemu pieniężnego dokonana cyt. wyżej ustawą z 1950 r.
Jeden złoty wprowadzony ustawą o denominacji ma wartość równą 10 000 "starych złotych", to znaczy jednostki pieniężnej ustanowionej przepisami cyt. ustawy z 1950 r. (art. 2 ust. 2 ustawy o denominacji). W tym samym stosunku podlegają przeliczeniu wszelkie prawa majątkowe, a także zobowiązania powstałe przed l stycznia 1995 r., a płatne po tej dacie. Przeliczenie na nową jednostkę pieniężną następuje według stanu na dzień l stycznia 1995 r. (art. 4 ust. l i 2 ustawy o denominacji).
Tak samo przelicza się wszelkie wartości pieniężne wyrażone w przepisach prawnych ogłoszonych przed wspomnianą datą (por. bliżej art. 4 ust. 6, 8, 9 cyt. ustawy).
W innych państwach jednostkami pieniężnymi są inne waluty (marki, dolary, ruble, franki). W stosunku do nich złoty pozostaje w określonej relacji wartościowej.
Kursy waluty krajowej w stosunku do walut obcych ustala Prezes NBP i ogłasza NBP. Stosuje się je w obrocie dewizowym, rachunkach i rozliczeniach z NBP (art. 8 Prawa dewizowego z 18.12.1998 r., Dz.U. Nr 160, póz. 1063).
Nb. 146-147
56
Rozdział II. Świadczenie
57
ż 6. Świadczenia pieniężne i odsetki
W zakresie wskazanym Prawem dewizowym dozwolony jest swobodny obrót dewizami. Kurs walut obcych kształtuje się wówczas na zasadzie pr;m;i podaży i popytu (tzw. kurs kantorowy).
148 Od pojęcia jednostki pieniężnej należy odró/nić /mik pieniężny, którym jest zawsze jakiś przedmiot materialny (swoista i/a/ mdioma). W Polsce znakami pieniężnymi są banknoty (bilety NBI') i mmu-iy wytwarzane z różnych metali, a opiewające na złote i gros/c. N:i /n.ikiK-h łych wyrażone są jednostki pieniężne, a więc wartości majątkowi- . i.iku- /n;iki te reprezentują. Znaki te emituje wyłącznie Narodowy Mank 1'oKki h/ysluguje im ważnv przymiot, że są prawnym środkiem płatniczym 11.1 nlf./tii/c K/eczypospolitej Polskiej (art. 1-37 ustawy o Narodowym H.mkii Pol-.kim / i'ł.8.1997 r., Dz.U. Nr 140, póz. 938 ze zm.).
.it.i ;.,, niv/ni>| emitowane są bank/n., I. iln.it;> Kilitcc w obiegu przed .nl.il |ini\"niin liimlklem płatniczym do U. h .!. l >I| !'H it>| ducie "stare" złote . 1 u ., Ii |.i M IIIIMI^IIIIU juko środka umaIn i ini.t,,( IMI "vmiimlane - bez żad,. l> l>.mln"ih ^nlniwląMnych do doko\i " ilnmiiiliMi |M
Po wprowadzeniu l stycznia 1995 r. nowi noty i monety opiewające na tę jednostkę pir tą datą znaki pieniężne ("stare ztole") pozost:i 31 grudnia 1996 r. (w przeliczeniu 10.000 zł ..M.I utraciły tę cechę, to znaczy, że nie ma już obo rzania wierzytelności. Natomiast do 31 grudni nych ograniczeń - w placówkach NBP oraz nywania wymiany przez Prezesa NBP (art. 2
|li"nifłnego
II. Pojęcie i sposób spełnieniu
1. Pojęcie
'49 Świadczenie pieniężne polega na pr/" LI/HMHI t Htą|ą||iM dlulinika do majątku wierzyciela określonej wartości m*|*lliHM"| WK**"Mlj W jednostkach pieniężnych, czyli sumy pieniężna) MM !"' | | M l /
łt,"U**"łti. IMtyWN ilf Mbowiąza-niem pieniężnym (por. bliżej Nb. 160)
Transferu wartości wyrażonej w jedim"M>ii*l" pl">t"łftlwN nit Mleży iden
tyfikować z przeniesieniem znaków pieHłf**"Łfc W MI^MWiąMIAlU Opiewają
cym na świadczenie pieniężne jego speł"t">Hl" ttMtNftHNWtłt Wymigt udziału
znaków pieniężnych (o czym niżej). N ti".mlw" |vMl HNlll"(|)f llf je przez
zapłatę tymi znakami, wówczas nie ma >>""*="*"" i4illNl"m>4mi pieniężnymi wierzyciel zostanie zasiHikHimi^ ltyłtfe| |^% ) WlbK i środ
ki płatnicze. i
Natomiast jeżeli treść zobowiązania opiewałaby na przeniesienie własno- 150 ści określonych znaków pieniężnych, które są lub wyszły już z obiegu, albo w ogóle nie zostały do niego wprowadzone w charakterze prawnego środka płatniczego, to zobowiązanie takie ma za przedmiot świadczenie rzeczy indywidualnie lub rodzajowo oznaczonych.
Przykład: Prowadzona przez NBP na podstawie art. 36 ustawy o NBP sprzedaż monet, banknotów i numizmatów przeznaczonych na cele kolekcjonerskie oraz na inne cele, na warunkach i według zasad ustalonych przez Zarząd NBP.
Ponadto świadczenie pieniężne nie staje się niemożliwe w razie zmiany 151 systemu pieniężnego, ponieważ powoduje ona jedynie substytucję jednej jednostki pieniężnej przez inną, a nie zniknięcie przedmiotu zobowiązania.
Świadczenia pieniężne nie wymagają - w przeciwieństwie do świadczeń 152 oznaczonych rodzajowo - konkretyzacji, a w konsekwencji nie stosuje się do nich postanowień art. 357 KC, że dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości.
2. Walutowość
Do zobowiązań pieniężnych odnosi się zasada walutowości (ściślej m ó- 153 wiać jednowalutowości). Wysławia ją art. 358 KC stanowiąc, że z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, zobowiązania pieniężne na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim. W myśl tej reguły zobowiązania pieniężne nie mogą więc opiewać na inne - poza polską - waluty, a w konsekwencji nie mogą być również wykonywane w obcych walutach. Ta reguła ogólna odnosi się do zobowiązań powstałych z jakichkolwiek źródeł, a więc nie tylko z czynności prawnych (zwłaszcza umów), ale także z decyzji administracyjnych, orzeczeń sądowych albo z ustawy. Zmierza ona do ochrony pieniądza polskiego, przeciwdziałając wypieraniu go przez inne waluty.
Jednakże w toku dokonywanej transformacji Rzeczypospolitej Polskiej w kierunku systemu gospodarki rynkowej zakres zastosowania tej reguły ogólnej uległ radykalnemu ograniczeniu. Znalazło to wyraz w ewolucji prawa dewizowego w RP, co doprowadziło do odwrócenia dawniejszej generalnej formuły zakazującej na dozwalającą dokonywania obrotu dewizowego z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie określonych1. Takie stanowisko wyraźnie już deklaruje art. 5 ust. l Prawa dewizowego z 1998 r.
waż-
Pr/ykhul: jeżeli D winien jest W l 000 0"H "" ta
o dowolnych nominałach, ponieważ wierzyciel "4M*tf)M| nych znaków pieniężnych.
Nb. 148-149
1 Por. bliżej C. Kosikowski, E. Ruśkowski, t. II, s. 118 i n.; podobną ocenę wyraził SN (7) w uchw. z 24.5.1990 r. (OSN 1990, póz. 128).
Nb. 150-153
59
ż 6. Świadczenia pieniężne i odsetki
58
Rozdział II. Świadczenie
K-
4;
f
154 Nie ulega wątpliwości, że zobowiązanie opiewające na świadczenie w walucie obcej - poza wyjątkami przewidzianymi w ustawie - są nieważne (art. 58 ż l KC). Wyraźnie wyjątek taki przewiduje art. 5 ustawy z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr 149, póz. 703 ze zm.).
W literaturze polskiej pojawił się jednak dalej jeszcze idący pogląd. Uznaje on, że każde zobowiązanie opiewające na walutę obcą w ogóle nie ma charakteru zobowiązania pieniężnego. Nawet więc w przypadkach, gdyby to było ważne zobowiązanie - dozwolone przez system prawny - to nie można do niego stosować norm prawa polskiego dotyczących zobowiązań pieniężnych. W tym rozumieniu zasada walutowości (tj. określenie świadczenia w pieniądzu polskim) urasta do jednej z konstytutywnych cech pojęcia zobowiązania pieniężnego'.
Stanowisko takie nie wydaje się jednak dostatecznie uzasadnione. Zdecydowanie przemawia przeciwko niemu językowa wykładnia słowa "pieniądz", który zakresem swoim na pewno obejmuje także waluty obce. Następnie trudno przyjąć, aby treść art. 358 KC w związku z art. 358' ż 2 KC modyfikowała wspomniane znaczenie. Wreszcie nie przekonują argumenty natury funkcjonalnej. Przeciwnie, raczej wskazują one na społeczną użyteczność stosowania do walut obcych norm polskiego prawa cywilnego - oczywiście tam, gdzie polskie prawo cywilne znajduje w ogóle zastosowanie.
Tak zwłaszcza uchw. SN z 13.3.1992 r.; opubl. OSN 1992, póz. 160. W innych wypowiedziach SN trafnie zwrócił uwagę, że właśnie dzięki uznaniu świadczeń wyrażonych w walutach obcych za świadczenia pieniężne zasadnie można na podstawie art. 481 KC żądać odsetek i to w takiej walucie, na jaką opiewa zobowiązanie główne (por. uchw. Połączonych Izb: Izby Cywilnej i Administracyjnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 12.6.1981 r.; opubl. OSN 1982, póz. 92, na którą m.in. powołuje się uchw. SN (7) z 9.11.1988 r.; opubl. OSN 1989, póz. 49. Z analogicznych przesłanek wychodząc SN w uchw. (7) z 24.5.1990 r.; opubl. OSN 1990, póz. 128 uznał świadczenie opiewające na walutę obcą za świadczenie pieniężne i w konsekwencji dopuścił w takim przypadku zastosowanie art. 356 ż 2 KC.
3. Pieniądz gotówkowy i bezgotówkowy
155 a) Spełnienie świadczenia opiewającego na określoną sumę pieniężną może nastąpić -jak o tym już wspomniano - przez przeniesienie własności znaków pieniężnych.
W świetle aktualnie obowiązującego prawa polskiego zasada ta odnosi się do wszystkich zobowiązań pieniężnych. Wynika ona z nieograniczonego
1 Z. Gawlik, Umowne klauzule waloryzacyjne, Rejent 1991, Nr 4, s. 66; Łętowska, Podstawy..., s. 165.
obowiązku przyjmowania polskich znaków pieniężnych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, którym przysługuje ustawowa cecha prawnego środka płatniczego.
Następuje wówczas gotówkowy obrót pieniężny. W języku ekonomicznym mówi się wówczas o pieniądzu gotówkowym.
Obowiązek przyjmowania wszystkich znaków pieniężnych może być jednak zmodyfikowany umową stron, określającą jakie znaki pieniężne mają być dostarczone (np. przez bank na wypłatę pracownikom zakładu pracy).
b) Jednakże spełnienie zobowiązania pieniężnego może nastąpić także 156 w postaci bezgotówkowej (tzw. pieniądzem bankowym). Realizuje się ją przez dokonanie zapisów na kontach bankowych na podstawie stosownych dyspozycji dłużnika, w szczególności w postaci czeku lub polecenia przelewu. Współcześnie w coraz szerszej mierze wykorzystywane są w tym celu elektroniczne formy komunikacji, które nie wymagają wystawiania dokumentów, ani nawet zapisów w księgach bankowych (tzw. pieniądz elektroniczny)1.
Z uwagi na to, że zapłata dokonuje się tu bez udziału znaków pieniężnych, dopuszczalne jest w takich przypadkach określenie zobowiązania pieniężnego w jednostkach, dla których w ogóle nie emituje się znaków pieniężnych.
Przykład: W EURO, uznawanym za rodzaj pieniądza bankowego-.
Bezgotówkowe zapłaty stanowią ogromne ułatwienie obrotu gospodarcze- 157 go i dlatego powszechnie są stosowane w"krajach rozwiniętych - nie tylko w stosunkach między podmiotami gospodarczymi, ale i z udziałem osób fizycznych (karty płatnicze3). W przypadkach takich ułatwiona jest kontrola obiegu i źródeł pochodzenia środków pieniężnych - co leży już w interesie społecznym- Z tego głównie względu wydawane są w niektórych państwach prawne nakazy wykonywania zobowiązań pieniężnych ponad wskazaną sumę lub między określonymi podmiotami jedynie w postaci bezgotówkowej. Również prawo polskie nakazuje w taki sposób spełniać świadczenia pieniężne między przedsiębiorcami, jeżeli przekraczają określone w ustawie wartości (art. 13 Prawa działalności gospodarczej z 19.11.1999 r., Dz.U. Nr 101, póz. 1178).
Poza tym wierzyciel nie ma obowiązku przyjmować pieniądza bezgotówkowego bez swojej zgody. Natomiast należy na podstawie art. 65 KC życzliwie interpretować jego zachowania wskazujące na udzielenie takiej zgody.
1 Z. Krzyżkiewicz, [w:] W. L. Jaworski, 2. Krzyżkiewicz, B. Kosiński, Banki, Warszawa 1993, s. 114.
- C. Kosikowski, E. Ruśkowski, Prawo finansowe..., t. II, s. 104. ' K. Krucza/ak, Bankowe karty płatnicze, PiP z. 8-9/1996.
Nb. 156-157
Nb. 154-155
60
Rozdział H. Świadczenie
61
' 6. Świadczenia pieniężne i odsetki
158
160
159
Przykład: Gdy w drukowanym formularzu pisma podany zosta) numer konta bankowego, bez wskazania, że tam należy przelać sumę pieniężną.
Coraz bardziej upowszechnia się ponadto zwyczaj przyjmowania zapłaty
w postaci bezgotówkowej (art. 354 KC) - zwłaszcza w stosunkach gospo
darczych lub co do pewnych form zapłaty1. W przypadkach takich już brak
wyraźnego sprzeciwu wystarczy, aby uznać, że dłużnik zapłacił w postaci
bezgotówkowej. x
Następuje to jednak dopiero z chwilą dokonania stosownych zapisów w księgach bankowych lub gdy bank wypłaci) gotówkę na podstawie przedstawionego mu czeku2.
III. Nominalizm 1. Pojęcie
Dotychczas mówiliśmy o sposobie wykonania zobowiązań pieniężnych. Teraz należy się zastanowić nad kwestią, w jakiej wysokości ma być ono świadczone.
Odpowiedzi na to pytanie udziela zasada nominalizmu Wyraża ona regułę prawną, w myśl której zobowiązanie pieniężne należy spełnić przez zapłatę tej samej sumy pieniężnej, na jaką opiewał dług w chwili jego powstania (art. 358' ż l KC). Zasada ta opiera się na założeniu, że jednostki pieniężne mają pewną stałą wartość określoną przez państwo, która wyrażona jest na znakach pieniężnych. Jest to tzw. wartość nominalna pieniądza - stąd bierze się określenie "zasada nominalizmu".
Leżące u podstaw zasady nominalizmu założenie niezmiennej wartości pieniądza jest jednak założeniem kontrfaktycznym (idealizacyjnym). W rzeczywistości bowiem każdy pieniądz nieustannie zmienia swoją siłę nabywczą, a więc i wartość ekonomiczną, nie tylko zresztą w odniesieniu do dostępnych na rynku dóbr i usług, ale także w stosunku do innych walut. Zastosowanie zasady nominalizmu do zobowiązań pieniężnych, które trwają pewien okres (a więc gdy mija jakiś czas między powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem), zawsze prowadzi do tego, że wierzyciel uzyska inną wartość ekonomiczną od tej, jaką miała jego wierzytelność w chwili jej powstania. Przy niewielkich wahaniach siły nabywczej pieniądza warto jednak pogodzić się z wynikającymi stąd pewnymi niesprawiedliwościami, mając na względzie wielkie korzyści
społeczne, jakie zapewnia zasada nominalizmu. Polegają one przede wszystkim na ogromnym uproszczeniu i ułatwieniu obrotu gospodarczego, a ponadto także na dodatkowym wsparciu udzielanemu walucie krajowej.
Zasada nominalizmu odnosi się wyłącznie do zobowiązań, których przedmiotem "od chwili powstania" jest suma pieniężna (art. 358 ' ż l KC). Tego rodzaju zobowiązania zwykło się określać mianem zobowiązań pieniężnych w ścisłym tego słowa znaczeniu. Mogą one powstawać nie tylko z umów, ale i z innych zdarzeń prawnych.
2. Zobowiązania ze świadczeniem pieniężnym
Natomiast zasada nominalizmu nie odnosi się do zobowiązań w istocie niepieniężnych, ale ze świadczeniem pieniężnym. W zobowiązaniach tych pieniądz - w odróżnieniu od zobowiązań pieniężnych w ścisłym tego słowa znaczeniu - nie występuje w roli pierwotnego przedmiotu świadczenia wyrażonego jako określona suma pieniężna. Jego rola jest wtórna; służy bowiem jako surogat w istocie innych świadczeń. W konsekwencji rozmiar świadczenia pieniężnego zależy tu od wartości tego dobra lub usługi, której surogatem jest pieniądz. Rola jego polega więc tylko na tym, że jest on środkiem zwolnienia się z zobowiązania.
Rozróżnienie zobowiązań pieniężnych w ścisłym znaczeniu oraz zobowiązań w istocie niepieniężnych, lecz ze świadczeniem pieniężnym, wywodzi się od F. K. Sawigny, pandektysty niemieckiego z l połowy \\X w. Na obszar nauki polskiej przeniósł i rozwinął tę koncepcję A. Stelmachowski'. Pogląd ten jest obecnie powszechnie aprobowany w literaturze polskiej na tle art. 358' ż l KC2.
Klasycznymi przykładami zobowiązań niepieniężnych, w których świad
czenie pieniężne pełni jedynie rolę umarzania zobowiązań w istocie niepie
niężnych, są: odszkodowania pieniężne za doznaną szkodę, pieniężne wyrów
nanie bezpodstawnego wzbogacenia, oznaczenie w pieniądzu świadczeń typu
alimentacyjnego. "*
Przykład: por. uchw. SN z 6.8.1991 r.; opubl. OSP 1992, póz. 102 z glosą A. Szpu-nara; orz. SN z 30.10.1990 r.; opubl. OSP 1991, póz. 188 trafnie podkreśla przy tym, że świadczenie odszkodowawcze powinno być wyrażone w pieniądzu polskim także wówczas, gdy w zobowiązaniu podstawowym przedmiotem świadczenia była waluta obca; por. też orz. SN z 13.9.1989 r.; opubl. OSN 1990, póz. 109; orz. SN z 13.5.1988 r.; opubl. OSN 1988, póz. 84; uchw. SN z 16.4.1991 r.; opubl. OSN 1992, póz. 21. W wyroku SN
1 Co do czeków, por. A. Szpunar, O zapłacie za pomocą czeku, PS Nr 3/1993, s. 3 i n.
2 Por. /. Kleniewska, Odsetki za opóźnienie w spełnieniu świadczenia między podmiotami gospodarczymi, PiP z. 7/1993, s. 64; A. Szpunar, O zapłacie..., s. 8.
Nb. 158-159
1 A. Stelmachowski, Nominalizm a wykonywanie w pieniądzu niepieniężnych zobowiązań, NP Nr ll/1959,s. 1276.
2 Por. Łętowska, Podstawy..., s. 165; A. Szpunar, Glosa, OSP 1992, s. 212; A. Brzozowski, Wpływ, s. 215; A. Nowicka, Nominalizm..., s. 103.
Nb. 160
62
Rozdział II. Świadczenie
ż 6. Świadczenia pieniężne i oC-
(tm) L ktŚ idZJe d Sklepu samobsługowego i gotówką płaci za znajdujące
się w koszyku towary (tzw. sprzedaż odręczna). ijuujące
162 Podkreślić należy, że pojęcia waloryzacji, jak i nominalizmu odnoszą się do zobowiązań wyłącznie opiewających na świadczenia pieniężne, a nie do przypadków, gdy do kompetencji sądu lub samych stron należy oznaczenie innego przedmiotu świadczenia. Por. art. 693 ż 2 lub 903 KC.
i Pomiotem zobowiąza-zobowi^n,a następuje
IV. Waloryzacja. Zagadnienia ogólne 1. Pojęcie i funkcja
'61 Natomiast koncepcja waloryzacji świadczeń pieniężnych opiera się na założeniu, że mają one na celu dostarczenie wierzycielowi takiej samej wartości ekonomicznej, jaką reprezentowała wierzytelność pieniężna w chwili jej powstania. Jeżeli więc w okresie między powstaniem zobowiązania opiewającego na świadczenie pieniężne a jego wykonaniem nastąpiła zmiana siły nabywczej pieniądza, to stosownie do tego wierzyciel powinien otrzymać inną - większą lub mniejszą- sumę pieniędzy od tej, na jaką pierwotnie opiewało zobowiązanie pieniężne. We współczesnych nam czasach typowym zjawiskiem jest deprecjacja pieniądza. W związku z tym w praktyce społecznej problem waloryzacji świadczeń pieniężnych zwykle pojawia się wraz z postulatem podwyższania wysokości pierwotnego świadczenia pieniężnego. Wysuwa się go w interesie wierzyciela, uznając, że byłoby niesłuszne, aby skutki utraty siły nabywczej pieniądza wyłącznie on ponosił.
Przykład: Natomiast zasada nominalizmu prowadzi do pokrzywdzenia wierzyciela w razie deprecjacji pieniądza w okresie trwania zobowiązania. Jeżeli więc np A pożyczył
wa toTci o 30/9Y' B 10 Zt "" kreS JednCg rkU' W CiąLU któreL A s3 na
Tw óc c A ?Joo ? ^^ ZaSlSOWamU Zasady "om(tm)lizmu, B nadal będzie zobowiązany
zwrocie A 1000 zł, w następstwie czego A otrzyma wartość o 30% mniejszą od tej jaka
dał biorącemu pożyczkę (dłużnikowi). J' J ą
Nb. 161-162
Z wyjaśnień tych wynika, że problem waloryzacji odnosi się wyłącznie do takich stosunków zobowiązaniowych, w których mija jakiś okres między powstaniem a wykonaniem zobowiązania. Jeżeli bowiem zobowiązanie jest wykonywane równocześnie lub niemal równocześnie z jego powstaniem to po prostu nie realizuje się podstawowa przesłanka waloryzacji, jakąjest zmiana siły nabywczej pieniądza w czasie między powstaniem a zgaśnięciem zobowiązania.
2. Zakres zastosowania "".na 163
, . na jako zasada prawnd
Koncepcja nominalizmu jest powszechnie uznali ze względu na wspomniane poprzednio jej zalety. ^. dopuszczana-to
Natomiast waloryzacja świadczeń pieniężnych, JeZ owania j różnej do-
jedynie jako wyjątek - o różnym zresztą zakresie za
niosłości gospodarczej. art 358' ż l KC Stano-
Daje temu również wyraz ustawodawca polski w ych następuje przez wiać, że spełnienie świadczenia w zobowiązaniach P'e"Jne stanowią inaczLJ" zapłatę sumy nominalnej "chyba że przepisy szczeg^a judykatura s,dow.
W przeszłości waloryzację zobowiązań pieniężnych st^ach 1918-1924, opier^c najpierw w okresie katastrofalnej inflacji, jaka miała miejsce ^ przepisach prawiąc", Się bardziej na przesłankach ekonomicznych i moralnych ni/ Rp z ,924 r, w K0ae-
niężnych. Kres tej judykaturze położył dekret
.
laniu wysokości nie umorzonych zobowiązań (Dz.U. Nr ' ło ważnych przypa na waloryzowanie zobowiązań pieniężnych jedynie w kilK ieniężnego (Dz.U. Nr ' ' Dekret ten wraz z ustawą z 28.10.1950 r. o zmianie systei 11 r sprz?gając ca)ą v? ope-poz. 459) dokonał poza tym waloryzacji niektórych zbovV'^o korzyści, jakie w wyr" u rację z podatkiem, który miał na celu przejęcie przez pans dewaiuacji pieniądza. zastosowania zasady nominalizmu uzyskali dłużnicy na sK rzestał na ogólnym ?twl '
Pierwotny art. 358 KC wyrażając zasadę nominalizmu P V adkach w ustawi^ PrZ " dzeniu, że odstępstwo od niej dopuszczalne jest jedynie vv F > nowe]a do KC z '99l) r' widzianych. Istotną zmianę pod tym względem wprowadziła o P
modyfikując treść art. 358 i ustanawiając nowy art. 358 . należą
ch waloryzację ^\e^A
Do tych przepisów szczególnych dopuszczający gl KC Zezwalaj ^ ne
przede wszystkim dalsze postanowienia (ż 2-4) art. - gQ przed nov/eliza-
- w przeciwieństwie do systemu prawnego obwiąZU^stkich świadczę^ Pie'
cją KC z r. 1 990 - na waloryzowanie w zasadzie wszy
nieżnych, a nie jedynie poszczególnych ich typóW- _
n
Następnie kwestię tę uregulował ustawodawca w rozp. Prer? a (art. 210). Zastos^wa11
ksie zobowiązań z 1930 r. wyrażona została zasada nomma'^ owień KZ dotycZącycn
jej mogło jednak być ograniczone na zasadzie ogólnych P na zmjan? zobowią.23"13
sposobu wykonywania zobowiązań (art. 189) oraz zezwalający ^ ^.^ orzecznictwo są-
ze względu na nadzwyczajne okoliczności (art. 269). Po osta yzowania zobowiąż^11 P1."
dowe w szerokiej mierze korzystało z art. 189 KZ dla wa iąganju nowych i okr "
nip*nvrh kTrps tPi inHvVat,,r7p noło7vł dekret z 27.7.1949 f- 332), który z^zwoin
4?. K ' _,.",,"!, ",","adkacn.
Jak to stanowił art. 3 dekretu z 27.7.1949 r. o zaciąganiu 3m wed)ug ^ore
kości nie umorzonych zobowiązań pieniężnych (Dz.U. Nr ,^,jacjczenie pieniężne moZ
jedynie w umowach dzierżawy, o prac? i o rentę dożywotnia to jLzelj taki SpOSóc? okr -
było określać według innego niż pieniądz miernika wartości,
siania świadczenia był zwyczajowo stosowany.
---------------- m4 o przerachowaniu zofovsfią'
1 Por. bliżej Rozporządzenie Prezydenta RP z 14.5.192^ (924 zań prywatno-prawnych, opracowane przez F. Zoila, KraK
W6. 16J~*
64
65
Rozdział II. Świadczenie
ż 6. Świadczenia pieniężne i odsetki
f
Natomiast niedopuszczalna jest waloryzacja takich świadczeń pieniężnych, których wysokość uregulowana została w przepisach prawnych wyrażających normy bezwzględnie wiążące (art. 358" ż 5 KC). Mogą one nie tylko bezpośrednio określać wysokość należnych świadczeń pieniężnych, ale także wskazywać swoisty sposób ich ustalania, który uwzględnia zmianę siły nabywczej pieniądza a tym samym realizuje funkcje, jakie spełniać ma art. 358' KC).
Tak trafnie uchw. SN z 23.8.1995 r.; opubl. OSP 1996, póz. 4, która uznała, że art. 358' ż 3 KC nie znajduje zastosowania do opłaty rocznej za użytkowanie wieczyste.
Inne cywilnoprawne świadczenia pieniężne mogą być waloryzowane w myśl postanowień art. 358' KC na podstawie:
1) umowy (art. 358' ż 2 KC) albo,
2) orzeczenia sądowego (art. 358' ż 3 i 4 KC).
Oba sposoby waloryzacji zostaną poniżej kolejno omówione.
V. Waloryzacja umowna
1. Pojecie
166 W myśl art. 358' ż 2 KC strony mogą zastrzec w umowie, że wysokość świadczenia pieniężnego zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości. Zastrzeżenia tego rodzaju nazywa się klauzulami waloryzacyjnymi. Nie zmieniają one przedmiotu świadczenia, którym nadal pozostaje pieniądz - w szczególności waluta wskazana w treści zobowiązania pieniężnego1, którym -jeśli chodzi o zobowiązania realizowane na obszarze RP - z reguły jest pieniądz polski.
Sens klauzul waloryzacyjnych polega na tym, że określają one ile pieniędzy należy zapłacić, aby zobowiązanie zostało umorzone. Strony w klauzulach waloryzacyjnych wskazują właśnie ów miernik wartości, według którego ustalić należy wysokość świadczenia pieniężnego.
2. Miernik wartości
167 Miernik ten może być dowolnie przez strony przyjęty; nie musi więc pozostawać w jakimś związku ze świadczeniem wzajemnym, dla którego świadczenie pieniężne zostało przewidziane.
1 Por. A. Brzozowski, Z problematyki reformy polskiego prawa cywilnego - nowa regulacja nominalizmu i waloryzacji, Pal. z. 1-2/1991, s. 16 oraz uzasadnienie do uchw. SN z 13.3.1992 r., OSN 1992, póz. 160; krytycznie W. Robaczyński, Tendencje waloryzacyjne w orzecznictwie Sądu Najwyższego, PS z. 1/1994, s. 44; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, s. 45.
Typowymi stosowanymi w obrocie klauzulami waloryzacyjnymi są:
1) klauzule złota, które wskazują, że dłużnik ma zapłacić tyle pieniędzy, ile 168 w dniu wymagalności wynosi cena określonej ilości złota;
2) klauzule walutowe, które za miernik przyjmują inną walutę niż ta, na 169 którą opiewa zobowiązanie pieniężne;
Przykład: A zobowiązuje się zapłacić B tyle złotych ile w dniu płatności wynosić będzie cena 100 franków szwajcarskich.
3) klauzule towarowe; za miernik wartości przyjmuje się tu jeden towar lub 170 koszyk towarów (tzw. klauzula indeksowa);
Przykład: A zobowiązuje się płacić w złotych czynsz dzierżawy gruntu rolnego w wysokości odpowiadającej wartości 10 kwintali pszenicy lub kilku rodzajów produktów rolnych.
4) klauzula kosztów, wskazująca na typowy koszt wytworzenia pewnych 171 przedmiotów;
Przykład: Waloryzowanie wkładów w PKO składanych dla uzyskania mieszkania - w relacji do typowych kosztów budowy l m2 powierzchni mieszkalnej.
5) klauzula usług lub uposażenia, uznająca za miernik wartości koszt ja- 172 kiejś typowej usługi lub zarobek miesięczny (minimalny lub średni, w danym zawodzie).
f VI. Waloryzacja sądowa
1 1. Pojęcie
Na podstawie art. 358' ż 3 KC sąd może waloryzować zobowiązania pie- 173 mężne, jeżeli spełnione zostaną określone w tym przepisie przesłanki. Dokonuje się ona z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu, które jest zdarzeniem cywilnoprawnym, ponieważ zmienia treść stosunku zobowiązaniowego.
Natomiast przy waloryzacji ustawowej zmiana treści stosunku zobowiązaniowego na-
Itępuje przez samo spełnienie się zdarzeń określonych w ustawie; sąd - w razie sporu
- stwierdza tylko czy ziściły się zdarzenia, wywołujące wskazane w ustawie skutki walo-
,_ ryzacyjne. Orzeczenia sądowe mają w takich przypadkach charakter deklaratywny (por.
np. cyt. ustawa z 28.10.1950 r. o zmianie systemu pieniężnego).
f 2. Przesłanki
Sąd uzyskuje kompetencję do wydania orzeczenia waloryzacyjnego, jeże- 174 '"li spełnią się dwie przesłanki:
Nb. 166-167
Nb. 168-174
67
6. Świadczenia pieniężne i odsetki
66
Rozdział II. Świadczenie
175 a) Nastąpi istotna zmiana siły nabywczej pieniądza (art. 358' ż 3 KC). Ustawodawca wychodzi tu z założenia, że nieznaczne wahania wartości pieniądza są zjawiskiem typowym, które nie uzasadnia ingerencji sądu w treść stosunku zobowiązaniowego. O tym, czy zmiana siły nabywczej pieniądza ma charakter istotny decyduje sąd nieskrępowany żadnymi wskaźnikami szczegółowymi.
Nie sprecyzowała ich również judykatura, gdzie wyrażono jedynie ostrzeżenie, że zawodzić "muszą próby mechanicznego sięgania do mierników określania stopnia tej istotnej zmiany w postaci np. tzw. wskaźnika inflacji" (uchw. SN (7) z 10.4.1992 r.; opubl. OSN 1992, póz. 121; por. też orz. SN z 2.12.1999 r., opubl. OSN 2000, póz. 130).
Liczą się tylko zmiany siły nabywczej pieniądza, jakie pojawiły się po powstaniu zobowiązania (art. 358' ż 3 KC), z czego należy wnosić, że chodzi jedynie o zmiany dokonujące się podczas trwania stosunku zobowiązaniowego. W konsekwencji niedopuszczalna jest sądowa waloryzacja zobowiązań pieniężnych już spełnionych, a więc wygasłych. Odmienny pogląd byłby nie tylko niezgodny z ustawą, ale prowadziłby do zagrożenia pewności stosunków prawnych1. Natomiast kontrowersje budzi kwestia, w jakich okolicznościach spłata sumy nominalnej powoduje wygaśnięcie zobowiązania pieniężnego i tym samym wyłącza możliwość sądowej waloryzacji2. Drogę do rozwiązania tej kwestii otwiera akceptowane także przez SN stanowisko, że zapłata świadczenia pieniężnego jest dwustronną czynnością prawną3. Jeżeli więc wierzyciel przyjmuje sumę nominalną zastrzegając równocześnie, że traktuje jąjako tylko częściowe wykonanie zobowiązania, wówczas dopuszczalna jest waloryzacja, ponieważ nie nastąpiło wygaśnięcie /.obowiązania. Jeżeli jednak przyjmie ją bez takiego zastrzeżenia, należy u/.nać, że zobowiązanie definitywnie wygasło i nie podlega waloryzacji.
176 Ustawodawca dążąc do tego, aby wierzyciel nie ponosił konsekwencji deprecjacji pieniądza, gdy dłużnik opóźnia się z zapłatą po zasądzeniu świadczenia, nie wykluczył wydania ponownego orzeczenia waloryzacyjnego (art. 358' ż 3 KC)4.
1 Por. zwłaszcza trafne uwagi A. Szpunara w glosach: OSI' l W, s. 275, OSP 1996, s. 431 i n.
- Por. E. Niezbecka, Waloryzacja świadczeń pienic/nych u problem zwłoki, Rejent Nr 4/1991, s. 77 i n.; T. Wiśniewski, w sprawie interpretacji art. 35X' (j 3 KC, PS z. 3/1992, s. 19 i n.
5 Por. orz. SN z 3.4.1992 r.; opubl. OSN 1992, po/.. H>(> ora/ / 20.3.1992 r.; opubl. OSP 1993, póz. 118, z glosą A. Szpunara.
4 Krytycznie do liberalnej judykatury w tym wzglęcl/ic A St/mmii; (ilosa, OSP 1993.
s. 275.
Nb. 175-J 76
Waloryzacji sądowej podlegają jedynie zobowiązania pieniężne w ścisłym 177 tego słowa znaczeniu, a więc tylko te, do których odnosi się zasada nomina-lizmu. Natomiast w odróżnieniu od waloryzacji umownej (art. 358' ż 2 KC), waloryzacja sądowa obejmuje nie tylko zobowiązania wynikające z czynności prawnych, ale i z innych zdarzeń.
Waloryzacją sądową nie jest więc objęte świadczenie odszkodowawcze z istoty swojej niepieniężne, por. orz. SN z 6.8.1991 r.; opubl. OSP 1992, póz. 102 z glosą A. Szpunara, także kaucja mieszkaniowa, por. glosę A. Szpunara do uchw. SN z 5.5.1999 r., opubl. OSP 2000, póz. 113, i uchw. SN z 10.9.1999 r., opubl. OSN 2000, póz. 44. Natomiast SN przyjął, że waloryzacji podlega suma pieniędzy zapłacona z tytułu nieważnej czynności prawnej, a więc na podstawie bezpodstawnego wzbogacenia (art. 410 t) 2 KC), por. orz. SN z 8.10.1992 r.; opubl. OSP 1993, póz. 96 oraz orz. SN z 20.12.1995 r.; opubl. OSP 1996, póz. 142.
Mimo że świadczenia opiewające na walutę obcą są świadczeniami pie- 178 niężnymi, należy przychylić się do zdania, że nie znajduje do nich zastosowania waloryzacja sądowa. Przemawiają za tym restrykcyjna interpretacja art. 358' ż 3 KC wynikająca z wyjątkowości świadczeń pieniężnych wyrażonych w walutach obcych (art. 358 ż l KC), jak i nadzwyczajny charakter interwencji sądowej przewidzianej w art. 358' ż 3 KC oraz wzgląd funkcjonalny, polegający na trudności dokonywanych przez sądy polskie ocen dotyczących zmiany siły nabywczej walut obcych1.
Kontrowersje wywołuje również kwestia, czy waloryzację sądową można stosować analogicznie do świadczeń ze stosunku pracy, co nie nalsży już do zakresu niniejszego wykładu.
b) Drugą konieczną przesłanką, od spełnienia której zależy kompetencja 179 sądu do orzekania o waloryzacji, jest żądanie strony stosunku zobowiązaniowego skierowane do sądu. Sąd nie może więc w tych sprawach orzekać z urzędu.
Na pewno stronie nie przysługuje roszczenie, ponieważ nie może ona żądać określonego zachowania się od drugiej strony. Natomiast kontrowersje wywołuje kwestia, czy ma ona uprawnienie kształtujące-, ijaką kwalifikację można przyjąć z zastrzeżeniem, że chodzi tu o szczególną postać uprawnienia kształtującego, słabszą od modelu typowego. Samo oświadczenie woli złożone przez stronę żądającą waloryzacji nie wystarczy do zmiany treści stosunku zobowiązaniowego, co realizuje dopiero konstytutywne orzeczenie sądu, w ramach pozostawionego mu luzu decyzyjnego.
1 Glosa A. Szpunara do orz. SN z 4.9.1992 r.; opubl. OSP 1993, póz. 173; W. Roba-czyński. Tendencje..., s. 43 i n. Odmiennie uchw. SN z 13.3.1992 r.; opubl. OSN 1992, póz. 160.
2 Za taką kwalifikacją A. Szpunar, Glosa; opubl. OSP 1993, póz. 276; E. Niezbecka, Roszczenie o odsetki a waloryzacja świadczeń pieniężnych, Rejent Nr 7/1993, s. 44; przeciwko orz. SN z 3.4.1992 r.; opubl. OSN 1992, póz. 166.
Nb. 177-179
69
ż 6. Świadczenia pieniężne i odsetki
68
Rozdział II. Świadczenie
180 W myśl art. 358' ż 4 KC ze wspomnianym żądaniem nie może jednak wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pieniężne pozostaje w związku z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa.
Przykład: Kupiec, który sprzedał innemu kupcowi lub konsumentowi jakiś przedmiot na kredyt.
Ustawodawca odmawiając w tym przypadku ochrony przedsiębiorcom wychodził z założenia, że powinno się od nich -jako profesjonalistów - wymagać, aby wykazali właściwą dbałość o własne interesy przez zastrzeżenie odpowiednich klauzul waloryzacyjnych na podstawie art. 358' ż 2 KC. Ponadto miał na względzie pewność obrotu prawnego1.
3. Zakres kompetencji sądu
181 Jeżeli zrealizują się wspomniane przesłanki sąd może zmienić treść zobowiązania (art. 358' ż 3 KC). Zmiany te mogą dotyczyć:
1) wysokości świadczenia;
2) sposobu jego spełnienia.
Przykład: przez określenie innego terminu zapłaty, rozłożenia jej na raty, zwiększenia ilości rat itp.
Użycie w art. 358' ż 3 KC alternatywy nierozłącznej "lub" wskazuje jednoznacznie, że sąd ma kompetencję do orzeczenia jednej z wymienionych wyżej zmian treści zobowiązania jak i obu łącznie. Za taką wykładnią przemawia również funkcja wspomnianego przepisu.
Znajduje ona wyraz w postanowieniach art. 358' ż 3 KC nakazujących sądowi mieć na względzie:
1) interesy obu stron oraz
2) zasady współżycia społecznego, a więc reguły moralne.
Nie chodzi tu zatem o proste przewartościowanie świadczenia pieniężnego wedle wskazanych w ustawie lub w umowie stron mierników, lecz o sprawiedliwe (słuszne) rozłożenie konsekwencji ekonomicznych istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza na obie strony i to przy uwzględnieniu ich indywidualnej sytuacji, nie tylko ekonomicznej, ale i ogólnożyciowej. Również przyznanie sądowi kompetencji do zmiany sposobu spełnienia świadczenia, a nie wyłącznie jego wysokości, wyróżnia omawianą tu instytucję od typowej waloryzacji ustawowej lub umownej.
182 Wybór miernika waloryzacji pozostawiony został uznaniu sądu, opartemu na wszechstronnym rozważeniu okoliczności sprawy, przy zastosowaniu
1 Por. A. Brzozowski, Wpływ..., s. 194 i n. Nb. 180-182
wspomnianych wyżej ogólnych wskazań ustawy. W szczególności więc nie da się utworzyć jakiegoś katalog-u mierników waloryzacji; niedopuszczalne jest posługiwanie się kryteriami jednostronnymi; ocen należy dokonywać z punktu widzenia zasad współżycia społecznego; nie jest też miarodajny spo-łeczno-gospodarczy cel umowy (por. uchw. SN (7) z 10.4.1992 r., opubl. OSN 1992, póz. 121; orz. SN z 2.12.1-999 r., opubl. OSN 2000, póz. 130).
z'zasady swobody umów (art. 353' KC) wynika, że same strony - bez 183 udziału sądu - mogą zawrzeć urnowe modyfikującą treść zobowiązania ze względu na znaczną zmianę siły nabywczej pieniądza (por. uchw. SN (7) z 10.4.1992 r.; opubl. OSN 1992, póz. 121). Traktuje się ją wówczas podobnie jak orzeczenie sądu (art. 358' ż 3 infme). Sens sądowej waloryzacji polega jednak na tym, że zmiana treści świadczenia może nastąpić na żądanie jednej strony, a wbrew woli drugiej.
VII. Odsetki
1. Pojęcie i funkcja
Odsetki są świadczeniem ubocznym (akcesoryjnym), realizowanym z re- 184 guły w takich samych przedmiotach, co świadczenie główne i w wysokości obliczonej wedle stopy procentowej i czasu potencjalnego korzystania
z przedmiotów objętych świadczeniem głównym.
Dlateeo według uchwały połączonych Izb: Izby Cywilnej i Administracyjnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 12.6.1981 r.; opubl. OSN 1982, póz. 92 odsetki za opóźnienie w płatności sumy pieniężnej wyrażonej w walucie obcej przysługują wierzycielowi w tej samej walucie. 2 kolei jeżeli strony zmienią przedmiot głównego świadczenia na walutę krajową, wówczas również odsetki należą się w złotych (orz. SN z 2.1.1991 r.; opubl. OSP 1991, póz. 183.
W praktyce społecznej odsetki pojawiają się jako świadczenia uboczne od świadczeń pieniężnych i w tafciej postaci zostały uregulowane w Kodeksie cywilnym.
Dopuszczalne jest jednak określenie odsetek w jakichś przedmiotach zamiennych, np. przy pożyczce l tony pszenicy z rocznym oprocentowaniem w postaci 100 kg pszenicy.
Odsetki zawsze przybierają postać świadczeń okresowych, chociażby wy- 185 znaczone były przez sąd jednorazowo ex post jako konsekwencja opóźnionego świadczenia pieniężnego1.
1 Tak trafnie J Sztombka, Odsetki za opóźnienie świadczenia pieniężnego, PS z. 2/1992, s. 39 i tam powołane orzecznictwo. Odmiennie T. Dybowski, [w:] System, t. III, cz. l, s. 143.
Nb. 183-185
70
Rozdział II. Świadczenie
186 Z tego względu świadczenie odsetek zbliża się do rent oraz rat amortyzacyjnych. W odróżnieniu jednak od nich, odsetki pozostają świadczeniami ubocznymi. Zapłata odsetek ani więc nie redukuje, ani nie umarza długu głównego, od którego oblicza się należne odsetki.
187 Jako świadczenia uboczne są zarazem związane ze świadczeniem głównym.
Dają temu wyraz przepisy dotyczące: zabezpieczenia wierzytelności pieniężnej (art. 314 KC, art. 69 KWU), przelewu wierzytelności (art. 509 ż 2 KC), zarachowania zapłaty (art. 451 ż l KC), potwierdzenia odbioru sumy głównej (art. 466 KC).
Jednakże uzyskują zarazem pewną samodzielność widoczną w zakresie wymagalności roszczenia, jego przedawnienia, a zwłaszcza w tym, że istnieją nadal mimo wygaśnięcia lub przedawnienia roszczenia'.
188 Odsetki mogą pełnić różne funkcje gospodarcze. Jedna z nich odgrywa wszakże tak istotną rolę, że zasługuje na włączenie jej do cech definicyjnych tej instytucji. Jest nią wynagrodzenie za możliwość korzystania z cudzych pieniędzy lub innych wartości (kapitału) w pewnym okresie. Poza tym ustawodawca może tak kształtować tę instytucję, aby była ona przystosowana do spełniania również innych funkcji gospodarczych lub społecznych. Poza więc odsetkami służącymi wyłącznie wynagrodzeniu za możliwość użycia kapitału można jeszcze w polskim systemie prawnym wyróżnić:
189 1) odsetki za opóźnienie, które należy płacić w razie niewykonania zobowiązania pieniężnego w przewidzianym terminie. Swoiste ich cechy wiążą się z pełnioną przez nie funkcją odszkodowawczą2;
Należy wszakże zauważyć, że i w tej postaci odsetek nie zanika ich podstawowa funkcja gospodarcza przejawiająca się w wynagrodzeniu - w tym przypadku - za przedłużoną możliwość korzystania z cudzego kapitału.
190 2) odsetki o funkcji waloryzacyjnej. Ich wysokość oscyluje wokół wskaźnika inflacji. Służą więc nie tylko wynagrodzeniu za możliwość korzystania z kapitału, ale i rekompensują spadek siły nabywczej pieniądza. W związku z utrzymującą się od dłuższego czasu stosunkowo wysoką inflacją- odsetki o wspomnianej tu funkcji powszechnie są stosowane w Polsce. Przy waloryzowaniu świadczeń pieniężnych należy tę funkcję odsetek uwzględnić, aby wierzyciel nie otrzymał rekompensaty za spadek siły nabywczej pieniądza kumulatywnie z dwóch tytułów: waloryzacji (art. 358' KC) i odsetek1.
' Por. zwłaszcza orz. SN z 19.1.1990 r.; opubl. OSP 1991, póz. 146 z przekonywającą glosą L. Slcckiego
- Por. bliżej L. Stecki. Opóźnienie..., s. 200 i n.
' Por. E. Niezbecka, Roszczenie o odsetki a sądowa waloryzacja świadczeń pieniężnych, Rejent Nr 7/1993, s. 51.
Nb. 186-190
ż 6. Świadczenia pieniężne i odsetki 71
2. Źródła obowiązku świadczenia odsetek
Prawo polskie nie ustanawia jakiegoś ogólnego obowiązku płacenia odsetek. 191 W myśl art. 359 ż l KC odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko w trzech przypadkach:
a) gdy to wynika z czynności prawnej,
b) w sytuacjach określonych przez ustawę
c) na podstawie orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu.
a) Jest oczywiste, że jeden podmiot nie może mocą swojego jednostronne- 192 go oświadczenia woli nakładać obowiązku płacenia odsetek na inny podmiot. Byłoby to bowiem sprzeczne z elementarną zasadą prawa cywilnego, jakąjest autonomia ich podmiotów. Obowiązek płacenia odsetek może więc jedynie powstać na podstawie umowy stron zawieranej według ogólnych reguł.
Jednostronnie dodane do umowy dodatkowe postanowienia określające obowiązek płacenia odsetek w oznaczonej wysokości nie są więc wiążące, por. orz. Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 20.1.1993 r.; opubl. OSP 1993, póz. 249 z glosą M. Nestcmwicza.
Zasada ta odnosi się również do banków, które - z uwagi na swoje profesjonalne zadania - udzielają oprocentowanych pożyczek lub kredytów, jak również z reguły płacą procenty za zdeponowane u nich pieniądze.
Obowiązki te niekoniecznie jednak muszą być wyrażone w indywidualnie Zawieranych umowach. Mogą stanowić także - i tak zwykle się dzieje - treść Stosunku umownego określonego w regulaminach wydawanych przez banki, w sposób prawem przewidziany. Bliżej "o problematyce regulaminów por. Nb. 398-440.
b) Spośród sytuacji, z którymi przepisy prawne bezpośrednio (ex legę) 193 łączą obowiązek płacenia odsetek, największą doniosłość ma opóźnienie dłużnika w spełnieniu świadczenia pieniężnego (art. 481 ż l KC).
Poza tym por. także art. 741, 742, 753 ż 2, 842, 891 ż 2 KC.
c) Sądy i organy administracyjne nie uzyskują na podstawie art. 359 ż l KC 194 generalnej kompetencji do wyznaczania obowiązku płacenia odsetek. Muszą być do tego upoważnione szczególnymi normami prawnymi, których jest Zresztą niewiele.
Por. np. art. 212 KC, który reguluje zniesienie współwłasności na mocy orzeczenia lądu. Otóż ż 3 tego artykułu stanowi w związku z tym, że jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd oznaczy m.in. "wysokość i termin uiszczenia odsetek".
3. Wysokość odsetek
O wysokości należnych odsetek przede wszystkim decyduje treść czyn- 195 ości prawnej lub odpowiedniego orzeczenia albo decyzji, w ostatnich dwóch
Nb. 191-195
72
Rozdzial U. Świadczenie
73
ż 6. Świadczenia pieniężne i odsetki
*
4-
196
przypadkach tylko wtedy, gdy sąd lub organ administracyjny ma przyznaną mu szczególnym przepisem prawnym kompetencję do kształtowania obowiązku świadczenia odsetek.
Strony mogą w drodze umowy ustalić wysokość odsetek także tych, które przewidziane zostały w ustawie w razie opóźnienia świadczenia (art. 481 ż 2 KC). Ustawodawca nie określa obecnie maksymalnej wysokości odsetek, wychodząc z założenia, że byłaby to niewłaściwa i mało efektywna ingerencja w sferę swobody kontraktowej stron.
Artykuł 359 ż 3 KC upoważnia wprawdzie Radę Ministrów do określenia w drodze rozporządzenia maksymalnej wysokości odsetek, ale Rada Ministrów nie zrobiła z tego upoważnienia użytku, por. rozp. RM z 10.3.1989 r. (Dz.U. Nr 16, póz. 84).
Granic takich nie wyznacza także art. XXV PWKC o lichwie. Przepis ten nie został wprawdzie uchylony, jednakże wyraża normę pustą, ponieważ odsyła do aktu prawnego, który maksymalnej stopy procentowej nie ustala.
Natomiast sąd może uznać ustalenie nadmiernie wysokich odsetek za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i z tego względu za nieważne (por. orz. SN z 27.7.2000 r., OSP 2001, póz. 48 z glosą A. Stelmachowskiego).
Jeżeli wysokość odsetek określona jest w regulaminach wydawanych przez banki, to ich swoboda decyzyjna w tym względzie jest ograniczona. Banki powinny bowiem wskazywać przesłanki, od spełnienia których, uzależniona jest dopuszczalność zmieniania stawek oprocentowania (por. orz. TK z 15.12.1992 r.; opubl. OTK'1992, t. 2, s. 194).
Przykład: Odwołanie się do poziomu inflacji.
Ponadto dłużnik zawsze chroniony jest przed lichwą na podstawie ogólnych instytucji prawa cywilnego. Zastrzeżenie nadmiernie wysokich odsetek może więc być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, co powoduje nieważność takiego postanowienia umowy na podstawie art. 58 ż 2 KC1. Także instytucja wyzysku może być tu wykorzystana, jeżeli spełnione zostaną przewidziane w art. 388 KC przesłanki jej zastosowania. Nie można również wykluczyć powołania się na nadużycie prawa podmiotowego w szczególnych jakichś sytuacjach (art. 5 KC).
b) Jeżeli wysokość odsetek nie została określona, a obowiązek ich zapłaty powstał, wierzycielowi należą się odsetki ustawowe (art. 359 ż 2 KC). Ich wysokość określa rozporządzenie Rady Ministrów wydane na podstawie art. 359 ż 3 KC.
4. Zakaz anatocyzmu
W celu ochrony dłużnika przed nadmiernymi obciążeniami z tytułu odse- 197 tek polski system prawny ustanawia zakaz tzw. anatocyzmu, tzn. pobierania odsetek od zaległych odsetek (procent składany).
Przykład: zastosowania zasady anatocyzmu: A pożyczył B sumę 1000 zł na 10% rocznie. Po roku B nie zapłacił odsetek, wobec czego w następnym roku powinien zapłacić odsetki nie od 1000 zł, a już od 1100 zł.
Zakres zakazu anatocyzmu reguluje art. 482 KC. Z przepisu tego wynika, 198 że nie odnosi się on do następujących trzech przypadków:
1) gdy po powstaniu zaległości w płaceniu odsetek strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy, a więc gdy zawarły odpowiednią umowę nie przed powstaniem zaległości, lecz dopiero po jej powstaniu;
2) gdy wierzyciel wytoczył powództwo o zapłatę sumy zaległych odsetek;
3) gdy zaległe raty kredytu długoterminowego udzielane są przez instytucje kredytowe, co wiąże się z tym, że raty te zwykle obejmują łącznie odsetki i spłatę kredytu długoterminowego oprocentowanego zresztą z reguły nisko. Wyjątki te, zgodnie z ogólną regułą wykładni (excepHones non sunt excen-
dendae), należy interpretować ściśle.
Pod tym względem zastrzeżenia wywołuje uch. SN z 27,6.1995 r., opubl. w OSN 1995, póz. 155 z krytyczną glosą M. Bączyka, Prawo bankowe Nr 4/1996.
5. Terminy płatności
Jeżeli co innego nie wynika ze zdarzenia kreującego obowiązek zapłaty 199 odsetek - w szczególności z umowy lub orzeczenia organu państwowego - odsetki są płatne co roku z dołu, a jeżeli termin płatności sumy pieniężnej jest krótszy niż rok -jednocześnie z zapłatą tej sumy (art. 360 KC).
Należy przyjąć, że przepis ten nie odnosi się do zapłaty odsetek za opóźnienie (art. 481 KC). Stają się one bowiem wymagalne już z chwilą bezskutecznego upływu terminu świadczenia głównego (por. orz. SN z 5.4.1991 r.; opubl. OSP 1992, póz. 3 z glosą L. Steckiego).
Zaległe odsetki -jak każde świadczenie pieniężne - mogą być waloryzo- 200 wane w myśl art. 358' ż 3 KC1.
1 Por. A. Szpunar, glosa do orz. SN z 14.2.1996 r.; opubl. Rejent Nr 10/1996, s. 125 i n. Nb. 196
1 J. Sztombka, Odsetki za opóźnienie świadczenia pieniężnego, PS z. 2/1992, s. 44, 45.
Nb. 197-200
74
75
7. Naprawienie szkody
Rozdział U. Świadczenie
201
202
6. Przedawnienie
Z uwagi na to, że odsetki mają charakter świadczeń okresowych, roszczenia o ich zapłatę przedawniają się z upływem trzech lat (art. 118 KC) - bez względu na to, czy są związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Roszczenia te nie wygasają, mimo że wierzytelność główna uległa przedawnieniu lub została umorzona; pod tym względem roszczenia o odsetki mają byt niezależny od roszczenia głównego1.
Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się - zgodnie z ogólną zasadą art. 120 KC - od dnia, w którym roszczenie o zapłatę odsetek stało się wymagalne. Powstaje ono zatem wtedy, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia w terminie wskazanym w umowie lub w przepisie prawa.
Chodzi tu więc o terminy wskazane w art. 360 KC (co roku z dołu, a jeżeli termin płatności jest krótszy - jednocześnie z zapłatą sumy głównej). Natomiast przy odsetkach za opóźnienie (art. 481 KC) bieg przedawnienia rozpoczyna się oddzielnie z każdym dniem trwającego stanu opóźnienia, w związku z czym roszczenie przedawnia się osobno za każdy dzień opóźnienia (por. orz. SN z 5.4.1991 r.; opubl. OSP 1992, póz. 3, z glosą L. Steckiego). W razie waloryzacji świadczenia głównego, opóźnienie liczy się dopiero od uprawomocnienia się orzeczenia sądowego orzekającego waloryzację2.
ż 7. Naprawienie szkody
Literatura: T. Dybowski, [w:] System, t. III, ż 18-22; tenże, W sprawie przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody, NP 1977, Nr 6; Czachórski, Zobowiązania..., ż 14; tenże, Zasady i funkcje odpowiedzialności cywilnej wg Kodeksu cywilnego - ich ewolucja, [w:] Studia z prawa zobowiązań, Warszawa-Poznań 1979; tenże, odpowiedzialność odszkodowawcza w ramach tzw. ujemnego interesu umowy, RPEiS 1968, z. 3; tenże, Uwagi na temat tzw. ujemnego interesu umowy, SC t. X1II-XIV/1969; A. Agopszo-wicz, Obowiązek zapobieżenia szkodzie, Ossolineum 1978; Z. Banaszczyk, [w:] KC. Komentarz, s. 623 i n.; F. B/ahuta, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Warszawa 1972, t. 2, s. 865 i n.; A. Duży, Dyferencyjna metoda ustalania wysokości szkody, PiP z. 10/1993; S. Garlicki, Odpowiedzialność cywilna za nieszczęśliwe wypadki, Warszawa 1974; A. Kę-dzierska-Cieślak, Zagadnienia funkcji prawa cywilnego w związku z unormowaniem odszkodowania w ustawodawstwie polskim, [w:] Odpowiedzialność cywilna za wyrządzenie szkody. Warszawa 1969; A. Klein, Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej, SIS, Katowice 1979, t. 5; A. Koch, Związek przyczynowy jako podstawa odpowiedzialności odszkodowawczej w prawie cywilnym, Warszawa 1975; M. Nesterowicz, Przyczynienie się poszkodowanego do wypadków komunikacyjnych, AUŁ FI 44, 1990; A. Ohano-wicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970; T. Pajor, Odpowiedzialność
1 Por. orz. SN z 26.12.1976 r.; opubl. OSN 1977, póz. 78; orz. SN z 19.1.1990 r.; opubl. OSP 1991, póz. 146 z glosą L. Steckiego; orz. SN z 5.4.1991 r.; opubl. OSP 1992, póz. 3 z glosą L. Steckiego.
- E. Niezbecka, Roszczenie o odsetki..., s. 48; taż, Waloryzacja..., s. 85. Nb. 201-202
za wykonanie zobowiązania, Warszawa 1982; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa tehrona dóbr osobistych, Warszawa 1975; J. Rezler, Naprawienie szkody wynikłej ze ipowodowania uszczerbku na ciele lub zdrowie, Warszawa 1968; M. Sośniak, Znaczenie
: Ifody uprawnionego w zakresie cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej, "Prace
; pwnicze" UJ, Kraków 1959, Nr 6; A. Szpunar, O funkcjach odpowiedzialności cywilnej, INUJ, CCCXLVI 1973; tenże, Ustalenie odszkodowania w prawie cywilnym, Warszawa
- |f75; tenże, Wina poszkodowanego w prawie cywilnym, Warszawa 1971; tenże, Odszko-j|ÓWąnie za szkodę majątkową, Bydgoszcz 1998; W. Warkallo, Odpowiedzialność odszko-
jjowtwcza. Funkcje, rodzaje, granice. Warszawa 1972; J. Winian, Obowiązek naprawie-y, Warszawa 1970; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I.
Podobnie jak świadczenie pieniędzy oraz odsetek, szczegółowego przed- 203 Utwienia wymaga świadczenie polegające na naprawieniu szkody.
I. Odpowiedzialność odszkodowawcza i jej przesłanki
Jeżeli jakiś podmiot doznał uszczerbku na swoim majątku lub w sferze 204 IWoich dóbr osobistych, wówczas z reguły sam tylko odczuwa te skutki (dam-Mlim sensit dominus). Od tej reguły systemy prawne przewidują jednak daleko Idące odstępstwa. Polegają one na tym, że jeżeli jakiś uszczerbek powstał W związku z faktami wskazanymi w systemie prawnym, to jakaś inna osoba JMt zobowiązana do naprawienia go poszkodowanemu. W przypadku takim mówi się o odpowiedzialności odszkodowawczej jednego podmiotu za szko-df doznaną przez inny podmiot.
Chodzi tu więc o inne rozumienie odpowiedzialności od używanego w celu Odróżnienia długu od odpowiedzialności (por. Nb. 50). Poszkodowany wy-Itcpuje wówczas jako wierzyciel, a osoba odpowiedzialna jako dłużnik.
Odpowiedzialność odszkodowawcza jakiejś osoby powstaje, gdy ziszczą llę określone w systemie prawnym zdarzenia prawne; wtedy bowiem tylko może ukształtować się stosunek zobowiązaniowy między poszkodowanym osobą odpowiedzialną za szlwdę.
Konkludując te uwagi wstępne, należy dojść do wniosku, że do powsta- 205 nią odpowiedzialności odszkodowawczej konieczne są trzy przesłanki, a mianowicie:
1) zdarzenie, z którym system prawny łączy czyjś obowiązek naprawienia szkody,
2) powstanie szkody,
3) związek przyczynowy między zdarzeniem a szkodą.
Każda z tych trzech przesłanek wymaga najpierw omówienia, aby potem można było bliżej określić, na czym polega swoisty rodzaj świadczenia, jakim jest naprawienie doznanej przez poszkodowanego szkody.
Nb. 203-205
$ 7. Naprawienie szkody
76
Rozdział II. Świadczenie
77
II. Zasady i rodzaje odpowiedzialności
1. Zasady odpowiedzialności
206 Te ogólne założenia, które determinują podstawowe rozstrzygnięcia systemu prawnego co do wyróżnienia faktów uzasadniających obciążenie jednej osoby odpowiedzialnością za szkodę doznaną przez inną osobę, zwykło określać się mianem zasad odpowiedzialności odszkodowawczej. W polskim systemie prawnym panuje pluralizm tych zasad.
207 Wyróżnia się wśród nich zasady: a) winy, b) ryzyka, c) słuszności i d) gwarancyj no-reparty cyj na.
a) Zasada winy. Opiera się ona na etycznym założeniu, że ten, kto swoim zawinionym czynem (także zaniechaniem) wyrządził komuś szkodę, powinien ponosić konsekwencje swego zachowania i wyrównać poszkodowanemu doznaną przez niego szkodę (por. art. 415 i 471 KC).
Jeżeli odpowiedzialność odszkodowawcza oparta jest wyłącznie na zasadzie winy, inne zachowania ludzkie lub zdarzenia - określane łącznym mianem przypadków - nie wywołują konsekwencji prawnych.
208 b) Zasada ryzyka. Ogromny rozwój sił wytwórczych, jaki rozpoczął się w II połowie XIX wieku, spowodował m.in. wzrost zagrożeń dla życia, zdrowia, a także majątku człowieka. Odpowiedzialność oparta na zasadzie winy nie była już wystarczającym instrumentem ochrony tych dóbr. Z tego względu doszło do zaakceptowania drugiej - obok winy - zasady odpowiedzialności, jaką stała się zasada ryzyka. Opiera się ona na założeniu, że ten, kto eksploatuje pewne niebezpieczne dla otoczenia urządzenia lub posługuje się dla realizacji swoich interesów podległymi mu osobami, powinien ponosić odpowiedzialność za szkody stąd wynikłe dla innych osób, chociażby on sam winy nie ponosił (por. zwłaszcza art. 430, 433^36, 474 KC).
209 Odpowiedzialność ta z reguły sięga do granic siły wyższej (vis maior; właściwsze byłoby określenie "siła przemożna"). Pojęcie to nie zostało bliżej określone w ustawie, a poglądy nauki nie są w tym względzie jednolite. Oscylują one między dwiema skrajnymi koncepcjami:
1) subiektywną, sformułowaną w połowie XIX wieku przez L. Goldschmid-ta. W jej świetle za siłę wyższą uważa się zjawiska, którym nie można zapobiec przy dołożeniu nawet nadzwyczajnej staranności;
2) obiektywną, stworzoną pół wieku później przez A. Exnera, która za kryterium wyróżniające uznaje kwalifikację samego zdarzenia, a nie stopień staranności działającego człowieka. A. Exner charakteryzował siłę wyższą jako zjawisko zewnętrzne, a zarazem gwałtowne i nieoczekiwane. Teoria
Nb. 206-209
obiektywna - zwłaszcza przez wprowadzenie kryterium "zewnętrzności" zdarzenia - prowadzi do znacznie węższego zakresu - w porównaniu z teorią subiektywną - pojęcia siły wyższej. W świetle ustalonej judykatury Sądu Najwyższego siłą wyższą jest zdarzenie:
1) zewnętrzne, a więc mające swe źródło poza urządzeniem, z którego funkcjonowaniem związana jest odpowiedzialność odszkodowawcza;
Przykład: Na tle art. 435 KC nie będzie siłą wyższą nieoczekiwany wybuch kotta W fabryce albo gazu w kopalni.
2) niemożliwe do przewidzenia; przy czym nie chodzi tu o absolutną niemożliwość przewidywania jakiegoś zdarzenia, lecz o nikły stopień prawdopodobieństwa jego pojawienia się w określonej sytuacji, i to w świetle obiektywnej oceny wydarzeń; stosowniejsze byłoby więc użycie innego określenia na wspomnianą cechę (np. "nieoczekiwane" lub "nadzwyczajne");
3) niemożliwe do zapobieżenia, nie tyle samemu zjawisku, co szkodliwym jego następstwom i przy zastosowaniu współcześnie dostępnej techniki; pojęcie to niewątpliwie opiera się na koncepcji obiektywnej, a głosy doktryny polskiej zdecydowanie zmierzają do silniejszego jeszcze zaakcentowania swoistych dla tej koncepcji cech siły wyższej1.
c) Zasada słuszności. Także ona polega na odejściu od zasady winy i przy- 210 pisaniu odpowiedzialności odszkodowawczej podmiotowi ze względu na szczególnie silne motywy etyczne wskazane w zasadach współżycia społecznego. Zasada ta funkcjonuje jako subsydiarna w "sytuacjach wskazanych w ustawie (por. art. 419, 428, 431 ż 2 KC). W praktyce nie odgrywa ona donioślejszej roli.
d) Zasada gwarancyjno-repartycyjna; wykazuje ona silną tendencję roz- 211 wojową, aczkolwiek bardziej jest to widoczne w przepisach prawnych pozakodeksowych niż w samym Kodeksie cywilnym. Klasycznym jej przejawem są ubezpieczenia. Jedynym uzasadnieniem dla tej odpowiedzialności jest współuczestnictwo potencjalnych sprawców szkód lub osób nimi zagrożonych w tworzeniu ogólnego funduszu, z"*ctórego wypłaca się odpowiednie odszkodowania. W przypadku ubezpieczeń funduszem tym zarządza zakład ubezpieczeń2.
e) Nie wydaje się, by którejkolwiek z tych zasad można było przyznać 212 walor nadrzędny w tym sensie, by stosować ją zawsze wtedy, gdy brak jest jasnych rozstrzygnięć ustawowych, a więc by przepisy wyrażające inne zasady
' Zdecydowanie w tym kierunku idą poglądy W. WarkaUy, Odpowiedzialność odszkodowawcza..., s. 292; W. Czachórskiego, [w:] System, t. III, cz. l, s. 616. Por. też tam powoływaną literaturę.
2 Por. zwłaszcza W. Warkałło, Ubezpieczenie a odpowiedzialność deliktowa, [w:] Studia z prawa cywilnego, Warszawa-Łódź 1983.
A*. 210-212
78
Rozdział II. Świadczenie
interpretować restryktywnie. Sąjednak również reprezentowane poglądy, które taką właśnie nadrzędną pozycję przyznają zasadzie winy.
2. Rodzaje odpowiedzialności
213 Od zasad odpowiedzialności należy odróżnić rodzaje odpowiedzialności, przez co zwykło się rozumieć wskazany przez system prawny zespół reguł określających odpowiedzialność odszkodowawczą.
Jeszcze z tradycji rzymskiej wywodzi się wyróżnienie dwóch rodzajów odpowiedzialności: deliktowej i kontraktowej. Tradycja ta jest kontynuowana także w polskim prawie cywilnym, aczkolwiek w nieco zmienionej postaci.
214 Z jednej bowiem strony Kodeks cywilny zawiera zwarty zespół przepisów prawnych łączący obowiązek odszkodowawczy z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem istniejącego uprzednio zobowiązania (art. 471 i n. KC). Dla zastosowania określonego tam reżimu prawnego nie jest jednak istotne, czy owo niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, uzasadniające roszczenia odszkodowawcze, powstało z umowy czy z innego zdarzenia prawnego. Z tego względu tradycyjny termin "odpowiedzialność kontraktowa" nie ujmuje ściśle istoty tej instytucji i stanowi jedynie reminiscencję przeszłości.
215 Z drugiej strony Kodeks cywilny wyróżnia odrębny zespół przepisów określonych mianem "czynów niedozwolonych" (art. 415 i n. KC), które przewidują różne stany faktyczne nie polegające wyłącznie tylko na zawinionym wyrządzeniu szkody, a więc na delikcie w ścisłym tego słowa znaczeniu. Znamionuje je tylko ta wspólna cecha, że obowiązek naprawienia szkody - w przeciwieństwie do odpowiedzialności tzw. kontraktowej - jest obowiązkiem pierwotnym, a nie następczym. Gdy więc ktoś, w rezultacie czynu niedozwolonego, wyrządził innej osobie szkodę, od razu powoduje to powstanie stosunku zobowiązaniowego, którego treścią jest obowiązek naprawienia szkody.
Jednakże w literaturze polskiej reprezentowany jest także pogląd (A. Klein), że przesłanki odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej przedstawiają się w zasadzie identycznie, albowiem delikty stanowią naruszenie praw podmiotowych bezwzględnych, prowadząc do skonkretyzowania obowiązku ogólnego. Koncepcja ta nasuwa dwojakiego rodzaju zastrzeżenia: po pierwsze, obowiązków będących korelatem praw bezwzględnych nie należy identyfikować z zobowiązaniem, ponieważ jest to zabieg nieoperatywny z punktu widzenia obowiązującego systemu prawnego; po drugie, wątpliwości budzi teza, że każdy delikt da się zredukować do naruszenia określonego prawa podmiotowego bezwzględnego.
216 Poza tym jednak można wyróżnić jeszcze inne typy odpowiedzialności odszkodowawczej, które nie mieszczą się we wspomnianych wyżej dwóch ch rodzajach. Należy do nich w szczególności odpowiedzialność gwarancyj-no-repartycyjna, wyrażająca się zwłaszcza w ubezpieczeniach. Świadczenie
Nb. 213-216
ż 7. Naprawienie szkody 7 y
ubezpieczyciela ma - w odróżnieniu od osoby odpowiadającej ex contractu - charakter świadczenia pierwotnego, a nie zastępczego. Natomiast w przeciwieństwie do odpowiedzialności ex delicto zobowiązanym do świadczenia nie jest sprawca szkody, lecz osoba inna (zakład ubezpieczeń).
Także przypadki, w których ustawa łączy odpowiedzialność państwa za 217 szkody wyrządzone przy dozwolonym wykonywaniu funkcji władczych oraz przy wykonywaniu przez jakiekolwiek osoby praw podmiotowych (por. np. art. 142, 149, 182 ż l KC) lub za szkody poniesione w cudzym lub wspólnym interesie (por. art. 438 KC), nie mieszczą się w ramach konstrukcji odpowiedzialności kontraktowej albo deliktowej. W odróżnieniu bowiem od obu wspomnianych co dopiero reżimów odpowiedzialności, w niniejszych przypadkach szkoda wyrządzona zostaje "legalnie"; nie znamionuje ich bowiem bezprawność działania osoby wyrządzającej szkodę1.
III. Związek przyczynowy
1. Pojecie
Drugą przesłankę odpowiedzialności stanowi związek przyczynowy. Po- 218 wszechnic uznaje się, że związek taki powinien istnieć między zdarzeniem, z którym sprzężona została czyjaś odpowiedzialność, a doznaną przez poszkodowanego szkodą. Jest to skrót myślowy wymagający precyzyjniejszego nieco ujęcia. W rzeczywistości bowiem powiązania kauzalne występują tylko między określonymi stanami rzeczy, a więc jakimiś faktami w świecie zewnę-. trznym, rozpatrywanymi wyłącznie w ich postaci naturalnej i pozbawionej elementów ocennych. Natomiast pojęcie szkody opiera się na jakimś wartościowaniu owego skutku, w toku którego uwzględnia się już indywidualną sytuację poszkodowanego.
Przykład: Jeżeli nastąpił wypadek komunikacyjny (przyczyna), to skutkiem jego jest obrażenie ciała i na tym stwierdzeniu kończy się pole analizy kauzalnej (por. bliżej glosę A. Kocha do orz. SN z 6.4.1978 r.; opubl. OSP 1979, póz. 193. Natomiast identyczne obrażenie ciała może wywołać różne konsekwencje w sferze majątkowej poszkodowanego w zależności od jego dotychczasowego stanu zdrowia, wieku, zawodu itp. okoliczności indywidualnych.
' Por. E. Łętowska, Charakter odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy wykonywaniu funkcji publicznych i jej stosunek do odszkodowawczej odpowiedzialności kodeksowej, [w:] Studia z prawa zobowiązań, Warszawa-Poznań 1979; A Agopszowicz, Z problematyki odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wykonywaniem uprawnień, "Prawo CV", Wrocław 1983; A. Klein, Kilka uwag w kwestii charakteru prawnego odpowiedzialności za szkodę legalną, "Prawo CXL1II", Wrocław 1985.
Nb. 217-218
80
Rozdział II. Świadczenie
7. Naprawienie szkody
81
219 Ocena tego skutku prowadzi do ustalenia, czy w ogóle, a jeżeli tak, to jakiej wielkości szkodę poniósł poszkodowany. Ponieważ na rozmiar należnego odszkodowania podstawowy wpływ ma wielkość doznanej szkody, trafne jest stwierdzenie, że związek przyczynowy pełni w prawie cywilnym podwójną funkcję. Stanowi bowiem nie tylko przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej, ale także w sposób pośredni wpływa na wielkość należnego odszkodowania.
2. Cecha normalności
220 O związku tym art. 361 ż l KC stanowi, że "Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła".
Przepis ten mówi wprawdzie tylko o związku między zachowaniem człowieka ("działaniem lub zaniechaniem") a skutkiem szkodliwym, jednakże zgodnie z powszechnie panującym poglądem trafnie uznaje się, iż znajduje on także zastosowanie do innych zdarzeń prawnych, z którymi złączona jest czyjaś odpowiedzialność odszkodowawcza (np. z ruchem przedsiębiorstwa lub pojazdu, art. 435, 436 KC). Natomiast brak jest pełnej jednolitości poglądów - zarówno w nauce, jak i w judykaturze - co do tego, jak należy rozumieć sens istotnego w tym przepisie zwrotu, który ogranicza odpowiedzialność tylko do normalnych następstw faktów stanowiących podstawę czyjejś odpowiedzialności. Ramy niniejszego podręcznika nie pozwalają na referowanie różnych zgłaszanych w tym względzie koncepcji. Należy więc jedynie poprzestać na przedstawieniu zdecydowanie dominującego już w tej chwili nurtu teoretycznego.
221 Jest nim teoria adekwatnego związku przyczynowego, i to w jej wersji obiektywnej. Zaleca ona bowiem odwoływać się do reguł obiektywnie ustalonych, a nie do wiedzy o związkach przyczynowych osoby odpowiedzialnej lub jej personifikowanego modelu (np. znawcy handlu zagranicznego, dobrego inżyniera itp.). Zalecenie to pozwala jasno oddzielić problematykę kauzalną od zagadnienia innego rodzaju, jakim jest kwestia winy, która zresztą przestała już być konieczną przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej.
Następnie teoria ta uznaje za miarodajne dla ustalenia odpowiedzialności odszkodowawczej nie wszystkie skutki faktu stanowiącego podstawę odpowiedzialności, lecz tylko niektóre z nich, a mianowicie następstwa "normalne". Realizacja tej koncepcji wymaga dwustopniowego postępowania.
222 Pierwszy etap polega na udzieleniu odpowiedzi na pytanie, czy w ogóle określony skutek pozostaje w relacji przyczynowej do zdarzenia stanowiącego podstawę czyjejś odpowiedzialności. Najlepiej ustalić to, stosując test Nb. 219-222
warunku koniecznego (sine qua non). Zabieg ten wymaga ustalenia, czy fakt B (szkoda) pojawiłby się, gdyby nie było faktu A stanowiącego podstawę czyjejś odpowiedzialności. Jeżeli stwierdzi się, że fakt B wystąpiłby również wtedy, gdyby nie było faktu A - znaczy to, że między tymi faktami nie ma związku przyczynowego, a więc, fakt B nie jest skutkiem faktu A.
przykład: Przechodzień potrącony przez samochód umiera później na raka. Odpowiedzialność cywilna często łączy się z zaniechaniem, oczywiście, tylko wtedy, gdy na podmiocie ciąży obowiązek pozytywnego działania, co stanowi zresztą regułę w zakresie odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 KC). W takim przypadku test warunku sine qua non powinien mieć na względzie okoliczność, czy fakt B (szkoda) powstałby także wtedy, gdyby podjęta została czynność stanowiąca powinność A. Pozytywna odpowiedź na to pytanie wskazuje na brak związku kauzalnego między zaniechaniem a powstałą szkodą.
Dopiero gdy test warunku sine ąua non doprowadzi do wniosku, że roz- 223 patrywane fakty pozostają w związku kauzalnym, pojawia się kwestia, czy związek ten odpowiada szczególnym kryteriom wartościującym, wyrażonym w terminie "normalne". Na tej podstawie dokonuje się więc selekcji następstw kauzalnych, uwzględniając na potrzeby odpowiedzialności cywilnej tylko skutki "normalne". Bez jakiejś selekcji następstw współczesny system prawa cywilnego, gdzie element winy nie stanowi koniecznej determinanty zakresu odpowiedzialności, nie może się obejść. Odpowiedzialność odszkodowawcza objęłaby bowiem zbyt szeroki zakres szkód, co nie dałoby się pogodzić ani z realiami ekonomicznymi, ani z zasadami moralnymi.
\Vedług teorii adekwatnego związku przyczynowego wspomnianej selekcji dokonuje się przez wybór czynników ogólnie sprzyjających powstaniu określonego rodzaju skutków nazwanych następstwami normalnymi, to znaczy swoistymi (adekwatnymi) dla danego typu faktów funkcjonujących jako przyczyna. Według tych kryteriów dokonuje się prognozy prawdopodobieństwa wystąpienia skutku, przyrównując rozpatrywany indywidualnie przypadek do wzorcowych ustaleń w tym względzie. Zwykle pomocne są tu statystyczne prawidłowości związków przyczynowych oraz obiektywne prawa naukowe. Na tej ostatniej podstawie można konstruować modele wzorcowe nawet wtedy, gdy pojawią się nowe zjawiska, dla których brak wskazań statystycznych.
Przykład: W orz. z 11.12.1965 r.; opubl. OSN 1966, póz. 167 SN, opierając się na doświadczeniu pracy z dziećmi i na znajomości ich psychiki, doszedł do wniosku, że uszkodzenie ciała jest normalnym następstwem pozwolenia dzieciom na zabawę mieczami i włóczniami. Także niewykonanie obowiązków ciążących na kontraktującym normalnie powoduje nieuzyskanie przez producenta oczekiwanych zbiorów (orz. SN z 29.6.1974 r.; opubl. OSP 1976, póz. 205. Rozpylanie środków chemicznych normalnie powoduje wy-trucie pszczół (orz. SN z 21.1.1974 r.; opubl. OSN 1975, póz. 61).
Nb. 223
82
Rozdzial U. Świadczenie
Z kolei dobrym przykładem ilustrującym brak normalnego związku przyczynowego jest często powoływany w literaturze następujący stan faktyczny: krawiec popadł w zwłokę z dostarczeniem ubrania klientowi, wskutek czego klient wyjechał późniejszym pociągiem, niż pierwotnie zamierzał. Pociąg ten uległ katastrofie, w której klient doznał uszkodzenia ciała. Między zwłoką krawca a uszkodzeniem ciała klienta brak jest adekwatnego związku przyczynowego, aczkolwiek istnieje związek przyczynowy, na co wskazuje wynik testu warunku sine qua non. Nie ma również normalnego związku przyczynowego między decyzją o udzieleniu wychowankowi zakładu poprawczego urlopu okolicznościowego a kradzieżą popełnioną przez niego w czasie pobytu poza zakładem poprawczym (por. orz. SN z 23.4.1982 r.; opubl. OSP 1983, póz. 27). W orz. z 21.5.1991 r.; opubl. OSP 1991, póz. 284, Sąd Apelacyjny w Łodzi trafnie stwierdził: Doświadczenie życiowe uczy, że w czasie rehabilitacji nie dochodzi do złamania się kuli używanej do ćwiczeń rehabilitacyjnych. Przemawia to z reguły przeciwko uznaniu istnienia normalnego związku przyczynowego między skutkami wypadku komunikacyjnego (pierwszym złamaniem) i drugim złamaniem wywołanym pęknięciem kuli.
224 Na gruncie polskiej nauki prawa cywilnego poza teorią adekwatnego związku przyczynowego broniona jest także teoria związku przyczynowego koniecznego1, prowadząca zresztą praktycznie do podobnych rezultatów, co panująca teoria adekwatnego związku przyczynowego.
3. Wyjątki
225 Szczególne przepisy prawa cywilnego przewidują odstępstwa od ogólnej zasady art. 361 ż l KC. Polegają one zwłaszcza na tym, że odpowiedzialność zobowiązanego obejmuje nie tylko normalne następstwa jego zachowania, ale ponadto także skutki przypadku, które by nie nastąpiły, gdyby zobowiązany zachował się zgodnie z treścią zobowiązania (tzw. casus mixtus, art. 478, 714, 739, 841 KC).
226 Niekiedy ustawa nie odwołuje się do żadnych związków typu kauzalnego, lecz sama konstruuje je dowolnie (tzw. związki normatywne, por. art. 422 KC).
227 Również same strony mogą w umowie inaczej, niż to przewiduje art. 361 ż l KC, określić zakres skutków, za które będą odpowiadać. W stosunkach ubezpieczeniowych np. powszechnie stosowana jest zasada odpowiedzialności jedynie za następstwa bezpośrednie, podczas gdy koncepcja adekwatnego związku przyczynowego ograniczenia takiego nie zakłada.
Przykład: SN w orz. z 4.11.1974 r. (OSN 1978, póz. 205) przyjął istnienie pośredniego lecz adekwatnego związku przyczynowego między brakiem części zamiennych w zakładzie naprawczym a uszkodzeniem samochodu w rezultacie wypadku drogowego, por. Z. Banaszczyk, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 786.
1 Por. zwłaszcza A. Ohanowicz, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań. Warszawa 1970, s. 52-57; podobnie A. Agopszowicz, Obowiązek zapobieżenia szkodzie, "Ossolineum" 1978, s. 16 i n.
Nb. 224-227
83
7. Naprawienie szkody
IV. Szkoda
Trzecią przesłanką powstania odpowiedzialności odszkodowawczej jest szko- 228 da. Podobnie jak związek przyczynowy także i prawna problematyka szkody uregulowana została normami ogólnymi odnoszącymi się w zasadzie do szkód powstałych z różnych zdarzeń prawnych - w szczególności zarówno z czynów niedozwolonych (ex delicto), jak i z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (ex contractu).
1. Pojęcie
Pojęcie szkody nie zostało w ustawie zdefiniowane. Na podstawie reguł 229 języka powszechnego, a także na podstawie niektórych szczególnych przepisów prawnych, można najogólniej stwierdzić, że określenie to odnosi się do wszelkich uszczerbków w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał wbrew swojej woli.
To ostatnie zastrzeżenie pozwala odróżnić szkodę od uszczerbków, jakie nastąpiły na mocy decyzji samego zainteresowanego podmiotu. Charakter taki mają w szczególności nakłady lub wydatki oraz pomniejszenie majątku w wyniku dokonania czynności prawnej rozporządzającej lub zobowiązującej1. W nauce reprezentowany jest jednak również pogląd negujący zasadność takiego ograniczenia pojęcia szkody.
Por. Z Banaszczyk, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 791; T. Dybowski, [w:] System, s. 214 i n.; J. Rezler, Naprawienie..., s. 20; M. Sośniak, Znaczenie, s. 127 i n.
Wskazuje się tam na dobrowolne wydatki poniesione w celu pomniejszenia szkody, czego wszakże nie można identyfikować ze szkodą poniesioną przez poszkodowanego. Ponadto podnosi się, że zgoda poszkodowanego na naruszenie uchyla tylko sankcję odszkodowawczą, lecz nie niweczy szkody. Czym innym jest jednak zgodg na naruszenie czyjejś sfery dóbr, a czym innym decyzja uchylenia wszelkich konsekwencji odszkodowawczych stąd wynikających. W tym ostatnim przypadku "szkoda" nie pełniłaby żadnej funkcji na obszarze prawa cywilnego.
Następnie odniesienie pojęcia szkody tylko do dóbr i interesów prawnie chronionych jasno wskazuje na niedopuszczalność uwzględnienia jakichkolwiek
' Tak zwłaszcza: F. Blahuta, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1972, t. 2, s. 871; W. Czachórski, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968, s. 118; A. Duży, Dyferencyjna..., s. 56; A. Szpunar, Ustalenie odszkodowania..., s. 36, 37; J. Winiarz, Obowiązek..., s. 19; T. Wiśniewski, [w:] komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 56 z podaną tam judykaturą.
Nb. 228-229
84
Rozdzial II. Świadczenie
następstw działań nielegalnych (np. korzyści płynących z kradzieży lub niedozwolonego obrotu dewizami).
230 Kontrowersje wywołuje kwestia, czy pojęciem szkody należy objąć wyłącznie uszczerbki typu majątkowego czy także niemajątkowego. Według pierwszej, węższej koncepcji, szkoda jest synonimem uszczerbku majątkowego, obok którego usytuować należy odrębne pojęcie szkody niemajątkowej. Natomiast według drugiej, szerszej koncepcji, szkoda, jako pojęcie nadrzędne, obejmuje zarówno szkodę majątkową, jak i niemajątkową1. Nie jest to tylko spór natury terminologicznej, lecz również o doniosłości merytorycznej. Jeżeli bowiem przyjmuje się szersze pojęcie szkody, wówczas w braku od-,miennych dyspozycji ustawowych postanowienia dotyczące szkody bezpośrednio będą się odnosić również do uszczerbku typu niemajątkowego - bez względu na to, jak te ostatnie zostaną w ustawie nazwane. Z kolei w razie przyjęcia węższego rozumienia pojęcia szkody, postanowienia ustawy zawierające ten termin bezpośrednio odnosić się będą wyłącznie do uszczerbku typu majątkowego i ewentualnie tylko analogicznie można je stosować do uszczerbku typu niemajątkowego.
231 W Kodeksie cywilnym uszczerbek typu niemajątkowego określony został mianem krzywdy, a suma pieniężna przeznaczona na złagodzenie tej krzywdy zadośćuczynieniem (art. 445 KC). Denominacja ta mogłaby sugerować, że chodzi tu o pojęcia różne od szkody i odszkodowania. Tej supozycji przeczy jednak cały szereg innych zwrotów ustawowych, które wskazują na to, że krzywda i zadośćuczynienie stanowią szczególną postać szkody i odszkodowania.
Artykuł 24 ż 2 i art. 448 KC stanowią wyraźnie o szkodzie majątkowej, co zakłada istnienie także szkody niemajątkowej. Ponadto pochodny termin "poszkodowany" odnosi się również do osób, które doznały krzywdy (art. 445 KC).
Za koncepcją tą przemawia ponadto układ przepisów prawnych dotyczących uszczerbków niemajątkowych (art. 445, 448 KC), które wkomponowane, zostały w przepisy określające przesłanki odpowiedzialności za szkodę. Judy-katura nie waha się stosować ich bezpośrednio także do szkody niemajątkowej. Analogiczna jest przy tym funkcja instytucji krzywdy i zadośćuczynienia do szkody i odszkodowania. Z tych względów użyteczniejszy wydaje się pogląd opowiadający się za szerszym rozumieniem pojęcia szkody.
Stwierdzenie to nie prowadzi, oczywiście, do zakwestionowania pewnej swoistej problematyki związanej z krzywdą i zadośćuczynieniem pieniężnym. Zostanie ona przedstawiona w rozdziale poświęconym czynom niedozwolonym,
ż 7. Naprawienie szkody 85
ponieważ na tej tylko podstawie można żądać zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
Z kolei czym innym jest rozróżnienie na: szkodę na osobie oraz szkodę 232 na mieniu (por. art. 435 ż l KC). Podział ten ma na względzie dobro bezpośrednio naruszone, a nie majątkowe lub niemajątkowe konsekwencje, jakie stąd wynikają. Dlatego szkoda na osobie objąć może nie tylko krzywdę, ale i szkodę majątkową (np. koszty leczenia, utratę zarobku), podczas gdy szkoda na mieniu może się przejawić tylko w postaci szkody majątkowej1.
2. Rodzaje szkody majątkowej
Są dwa rodzaje szkody majątkowej:
1) strata (damnum emergens), polega na zmniejszeniu majątku poszkodowa- 233 nego wskutek zdarzenia, z którym związana jest czyjaś odpowiedzialność;
Przykład: zniszczenie czyjegoś samochodu używanego na potrzeby osobiste, a nie /arobkowe.
2) utracone korzyści (lucnim cessans)', w tym przypadku majątek poszko- 234 dowanego nie wzrósł tak, jakby to się stało, gdyby nie nastąpiło zdarzenie, z którym złączona jest czyjaś odpowiedzialność (zdarzenie sprawcze).
Przykład: Uszkodzenie taksówki nie tylko powoduje stratę, ale i pozbawia taksówkarza możliwości zarobkowania w okresie naprawy samochodu.
Zgodnie z regułą ogólną wyrażoną w art. 361 ż 2 KC należy uwzględniać 235 dba wspomniane rodzaje szkód majątkowych wszędzie tam, gdzie pojawi się odpowiedzialność odszkodowawcza. Dla ustalenia istnienia oraz wielkości szkody majątkowej trzeba więc porównać rzeczywisty stan majątku poszkodowanego po zdarzeniu sprawczym ze stanem hipotetycznym, a mianowicie tym, jaki by istniał, gdyby nie nastąpiło rozpatrywane zdarzenie spraw-iv.e. Przeprowadzenie tego testu może doprowadzić do następujących .wyników: l) stan rzeczywisty jest taki sam lub wyższy od stanu hipotetycznego majątku; znaczy to, że zdarzenie sprawcze nie wywołało szkody;
Przykład: A w sposób zawiniony zniszczył czyjąś rzecz nie mającą żadnej wartości uu|.|lkowej (pasmo włosów po osobie bliskiej).
.') stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, a zarazem niższy od stanu sprzed powstania zdarzenia sprawczego. Wówczas po-s/.kodowany poniósł szkodę w postaci straty; jego majątek uległ bowiem efektywnemu zmniejszeniu;
Nb. 232-235
1 Por. szerzej A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę niemajątkową, s. 25 i n. Nb. 230-231
l'or. szerzej A. Szpunar, op cii., s. 44 i n.
86
Rozdział 11. Świadczenie
3) stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, ale równy stanowi sprzed powstania zdarzenia sprawczego. Wówczas poszkodowany poniósł szkodę wyłącznie w postaci utraconych korzyści;
4) stan rzeczywisty jest niższy od stanu hipotetycznego majątku, przy czym różnica ta jest większa, niżby to wynikało z porównania stanu rzeczywistego ze stanem sprzed powstania zdarzenia sprawczego (przypadek 2). Wówczas poszkodowany poniósł szkodę obejmującą łącznie stratę i utracone korzyści.
Por. cyt. przykład z uszkodzeniem taksówki.
236 Metoda ta nazywana jest dyferencjacyjną1 ze względu na to, że opiera się na porównaniu stanu majątku rzeczywistego z majątkiem hipotetycznym poszkodowanego. Zakłada ona zarazem uwzględnienie końcowych efektów zdarzenia sprawczego w całym majątku poszkodowanego, nie zadowalając się jedynie bezpośrednimi jego następstwami, jak to sugeruje tzw. metoda obiektywna. Stosując przyjętą w naszym systemie prawnym metodę dyferencjacyjną, trzeba wszakże pamiętać o tym, że majątkowe konsekwencje zdarzenia sprawczego określać należy wedle adekwatnego związku przyczynowego, na co zresztą wyraźnie wskazuje art. 361 ż 2 KC (in principio). Swoisty dla tej metody zabieg polegający na rekonstrukcji stanu hipotetycznego majątku poszkodowanego powinien być przeprowadzony na podstawie wysokiego stopnia prawdopodobieństwa wystąpienia przewidywanych następstw. W praktyce sądowej, oczywiście, nie dokonuje się w sprawach o odszkodowanie oceny wartości całego rfiajątku realnego i hipotetycznego poszkodowanego. Byłby to bowiem zabieg nieoperatywny. Z góry zakłada się bowiem, że zdarzenie sprawcze oddziałuje tylko na niektóre elementy sytuacji majątkowej poszkodowanego, i te zwykle podlegają badaniom. Granice te nie są jednak ściśle zakreślone i zawsze dopuszczalny jest dowód dla wykazania, że zasięg szkody jest daleko szerszy, niżby na to wskazywało potoczne doświadczenie.
Przykład: Dla ustalenia szkody wynikłej z zabicia konia w gospodarstwie rolnym zbędne będzie ocenianie wartości takich składników majątku rolnika, jak jego inwentarz martwy, dom, urządzenia domowe itp. Natomiast badanie sprawy ograniczy się do kwestii wartości konia oraz ewentualnych następstw niewykonania na czas prac polowych.
Na podstawie szczególnych przepisów ustawowych oraz postanowień umownych stosuje się obiektywną metodę ustalenia szkody. Oblicza się ją wedle rynkowej wartości rzeczy lub usług - z potrąceniem utraconych korzyści2.
1 Pełne zestawienie proponowanych definicji podaje A. Duży, Dyferencyjna metoda ustalania wysokości szkody, PiP z. 10/1993, s. 55 i n.
2 A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę majątkową, s. 59 i n. Nb. 236
ż 7. Naprawienie szkody 87
Przykłady: W myśl art. 788 ż l KC odszkodowanie za utratę, ubytek lub uszkodzenie przesyłki nie może przewyższać zwykłej jej wartości; art. 849 KC ogranicza wedle tej zasady odpowiedzialność hotelarza; metoda ta jest powszechnie przyjęta w umowach ubezpieczeniowych.
3. Zaliczenie uzyskanych korzyści
Z metody dyferencjacyjnej wynika konieczność uwzględnienia tzw. com- 237 pensatio lucri cum damno, czyli zaliczania uzyskanych korzyści na poczet szkody. Reguła ta każe brać pod uwagę przy ocenie szkody także ewentualne korzystne następstwa, jakie wywołało zdarzenie powodujące szkodę.
Podstawową przesłankę stosowania kompensacji stanowi tożsamość zda-rzenia, którego następstwem jest szkoda, jak i odniesiona korzyść. Zwykle takie tylko korzyści mogą być zaliczone, które pozostają w adekwatnym związku przyczynowym ze zdarzeniem wywołującym szkodę.
Przykład: Jeżeli A zabił konia należącego do B, to szkodę stanowi różnica między wartością konia a wartością skóry i ewentualnie mięsa. Natomiast nic ma adekwatnego związku przyczynowego między spaleniem się budynku a odniesioną przy tej sposobności korzyścią, polegającą na znalezieniu zamurowanej sztaby złota.
Rozpatrywanie tego problemu w kategoriach adekwatnego związku przyczynowego zawodzi jednak, gdy chodzi o różnego rodzaju świadczenia,osób odpowiedzialnych za sprawstwo innych osób. W praktyce wspomniany problem pojawia się zwłaszcza w zakresie ubezpieczeń. W razie gdy poszkodowany ubezpieczy się na własny rachunek," uzyskanego przez niego świadczenia od zakładu ubezpieczeń nie zalicza się na poczet szkody (orz. SN z 8.11.1978 r.; opubl. OSP 1980, póz. 15).
4. Ujemny interes umowny
Swoistym rodzajem szkody jest szkoda powstała w granicach ujemnego 238 interesu umownego. Terminem tym posługuje się nauka prawa cywilnego dla określenia różnych przypadków powstania szkody w następstwie tego, że poszkodowany w celu zawarcia umowy podjął wprawdzie określone działania zmierzające do jej zawarcia, ale umowa jednak nie została zawarta z przyczyn obciążających drugą stronę1.
Por. np. art. 39, 387 ż 2, 391 zd. l, 566 ż l zd. 2, 574 zd. 2 KC. Na gruncie art. 415 KC każde nielojalne zachowanie się partnerów nawiązujących kontakt zmierzający do zawarcia umowy może być traktowane jako zdarzenie uzasadniające odpowiedzialność.
1 W. Czachórski, Odpowiedzialność odszkodowawcza w ramach tzw. ujemnego interesu umowy, RPEiS z. 3/1968; tenże. Uwagi na lemat pojęcia tzw. ujemnego interesu umowy, SC t. X1II-XIV/1969.
Nb. 237-238
88
Rozdział II. Świadczenie
Jest to więc szkoda wynikła z niedojścia umowy do skutku (tzw. culpa in contrahendo). Należy ją przeciwstawić szkodzie, jaka jest następstwem niewykonania zawartej umowy (w ramach tzw. dodatniego interesu umowy).
239 Szkoda w granicach ujemnego interesu umownego obejmuje w konsekwencji to, co by strona miała, gdyby nie podejmowała działań zmierzających do zawarcia niedoszłej do skutku umowy. Nie ulega wątpliwości, że obejmuje ona damnum emergens, a zatem te wszystkie koszty, jakie poniósł poszkodowany, licząc na zawarcie umowy (np. koszty przejazdu, zawarcia nieważnej umowy, zwrotu rzeczy danych na poczet zamierzonej umowy itp.).
240 Natomiast kontrowersje budzi problem, czy odpowiedzialność ta obejmuje także lucrum cessans, polegające w szczególności na utracie korzyści wynikających z odmowy zawarcia jakiejś innej umowy ze względu na to, iż poszkodowany liczył na zawarcie umowy, która nie doszła do skutku. Jak się zdaje, należałoby przyjąć generalne założenie, że przy ujemnym interesie umów-"~ nym - zgodnie z ogólną zasadą- trzeba mieć na względzie nie tylko doznaną stratę, ale i utracone korzyści.'Jednakże wątpliwości budzi pogląd, zgodnie z którym w ramach utraconych korzyści należy uwzględniać także niezawar-cie jakiejś innej umowy. Prowadziłoby to bowiem do brania pod uwagę zbyt odległych następstw, obejmujących także interes pozytywny w ramach umowy nie zawartej. W praktyce prowadziłoby to ponadto do nadmiernego ścieśnienia swobody zawierania umów przez wprowadzanie konsekwencji właściwych dla zawartych już umów. Natomiast nie ma przeszkód, aby w ramach ujemnego interesu umownego mieć na względzie inne przypadki utraconych korzyści (np. utratę zarobków w czasie przygotowywania umowy, która nie doszła do skutku).
5. Ciężar dowodu
241 Ciężar udowodnienia szkody - zgodnie z ogólną regułą art. 6 KC - spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne, a więc na poszkodowanym.
242 Dowody te przeprowadza się według ogólnych zasad określonych w Kodeksie postępowania cywilnego. Poza tym jednak szczególny przepis art. 322 KPC, odnoszący się do spraw o naprawienie szkody, ułatwia to zadanie w przypadkach, gdy ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest niemożliwe lub nader utrudnione. W sytuacji takiej sąd "może w wyroku zasądzić odpowiednią i sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy".
Nb. 239-242
ż 7. Naprawienie szkody 89
V. Świadczenie zmierzające do naprawienia szkody 1. Funkcje odszkodowania
Jeżeli spełnią się wszystkie opisane trzy przesłanki odpowiedzialności od- 243 szkodowawczej (zdarzenie, za które ktoś odpowiada, związek przyczynowy i szkoda), osoba odpowiedzialna zobowiązana jest naprawić poszkodowanemu szkodę.
Świadczenie to może pełnić różne funkcje społeczne. Wyróżnia się trzy podstawowe ich rodzaje:
1) funkcja kompensacyjna polega na wyrównaniu szkody doznanej przez 244 poszkodowanego i doprowadzeniu do takiej sytuacji, jak gdyby zdarzenie wywołujące szkodliwe następstwa nie nastąpiło;
2) funkcja represyjna wyraża się w zadaniu osobie odpowiedzialnej za szko- 245 de dolegliwości, związanej z ciążącym na niej obowiązkiem świadczenia odszkodowawczego;
3) funkcja prewencyjna i wychowawcza polega na oddziaływaniu norm prą- 246 wnych wyznaczających odpowiedzialność odszkodowawczą, a zwłaszcza orzeczeń stosujących te normy, w kierunku kształtowania lub umacniania postaw ludzi sprzyjających zapobieganiu wyrządzaniu szkód. W literaturze dyskutuje się kwestię, która ze wspomnianych funkcji ma naj- 247 większe znaczenie. Odpowiedź na to pytanie może wypaść różnie w zależności od tego, według jakich kryteriów oceniać się będzie prymat tych funkcji. Na użytek wyjaśniania i stosowania odpowiednich norm prawnych, niewątpliwie, za podstawowe kryterium przyjąć należy stanowisko samego ustawodawcy, rekonstruowane z całości norm prawnych. Na tej podstawie można ustalić, jakie bezpośrednie cele społeczne ma pełnić instytucja odpowiedzialności odszkodowawczej i jakie w związku z tym założenia leżą u podstaw tej regulacji. Oceniając z tego punktu widzenia ogólne normy regulujące świadczenie polegające na naprawieniu szkody, nie powinien budzić wątpliwości pogląd, /.e sens ich najpełniej wyjaśnia funkcja kompensacyjna. Jest ona zresztą /godna z ogólnymi założeniami prawa cywilnego, służącego przede wszystkim ochronie własnych interesów podmiotów występujących we wzajemnych relacjach jako podmioty autonomiczne i równorzędne. Inne funkcje nie są istotne dla ogólnej regulacji odpowiedzialności odszkodowawczej, a to w tym .cnsie, że nie determinują one podstawowych rozstrzygnięć ustawowych, .1 nawet trudno byłoby uznać, że towarzyszą funkcji kompensacyjnej na ca-lvm obszarze odpowiedzialności odszkodowawczej.
/godnie z postulatami wynikającymi z funkcji kompensacyjnej art. 361 ż 2 KC 248 .i.mowi generalną zasadę adekwatności szkody i świadczenia zmierzającego
Nb. 243-248
Rozdział II. Świadczenie
90
ż 7. Naprawienie szkody
91
do naprawienia szkody. Gdyby bowiem rozmiar świadczenia odszkodowawczego przekraczał granicę szkody, poszkodowany uzyskałby nieuzasadnioną korzyść, a gdyby był niższy od szkody, funkcja kompensacyjna nie zostałaby spełniona.
Przy krzywdzie (szkodzie niemajątkowej) zadośćuczynienie pieniężne może prowadzić tylko do pewnego złagodzenia, w drodze pośredniej, następstw na- -ruszenia dóbr osobistych.
4b
2. Przyczynienie się poszkodowanego
249 W związku z zasadą wyrażoną w art. 361 KC pozostaje przepis art. 362 KC regulujący przypadek przyczynienia się poszkodowanego do powstania lub powiększenia szkody. W przypadku takim obowiązek naprawienia szkody ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron (art. 362 KC).
W piśmiennictwie kontrowersją wywołuje kwestia, jak należy rozumieć zwrot stanowiący o "przyczynieniu" się poszkodowanego. W tym względzie zgłaszane są cztery propozycje interpretacyjne.
250 1) Pierwsza koncepcja wskazuje, że chodzi tu o zachowanie (także zaniechanie) poszkodowanego, pozostające w adekwatnym związku przyczynowym z powstałą szkodą, za którą ponosi odpowiedzialność inna osoba (tzw. causa concurrens, tj. przyczyna współuczestnicząca).
251 2) Druga koncepcja, przyjmując wspomnianą przesłankę, uznaje ją jednak za niewystarczającą i wymaga ponadto, aby zachowanie poszkodowanego było obiektywnie nieprawidłowe.
252 3) Trzecia koncepcja stawia jeszcze surowsze wymagania, uznając, iż poza adekwatnym związkiem przyczynowym konieczna jest wina poszkodowanego, a nie tylko obiektywnie naganne jego zachowanie.
253 4) Czwarta koncepcja, uznając także adekwatny związek przyczynowy za wymaganie konieczne zmniejszenia odszkodowania, każe ponadto mieć na względzie kwestię, na jakiej podstawie opiera się odpowiedzialność osoby zobowiązanej do naprawienia szkody; jeżeli osoba ta odpowiada na zasadzie winy, wówczas wina poszkodowanego jest konieczną przesłanką zmniejszenia odszkodowania; natomiast jeżeli odpowiada ona na zasadzie-ryzyka lub słuszności, wówczas do obniżenia odszkodowania wystarczy obiektywna nieprawidłowość zachowania się poszkodowanego1.
1 Por. bliżej, T. Dybowski, [w:] System, t. III, cz. l, s. 298 i n. i tam cytowana literatura. Orzecznictwo analizuje M. Nesterowicz, Przyczynienie się poszkodowanego do wypadków komunikacyjnych, AUŁ, FI 44, 1990, s. 87 i n.
Nb. 249-253
W judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się drugą koncepcje. W ujęciu tym zachowanie się poszkodowanego zawsze "musi być dotknięte jakąś obiektywną nieprawidłowością czy niezgodnością z powszechnie przyjętymi sposobami postępowania; postępowanie bowiem prawidłowe nie może pociągać za sobą powstania szkody jako normalnego skutku" (uchw. SN (7) z 20.9.1975 r.; opubl. OSN 1976, póz. 151).
Natomiast w świetle trzeciej koncepcji zmniejszenie odszkodowania nie nastąpiłoby, gdyby poszkodowany wprawdzie przyczynił się swym nieprawidłowym postępowaniem do powstania szkody, ale winy przypisać mu nie można. Na przykład dziecko nagle wbiega przed samochód, albo psychicznie chory umieszczony w zakładzie leczniczym rzuca się z okna; przypadki te uznawane są w judykaturze za okoliczności uzasadniające obniżenie odszkodowania. Jednakże w orz. z 1.3.1989 r.; opubl. OSP 1989, póz. 115, z glosą A. Szpunara, SN zmodyfikował swoje stanowisko motywując zmniejszenie odszkodowania okolicznością, że 10-letni poszkodowany zdawał sobie sprawę, i/ jego zachowanie jest niewłaściwe i może spowodować szkodę. Odpowiedzialność ponosił tu Zakład Energetyczny na zasadzie ryzyka (art. 435 KC).
Za przyczynienie się poszkodowanego uważa się jedynie jego zachowa- 254 nie stanowiące odrębny i samodzielny względem przyczyny głównej czynnik kauzalny, a nie wynik przyczyny głównej. Z tego względu w ustalonej ludykaturze uznaje się, że nie stanowi przyczynienia się odruch strachu po-
vkodowanego, wywołany przyczyną główną powstania szkody.
Przykład: Rowerzysta jadący prawidłowo spostrzegł nagle, że jedzie na niego lewą
.ironąjezdni, a więc nieprawidłowo, samochód. Chcąc uniknąć zderzenia czołowego, rowe-i/ysta skręca w lewo (nieprawidłowo) i wpada pod samochód, który w ostatniej chwili
.krecit w tym samym kierunku (por. orz. SN z 16.8.1956 r.; opubl. NP Nr 11-12/1956, s. 181).
Przyczynienie się poszkodowanego w przedstawionym znaczeniu otwiera możliwość obniżenia odszkodowania według kryteriów wskazanych w art. 362 KC. l'ivede wszystkim więc należy brać pod uwagę stopień winy obu stron (por. ..iv. SN z 15.4.1999 r., OSP 2001, póz. 2, z glosą Z. Banaszczykd), a ponadto unie okoliczności, jak np. stopień przyczynienia się, stopień naruszenia obiek-i \wnych reguł postępowania przez poszkodowanego, pobudki, jakimi kiero-u.il się poszkodowany, podejmując działanie nieprawidłowe (np. altruistycz-nf). Biorąc pod uwagę te wszystkie okolicznościvsąd może nawet w ogóle nie iilmi/yć odszkodowania, mimo że poszkodowany przyczynił się do powstania lul< powiększenia szkody.
1'r/ykiad: W orz. z 25.8.1989 r.; opubl. OSP 1991, póz. 22, SN uznał za uzasadnione "Uii/cnie odszkodowania o 1/3 z uwagi na to, że zakład pracy nie sprawował prawidłowego ...iil.'oni nad pracownikiem zgłaszającym swe zastrzeżenia i opory przed objęciem stanowiska
Nb. 254
Rozdział II. Świadczenie
92
f 7. Naprawienie szkody
93
związanego z powierzeniem mu mienia, w którym stwierdzono niedobory; za przyczynienie się poszkodowanego można także uznać bezpodstawną jego odmowę poddania się zabiegowi operacyjnemu, który zmniejszyłby rozmiary szkody, przywracając mu pełną sprawność fizyczną (por. orz. SN z 11.1.1978 r.; opubl. OSP 1979, póz. 17, z glosą M. Sośniaka).
255 Uzależnienie wysokości odszkodowania od przyczynienia się poszkodowanego nie stanowi w istocie odstępstwa od zasady adekwatności szkody i odszkodowania. Natomiast rzeczywisty wyłoni w zasadzie pełnego odszkodowania przewiduje art. 440 KC odnoszący się jednak tylko do szkód powstałych z czynów niedozwolonych. Dlatego kwestia ta zostanie omówiona w rozdziale poświęconym wspomnianej instytucji. W tym miejscu wystarczy wspomnieć, że sąd zyskał na tej podstawie kompetencje do miarkowania odszkodowania w stosunkach między osobami fizycznymi, gdy "ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego".
256 Ponadto z mocy przepisów szczególnych (por. np. art. 438 KC) obowiązek naprawienia szkody może być ograniczony tylko do poniesionej przez poszkodowanego straty, a więc z wyłączeniem utraconych korzyści. Szczególną postać takiego ograniczenia odpowiedzialności wyraża pojawiające się L w wielu przepisach zastrzeżenie, że odszkodowanie nie może przekraczać wartości utraconej lub uszkodzonej rzeczy (por. np. art. 788, 801, 856 KC).
257 Często spotykane są także ograniczenia odpowiedzialności odszkodowawcze do określonej z góry sumy pieniężnej (np. w art. 824, 849 KC); kwotowe ograniczenie wysokości odszkodowania jest także powszechnie stosowane w międzynarodowym prawie przewozowym.
258 Te i inne rodzaje ograniczeń obowiązku naprawienia szkody można także ustanowić w umowie stron (art. 361 ż 2). Odpowiednie klauzule umowne zawsze podlegają jednak ocenie z punktu widzenia ich zgodności z normami bezwzględnie wiążącymi (por. np. art. 437, 473 ż 2) lub z zasadami współżycia społecznego (art. 58 ż 2).
3. Sposób naprawienia szkody
259 Także sposób naprawienia szkody został uregulowany w polskim systemie prawnym tak, aby w maksymalnej mierze realizowana była funkcja kompensacyjna.
Z tego właśnie względu od wyboru poszkodowanego zależy, czy na- l prawienie szkody powinno nastąpić przez przywrócenie stanu poprzedniego (tzw. restytucja naturalna), czy też przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniej- J nej (art. 363 ż l KC).
Nb. 255-259
Czy chodzi tu o zobowiązanie przemienne w rozumieniu art. 365 KC, pozostaje kwestią dyskusyjną. W każdym razie jednak postanowienia tego przepisu nie mogą być w całym zaKresTe tutaj stosowane.
W sprawnie funkcjonującej gospodarce towarowo-pieniężnej, pieniężna po- 260 stać odszkodowania zwykle zapewnia uzyskanie dóbr lub usług, koniecznych do zrekompensowania szkody i dlatego można poprzestać tylko na takim sposobie naprawienia szkody. Jest on nawet dla poszkodowanego dogodniejszy, ponieważ pozostawia mu swobodę decyzji co do spożytkowania uzyskanego odszkodowania. Odpowiedzialny za wyrządzoną szkodę nie ma bowiem prawa kontrolowania poszkodowanego, na jakie cele użył on uzyskaną tytułem odszkodowania sumę pieniędzy. Odszkodowanie pieniężne spełnia więc swoją funkcję kompensacyjną przez przywrócenie globalnej wartości majątku poszkodowanego naruszonego przez doznaną szkodę.
Jednakże pieniężna postać naprawienia szkody nie zapewnia skutecznej ochrony interesów poszkodowanego w sytuacjach, gdy pieniądz w ograniczonej tylko mierze pełni funkcję powszechnego środka wymiany. Wówczas bowiem często dogodniejsza dla poszkodowanego może okazać się restytucja naturalna niż rekompensata pieniężna. Z tego względu, biorąc pod uwagę interesy poszkodowanego, ustawodawca polski pozostawił poszkodowanemu prawo wyboru między obydwoma sposobami naprawienia szkody.
Ustawa nie określa bliżej, na czym polega restytucja naturalna. Może tu chodzić np. o naprawę uszkodzonej rzeczy przez samego sprawcę lub osobę trzecią na koszt zobowiązanego (por. orz. SN z 3.2.1971 r.; opubl. OSN 1971, póz. 205); wydanie rzeczy zamiennej zamiast zniszczonej (por. orz. SN z 14.6.1980 r.; opubl. OSP 1981, póz. 215, z glosą A. Szpunara); zwrot rzeczy zabranej przez sprawców; wybudowanie nowej studni (por. orz. SN z 29.11.1982 r.; opubl. OSN 1983, póz. 134).
Prawo wyboru jednak jest ograniczone. W myśl bowiem art. 363 ż 2 261 zd. 2 KC poszkodowany musi poprzestać na odszkodowaniu pieniężnym w dwóch następujących przypadkach:
1) gdyby przywrócenie stanu poprzedniego przez restytucję naturalną było niemożliwe. Są bowiem szkody, które nie poddają się restytucji naturalnej. Dotyczy to w szczególności przypadków zniszczenia rzeczy o charakterze unikatowym (np. określonego dzieła sztuki), pieniędzy oraz wartości, które tylko w postaci pieniężnej mogą być wyrażone, jak zwłaszcza szkoda polegająca na utraconych korzyściach. Niemożliwość restytucji naturalnej może wynikać także z obowiązującego systemu reglamentacyjne-go, który wyłącza dostępność określonych przedmiotów przez osobę odpowiedzialną;
2) gdyby ten sposób naprawienia szkody pociągał za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty. Ograniczenie to ma na względzie
Nb. 260-261
Rozdzial II. Świadczenie
7. Naprawienie szkody
94
95
ochronę interesów osoby odpowiedzialnej, której nie można narażać na dodatkowe dolegliwości, gdyż byłby to już rodzaj kary prywatnej, wykraczającej poza kompensacyjną funkcję naprawienia szkody. Ponadto prawo wyboru sposobu naprawienia szkody jest wyłączone, gdy pieniężne odszkodowanie jest z góry wskazane w przepisach regulujących odpowiedzialność odszkodowawczą określonego rodzaju (np. świadczenia zakładu ubezpieczeń, art. 805, 828 KC).
262 W rezultacie przeprowadzonej w Polsce transformacji gospodarczej i powstania rynku zrównoważonego, powszechne zastosowanie znajduje pieniężna postać naprawienia szkody.
Zgodnie z zasadą walutowości świadczenie odszkodowawcze powinno być wyrażone w pieniądzu polskim, chociażby zobowiązanie podstawowe opiewało na walutę obcą (orz. SN z 30.10.1990 r.; opubl. OSN 1991, póz. 133).
4. Wysokość odszkodowania
263 Dla ustalenia wysokości odszkodowania pieniężnego konieczne jest określenie szkody w pieniądzu. W związku z tym pojawiają się dwie kwestie: po pierwsze według jakich mierników należy wartość tę ustalić i po drugie jaka chwila jest miarodajna dla dokonania tego obliczenia.
264 a) Pierwszej kwestii ustawa bezpośrednio nie rozstrzyga. Jednakże, rozwiązując drugie ze wspomnianych zagadnień, art. 363 ż 2 KC odwołuje się do "cen istniejących". Zwrot ten pośrednio wskazuje, że owym poszukiwanym miernikiem wartości są ceny. Jest to niewątpliwie miernik obiektywny. W związku z tym należy przyjąć, że nie można ustalać wysokości szkody i odszkodowania według kryterium subiektywnego, jakim byłoby szczególne upodobanie poszkodowanego do uszkodzonego lub zniszczonego przedmiotu (tzw. pretium ąffectionis).
Przykład: Do ukochanego psa lub kota, do pasma włosów lub listu od osoby bliskiej.
265 Natomiast w świetle tych stwierdzeń pozostaje nie rozstrzygnięte dalsze pytanie. Czy uwzględniać należy cenę, jaką ma określony przedmiot, ze względu na szczególny sposób użycia i związki, jakie go łączą z innymi przedmiotami majątku poszkodowanego (tzw. pretium singulare), czy tylko cenę płaconą za przedmiot oceniany bez względu na jego konkretne związki funkcjonalne (tzw. pretium commune).
Przykład: Zniszczenie jednego składnika unikatowej kolekcji z reguły bardziej obni- ; za jej wartość, niż wynosi cena rynkowa poszczególnego składnika.
266 Kierując się ustanowioną w art. 361 ż 2 KC zasadą pełnego odszkodowania,''! uwzględniającą różnice w wartości całego majątku poszkodowanego, należy j
Nb. 262-266
opowiedzieć się za korzystniejszym dla poszkodowanego miernikiem wyrażonym w postaci pretium singulare.
Na rynku funkcjonująjednak różne ceny, co stwarza w praktyce poważne 267 trudności przy określaniu miarodajnej podstawy ustalenia wartości szkody i należnego odszkodowania. Także i ten problem należy rozstrzygnąć, mając na względzie podstawową funkcję kompensacyjną instytucji odszkodowania. Wychodząc z tego założenia trzeba poszukiwać takiej ceny, na podstawie której poszkodowany może nabyć określone dobra lub usługi. Dla osób fizycznych z reguły będą to przeciętne ceny detaliczne, za które przedsiębiorstwa handlowe lub usługowe zbywają towary lub świadczą usługi albo są notowane na giełdzie, jeśli chodzi o obrót gospodarczy.
Natomiast informacje prasowe o notowaniach na tzw. giełdach samochodowych nie mogą stanowić samodzielnej podstawy ustalenia wysokości szkody, ponieważ przekazują one dane tylko o cenach wywoławczych i to w sposób nieformalny (por. orz. SN z 27.10.1992 r.; opubl. OSN 1993, póz. 88).
Z rozpatrywanego tu punktu widzenia nie jest istotne w jaki sposób ceny te 268 są ustalane, byleby był to wskaźnik obiektywny. Cena rynkowa nie może jednak być uwzględniana, gdy obowiązuje cena administracyjnie reglamentowana.
W razie zastosowania compensatio lucri cum damno należy przyjąć za podstawę ustalenia szkody i zaliczonej na jej poczet korzyści ten sam system cen.
Por. zwłaszcza orz. SN z 20.5.1983 r. z glosą Z Radwańskiego; opubl. OSP 1984, póz. 264.
Przedsiębiorcy, którym została wyrządzona szkoda przez osoby ponoszące pełną odpowiedzialność, także mogą żądać odszkodowania ustalonego według cen detalicznych, ponieważ w ten sposób od razu uwzględnia się zwrot utraconych przez nich korzyści (lucrum cessans w postaci marży zysku).
b) Druga z rozważanych kwestii została - jak już o tym wspomniano 269 bezpośrednio rozstrzygnięta w art. 363 ż 2 KC, który stanowi ogólną regułę, /c miarodajne są ceny "z daty ustalenia odszkodowania" - w praktyce więc / daty wydania orzeczenia przez właściwy organ państwowy (art. 316 ż l KPC). Reguła ta najpełniej realizuje kompensacyjną funkcję odszkodowania, ponieważ pozwala wyznaczyć odszkodowanie w takiej wysokości, aby poszkodowany mógł wyrównać swoją szkodę przez pozyskanie ekwiwalentnych dóbr lub usług. Natomiast funkcja ta nie mogłaby być spełniona, gdyby przyjęło MC /.a podstawę obliczeń poziom cen z daty wyrządzenia szkody, a od tego momentu do czasu uzyskania odszkodowania ceny uległyby zmianie - w szczególności podwyższeniu.
(>d tej ogólnej reguły dopuszczalne są odstępstwa, jeżeli "szczególne oko- 270 l K-/.ności wymagają przyjęcia cen istniejących w innej chwili" (art. 363 ż 2 KC),
Nb. 267-270
96
Rozdział //. Świadczenie
a więc w momencie wyrządzenia szkody lub w czasie późniejszym, lecz wcześniejszym od chwili wyrokowania. Kierując się naczelną funkcją kompensacyjną odszkodowania, należy przyjąć, że z tej szczególnej kompetencji powinien korzystać sąd tylko wtedy, gdyby stosowanie reguły ogólnej doprowadziło do niepełnego zaspokojenia interesu poszkodowanego albo do bezpodstawnego uzyskania przez niego korzyści. Z tego punktu widzenia na pewno do wspomnianych szczególnych okoliczności należy zaliczyć przypadek, gdy sam poszkodowany jeszcze przed wydaniem wyroku naprawił rzecz uszkodzoną albo nabył w zamian rzeczy zniszczonej inną rzecz tego samego rodzaju po cenie innej niż w chwili wyrokowania. Natomiast wysuwane niekiedy koncepcje, aby uwzględniać w tych ramach także ogólne względy słuszności, nie wydają się być dostatecznie umotywowane.
Przykład: W orz. z 24.1.1983 r.; opubl. OSN 1983, póz. 123 Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że jeżeli zniszczeniu uległy produkty przeznaczone do bezpośredniej sprzedaży po ich uzyskaniu (np. pomidory z plantacji), to należy przyjąć cenę istniejącą w dacie, w której produkty te byłyby w normalnym cyklu produkcyjnym dostarczane na rynek, a nie cenę z daty wyrokowania. Por. też orz."SN z 7.11.1990 r.; opubl. OSP 1991, póz. 190.
Rozdział III. Wielość wierzycieli lub dłużników
Po stronie długu albo wierzytelności może występować więcej niż jeden 271 podmiot, i to od początku powstania zobowiązania, jak i wskutek zdarzeń późniejszych (np. dziedziczenie w toku trwania zobowiązania).
Analiza struktury takiego stosunku lub stosunków prawnych, jak również opis sytuacji prawnych ich podmiotów nastręcza wiele skomplikowanych problemów. Prawo polskie nie rozstrzyga ich w jakiś syntetycznie ujęty sposób. Na obszarze prawa zobowiązań należy wyróżnić trzy instytucje regulujące wspomniany kompleks zagadnień. Są nimi:
1) zobowiązania solidarne,
2) zobowiązania niepodzielne,
3) zobowiązania podzielne.
Dalsze rozważania niniejszego rozdziału dotyczą tych właśnie instytucji.
ż 8. Zobowiązania solidarne
Literatura: E. Łętowska, [w:] System, t. III, cz. l, ż 25; Czachórski, Zobowiąza-ni.i..., $ 18-20; A. Klein, Istota solidarności biernej a stosunki prawne odpowiedzialności, \\\ | Studia z prawa zobowiązań, Warszawa-Poznań 1979; B. Lewaszkiewicz-Petrykow-i*i/. Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978; taż, Konstrukcja solidarności iiimicj w Kodeksie cywilnym, SPE 1974, t. XII; taż, Zobowiązania in solidum, SPE 1977, i XVII; W. Marek, Roszczenia regresowe z art. 441 KC, NP Nr 3/1974; M. Sychowicz. h\ | Komentarz do KC, Ks. 111, t. I, s. 83 in.; A. Szpunar, Roszczenia regresowe zakładu
I. Solidarność dłużników (bierna)
t
Nb. 270
Sn| ularność dłużników, zwana także solidarnością bierną, jest jedną z dwóch 272 IM. .1.1, i /obowiązań solidarnych. Znamionująjąnastępujące cechy (art. 366 KC):
Nb. 271-272
' 8. Zobowiązania solidarne
Rozdzial III. Wielość wierzycieli lub dlużników
99
98
1) wierzycielowi przysługuje wierzytelność o spełnienie jednego świadczenia; jeżeli zostanie ono w całości i w sposób należyty spełnione lub jeżeli wierzyciel w inny sposób zostanie zaspokojony (np. przez potrącenie), zobowiązanie wygasa;
2) po stronie długu występuje kilka podmiotów;
3) wierzyciel może żądać w całości lub w części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna; przy czym zgodnie z regułą wskazaną w pkt l zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych dłużników.
Przykład: A ma wierzytelność o zapłatę 1200 zt przeciwko trzem dłużnikom solidarnym B, C i D. W sytuacji takiej A może żądać np. 1200 zł od B, C i D łącznie albo tylko -od B, tylko od C, tylko od D, albo jedynie od dwóch z tych dłużników, albo też w dowolnej części od każdego z nich, np. 600 zt od B i 600 zł od C, a nic od D, którego uważa za niewypłacalnego.
273 Jak z przedstawionego opisu wynika, solidarność bierna wzmacnia pozycję wierzyciela, ponieważ ułatwia mu realizację jego wierzytelności i stwarza silne zabezpieczenie w postaci odpowiedzialności majątkowej ponoszonej przez kilku dłużników. Natomiast jest to postać zobowiązania niebezpieczna dla dłużników solidarnych, ponieważ każdy z nich ponosi ryzyko wykonania całego świadczenia na rzecz wierzyciela.
2. Źródła
274 Ze wspomnianych względów solidarność bierna powstaje tylko wtedy, gdy wynika to ze szczególnej podstawy prawnej. Stanowią ją:
275 1) odpowiednie postanowienia czynności prawnej - z reguły zawarte w umowie stron (art. 369 KC); nie ma przy tym jakiejś ogólnej normy interpretacyjnej, która kazałaby przyjmować, że strony umówiły się co do solidarności (solidarności nie domniemywa się);
276 2) szereg przepisów prawnych łączy powstanie odpowiedzialności solidarnej z określonymi umowami; największą w tym względzie doniosłość ma względnie wiążąca norma art. 370 KC, według której solidarność bierna powstaje, gdy kilka osób zaciągnęło zobowiązanie dotyczące ich wspólnego mienia.
Przykład: Współwłaściciele domu zawarli z rzemieślnikiem umowę o remont domu, nie zastrzegając w niej, że wyłączają swoją odpowiedzialność solidarną.
277 3) poza tym znaczna liczba przepisów przewiduje powstanie solidarności biernej w razie ziszczenia się zdarzeń prawnych innych niż umowy. Przypadki te określa się zbiorczym mianem zobowiązań solidarnych powstających
z ustawy (ex legę, art. 369 KC). Spośród tych przepisów największe znaczenie ma art. 441 ż l KC, który łączy powstanie solidarności biernej z faktem, że kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę spowodowaną czynem niedozwolonym (por. też art. 1034, 1055 KC). Są to normy bezwzględnie wiążące.
3. Pozycja prawna dłużników wobec wierzyciela
Pozycję prawną dłużników solidarnych charakteryzuje szereg elementów 278 wskazujących na istnienie wspólnej więzi między nimi w odniesieniu do wierzyciela. Przede wszystkim znajduje to wyraz we wspomnianej zasadzie, że zaspokojenie w jakikolwiek sposób wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników solidarnych zwalnia z zobowiązania pozostałych. Odnosi się to także do odnowienia zobowiązania, dokonanego z jednym z dłużników solidarnych, chyba że wierzyciel zastrzegł, iż zachowuje swe prawa przeciwko pozostałym dłużnikom (art. 374 ż l KC). Wiąże się to z ogólną zasadą, że w następstwie odnowienia dotychczasowe zobowiązanie wygasa (art. 506 ż l KC). Również zwłoka wierzyciela wobec jednego z dłużników solidarnych ma skutek względem pozostałych (art. 374 ż 2 KC). Interesy wszystkich dłużników solidarnych są tu niejako reprezentowane przez każdego z nich. Ponadto dłużnicy solidarni mogą powołać się na wyrok, jeżeli zapadł on na korzyść jednego z nich, a uwzględnia zarzuty, które są im wszystkim wspólne (art. 375 ż 2 KC).
Przykład: Gdy w cyt. wyżej przykładzie rzemieślnik nie wykonał lub nienależycie pr/eprowadził remont domu.
Nie znaczy to jednak, że pozycja prawna każdego z dłużników solidarnych 279 musi być identyczna względem wierzyciela. Przede wszystkim art. 368 KC /wraca uwagę na to, że już od samego początku istnienia zobowiązania solidarnego mogą występować różnice w treści obowiązków poszczególnych dłużników solidarnych. Zgodnie bowiem z tym przepisem stosunek solidarności może powstać także wtedy, gdy każdy z dłużników zobowiązany jest w sposób odmienny. Przy tożsamości świadczeń, wysokość ich może być wice różna. W takim przypadku solidarnością objęte są tylko świadczenia do n.ijniższej wysokości. Poza tym zróżnicowanie treści poszczególnych obo-n i;i/.ków może wyrażać się np. w odmienności czasu, miejsca i sposobu spełnienia świadczenia, jak również w zastrzeżeniu terminu lub warunku. Indywidualizacja położenia prawnego każdego z dłużników solidarnych ponadto może In i- również następstwem szeregu zdarzeń powstałych w czasie trwania zobo-\M.l/unia solidarnego.
Nb. 278-279
Nb. 273-277
101
ż 8. Zobowiązania solidarne
100
Rozdział III. Wielość wierzycieli lub dłużników
Jednakże odmienność zobowiązań dłużników solidarnych nie może polegać na rożnym przedmiocie świadczenia, ponieważ wówczas chodziłoby o różne świadczenia.
Przykład: Dłużnik A zobowiązany jest do zapłaty określonej sumy pieniężnej wierzycielowi, a dłużnik B do dostarczenia jednej tony zboża temu samemu wierzycielowi.
Odmiennie jednak M. Sychowicz, Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 89, który stoi na stanowisku, że zobowiązanie może być solidarne, chociażby nie zachodziła tożsamość świadczenia.
280 Między współdłużnikami obowiązuje zasada reprezentacji na ich korzyść
wobec wierzyciela. Dlatego odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników solidarnych zwalnia pozostałych dłużników solidarnych, chyba że wierzyciel zastrzegł, iż zachowuje przeciwko nim swe prawa (art. 374 ż l KC). Również zwłoka wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych ma skutek względem współdłużników (art. 374 ż 2 KC).
281 Jednakże zasada reprezentacji nie obejmuje przypadków zwolnienia z długu lub zrzeczenia się solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych. Czynności te nie odnoszą się bowiem do pozostałych dłużników solidarnych (art. 373 KC).
282 Ponadto obowiązuje zasada, że działania i zaniechania jednego z dłużników solidarnych nie mogą szkodzić pozostałym (art. 371 KC). Tak więc przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia (art. 372 KC), zwłoka dłużnika, uznanie długu, zrzeczenie się zarzutu przedawnienia itp. zachowania pogarszające pozycję jednego z dłużników nie wpływają na sytuację pozostałych dłużników solidarnych.
283 Ta częściowo jednolita, a częściowo zróżnicowana pozycja prawna dłużników solidarnych wpływa na to, że służą im w razie sporu dwojakiego typu zarzuty wobec wierzyciela (art. 375 ż l KC).
a) Pierwszy typ tych zarzutów - to zarzuty osobiste, przysługujące wyłącznie określonemu dłużnikowi wobec wierzyciela. Do tego typu zarzutów należą:
1) właściwości lub działania dłużnika wpływające na ważność zobowiązania solidarnego,
Przykład: Brak zdolności do czynności prawnych, wady oświadczenia woli, brak podpisu.
2) dokonane przez dłużnika z wierzycielem czynności prawne, które uwalniają go ze zobowiązania wobec wierzyciela lub korzystnie modyfikują jego treść.
Przykład: Zwolnienie z długu, odnowienie, przejęcie długu, zrzeczenie się przez wierzyciela solidarności, potrącenie własnej wierzytelności, przedawnienie, a także odroczenie terminu świadczenia, rozłożenie go na raty.
Nb. 280-283
b) Drugi typ zarzutów, które ze względu na sposób powstania lub treść zobowiązania są wspólne wszystkim dłużnikom. Jeżeli zapadł wyrok na korzyść jednego tylko z dłużników solidarnych uwzględniający wspomniane zarzuty, zwalnia on także innych współdłużników (art. 375 ż 2 KC).
Do zarzutów wspólnych ze względu na sposób powstania zobowiązania należy w szczególności niezachowanie właściwej formy czynności prawnej lub nieuzyskanie wymaganej decyzji władzy administracyjnej.
Z kolei zarzuty wspólne wynikające z treści zobowiązania opierają się na zdarzeniu kreującym stosunek zobowiązaniowy, a w szczególności na treści umowy.
Przykład: Niezgodność umowy z normami bezwzględnie obowiązującymi lub zasadami współżycia społecznego (art. 58 KC), niejjadejście terminu lub nie ziszczenie się v *+ warunku, bezzasadność roszczenia wierzyciela"w świetle postanowień umowy.
4. Roszczenia regresowe
Zaspokojenie wierzyciela przez dłużnika lub dłużników solidarnych otwiera 284 problem wzajemnych między nimi rozliczeń z tego tytułu. Podstawę do tych rozliczeń stanowi odrębny, wiążący ich stosunek wewnętrzny. Treść tego stosunku może być określona w umowie lub wyznaczona przepisami prawnymi (por. np. art. 207, 441 ż 2 i 3, 1034 KC). Jeżeli więc jeden lub niektórzy z dłużników solidarnych przyczynili się do zaspokojenia wierzyciela w części większej, niżby na to wskazywał wiążący ich stosunek wewnętrzny, każdy z nich może żądać zwrotu odpowiedniej części od tych dłużników solidarnych, którzy nie świadczyli w ogóle albo zaspokoili wierzycieli w części mniejszej, niżby to wynikało ze wspomnianego klucza podziału (tzw. roszczenia regresowe zwrotne).
Przykład: Jeżeli współwłaściciele nieruchomości A, B i C zawarli umowę z X-em
o naprawę dachu na sumę 1200 zł, którą to sumę zapłacił w całości A, to w myśl art. 207 KC
o wielkości roszczenia regresowego będzie decydował udział we współwłasności. Przyj
mując, że A jest współwłaścicielem w połowie, a B i C w 1/4, może on żądać zarówno od
B, jak i od C po 300 zł. **
Jednakże istnienie więzi wewnętrznej między dłużnikami solidarnymi nie 285 należy do przesłanek powstania zobowiązania solidarnego. Stąd art. 376 ż l KC samodzielnie reguluje problem rozliczeń na przypadek, gdyby nie dało się go rozstrzygnąć na podstawie wspomnianego kryterium. Zgodnie z tym przepisem dłużnik, który spełnił świadczenie, może żądać od pozostałych dłużników solidarnych zwrotu w częściach równych.
W razie niewypłacalności jednego z dłużników solidarnych, przypadającą na niego część rozkłada się na wszystkich pozostałych (art. 376 ż 2 KC), i to w takim stosunku, w jakim mają się między sobą rozliczać.
Nb. 284-285
ż 8. Zobowiązania solidarne
103
102
Rozdział Ul. Wielość wierzycieli lub dłużników
Przykład: W opisanym wyżej przypadku w razie niewypłacalności C, A ma do B roszczenie regresowe o zapłatę dodatkowo 100 zł.
II. Solidarność wierzycieli (czynna)
1. Pojęcie i funkcja
286 Drugą postacią solidarności jest solidarność wierzycieli, zwana także solidarnością czynną. Charakteryzuje się ona tym, że po stronie wierzytelności występuje kilka podmiotów. Jednakże dłużnik zobowiązany jest tylko do jednego świadczenia, które może spełnić do rąk któregokolwiek z wierzycieli solidarnych. Dopiero, kiedy jeden z wierzycieli wystąpi przeciwko dłużnikowi z powództwem, dłużnik zobowiązany jest spełnić świadczenie do jego rąk. Zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli solidarnych umarza dług także wobec pozostałych wierzycieli (art. 367 KC).
287 W literaturze podkreśla się, że solidarność czynna umacnia, podobnie jak solidarność bierna (chociaż w mniejszym stopniu), pozycję wierzyciela. Jednakże pogląd ten może budzić wątpliwości, ponieważ w razie niewypłacalności tego wierzyciela, który otrzymał świadczenie, pozostali wierzyciele narażeni są na straty. Z równym powodzeniem można twierdzić, że solidarność czynna jest korzystna właśnie dla dłużnika, ponieważ pozwala mu - do czasu wytoczenia powództwa - wybrać wierzyciela, do rąk którego ma świadczyć.
288 Te niezbyt jasno zarysowane funkcje solidarności czynnej wpływają na jej znikome zastosowanie praktyczne - w przeciwieństwie do solidarności biernej.
2. Reżim prawny
289 Solidarność czynna może powstać wyłącznie z mocy czynności prawnej, a nie ex legę, ponieważ nie ma przepisów szczególnych kreujących ten rodzaj zobowiązania (por. art. 369 KC).
290 Podobnie jak przy solidarności biernej, także i przy solidarności czynnej dopuszczalne jest, aby wspólny dłużnik zobowiązany był w sposób odmienny względem każdego z wierzycieli (art. 368 KC).
291 Między współwierzycielami obowiązuje zasada wzajemnej reprezentacji na ich korzyść wobec dłużnika. Dlatego zwłoka dłużnika, jak również przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia względem jednego z wierzycieli solidarnych odnosi skutek wobec pozostałych (art. 377 KC). Natomiast zdarzenia pogarszające położenie jednego z wierzycieli solidarnych (np. korzystna dla dłużnika ugoda zawarta z jednym z wierzycieli) nie wpływają na położenie prawne pozostałych wierzycieli.
Nb. 286-291
Roszczenia regresowe między wierzycielami solidarnymi regulują podob- 292 ne normy, jakie obowiązują w stosunkach między dłużnikami solidarnymi (por. art. 378 KC).
Między tymi samymi wierzycielami i dłużnikami może równocześnie ist- 293 nieć zarówno solidarność bierna, jak i czynna.
III. Struktura prawna zobowiązań solidarnych
Pomimo różnic występujących między solidarnością czynną a bierną pojawia 294 się tu wspólne pytanie o strukturę prawną tych stosunków zobowiązaniowych.
Klasyczna doktryna polska przychyla się ku koncepcji wielości więzów 295 obligacyjnych w zobowiązaniach solidarnych, eksponując dopuszczalność zajmowania niejednolitej pozycji prawnej przez poszczególnych dłużników lub wierzycieli solidarnych. W ujęciu tym zobowiązania solidarne są w zasadzie niezależne, a wiąże je tylko wspólny cel, którym jest zabezpieczenie i ułatwienie realizacji praw wierzyciela.
Jednakże w nowszej literaturze zaczyna dominować trafniejszy -jak się 296 zdaje - pogląd, który traktuje te zobowiązania jako jeden stosunek prawny, aczkolwiek o zróżnicowanej wewnętrznie strukturze przez to, że dla realizacji tego sjimego świadczenia przysługuje różnym podmiotom lub przeciwko różnym podmiotom szereg roszczeń. Podstawowym argumentem przemawiającym na rzecz koncepcji ujmującej zobowiązanie solidarne w ramy jednego stosunku zobowiązaniowego jest to, że zawsze przedmiotem tego stosunku pozostaje jedno świadczenje, które, jeżeli zostanie spełnione, stosunek zobowiązaniowy gaśnie ze skutkiem dla wszystkich podmiotów1.
IV. Solidarność niewłaściwa
**>
Instytucja ta jest tworem nauki i judykatury. Stąd występuje ona pod róż- 297 nymi nazwami (solidarność: przypadkowa, pozorna, nieprawidłowa, niezupełna, in solidum), które w znacznej mierze wyrażają ogromną rozbieżność ocen prawnych, jakie są w tym względzie reprezentowane w literaturze, a także i w judykaturze2.
1 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie, s. 84; A. Klein, Istota, s. 212 i 213; E. Łętowska, [w:] System, s. 32.
Por. bliżej D. Zawisfowski, Powstanie i cechy zobowiązań in solidum, [w:] O źródłach i elementach stosunków cywilnoprawnych, Kraków 2000, s. 427 i n.
Nb. 292-297
104
Rozdział III. Wielość wierzycieli lub dlużników
298 W każdym razie chodzi tu o analizę sytuacji polegającej na tym, że dłużnicy z różnych tytułów prawnych zobowiązani są spełnić na rzecz tego samego wierzyciela identyczne świadczenie - z tym skutkiem, że spełnienie go przez jednego z dłużników zwalnia pozostałych. Równocześnie nie ma ani umowy, ani przepisu prawnego, uzasadniającego powstanie zobowiązania solidarnego. Pomimo to każdy z dłużników odpowiada wobec wierzyciela za całość świadczenia.
Przykład: X ma roszczenie przeciwko swojemu pracownikowi na podstawie umowy o pracę z tego powodu, że nie dopełnił on obowiązku pieczy nad mieniem przedsiębiorstwa, a ponadto ma drugie roszczenie przeciwko złodziejowi rzeczy należącej do mienia przedsiębiorstwa.
W literaturze bronione są trzy poglądy objaśniające te zjawiska. Pierwsza koncepcja ujmuje je jako instytucję zupełnie odrębną od solidarności (zobowiązanie in solidum} o swoistych cechach. Druga - traktuje je jako przypadkowy zupełnie zbieg niezależnych od siebie roszczeń, co także nie uzasadnia żadnych powiązań z konstrukcją prawną solidarności. Wreszcie według trzeciego poglądu uzasadnione jest tworzenie osobnej kategorii solidarności niewłaściwej (nieprawidłowej). Ta ostatnia koncepcja wydaje się najodpowiedniejsza. W konsekwencjach praktycznych otwiera ona możliwość analogicznego stosowania niektórych przepisów o solidarności do analizowanego tu zjawiska. Dotyczy to na pewno art. 371-373 KC; z kolei z całą pewnością do analogicznego stosowania nie nadają się przepisy regulujące roszczeaia'regresowe (art. 376 KC), jak również art. 374 i 375 ż 2 KC1.
Roszczenia regresowe dłużnika, który zaspokoił wierzyciela, względem innych podmiotów zobowiązaniowych powinny opierać się na ogólnych zasadach prawa cywilnego, a zwłaszcza na analogicznym stosowaniu art. 411 ż 3 KC. W myśl tego przepisu, ten kto naprawił szkodę, za którą jest odpowiedzialny mimo braku winy, ma zwrotne roszczenie do sprawcy, jeżeli szkoda powstała z winy sprawcy (por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 21.10.1997 r.; opubl. OSN 1998, póz. 19).
Przykład: Jeżeli w przedstawionej wyżej sytuacji pracownik zapłaci odszkodowanie osobie zatrudniającej go, to będzie miał regres do złodzieja.
ż 9. Zobowiązania niepodzielne i podzielne
Literatura: T. Dybowski, [w:] System, t. III, cz. l, ż 13; E. Łętowska, [w:] System, t. III, cz. l, ż 23, 24, 26; W. Czachórski, Zobowiązania, ż 11; M. Sychowicz, [w:] Komentarz do KC, ks. 111, t. l, s. 105 i n.; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 854 i n.
1 Por. bliżej A.'. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 678-680. Nb. 298
9. Zobowiązania niepodzielne i podzielne
I. Zobowiązania niepodzielne
1. Pojecie
Jak wspomniano już o tym poprzednio (por. Nb. 134-135), wyróżnia się 2')') świadczenia podzielne i niepodzielne (art. 379 ż 2 KC).
Gdy przy świadczeniu niepodzielnym po stronie długu lub wierzytelności występuje kilka podmiotów, ich sytuacja prawna kształtuje się według modelu zobowiązań solidarnych. Można więc na tej podstawie stwierdzić, że utrzymuje się wówczas jeden stosunek zobowiązaniowy, aczkolwiek o zło-żonej strukturze wewnętrznej. Należy jednak podkreślić, że układ ten związany jest wyłącznie z niepodzielnością świadczenia. Ustaje więc, gdy miejsce świadczenia niepodzielnego zajmie świadczenie podzielne.
Przykład: X kupił od A, B i C krowę, która z winy A, B i C padła. W przypadku takim na miejsce niepodzielnego świadczenia wchodzi świadczenie zastępcze, o charakterze podzielnym, jakim jesf odszkodowanie pieniężne.
2. Wielość dłużników
Do wielości dłużników zobowiązanych do świadczenia niepodzielnego sto- 300 suje się bez zmian reżim prawny solidarności biernej oraz zasady roszczeń regresowych (art. 380 ż l i 3 KC).
Poza tym na mocy art. 380 ż 2 KC dłużnicy traktowani są jako dłużnicy solidarni nawet wtedy, gdy świadczenie, jakie mają spełnić, jest wprawdzie podzielne, ale niepodzielny charakter ma świadczenie wzajemne.
Przykład: A, B i C kupuje krowę za określoną cenę. Ich dług jest podzielny, lecz świadczenie wzajemne ze względu na jego przedmiot (krowa) jest niepodzielne. Dlatego i oni w odniesieniu do świadczenia ceny kupna odpowiadają solidarnie.
Strony mogą jednak kwestię tę uregulować odmiennie.
t
3. Wielość wierzycieli
Natomiast pewne różnice pojawiają się między sytuacją prawną wierzy- 301 cieli solidarnych a sytuacją wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego. Wprawdzie i w ostatnim przypadku dłużnik zobowiązany jest do spełnienia jednego tylko świadczenia, lecz nie przysługuje mu prawo wyboru wierzyciela, któremu chciałby świadczyć. Obowiązany jest bowiem świadczyć na rzecz wierzyciela, który tego zażąda - z tym ważnym ograniczeniem, że w razie sprzeciwu innego wierzyciela dłużnik może świadczyć tylko wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot świadczenia do depo/ytu
Nb. 2 W (dl
306
106
Rozdział III. Wielość wierzycieli lub dłużników
sądowego (art. 381 KC). Analizowany obecnie stosunek zobowiązaniowy powstaje w następstwie okoliczności przypadkowej, jakąjest niepodzielność świadczenia, a nie na mocy świadomej decyzji stron wyrażonej w umowie, która kreuje stosunek solidarności czynnej. Wobec tego nie można założyć, że wierzyciele w zobowiązaniu niepodzielnym darzą się wzajemnym zaufaniem. Z tego właśnie względu ustawa umacnia ochronę ich interesów, pozwalając im sprzeciwić się temu, by dłużnik świadczył do rąk tylko jednego z nich.
302
Poza tym jednak sytuacja prawna wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego nie odbiega od pozycji prawnej wierzycieli solidarnych. W szczególności te same reguły odnoszą się do reprezentacji ich interesów względem dłużnika (por. art. 382, 373, 377 KC), jak i do roszczeń regresowych między samymi wierzycielami (art. 383 KC).
II. Zobowiązania podzielne
303 Natomiast we wszystkich przypadkach, gdy łącznie spełnione zostaną następujące przesłanki:
1) świadczenie jest podzielne,
2) występuje więcej niż jeden wierzyciel lub dłużnik,
3) a równocześnie brak jest szczególnego tytułu, na mocy którego zobowiązanie przyjmowałoby postać zobowiązania solidarnego - zarówno dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników lub wierzycieli (art. 379 ż l KC).
304 W sytuacjach takich pojawiają się więc odrębne stosunki zobowiązaniowe o strukturze jednopodmiotowej. Jeżeli z okoliczności, tzn. z treści umowy lub z irinycji"zd.ajrzeń regulujących stosunki między wierzycielami lub dłużnikami (np. z udziału w spadku), nie wynika nic innego, to każdy z odrębnych stosunków zobowiązaniowych ma za przedmiot świadczenie tej samej wielkości (art. 379 ż l KC).
305 Zgodnie z sugestią wynikającą ze stylizacji wspomnianego przepisu, w literaturze prawniczej mówi się o podziale zobowiązań na części, jeżeli zajdą okoliczności powyżej wskazane. Stwierdzenie takie mogłoby sugerować, że ową wielość stosunków zobowiązaniowych, o których stanowi art. 379 ż l KC, zawsze poprzedzać musi istnienie jakiegoś jednolitego zobowiązania. W istocie często tak się właśnie dzieje. W szczególności początkowo jednolity stosunek zobowiązaniowy ulega podziałowi dlatego, że: 1) przy świadczeniu podzielnym na miejsce jednego podmiotu wstępuje więcej podmiotów (np. dziedziczenie) albo
Nb. 302-305
ż 9. Zobowiązania niepodzielne i podzielne
. 2) przy wielości podmiotów zobowiązanych lub uprawnionych do świadcze nią niepodzielnego zostaje ono następnie zastąpione przez świadczenie podzielne (np. odszkodowawcze).
Jednakże poza takimi przypadkami dopuszczalne są również sytuacje, w których wielość stosunków zobowiązaniowych kształtuje się już w chwili powstania tych zobowiązań, a więc gdy nigdy nie było jednego zobowiązania, które następnie uległoby podziałowi.
Przykład: Trzech lokatorów domu kupuje 900 kg węgla. Z braku szczególnych okoliczności uznać należy, że powstały trzy odrębne stosunki zobowiązaniowe, w których każdy z lokatorów ma wierzytelność do 300 kg węgla i zobowiązany jest do zapłaty przypadającej za tę ilość ceny kupna. Co do zdarzeń pozaumownych por. orz. SN z 4.6.1973 r.; opubl. OSN 1974, póz. 4.
Należy zatem dojść do wniosku, że zobowiązania podzielne (art. 379 ż l KC) wyróżnjaj)d innych zobowiązań jednopodmiotowych nie fakt podziału pierwotnie jednolitego zobowiązania, lecz wspólne zdarzenie prawne, kreujące zobowiązania podzielne. To wspólne źródło zobowiązań podzielnych określa wprawdzie sytuację prawną stron w odrębnych zobowiązaniach podzielnych w sposób podobny, jednakże późniejsze zdarzenia prawne dotyczące jednego z tych stosunków nie mająjuż żadnego wpływu na treść i istnienie pozostałych.
Przykład: Spełnienie, potrącenie i zwolnienie z długu, przedawnienie w zakresie jednego stosunku zobowiązaniowego nie wpływa na pozostałe.
Nb. 3(
109
ż 10. Uwagi ogólne o umowach zobowiązaniowych
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe ż 10. Uwagi ogólne o umowach zobowiązaniowych
Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. I, ż 56; Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. l, ż 29, III; tenże, Teoria umów, Warszawa 1977; Czachórski, Zobowiązania..., ż 23; A. Ohanowicz, J. Górski, rozdz. VI, ż 1; Rajski, Prawo..., rozdz. II; A. Jędrzejewska, Koncepcja oświadczenia woli w prawie cywilnym, Warszawa 1992; A. Klein, Pojęcie umowy i stosunku zobowiązaniowego kontraktacji według Kodeksu cywilnego, SC 1972, t. XIX; Łętowska, Podstawy..., rozdz. IV; M. Sośniak, Rozwój historyczny konstrukcji umowy obligacyjnej, Katowice 1986; Stelmachowski, Zarys teorii, rozdz. 6, 13.
I. Uwagi wstępne 1. Pojęcie
307 Wśród czynności prawnych największą doniosłość społeczną mają umowy zobowiązaniowe (obligacyjne), stanowiące główny instrument prawny organizujący obrót pieniędzy, dóbr i usług w gospodarce rynkowej. Treścią ich jest zobowiązanie się jednej lub więcej stron do świadczenia (art. 353 KC).
308 Jeżeli świadczenie to polega na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu albo zniesieniu prawa podmiotowego, to z reguły umowa zobowiązaniowa zarazem wywołuje te właśnie następstwa prawne, stając się czynnością prawną o podwójnym, to znaczy zobowiązująco-rozporządzającym skutku, chyba że przepis szczególny lub umowa stron stanowi inaczej.
Por. np. art. 155 KC w związku z art. 535 KC dotyczącym sprzedaży albo art. 510 KC regulującym cesję wierzytelności.
309 Od umów zobowiązaniowych (w tym także zobo wiązuj ąco-rozporządzają-cych) odróżnić należy umowy rozporządzające, które nie zobowiązują stron lub strony do jakichś świadczeń (to znaczy do działania), lecz bezpośrednio wywołują skutki prawne w postaci przeniesienia, przekształcenia, obciążenia lub zniesienia prawa podmiotowego. W ks. III KC poświęconej prawu zobowiązań wyjątkowo uregulowane są i tego rodzaju czynności prawne.
Przykład: Por. zwolnienie z długu, art. 508 KC. Nb. 307-309
2. Regulacja prawna
Umowy zobowiązaniowe obejmują najbogatszą problematykę teoretycz- 310 na, będąc prototypem dla ogólniejszych pojęć prawnych, takich jakczynności prawne.
Ustawodawca polski decydując się na utrzymanie ogólnego pojęcia czynności prawnej, a w jej ramach na konstruowanie ogólnego pojęcia umowy, mógł to osiągnąć tylko drogą zubożenia treści normatywnej lej instytucji. Z tego względu problematyka umów zobowiązaniowych wymaga jej wzbogacenia przepisami prawnymi umieszczonymi w ks. III KC (por. zwłaszcza art. 384-396 KC). Normy wyznaczone tymi przepisami stanową główny przedmiot niniejszego wykładu. Ich sens jest jednak zrozumiały dopiero na tle całości przepisów regulujących problematykę czynności prawych oraz umów. Konieczność takiego nieustannego kojarzenia przepisów ks. I i IH KC dotyczących jednej instytucji prawnej, stanowi niewątpliwie znaczną niedogodność praktyczną złożoną w "ofierze" czystości naukowych konstrukcji prawnych.
3. Transformacja koncepcji umowy
Klasyczna teoria umów ukształtowała się pod wpływem liberalnego nurtu 311 prawa natury w XVIII i XIX stuleciu, znajdując wyraz w ówczesnych wielkich kodyfikacjach. Opierała się ona na założeniu, że nie tylko koniecznym, ale i wystarczającym elementem każdej umowy są akty woli jej uczestników.
Dzisiaj zwraca się uwagę na to, że umowa jest instytucją przeznaczoną do 312 tego, aby podmioty (osoby fizyczne i prawne) mogły mocą swoich decyzji regulować stosunki prawne, jednakże z upoważnienia i pod kontrolą prawa. Nie można już podtrzymywać twierdzenia, jakoby umowa była tylko aktem przeżyć (psychicznym) podmiotów ją zawierających; zarazem, a raczej w głównej mierze stanowi ona czynność o doniosłości społecznej. W tych granicach i z tymi zastrzeżeniami użyteczne pozostają tradycyjne koncepcje opatrujące istotny element umowy w konsensie stron. Jednakże należy go rozpatrywać -a w konsekwencji i samą umowę - w podwójnej funkcji:
1) kreującej stosunek zobowiązaniowy;
2) współkształtującej jego treść.
Nie są to funkcje identyczne. O treści stosunku umownego, a więc takiego, który powstał na podstawie umowy, nie decyduje już sam tylko konsens, lecz i normy prawne (także względnie wiążące) oraz określone przeznie wskaźniki (art. 56 KC). Nie da się ich zredukować drogą fikcji prawnych do decyzji samych tylko stron.
ffi. 310-312
110
111
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
ż10. Uwagi ogólne o umowach zobowiązaniowych
4. Umowy adhezyjne
313 W związku z pojawieniem się masowej produkcji i wymiany towarów oraz usług panujący w XIX wieku model umowy indywidualnej przestał odpowiadać już potrzebom tego obrotu. Jego sprawny przebieg wymaga zastosowania prostych, stypizowanych, a przeto szybkich w funkcjonowaniu instrumentów organizacyjnych, zapewniających odpowiedni zestrój działań podmiotów uczestniczących w tym obrocie. Miejsce rokowań zmierzających do stopniowego ucierania przeciwstawnych interesów i ustalania tą drogą treści umowy zaczęła zajmować jednostronnie w praktyce formułowana propozycja umowy, na którą druga strona - zwykle słabsza - mogła jedynie wyrazić swój globalny akces albo go odmówić, nie mając w praktyce żadnego wpływu na treść umowy. Zresztą i sama ta decyzja akceptująca zaproponowaną treść umowy często stawała się iluzoryczna wobec monopolistycznej pozycji, jaką na rynku zajmował przedsiębiorca oferujący określone usługi lub towary.
314 Na zjawiska te już na przełomie XIX-XX wieku zwrócił uwagę francuski prawnik R. Saleilles, formułując koncepcję kontraktu adhezyjnego (contrat d'adhesion). W ujęciu tym kontrakt adhezyjny właściwie nie był umową, lecz jednostronnym aktem przystąpienia lub poddania się przez stronę słabszą wzorcowi umowy ustalonemu w całości przez stronę silniejszą. Koncepcja ta jest nadal żywa w teorii prawa cywilnego, aczkolwiek pojawia się współcześnie w różnych zmodyfikowanych wersjach.
315 W związku z tym wyłania się pytanie, czy dla owych aktów należy konstruować nowe instytucje prawne, czy też można nadal posługiwać się koncepcją umowy. Na tle polskiego systemu prawnego nie powinno ulegać wątpliwości, że właściwe jest ostatnie ze wspomnianych rozwiązań. Jednakże rozstrzygnięcie takie stało się możliwe tylko dlatego, że zrekonstruowana na podstawie obowiązujących przepisów prawnych koncepcja umowy daleko odbiega od wzoru ukształtowanego w wieku ubiegłym. W szczególności miejsce zgodnych aktów woli, rozumianych jako przeżycia psychiczne określonej treści, zajmują - w myśl postulatów teorii oświadczenia - uzewnętrznione zachowania ludzkie, których sens ustala się wedle obiektywnych reguł znaczeniowych, niekoniecznie odpowiadających woli rzeczywistej stron. Zarazem tę samą rangę co rokowania uzyskało przyjęcie oferty w procedurze zawierania umów. Ponadto dostosowana do tego konstrukcja wad oświadczeń woli nie eliminuje z pola ważnych czynności prawnych umowy zawieranej pod wpływem określonych nacisków ekonomicznych, jeżeli nie przyjmują one jakiejś kwalifikowanej postaci (wyzysku).
Natomiast stwierdzenie to nie powinno przesłaniać faktu, że istnieją umowy zawierane w sposób i w warunkach społecznych trafnie opisanych przez
Nb. 313-315
twórców koncepcji umów adhezyjnych. Można więc terminem tym posługiwać się dla oznaczenia określonych kategorii umów. Wyróżnienie ich jest bowiem ze względów nie tylko społecznych, ale i prawnych wskazane. W ich bowiem orbicie ze szczególną ostrością pojawia się problem należytej ochrony interesów partnera słabszego, jakim zwłaszcza jest indywidualny odbiorca świadczeń i to ochrony realizowanej w taki sposób, aby zarazem nie ucierpiała na tym sprawność masowego obrotu towarami i usługami. W sytuacji, w jakiej funkcjonują umowy adhezyjne, nie można polegać na tym, że konsens jest instrumentem w dostatecznej mierze chroniącym interesy strony słabszej.
II. Umowy wzajemne
1. Umowy jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące
Umowa zobowiązaniowa -jak każda umowa -jest zawsze zgodnym oświad- 31 <> czeniem woli co najmniej dwóch stron. W związku z tym z mocy samej już definicji należy ona do klasy czynności prawnych dwu- albo wielostronnych. Nie do pomyślenia jest więc postać Jednostronnej" umowy zobowiązaniowej, a w konsekwencji nie należy określenia takiego -jako mylącego - używać.
Natomiast z umowy zobowiązaniowej może wynikać obowiązek świadczenia ciążący na jednej albo na obu (lub więcej) stronach. Na tej podstawie dzieli się klasę umów zobowiązaniowych na jednostronnie i dwustronnie (wielostronnie) zobowiązujące.
Jednostronnie zobowiązujące to np. darowizna, dwustronnie zobowiązujące to np. sprzedaż, najem, umowa o dzieło, pożyczka.
2. Pojecie umowy wzajemnej
Szczególnym rodzajem^umów dwustronnie zobowiązujących są umowy 317 wzajemne. Odgrywają one podstawową rolę w obrocie gospodarczym, a przeto i w stosunkach zobowiązaniowych.
W myśl art. 487 ż 2 KC swoista cecha tych umów polega na tym, że "obie 31S strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej".
Panujący w literaturze i w orzecznictwie polskim pogląd objaśnia ten zwrot, a w konsekwencji i pojęcie umów wzajemnych, przez odwołanie się do cechy ekwiwalentności świadczeń i to rozumianej w sensie subiektywnym. Przyjmuje się więc, że umowa wtedy jest wzajemna, gdy wedle oceny stron świadczenia ich są względem siebie równowartościowe. Natomiast nie wymaga
Nb. 316-3IX
II t
112
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
ż 10. Uwagi ogólne o umowach zobo\viązaniowvch
się tzw. ekwiwalentności obiektywnej, to znaczy, że świadczenia niekoniecznie muszą mieć ten sam walor ekonomiczny ustalany wedle kryteriów obiektywnych.
Wydaje się jednak, że element ekwiwalentności - pojętej obiektywnie albo subiektywnie - nie stanowi konstytutywnej cechy umowy wzajemnej. Raczej przyjąć należy, że charakteryzuje ją więź polegająca na zależności świadczenia jednej strony od świadczenia drugiej strony. Więź tę ustanawiają same strony w umowie wzajemnej - każda zobowiązuje się dlatego i z tym zastrzeżeniem, że otrzyma świadczenie drugiej strony (dobrze wyraża tę cechę pare-mia łacińska do ut des - daję abyś dał).
319 Dla pojęcia umowy wzajemnej nie jest więc konieczne nie tylko, aby świadczenia obu stron miały taki sam walor ekonomiczny, ale także, aby strony tak właśnie oceniały relacje między swoimi świadczeniami. W konsekwencji za umowę wzajemną należy także uznać np. umowę sprzedaży, w której cena nie tylko nie odpowiada obiektywnej wartości rzeczy sprzedanej, ale gdy z tej nieekwiwalentności jedna lub obie strony w pełni zdają sobie sprawę.
320 W istocie strony mogą na podstawie zasady swobody umów ustanowić jako wzajemne dowolne świadczenia, byleby umowa mieściła się jeszcze w ramach odpłatnych czynności prawnych, do których zawsze należą umowy wzajemne. Odpłatne czynności prawne charakteryzują się tym, że każda ze stron uzyskuje jakąś korzyść majątkową - niekoniecznie w postaci pieniężnej; mogą to być także świadczenia innego rodzaju (usługi, rzeczy, wierzytelności, inne prawa), byleby podlegały ocenie pieniężnej. Natomiast za nieodpłatne, a w konsekwencji i niewzajemne uznać należy nie tylko umowy, w których nie zastrzeżono korzyści majątkowej (np. darowizna, użyczenie rzeczy), ale i takie, gdzie korzyść majątkowa ma charakter tylko symboliczny (np. sprzedaż samochodu za l zł).
321 Mimo iż element obiektywnej ekwiwalentności nie stanowi koniecznej cechy umowy wzajemnej, to znamionuje je w typowych przypadkach, ponieważ z reguły strony racjonalnie działając kierują się prawami rynku. System prawny bierze tę okoliczność pod uwagę dopuszczając na tej między innymi podstawie kontrolę umów wzajemnych. Służy temu instytucja wyzysku (art. 388 KC), jak i konstrukcja "słuszności kontraktowej" oparta na zasadach współżycia społecznego (art. 58 ż 2 i 353' KC).
3. Zakres zastosowania
322 Umowami wzajemnymi mogą być zarówno umowy nazwane (typowe) jak nienazwane (nietypowe).
Nb. 319-322
Przykład: SN w orz. z 22.10.1987 r.; opubl. OSN 1989, póz. 90 uznał za w/ajenm,! umowę nienazwaną, w której przedsiębiorstwo zapewniło swojemu pracownikowi pi/\ dziat mieszkania, za co pracownik zobowiązał się praco\vać w przedsiębiorstwie pi/iv oznaczony okres. SN zwrócił przy tym uwagę, że faktyczna wartość ekonomiczna luli świadczeń nie ma doniosłości - wystarczy, że w ocenie stron były one ekwiwalentne
Wśród umów nazwanych można wyróżnić z rozpatrywanego tu punktu widzenia następujące ich rodzaje:
1) umowy, których essentialia negotii (elementy przedmiotowo istotne) o bej-mują wzajemne sprzężenie świadczeń; w tych przypadkach określony typ umowy z mocy samej definicji należy do klasy umów wzajemnych;
Przykład: w myśl art. 535 KC umowa sprzedaży jest zawsze umową wzajemną, ponieważ świadczenie jednej strony (sprzedawcy) polegające na obowiązku przeniesienia własności rzeczy dokonuje się w zamian za świadczenie drugiej strony (kupującego), ktoi.i zobowiązuje się do zapłacenia ceny. Podobnie w umowie najmu (art. 659 KC) - używanie rzeczy w zamian za czynsz.
2) umowy, których essentialia negotii wykluczają obowiązek świadczenia drugiej strony (np. darowizna); umowy tego rodzaju nie mogą mieć charakteru wzajemnego, ponieważ są jednostronnie zobowiązującymi;
3) umowy, których essentialia negotii nie rozstrzygają tej kwestii, dopu-szczając nadanie im kształtu zarówno umów jednostronnie jak i dwustronnie zobowiązujących.
Przykład: Zlecenie (art. 734, 735), przechowanie (art. 835, 836 KC).
Jedni zaliczają je do umów wzajemnych1, inni stoją na stanowisku, że pozostają one umowami odpłatnymi, lecz niewzajemnymi2. Wydaje się, że i do tych typów umów należy odnieść ogólną definicję umowy wzajemnej i dokonywać ich kwalifikacji w zależności od treści konkretnie zawartej umowy3. W nauce nie ma zgodnego stanowiska co do kwalifikacji prawnej takich umów;
4) można wreszcie wyróżnić typy umów, których essentialia negotii wska/u-jąna ich dwustronny, lecz niewzajemny charakter - nawet gdyby przybierały one postać urńtiwy odpłatnej.
Tak w szczególności pożyczka oprocentowana4.
1 Por. zwłaszcza A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław 1964, s. 161 i n..
2 Por. zwłaszcza A. Szpunar, [w:] System, t. III, cz. 2, s. 391, 392 w odniesieniu ilu płatnego zlecenia.
' Tak Z. Kadwański, [w:] System, t. III, cz. l, s. 373; Czachórski Zobowiązania . s. 105; S. Grzybowski, s. 500.
4 Por. szerzej A. Szpunar, O umowie pożyczki, PiP z. /1992, s. 32, 33.
Nb. 32.1 '.'',
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
114
ż 10. Uwagi ogólne o umowach zobowiązaniowych
115
4. Konsekwencje
327 Swoiste sprzężenie wzajemnych świadczeń stron wywołuje doniosłej wagi konsekwencje prawne.
Najpierw wyrażają się one w tym, że nieważność zobowiązania jednej strony powoduje nieważność zobowiązania się drugiej strony, jako kauzalnie uzależnionego od świadczenia wzajemnego (tzw. genetyczne synallagma). Bez znaczenia jest przy tym okoliczność, z jakich powodów zobowiązanie wzajemne nie może zostać zrealizowane. Stanowi ono zawsze istotny element umowy, bez którego w żadnym razie nie może ona nadal się utrzymywać co do pozostałych części. Znajduje tu bowiem zastosowanie końcowy fragment art. 58 ż 3 KC, w myśl którego nieważność części czynności prawnej powoduje nieważność całej, jeżeli bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana'.
328 Następnie, struktura zobowiązań wzajemnych ma doniosłe znaczenie dla określenia sposobu ich wykonania oraz skutków ich niewykonania (tzw. funkcjonalne synallagma, art. 380 ż 2.487-497-KC). Kwestie te zostaną dalej przedstawione (por. Nb. 725-730, 787-793).
III. Umowy realne
329 Dojście do skutku umowy realnej wymaga nie tylko złożenia zgodnego oświadczenia woli stron, ale także wręczenia rzeczy.
Konstrukcja umów realnych jest akceptowana przez dominujący nurt nauki polskiej oraz w judykaturze (por. np. orz. SN z 27.5.1983 r.; opubl. OSP 1984, póz. 84, z glosą A. Szpunara). Krytycznie do niej M. Sośniak, Konsensualność umowy przewozu towarów na tle cywil i stycznej doktryny umów realnych, "Problemy Prawa Przewozowego", t. 6, Katowice 1983, s. 9 i n.
330 Natomiast sposób złożenia oświadczenia woli nie jest tu istotny; może nastąpić konkludentnie lub w postaci wyraźnej (językowej). Rzecz może być wręczona wraz ze złożeniem oświadczenia woli o zawarciu umowy - co jest zjawiskiem typowym - albo później, lecz w związku ze złożonymi oświadczeniami woli stron. Jednakże i w takim przypadku umowa realna dochodzi do skutku dopiero po wręczeniu rzeczy. Zawarcie umowy realnej w przyszłości można sobie zapewnić poprzez umowę przedwstępną (por. Nb. 370-383).
331 Ustawodawca posługuje się konstrukcją umowy realnej głównie dla uchylenia wątpliwości co do faktu zawarcia umów zwłaszcza nieodpłatnych oraz
1 Por. S. Grobel, Synallagma i jego rodzaje, SIS z. 16/1991, s. 13. Nb. 327-33!
aby ujawnić wobec osób trzecich przeniesienie prawa i osobę aktualnie uprawnioną.
Pojawia się ona rzadko na obszarze prawa zobowiązań; por. zadatek (art. 394); użyczenie (art. 710); przechowanie (art. 835); skład (art. 853); stosuje się ją ponadto do przenoszenia papierów wartościowych (art. 517 ż 2, 921*, 921' ż 3, 92112).
IV. Umowy kauzalne i abstrakcyjne
Podstawa podziału czynności prawnych na kauzalne (przyczynowe) i ab- 332 strakcyjne (oderwane) stanowi przedmiot wykładu części ogólnej prawa cywilnego i odnosi się także do umów zobowiązaniowych. Nie wdając się dlatego w szersze wyjaśnienie tej kwestii wystarczy przypomnieć, że ważność czynności kauzalnych zależy od istnienia odpowiedniej podstawy prawnej świadczenia. Natomiast w czynnościach prawnych abstrakcyjnych okoliczność ta nie wpływa na ważność zobowiązania. W konsekwencji obrona dłużnika w zobowiązaniach abstrakcyjnych jest ograniczona; nie może on bowiem skutecznie podnieść zarzutów powołujących się na nieistnienie lub brak porozumienia stron co do celu prawnego świadczenia.
Przykład: Jeżeli A dat B 1000 zt, przy czym brak jest porozumienia stron co do tego, czy kwota ta została pożyczona (jak twierdzi A) czy darowana (jak twierdzi B), wówczas umowa przenosząca wspomnianą sumę pieniędzy będzie nieważna
Panujący pogląd uznaje, że obowiązuje ogólna reguła kauzalności czynno- 333 ści prawnych, a zobowiązania abstrakcyjne można zaciągać tylko w przypadkach wyraźnie w ustawie wskazanych (por. weksel, czek, przekaz).
Jednakże SN w uchw. pełnego składu Izby Cywilnej z 28.4.1995 r.; opubl. OSN 1995, póz. 135 analizując charakter prawny gwarancji bankowej dopuścił możliwość kreowania przez strony czynności abstrakcyjnych, mimo iż ustawa w takiej postaci ich nie skonstruowała.
Podobnie też orz. SN z 16.4.^96 r.; opubl. OSN 1996, póz. 122, a wcześniej taki kierunek orzecznictwa już zapowiedziało orz. SN z 24.6.1992 r.; opubl OSN 1993, póz. 34, co spotkało się z krytyczną oceną A. Szpunara; opubl. OSP 1993) pOz. 242. Kwestia ta różnie jest w literaturze oceniana, por. bliżej Z. Radwański, J. Panowicz-Lipska, Zobowiązania - część szczegółowa, Warszawa 1996 ż 31; C. Żuławska, Gwarancja bankowa. Uwagi o funkcji i konstrukcji, Studia z prawa gospodarczego i handlowego, Kraków 1996, s. 530 i n.; M. Safjan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 726.
V. Umowy losowe
Ze struktury niektórych umów wynika, że rozmiar, a nawet istnienie świad- 334 czenia zależą od przypadku.
Nb. 332-334
ż 11. Treść umów zobowiązaniowych
117
Rozdzial IV. Umowy zobowiązaniowe
116
Przykład: Gra i zakład (art. 413 KC); umowa renty dożywotniej (art. 905 KC); umowa dożywocia (art. 908 KC); umowa ubezpieczenia (art. 805 KC).
335 Od umów zawartych pod warunkiem, umowy losowe różnią się tym, że warunek jest postanowieniem dodanym do umowy, której zawarcie w postaci bezwarunkowej jest możliwe. Natomiast niepewność umowy losowej stanowi istotny, konstytutywny jej element. Dlatego do umów losowych nie można stosować bezpośrednio i w całości przepisów o warunku - zwłaszcza postanowienia, że warunek odnosi się wyłącznie do przyszłych zdarzeń niepewnych.
336
337
ż 11. Treść umów zobowiązaniowych
Literatura: Z Radwański, [w:] System, t. III, cz. l, g 2'). ^0; tenże. Prawo cywilne - część ogólna, wyd. III, Warszawa 1997; tenże, teoria umów, Warszawa 1977; Czachór-ski, Zobowiązania..., S 24; A. Cisek, J. Kremis, Z problematyki u\/ysku w ujęciu kodeksu cywilnego, RPEiS z. 3/1979; K. Kruczalak, Skutki niemożliwości świadczenia według prawa cywilnego, Warszawa 1989; A. Kubas, Umowa na rzecz osoby trzeciej, War-szawa-Kraków 1976; B. Lewaszkiewicz-Petiykowska, Wyzysk jako wada oświadczenia woli, SPE t. X, 1973; W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 874 i n.; J. Rajski, Prawo..., rozdz. III; M Safian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 724 i n.; T. Wiśniewski, Komentarz do KC, ks. III, t. l, s. 14 i n.; C. Żuławska, Zasady prawa gospodarczego prywatnego, Warszawa 1995, taż, Wokół zasady wolności umów (art. 353' KC i wykładni zwyczaju), AUWr, Nr 1690, Prawo CCXXXVIII, Wrocław 1994; taż. Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 131 i n.
I. Swoboda umów
1. Pojęcie
a) Wychodząc z założenia, że umowa jest skonstruowaną przez system prawny czynnością konwencjonalną (o swoistych cechach i znaczeniu), można swobodę umów określić jako kompetencje1 do kształtowania przez podmioty wiążących je stosunków prawnych w drodze dwu- lub wielostronnych oświadczeń woli.
Niekiedy kwalifikuje się swobodę umów jako "uprawnienie" lub "prawo podmiotowe". Jednakże powszechny pogląd przyjęty w nauce prawa cywilnego łączy te pojęcia z istnieniem stosunku prawnego powstałego w wyniku zdarzenia prawnego. Tymczasem dopiero zawarta w granicach swobody kontraktowej umowa uznawana jest za zdarzenie prawne kreujące stosunek prawny.
1 Por. bliżej Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, ż 4; 24; 25; 36; podobnie uchw. SN (7) z 4.9.1993 r.; opubl. OSN 1994, póz. 52.
Nb. 335-337
Jeżeli więc chce się zachować tę konwencję znaczeniową, to należałoby nie definiować "swobody umów" za pomocą pojęć "uprawnienie" albo "prawo podmiotowe".
Nie chodzi tu jednak tylko o poprawność terminologii prawniczej. Broniony powyżej pogląd prowadzi ponadto do wniosku, że do ustalenia treści "swobody umów" nie odnosi się art. 5 KC o nadużyciu prawa podmiotowego. Zastosowanie zawartych tam klauzul generalnych - zwłaszcza społeczno-go-spodarczego przeznaczenia prawa - ogromnie zwęziłoby pole swobody kontraktowej i to w sposób nie dający się ściśle określić, co trudno z kolei pogodzić z zasadą pewności obrotu cywilnoprawnego.
Szerszym - od swobody umów - pojęciem jest autonomia woli, obejmu- 338 jąca także inne niż umowa postacie kształtowania stosunków cywilnoprawnych mocą własnych decyzji zainteresowanych podmiotów.
Przykład: Swoboda testowania, wybór właściwego prawa regulującego stosunki obligacyjne itp.
b) W zakresie swobody umów powszechnie wyróżnia się: 339
1) swobodę kształtowania treści umów oraz
2) swobodę zawierania umów rozumianych w szerokim znaczeniu, a więc obejmującym możność decydowania o zawarciu albo niezawarciu umowy, o wyborze kontrahenta oraz o zmianie lub rozwiązaniu już istniejącego stosunku umownego. Ponadto szerokim uznaniem w literaturze polskiej cieszy się pogląd, że do
zakresu swobody umów należy zaliczyć także swobodę formy (co stanowi
przedmiot wykładu części ogólnej prawa cywilnego).
Kwalifikacja taka budzi wszakże wątpliwości, por. Z. Radwański, Teoria umów, s. 101 i n.; tenże, [w:] System, t. III, s. 361; tenże. Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, "Ossolineum" 1992, s. 162 i n.
2. Zakres swobody umów
Podstawę dla ustalenia tego zakresu w odniesieniu do umów zobowiążą- 340 niowych stanowi zasada swobody umów. Jest to norma prawna przyznająca podmiotom prawa cywilnego generalną kompetencję do swobodnego kształtowania stosunków zobowiązaniowych poprzez umowy, a nadto do interpretowania i stosowania konkretnych norm prawnych na rzecz tej kompetencji. Przy obowiązywaniu tej zasady zakres swobody umów ustala się poprzez wskazanie tylko jego granic - bez konieczności wykazywania w każdym przypadku, że ustawodawca upoważnił podmiot do swobodnego kształtowania umowy zobowiązaniowej.
Nb. 338^340
Treść umów zobowiązaniowych
341 Zasada swobody umów opiera się na ctycznych załozeniach państwa demokratycznego oraz swobody działalności gospodarczej stanowiącej przesłankę gospodarki rynkowej. Wartości te znalazły normatywny wyraz w postanowieniach Konstytucji RP. Ponadto w odniesieniu do najistotniejszego elementu swobody umów zobowiązaniowych, jakim jest swoboda kształtowania ich treści, jednoznacznie wysłowił ją art. 353' KC.
Oto jego treść: "Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny wedtug swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego". Przepis ten wzorowany jest na art. 55 KZ z 1933 r. Nie został jednak przejęty do KC, ponieważ nie odpowiadał systemowi społeczno--gospodarczemu PRL, opartemu na centralnym i dyrektywnym planowaniu oraz zróżnicowanej ochronie różnych typów własności. Wprowadziła go do KC dopiero nowela z 1990 r.
342 Przyjęcie zasady swobody umów na obszarze prawa zobowiązań prowadzi do wniosku, że strony nie są tu związane ustanowionymi w KC lub w ustawach szczególnych typami umów.
Przykład: Sprzedaż (art. 535-602 KC); zamiana (art. 603-604 KC); dostawa (art. 605-612 KC) itp. Problematyka umów typowych (nazwanych) i nietypowych (nienazwanych) przedstawiona zostanie szerzej w uwagach wstępnych części szczegółowej prawa zobowiązań.
Są to zatem kompetencje (ustawowe upoważnienia) do kształtowania treści stosunków zobowiązaniowych całkowicie różnych od tych, jakie wyznaczone zostały w przepisach prawnych. Tym bardziej strony mogą częściowo tylko odstępować od typów ustawowych, modyfikując je, rozwijając lub w pewnych tylko fragmentach przejmując modele wskazane w umowach typowych.
343
Zasada swobody umów nie obejmuje w polskim systemie prawnym stosunków prawno-rzeczowych, spadkowych oraz rodzinnych. Przyjąć także należy - za panującym poglądem - że swoboda kształtowania treści stosunku zobowiązaniowego nie odnosi się do jednostronnych czynności prawnych (por. Nb. 62).
II. Ogólne ograniczenia swohody umów
1. Uwagi wstępne
344
Gdy obowiązuje zasada swobody umów, do wyznaczenia jej zakresu wystarczy wskazać jej ograniczenia. Istnieją one zawsze. System prawny nie może bowiem udzielić stronom nieograniczonej kompetencji do kreowania stosunków umownych o doniosłości prawnej, a w konsekwencji pozostawić tę sprawę poza kontrolą państwa.
Nb. 341-344
Przy rozstrzyganiu tego zagadnienia należy w myśl art. 353' KC mieć na 345 względzie nie tylko treść umowy, ale i jej cel. Rozumie się przez to stan rzeczy, który dopiero w następstwie spełnionej umowy ma być zrealizowany, a jest albo zamierzony przez strony albo co najmniej im znany1. O celu czynności prawnej wyraźnie nie stanowi art. 58 KC wskazując przesłanki nieważności czynności prawnej. Jednakże z postanowień dotyczących obejścia prawa (art. 58 ż l KC) wynika, że i w świetle tego przepisu cel czynności prawnej ma doniosłość prawną2.
Trzy nader ogólnie określone granice swobody umów wskazuje już art. 353' 346 KC. Są to: 1) ustawa, 2) zasady współżycia społecznego i 3) właściwość (natura) stosunku zobowiązaniowego. Ponadto należy tu uwzględnić także niemożliwość świadczenia. Rozważmy je kolejno.
2. Ustawa
Treść lub cel umowy nie mogą być sprzeczne z ustawą (art. 353' KC). 347
Przez "ustawę" należy rozumieć tylko normy bezwzględnie wiążące (stosowalne) oraz semiimperatywne. Natomiast w razie sprzeczności umowy z normą względnie wiążącą, norma ta nie znajduje zastosowania, a treść stosunku zobowiązaniowego reguluje umowa -jako indywidualna norma ustanowiona przez strony.
Zgodnie z nowszymi poglądami odróżniamy pojęcie przepisu prawnego (jako jednostki redakcyjnej tekstu prawnego) od pojęcia normy prawnej (jako normy postępowania uznawanej za wiążącą ze względu na należycie wydane przepisy prawne czy ewentualnie inne fakty prawotwórcze)3. Przy sprzeczności umowy z ustawą w istocie chodzi o sprzeczność z normą (imperatywną albo semiimperatywną) zrekonstruowaną w szczególności na podstawie przepisów prawnych.
Z tego założenia wychodząc należy dojść do wniosku, że ograniczenie swobody umów nie musi być zawsze wyrażone expressis verbis w konkretnym przepisie prawnym. Wystarczy, że normę zakazującą będzie można ustalić w drodze interpretacji przepisów prawnych lub rozumowań inferencyjnych.
Norma taka może opierać się na przepisach prawnych niekoniecznie regulujących stosunki cywilnoprawne. Mogą to być także normy konstytucyjne,
' Por. bliżej Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli..., s. 105 i n.
2 Por. Z. Radwańsk\, Teoria umów..., s. 124 i n.; tenże, Prawo cywilne - część ogólna, Nb. 573 i 574.
1 Por. S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 1997, s. 149 i n.; krytycznie do tej koncepcji zwłaszcza J. Nowacki, Ius cogens - ius dispositiwm, SP z. 2-3/1993, s. 32-35.
Nb. 345-347
720
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
karne lub administracyjne, jeżeli wynikać z nich będzie zakaz kształtowania stosunków cywilnoprawnych określonej treści.
Przy tak szerokim rozumieniu zwrotu: "sprzeczności z ustawą" nie jest konieczne formułowanie ponadto szczególnego zakresu regulowania stosunków umownych w sposób sprzeczny z "porządkiem publicznym".
Tak właśnie stanowił art. 55 KZ, ponieważ, zdaniem jego twórcy, nie zawsze umowa sprzeciwiająca się porządkowi prawnemu będzie zarazem sprzeczna z jakimś przepisem ustawy1.
348 Szczególnej doniosłości nabiera w nowoczesnych systemach prawnych wartość, jakąjest ochrona słabszej strony umowy - zwłaszcza indywidualnego konsumenta. Rzeczpospolita Polska także realizuje tę ideologię - przede wszystkim poprzez stanowienie norm semiimperatywnych, które w coraz szerszej mierze pojawiają się na obszarze stosunków cywilnoprawnych odpowiednio (jednostronnie) delimitując sferę swobody kontraktowej.
349 Zgodnie z ogólną regułą odnoszącą się do czynności konwencjonalnych sprzeczność umowy z ustawą powoduje bezwzględną jej nieważność - w całości lub w części - o czym bliżej stanowi art. 58 ż l i ż 3 KC w odniesieniu do wszystkich czynności prawnych. Dopuszcza on wszakże określenie innych konsekwencji prawnych na podstawie wyjątkowych regulacji ustawowych.
Przykład: W uchw. SN (7) z 7.4.1993 r.; opubl. OSN 1993, póz. 172 Sąd uznał, że umowa spółki z o.o. sprzeczna z postanowieniami KH nie powoduje jej nieważności, lecz likwidację spółki.
3. Zasady współżycia społecznego
350 System prawny nie może dopuszczać także do tego, aby powstawały stosunki prawne o treści sprzecznej z powszechnie akceptowanymi w społeczeństwie regułami moralnymi. Z tego względu nie tylko art. 58 ż 2 KC generalnie uznaje za bezwzględnie nieważne wszelkie czynności prawne sprzeczne z zasadami współżycia społecznego2, ale ponadto art. 353' KC z powołaniem się na to samo kryterium ogranicza swobodę umów stron.
351 W zakresie stosunków zobowiązaniowych na tej podstawie w szczególności uznać należy za niedopuszczalne umowy sprzeczne z uczciwością i rzetelnością kupiecką (profesjonalistów) lub kształtujące wzajemne stosunki między stronami w sposób ewidentnie urągający słuszności. Wbrew tradycyjnym koncepcjom, które uznawały, że kwestia ta nie podlega jakiejkolwiek kontroli
1 R. Longchamps, Uzasadnienie projektu Kodeksu zobowiązań, t. I, Warszawa 1936, s. 72.
2 Por. bliżej Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Nb. 14, 61-67. Nb. 348-351
ż 11. Treść umów zobowiązaniowych 121
sądowej i pozostawiona jest wyłącznie decyzji samych stron, obecnie uznaje się tzw. słuszność kontraktową za wskaźnik delimitujący swobodę umów.
Na to kryterium ocenne powołuje się Sąd Najwyższy, por. np. uchw. SN (7) z 6.3.1992 r.; opubl. OSN 1992, póz. 90; uchw. SN (7) z 20.7.1993 r.; opubl. OSN 1993, póz. 208; uchw. SN (7) z 17.9.1992 r.; opubl. OSN 1993, póz. 24 w szczególności uznaje za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego tzw. umowy dławiące.
Polegają one na jednostronnie narzuconej formie zaspokajania potrzeb ludności na trudno dostępne dobra (chodziło o garaże) wraz z rażącą nieadekwatnością świadczeń wzajemnych.
4. Natura zobowiązania
Natomiast trzeci wskaźnik delimitujący swobodę umów (wymieniony 352 w art. 353' KC jako pierwszy), a mianowicie właściwość (natura) stosunku zobowiązaniowego, nie był - przed wprowadzeniem wspomnianego przepisu do KC w 1990 r. - znany polskiemu systemowi prawnemu. W związku z tym nie zdołały się jeszcze ukształtować w literaturze i judykaturze poglądy, które by w pełni wyjaśniły znaczenie tego terminu.
Wskaźnik ten z pewnością każe respektować ogólne właściwości każdego 353 stosunku zobowiązaniowego powstałego na podstawie umowy. W szczególności należy do nich reguła, że umowa wiąże jedynie strony, które ją zawarły lub wyraziły na nią swoją zgodę. W konsekwencji granicę swobody umów stanowi poszanowanie interesów osób trzecich i łącząca się z tym zasada bezpieczeństwa obrotu prawnego.
Por. uchw. SN (7) Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 28.5.1992 r.; opubl. OSP 1993, póz. 104; por. też uchw. SN (7) z 7.4.1993 r.; opubl. OSN 1993, póz. 172.
Z ogólnych założeń prawa zobowiązań wynika także, że niedopuszczalne jest, aby stosunek umowny ukształtował sytuację stron w ten sposób, że jedna z nich mogłaby dowolnie określać swoje obowiązki lub obowiązki drugiej strony (uchw. SN (7) z 22.5*1991 r.; opubl. OSN 1992, póz. 1).
Może tu następnie chodzić o swoiste właściwości pewnych tylko postaci 354 stosunków zobowiązaniowych.
Przykład: Mimo że żaden przepis o tym nie stanowi natura zobowiązań trwałych (o charakterze ciągłym) wyłącza zastrzeżenie ich nierozwiązalności, ponieważ prowadziłoby to do niedopuszczalnego ograniczenia wolności człowieka w sposób charakterystyczny dla stosunków feudalnych.
Wreszcie pojawia się pytanie, czy przy rozważaniach nad naturą stosunku 355 zobowiązaniowego należałoby także uwzględniać ustawą regulowane ich typy (sprzedaż, najem, zlecenie itp.).
Nb. 352-35?
Rozdzial IV. Umowy zobowiązaniowe
122
11. Treść umów zobowiązaniowych
123
Jak Wspomniano już o tym powyżej, niewątpliwie nie wiążą one stron przy kształtowaniu ich stosunków zobowiązaniowych. Zarazem są one pewnymi akceptowanymi przez system prawny modelami właściwego rozkładu praw i obowiązków stron - i to w sposób harmonijny. Wydaje się więc, że można się do nich odwoływać przy rozstrzyganiu kwestii słuszności kontraktowej objętej zakresem pojęcia zasad współżycia społecznego.
Jak już o tym wspominano (por. Nb. 333) SN w uzasadnieniu uchwały pełnego składu Izby Cywilnej z 28.4.1995 r.; opubl. OSN 1995, póz. 135, stwierdził, że "Wynikająca z art. 353' KC swoboda kontraktowania obejmuje także możliwość kreowania czynności abstrakcyjnych, nie ma bowiem żadnych przeszkód, aby strony - stosownie do swej woli ... konstruowały zobowiązania wyabstrahowane, odłączone od istniejącego stosunku prawnego, albo istniejące niezależnie od niego" - odnosząc to do gwarancji bankowej. Nie wydaje się, aby tak liberalne stanowisko było uzasadnione w odniesieniu do stosunków poza sferą obrotu profesjonalnego.
III. Niemożliwość świadczenia
356 Pole swobody umów ograniczają także przepisy o niemożliwości świadczenia (art. 387 KC). Opierając się na założeniu, że niecelowe byłoby podejmowanie jakichkolwiek zobowiązań, które nie mogą być zrealizowane, ustawodawca stanowi w art. 387 ż l KC generalną zasadę, że umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna (co do pojęcia niemożliwości świadczenia por. Nb. 100-107).
357 Kwalifikacja ta odnosi się jednak tylko do sytuacji, gdy świadczenie było niernożliwe w chwili zawarcia umowy (tzw. niemożliwość uprzednia lub pierwotna). Jeżeli bowiem stało się ono niemożliwe dopiero później (tzn. niemożliwość następcza), to umowa jest ważna, aczkolwiek nie może być wykonana i z tego względu w takim przypadku znajdują zastosowanie przepisy określające skutki niewykonania zobowiązania.
358 Gdyby jedna ze stron wiedziała w chwili zawarcia umowy o niemożliwości świadczenia i drugiej strony z błędu nie wyprowadziła, to takie nielojalne zachowanie się wymaga sankcji. Znajduje ona wyraz w tym, że na stronie tej ciąży obowiązek naprawienia szkody, jaką druga strona poniosła przez to, że zawarła umowę nie wiedząc o niemożliwości świadczenia (art. 387 ż 2 KC). Jest to szczególny przypadek tzw. culpa in contrahendo. Obowiązek odszkodowania został tu ograniczony do tzw. ujemnego interesu umownego (por. Nb. 228-242).
Nb. 356-358
Pojawia się kwestia, czy wspomniane roszczenie odszkodowawcze należy uznać za rodzaj roszczenia deliktowego i w konsekwencji stosować do niego krótkie terminy przedawnienia przewidziane w art. 442 KC, czy też - co wydaje się właściwsze - przyjąć, że opiera się ono na swoistej podstawie prawnej (art. 387 ż 2 KC), uzasadniającej stosowanie ogólnych terminów przedawnienia (art. 118 KC).
IV. Wyzysk
1. Przesłanki
Z kolei względy moralne każą kontrolować treść umowy w razie wyzysku 359 (art. 388 KC), ograniczając tym samym swobodę kontraktową stron.
W świetle wspomnianego przepisu umowa jest wadliwa, gdy spełnione 360 zostaną przesłanki natury:
1) obiektywnej i
2) subiektywnej.
Przesłanka obiektywna znajduje wyraz w kwalifikowanej dysproporcji
świadczeń stron. Dzieje się tak wówczas, gdy jedna strona w zamian za swoje świadczenie przyjmuje lub zastrzega dla siebie albo dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość majątkowa oceniana obiektywnie jest rażąco wysoka w stosunku do wartości świadczenia wzajemnego (art. 388 ż l KC). Przepisy o wyzysku odnoszą się więc wyłącznie do umów wzajemnych.
Natomiast przesłanka subiektywna polega na tym, że strona, która za- 361 strzegą lub przyjmuje świadczenie niewspółmiernie wysokie, wyzyskuje dla osiągnięcia tego celu przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświad-czenie drugiej strony (art. 388 ż l KC).
2. Skutki prawne "
Umowa zawarta dla wyzysku nie jest bezwzględnie nieważna. Prowadzi- 362 łoby to bowiem do konsekwencji dla wyzyskanego niekorzystnych, ponieważ musiałby on zwrócić to, co już od drugiej strony otrzymał.
Dlatego ustawodawca zmierza przede wszystkim do przywrócenia zachwianej równowagi ekonomicznej między wzajemnymi świadczeniami stron. Dla osiągnięcia tego celu pokrzywdzony może żądać albo zmniejszenia swojego świadczenia, albo zwiększenia świadczenia wzajemnego, albo równoczesnego zmniejszenia własnego świadczenia i zwiększenia świadczenia wzajemnego.
Nb. 359-362
124
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
Dopiero gdyby te modyfikacje umowy były z jakiegokolwiek powodu niemożliwe albo nadmiernie utrudnione, pokrzywdzony może żądać unieważnienia umowy.
363 Wspomniane uprawnienia pokrzywdzony musi realizować w drodze sądowej i dopiero konstytutywne orzeczenie sądu powoduje modyfikację albo unieważnienie umowy.
364 Uprawnienia te wygasają z upływem dwóch lat od zawarcia umowy (art. 388 ż 2 KC). Jest to termin zawity (prekluzyjny).
3. Kwalifikacja prawna
365 Dominujący pogląd trafnie przyjmuje, że wyzysk uznać należy za wadliwość treści czynności prawnej1, a nie za jedną z wad oświadczenia woli2.
Przy takim założeniu pojawia się pytanie, czy wyzysk nie podpada pod art. 58 ż 2 KC - jako czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego - a w konsekwencji, czy umowa dotknięta tą wadliwością nie jest bezwzględnie nieważna.
Jednakże uznać trzeba, że art. 388 KC jest lex specialis wobec art. 58 KC. Wyklucza on więc sankcję bezwzględnej nieważności na rzecz wzruszalno-ści1 umowy przez pokrzywdzonego.
ż 12. Zagadnienia szczególne związane z przygotowaniem i zawarciem umowy
Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. l, ż 32; tenże, Teoria umów, Warszawa 1977; Czachórski, Zobowiązania..., S 25; Rajski, Prawo..., rozdz. V i VI; J. Strzępka, Umowy przedwstępne w obrocie uspołecznionym, Warszawa 1978.; W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 879 i n.; C. Żuławska, Komentarz do KC, ks. III, t. l, s. 138 i n.; M. Krajewski, Umowa przedwstępna, Warszawa 2000.
I. Wprowadzenie
366 W ramach ogólnej problematyki czynności prawnych uregulowanej w ks. I KC znalazły się przepisy dotyczące zawarcia umowy (art. 66-72 KC).
1 Por. bliżej A. Ohanowicz, Zbieg norm w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1963, s. 164; Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. l, s. 385.
2 Tak art. 42 KZ; pogląd ten także pod rządem KC podziela B. Lewaszkiewicz-Petry-kowska. Wyzysk, s. 51 i n.
3 O wzruszalności por. bliżej B. Lcwaszkiewicz-Petrykowska, [w:] System, t. I, s. 711 i n. Nb. 363-366
ż 12. Zagadnienia szczególne związane z przygotowaniem i zawarciem umowy
Ponadto w tej samej ks. I KC ujęto zagadnienie formy czynności prawnych (art. 73-81 KC) - w istotny sposób łączące się z zawarciem umowy.
Wszystkie te kwestie objęte są wykładem części ogólnej prawa cywilnego i dlatego zbędne byłoby powtarzać go w niniejszym podręczniku.
Poza tym jednak niektóre instytucje prawa zobowiązań wzbogacają lub modyfikują ogólne reguły zawierania i przygotowywania umów. Im właśnie poświęcone są poniższe rozważania.
II. Culpa in contrahendo
Dopiero zawarcie umowy powoduje powstanie określonych obowiązków, a ich niedopełnienie przez stronę zobowiązaną naraża ją na tzw. odpowiedzialność kontraktową (art. 471 i n. KC, por. bliżej Nb. 736-799).
Natomiast pojawia się pytanie, według jakich kryteriów należy oceniać postępowanie podmiotów w stadiach poprzedzających zawarcie umowy, jeżeli nie doszła ona do skutku. Kwestię tę określa się tradycyjnie mianem culpa in contrahendo ("wina w kontraktowaniu").
Prawo zobowiązań nie rozstrzyga jej żadnym ogólnym przepisem; zawiera ono jedynie postanowienia szczególne, które problem ten rozwiązują dla pewnych wyraźnie wskazanych sytuacji (por. art. 387 ż 2, 736 KC). Postanowienia te nie pozwalają na sformułowanie jakichś wniosków uogólniających. Odpowiedzi na pytanie o podstawę wspomnianej odpowiedzialności udzielić więc musi nauka.
Panująca głównie w teorii niemieckiej koncepcja powołuje się na swoiste- .">" go rodzaju dorozumiane porozumienie, jakie strony miałyby zawierać, podejmując działania zmierzające do zawarcia umowy. W konsekwencji, jeżeli jedna z negocjujących stron zachowa się nielojalnie, wówczas ponosi odpowiedzialność kontraktową - tak jakby nie wykonała umowy.
Jednakże nie ma dostatecznych podstaw do przyjęcia poglądu, że strony W podejmując pertraktacje zawierająjakieś porozumienie i że w następstwie tego miałyby odpowiadać za jego niewykonanie. W związku z tym na tle prawa polskiego bardziej przekonywająca jest koncepcja, która każe oceniać zachowania partnerów na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. KC). Zawinione naruszenie powszechnie obowiązujących w tej mierze reguł postępowania określonych w ustawach lub wskazanych w zasadach współżycia społecznego uzasadnia więc powstanie roszczenia o wyrównanie szkody wyrządzonej przez to, że zamierzona umowa nie doszła do skutku lub okazała się nieważna. Obejmuje ono odszkodowanie w granicach tzw. ujemnego interesu umownego (por. Nb. 238-242).
Nb. 367-H>'>
126
ż 12. Zagadnienia szczególne związane z przygotowaniem i zawarciem umowy L
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
Pogląd o deliktowej odpowiedzialności zdecydowanie podzielił SN w uchw. (7) z 28.9.1990 r. (OSN 1^91, póz. 3).
III. Umowa przedwstępna
1. Pojęcie i cel
370 W umowie przedwstępnej (paclum de contrahendo) jedna lub obie strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy, którą ustawa określa mianem umowy przyrzeczonej (art. 389 KC).
Użyteczność umowy przedwstępnej pojawia się w sytuacjach, gdy niezwłoczne zawarcie definitywnej umowy jest ze względu na istniejące przeszkody prawne lub faktyczne niemożliwe albo z jakichkolwiek powodów dla stron niedogodne, lecz chcą one zapewnić sobie zawarcie takiej umowy w przyszłości. Jest kwestią kontrowersyjną, czy strony umowy przedwstępnej mogą zobowiązać się tylko do zawierania umów zobowiązaniowych, czy także do niektórych innych (np. zrzeczenia się dziedziczenia, umowy majątkowej małżeńskiej, umowy spółki, umów z dziedziny praw autorskich)1.
Zawarcie umowy przyrzeczonej jest świadczeniem (art. 353 KC). Z uwagi na to, że umowę zawiera się zawsze przez zgodne oświadczenie woli stron, zatem wykonanie świadczenia z umowy przedwstępnej w ten tylko sposób może być wykonane.
371 Umowa przedwstępna może mieć charakter albo jednostronnie, albo dwustronnie zobowiązujący - zależnie od tego, czy zobowiązanie do zawarcia umowy przyrzeczonej zaciąga tylko jedna czy obie strony. W pierwszym przypadku wyłącznie jednej stronie przysługuje uprawnienie do żądania od drugiej strony, by zawarła ona umowę (to znaczy, by złożyła oświadczenie woli określonej treści i dokonała ewentualnie innych działań koniecznych do zawarcia umowy definitywnej). Natomiast w drugim przypadku uprawnienie takie ma każda ze stron względem drugiej strony.
Podzielić należy pogląd, że dopuszczalna jest także umowa przedwstępna na rzecz osoby trzeciej2. Na tej podstawie trzeci, nie uczestniczący w zawarciu umowy przedwstępnej, może żądać bezpośrednio od strony zobowiązanej, aby zawarta z nim umowę przyrzeczoną.
372 Umowę przedwstępną należy odróżnić od umowy definitywnej, chociażby ta ostatnia zawarta została pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Umowa przedwstępna zawsze bowiem zobowiązuje tylko do zawarcia w przyszłości
1 Tak zwłaszcza M Krajewski, Umowa, s. 67-76. : A. Kubos, Umowa, s. 57-60.
Nb. 370-372
umowy przyrzeczonej. Natomiast dopiero umowa definitywna wyznacza po winne zachowanie stron realizujące zamierzony przez nie cel gospodarczy.
O tym, czy strony zawierają umowę definitywną, czy przedwstępną decyduje treść ich zgodnych oświadczeń woli ustalona wedle ogólnych reguł interpretacyjnych (art. 65 KC). W sprawach wątpliwych przede wszystkim trzeba wyjść z założenia, że strony z reguły dążą do bezpośredniego zrealizowania zamierzonego celu gospodarczego, skąd płynie dyrektywa interpretacyjna przemawiająca za uznaniem umowy raczej za definitywną niż przedwstępną. Jest ona aktualna jednak tylko wtedy, gdy spełnione zostaną wszystkie przesłanki konieczne do dojścia do skutku umowy definitywnej lub gdy analiza okoliczności towarzyszących zawarciu umowy nie wskazuje na to, że strony mają szczególne jakieś powody powstrzymujące je przed związaniem się umową definitywną.
Por. np. orz. SN z 26.10.1984 r.; opubl. OSN 1985, póz. 87, gdzie wyrażono trafny pogląd, że przyjęcie przez sprzedawcę przedpłaty na przyczepę kempingową w wysokości odpowiadającej jej cenie, stanowi zawarcie definitywnej umowy sprzedaży, a nie tylko umowy przedwstępnej. Cena bowiem i termin wykonania umowy o ściśle określonym przedmiocie zostały już w ostateczny sposób ustalone. Z kolei nieformalne umowy o pr/e-niesienie własności nieruchomości1, lub brak wymaganych zezwoleń administracyjnych n:i nabycie nieruchomości lub innych przedmiotów przemawiałyby raczej za kwalifikacją umowy jako przedwstępnej.
Na podstawie umowy przedwstępnej nie można domagać się spełnienia tych świadczeń, do których strony mają się zobowiązać dopiero w umowie przyrzeczonej. Niekiedy jednak ze względu na zamierzoną umowę definitywną strony zobowiązują się już w umowie przedwstępnej do dokonania pewnych czynności (np. przygotowania placu budowy) lub wydania rzeczy jeszcze przed zawarciem umowy definitywnej sprzedaży. Powstały na tej podstawie szczególny stosunek zobowiązaniowy (np. korzystania z nieruchomości) jest związany z umową przedwstępną w tym sensie, że niezawarcie umowy definitywnej powoduje wygaśnięcie tego stosunku zobowiązaniowego i rozliczenia się stffbn według zasad dla posiadaczy w dobrej wier/c (art. 224 i n. KC) lub z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 KC), jeżeli strony nie umówiły się inaczej.
2. Przesłanki ważności
a) W myśl art. 389 KC umowa przedwstępna jest ważna, jeśli:
1) określa istotne postanowienia umowy przyrzeczonej i
2) ustala termin, w ciągu którego umowa przyrzeczona ma być zawarta.
Tak J. Skąpski w glosie, OSP 1958, póz. 226.
Nh.
128
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
374 Pierwsza przesłanka ma umożliwić sądowi - w razie sporu - ustalenie treści umowy definitywnej. Z tego względu w umowie przedwstępnej należy wskazać co najmniej minimalną treść zamierzonego stosunku zobowiązaniowego, który ma powstać w razie wykonania umowy przyrzeczonej.
Przykład: jeśli umową przyrzeczoną ma być sprzedaż, należy określić co najmniej rzecz i cenę lub wskazać podstawę do jej ustalenia; por. art. 535, 536 KC.
375 Druga przesłanka ma przeciwdziałać nadmiernym uciążliwościom dla dłużnika, jakie związane są z pozostawaniem w gotowości do zawarcia umowy. Z tego względu określenie terminu, w ciągu którego ma być zawarta umowa przyrzeczona, powinno nastąpić "bądź to przez wyraźne podanie daty kalendarzowej, bądź przez takie oznaczenie kresu terminu, aby dał on się z góry ustalić bez żadnych trudności" (orz. SN z 19.12.1972 r.; opubl. OSP 1973, póz. 195).
Przykład: Na wiosnę, po żniwach, po Świętach Wielkanocnych danego roku.
Jeżeli nie umówiono się inaczej, jest to termin zastrzeżony na korzyść dłużnika (art. 457 KC), to znaczy, że nie ma on obowiązku zawarcia umowy przed jego upływem. De legę ferenda proponuje się uchylenie konieczności określania terminu zawarcia umowy definitywnej w umowie przedwstępnej1.
376 b) Poza tym umowa przedwstępna musi odpowiadać ogólnym przesłankom stawianym każdej czynności prawnej.
Ustawa nie przewiduje dla niej żadnej formy szczególnej ze skutkiem ad solemnitatem lub ad probationem. W szczególności nie odnosi się do niej określone w art. 75 KC wymaganie formy pisemnej dla czynności prawnych, których przedmiot przewyższa określoną tam sumę. Przedmiotem bowiem umów przedwstępnych jest złożenie oświadczenia woli, co nie poddaje się ocenie pieniężnej.
3. Skutki
377 a) Jeżeli strona zobowiązana bezpodstawnie uchyla się od zawarcia umowy przyrzeczonej, może to wywołać dwojakiego rodzaju następstwa prawne: 1) słabsze lub 2) silniejsze.
378 Skutek słabszy wyraża się w obowiązku naprawienia szkody, jaką osoba uprawniona poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej. Zakres odszkodowania jest więc tu wyraźnie ograniczony do tzw. ujemnego interesu umownego. Roszczenie o naprawienie szkody przysługuje uprawnionemu zawsze wtedy, gdy umowa przedwstępna jest ważna i bezzasadnie nie została wykonana (art. 390 ż l KC).
M. Krajewski, Umowa, s. 107 i n.
Nb. 374-378
if 12. Zagadnienia szczególne związane z przygotowaniem i zawarciem umowy /.'M
Natomiast skutek silniejszy polega na obowiązku zawarcia umowy przy- < '' rzeczonej (art. 390 ż 2 KC). Uprawniony może więc żądać od strony zobowiązanej, aby złożyła ona oświadczenie woli określonej treści, stanowiące konieczny element dojścia do skutku umowy przyrzeczonej. Jeżeli strona zobowiązana nie złoży takiego oświadczenia woli, wówczas prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające taki obowiązek zastępuje to oświadczenie (art. 64 KC).
Jednakże ów skutek silniejszy dopuszczalny jest jedynie wtedy, gdy umowa przedwstępna spełnia jeszcze pewne dodatkowe przesłanki, a mianowicie gdy czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej. Odnosi się to do formy szczególnej przewidzianej pod rygorem nieważności dla umowy przyrzeczonej (art. 390 ż 2 KC). Zastrzeżenie to ma zapobiec temu, aby strony nie wykorzystywały umowy przedwstępnej do omijania postanowień ustawowych, określających przesłanki ważności umowy definitywnej.
Przykład: Jeżeli strony zawrą umowę przedwstępną o przeniesienie własności nieruchomości w zwykłej formie pisemnej, a nie w formie aktu notarialnego, to uprawniony nie może żądać zawarcia umowy przyrzeczonej, lecz musi poprzestać na roszczeniu odszkodowawczym .
b) W razie gdyby umowa definitywna nie mogła zostać zawarta z uwagi 380 na istniejące przeszkody natury faktycznej lub prawnej, wówczas pojawia się problem odpowiedzialności dłużnika za niemożliwość wykonania świadczenia (art. 475 KC).
Przykład: Dłużnik nie dopełnił czynności koniecznych do uzyskania niezbędnego zezwolenia administracyjnego.
Jeżeli strona uprawniona skorzysta ze skutku silniejszego, nie może do- 381 magać się odszkodowania, a więc nie może realizować swojego uprawnienia w ramach tzw. skutku słabszego.
Umowa przedwstępna nie uniemożliwia stronom zawarcia umowy przy- 382 rzeczonej w drodze rokowań lub przyjęcia oferty, i to o treści innej, niż przewiduje to umowa przedwstępna. Jednakże zawarcie takiej umowy spowoduje utratę uprawnień wynikających z umowy przedwstępnej tylko wtedy, gdy strony traktować ją będą jako wykonanie umowy przedwstępnej.
4. Przedawnienie
Wynikające z umowy przedwstępnej roszczenia o zawarcie umowy przy- 383 rzeczonej lub o naprawienie szkody przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta.
Od tej reguły przewidziany jest wyjątek w razie, gdy sąd oddali żądanie 384 zawarcia umowy przyrzeczonej. W przypadku takim roszczenie o naprawienie
Nb. 379-384
130
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe -
szkody przedawnia się z upływem roku od dnia, w którym orzeczenie stało się prawomocne (art. 390 ż 3 zd. 2 KC). Takie swoiste przesunięcie momentu, od którego liczy się bieg terminu przedawnienia, umożliwia uprawnionemu realizację roszczenia odszkodowawczego wtedy, gdy jego roszczenie o zawarcie umowy okazało się bezzasadne.
IV. Ograniczenia swobody zawierania umów 1. Uwagi wstępne
385 Jak wspomniano już o tym poprzednio (por. Nb. 339), zasada swobody umów odnosi się nie tylko do kształtowania ich treści, ale i do podejmowania decyzji o ich zawieraniu.
Koncentrując teraz uwagę na tej drugiej sferze swobody umów - a przede wszystkim na jej ograniczeniach - zauważyć należy, że zachodzi między nią a sferą pierwszą konieczny, aczkolwiek jednostronny związek. Polega on na tym, że jakiekolwiek ograniczenie swobody decydowania o zawieraniu umowy musi być zawsze zrelatywizowane do treści umowy. Przyjmując bowiem zasadę swobody zawierania umowy nie można zarazem generalnie pozbawić podmiotów swobody decydowania o zawarciu umowy. Ograniczenia w tym względzie z konieczności logicznej muszą więc zarazem wskazywać, jakich umów strony nie mogą swobodnie zawierać.
386 Mówiąc o ograniczeniach swobody zawierania umowy ma się na względzie jedynie normatywne zacieśnienie kompetencji podmiotów, co wymaga podstawy ustawowej.
Por. art. 20, 22 Konstytucji RP oraz art. 5 Prawa działalności gospodarczej z 19.11.1999 r. (Dz.U. Nr 101, póz. 1178), który gtosi zasadę wolności gospodarczej; por. też uchw. SN (7) z 10.1.1990 r.; opubl. OSN 1990, póz. 74 oraz orz. NSA z 10.1.1992 r.; opubl. OSP 1993, póz. 148 z aprobującą glosą C. Kosikowakiego.
Natomiast zakresem tego pojęcia nie obejmuje się przypadków, gdy same strony - właśnie na zasadzie swobody kontraktowej - nakładają na siebie obowiązek zawarcia umowy.
Przykład: Omówiona w ustępie poprzednim umowa przedwstępna; ustanowione w umowie sprzedaży prawo odkupu albo pierwokupu (art. 593-602 KC).
387 Ograniczenia swobody zawierania umów mogą przybierać różną postać prawną, a w konsekwencji mogą być zagrożone różnymi sankcjami prawnymi.
Przykład: Administracyjnymi (cofnięcie koncesji, zakaz prowadzenia określonej działalności), karnymi, karnoskarbowymi itp.
Nb. 385-387
,' 12. Zagadnienia szczególne związane z przygotowaniem i zawarciem umowy l U
Zgodnie z przedmiotem niniejszego wykładu mamy na względzie tylko ogm-niczenia, które wywołują konsekwencje w sferze stosunków cywilnoprawnych.
2. Ograniczenia doboru kontrahenta
System prawny może nie ograniczać swobody decydowania o zawarciu albo niezawarciu umowy, a jedynie poprzestać na wskazaniu z kim określony umowę można wyłącznie zawrzeć. Tego rodzaju podmiotowe ograniczenia mogą być motywowane różnymi celami.
W PRL w szerokiej mierze stosowano je dla realizacji zasad tego ustroju, polegających zwłaszcza na eliminowaniu ze sfery obrotu gospodarczego osóh fizycznych i ich organizacji na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej, reprezentujących preferowany typ własności socjalistycznej (głównie państwowej). Tego rodzaju ograniczenia zostały usunięte z systemu prawnego RP.
Natomiast ograniczenia podmiotowe ustanawia polski system prawny - w wą- skim zresztą bardzo zakresie - dla ochrony osób uczestniczących w stosunkach cywilnoprawnych, a zwłaszcza osób fizycznych. W szczególności znajduje to wyraz w tym, że pewne rodzaje działalności gospodarczej połączone ze zwiększonym ryzykiem podejmować mogą wyłącznie określone rodzaje osóh prawnych i one tylko mogą występować we wskazanych w ustawie umowach.
Por. np. art. 805 KC, według którego umowę ubezpieczenia może zawrzeć tylko zakhel ubezpieczeń, w związku z ustawą o działalności ubezpieczeniowej z 28.7.1990 r. (D/.11 Nr 59, póz. 344 ze zm.); w umowach rachunku bankowego, o kredyt banków)' i gwarancji bankowej jedną ze stron może być tylko bank (por. art. 725 i n. KC oraz art. 5 PrUank)
Ograniczenia swobody wyboru kontrahenta mogą również mieć na wzgle- J'M dzie wyłącznie interes indywidualnie określonych osób. W przypadkach takich od decyzji zainteresowanych zależy, czy ograniczenia te zostaną w konkretnym przypadku zrealizowane. Klasyczną tego rodzaju instytucjąjest ustawowe prawo pierwokupu (art. 695 ż 2 KC). *
3. Obowiązek kontraktowania
Najdalej idącym ograniczeniem swobody umów jest obowiązek ich za- warcia - z konieczności wskazującym nie tylko osoby zobowiązane, ale i treść umów, jakie obowiązane są one zawrzeć.
b) System prawny w całym szeregu ustaw szczególnych nakłada obowią-
zek zawierania umów na podmioty, które wyłącznie dostarczają dóbr lub świadczą usługi o istotnym dla wszystkich znaczeniu.
Por. np. art. 24 ust. 3 ustawy z 6.4.1984 r. o gospodarce energetycznej (Dz.U. Nr 2 l. póz. 96); art. 2 prawa przewozowego z 15.11.1984 r. (Dz.U. Nr 53, póz. 272 ze /.m.).
Nb. 38tt-.iv:
13. Wzorce umów
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
133
132
art. 3-5 ustawy o działalności ubezpieczeniowej z 28.7.1990 r. (Dz.U. Nr 59, póz. 344 ze zm.) dotyczące ubezpieczeń obowiązkowych; art. 36, 52, 57, 58, 60, 70, 72 ustawy z 23.11.1990 r. o łączności (Dz.U. Nr 86, póz. 504 ze zm.) dotyczące usług telekomunikacyjnych i pocztowych o charakterze powszechnym. Por. J. Gospodarek, Prawo pocztowe i telekomunikacyjne, Zielona Góra 1996, s. 120 i n.
W przypadkach takich realizacja wspomnianego obowiązku zależy od inicjatywy podmiotu zainteresowanego uzyskaniem dobra lub usługi od podmiotu obowiązanego do zawarcia umowy. Inicjatywę tę przejawia on składając ofertę podmiotowi obowiązanemu do zawarcia umowy. Jeżeli odpowiada ona określonym w ustawie przesłankom, a zarazem nie zajdą jakieś szczególne okoliczności uzasadniające uchylenie się obowiązanego podmiotu od spełnienia wspomnianego obowiązku - adresat oferty zobowiązany jest ją przyjąć. Jeżeli oferty nie przyjmie, wówczas podmiot uprawniony może na podstawie art. 64 KC żądać, aby sąd wydał orzeczenie stwierdzające obowiązek złożenia oświadczenia woli o przyjęciu oferty, co zastępuje złożenie takiego oświadczenia woli i powoduje zawarcie umowy. Może także poprzestać na żądaniu odszkodowania z tytułu niespełnienia zobowiązania. Jednakże brak odpowiedzi na otrzymaną ofertę przez podmiot zobowiązany do jej przyjęcia interpretować należy w tej szczególnej sytuacji jako jej "milczące" przyjęcie.
393 Obowiązek zawarcia umowy może jednak być nałożony także z innych racji społecznych na określone podmioty i realizowany z inicjatywy organów administracji publicznej oraz przy zastosowaniu sankcji administracyjnych lub karnych - co stosownie do zapowiedzi zawartych w uwagach wstępnych niniejszego ustępu - nie uznajemy za zobowiązanie cywilnoprawne.
Por. np. ciążący na posiadaczach pojazdów mechanicznych obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (OC) pod sankcją zapłacenia kary, art. 4, 5 i 92 ustawy o działalności ubezpieczeniowej.
394 W odmiennym - ale już cywilistycznym - znaczeniu mówi się o obowiązku zawierania umów opatrzonych tylko sankcją odszkodowania w granicach interesu ujemnego (culpa in contrahendó). Można przyjąć, że odpowiedzialność tego rodzaju generalnie ponoszą przedsiębiorcy, którzy bezpodstawnie nie zawierają umowy z konsumentem, naruszając jego zaufanie, że uzyska on dobro lub usługę, jakie przedsiębiorca świadczy na rynku. Szczególnym przepisem kreującym tego rodzaju obowiązek jest art. 736 KC.
4. Zezwolenia administracyjne
395 Jak już o tym wspomniano (por. Nb. 60-7J) ustawodawca może ograniczyć swobodę zawarcia umowy także w ten sposób, że uzależni jej ważne dojście do skutku od zezwolenia administracyjnego.
Nb. 393-395
Zezwolenie takie nie kreuje jednak obowiązku zawarcia umowy.
Przykład: Ktoś, kto dostał zezwolenie na nabycie nieruchomości albo kupno lub transfer dewiz za granicę nie jest obowiązany czynności takich dokonać.
5. Tryb zawierania umowy
Inna z kolei postać ograniczenia swobody kontraktowania polega na naka- 396 zaniu przez ustawę określonego trybu zawierania urnowy. W przypadku takim konsens stron może być zrealizowany tylko przy zachowaniu procedury wskazanej w ustawie.
Ustawodawca stosuje tego rodzaju instrumenty prawne przede wszystkim 397 dla ochrony mienia publicznego. Podmioty, które nim gospodarują nie powinny bowiem być traktowane jak osoby prywatne, które całkiem dowolnie i kierując się nawet kaprysem kompetentne są do dysponowania swoim majątkiem. Decyzje organów upoważnionych do dokonywania czynności prawnych odnoszących się do mienia publicznego powinny opierać się na zobiektywizowanych przesłankach, zapewniających podejmowanie decyzji racjonalnych i optymalnych w danej sytuacji dla interesu publicznego. Wprowadzenie tego rodzaju obligatoryjnych procedur zawierania umów należy uznać za zgodne z systemem gospodarki rynkowej. Służą one bowiem zachowaniu zdrowej konkurencji, dając równe szansę podmiotom, które ubiegają się o zawarcie umowy z osobami upoważnionymi do dysponowania mieniem publicznym. W zakresie umów zobowiązaniowych w najszerszym zakresie zadania te pełni ustawa z 10.6.1994 r. o zamówieniach publicznych (Dz.U. Nr 76, póz. 344). Bliższe jej omówienie należy do wykładu prawa handlowego (gospodarczego). Wystarczy poprzestać tutaj na stwierdzeniu, że jako główny tryb zawierania umowy przewiduje ona przetarg - w szczególny zresztą sposób uregulowany.
W związku z tym w literaturze niemieckiej reprezentowany jest pogląd, że Fiskusowi przysługuje wprawdzie status podmiotu prawa prywatnego, które on stosuje w obrocie prawnym, ale już nie autonomia woli, por. G. Pultncr, Die offentlichen Unternehmen, Stuttgart, Munchen, Hannover 1985, s. 84.
ż 13. Wzorce umów
Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. l, ż 31; Czachórski, Zobowiązania..., ż 25; W. J. Ka/ncr, Ogólne warunki umów, wzory umów i regulaminy w świetle nowelizacji Kodeksu cywilnego z 1990 roku, "Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego", Kraków 1994; Łętowska, Podstawy..., Nb. 67, 88-92; taż. Wzorce
Nb. 396-397
S 13. Wzorce umów
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
134
umowne, "Zakład Narodowy imienia Ossolińskich", 1975; taż. Ochrona konsumenta, negatywny spór kompetencyjny, PiP z. 6/1994; taż, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 1999; taż, Ustawa o ochronie niektórych praw konsumenckich. Komentarz, Warszawa 2001 (Ochrona); Z. Radwański, Norma kompetencyjna art. 384 KC do określenia szczególnych warunków umów konsumenckich, RPEiS z. 1/1996; W. Popiulek, [w:] Pietrzykow-ski, KC. Komentarz, s. 703 i n.; C. Żuławska, Źródła prawa umów ze szczególnym uwzględnieniem normotwórstwa bankowego, PS Nr 4/1991; taż, Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 103 i n.
I. Uwagi wstępne
1. Geneza i funkcja społeczna
398 W umowach adhezyjnych (por. Nb. 307-315) przedsiębiorcy w szerokiej mierze posługują się wzorcami, które w sposób jednolity określają treść przyszłych umów indywidualnych.
Wzorce umów pojawiają się pod różnymi nazwami (ogólne warunki umów, regulaminy, wzory umów, umowy typowe, taryfy, formularze umów, itp.). W literaturze, ustawodawstwie i judykaturze zachodnioeuropejskiej najbardziej rozpowszechnione jest określenie "ogólne warunki umów".
399 Stały się one trwałym elementem nowoczesnego obrotu gospodarczego z uwagi na wielorakie pozytywne funkcje gospodarcze, jakie pełnią. Nie tylko bowiem przyspieszają procedurę zawierania umów, ale zarazem ułatwiają racjonalizację prowadzenia wielkich przedsiębiorstw, a w tym potanienie ich kosztów własnych, planowanie działalności, kalkulację ryzyk i kontrolę wewnętrzną. W związku z szybkim pojawieniem się nowych typów umów w obrocie gospodarczym, wzorce umów sprzyjają ponadto ujednolicaniu się ich treści, a przez to i umacniają pewność prawa.
400 Jednakże stosowanie wzorców przez przedsiębiorców wiąże się z zagrożeniem interesów ich kontrahentów. Dzieje się tak w przypadkach, gdy przedsiębiorca zajmując faktycznie silniejszą pozycję wobec swoich kontrahentów może narzucić im poprzez wzorce korzystne dla siebie, a krzywdzące drugą stronę postanowienia masowo zawieranych umów. Owa silniejsza pozycja znajduje wyraz:
1) bądź to w płaszczyźnie intelektualnej - lepszym rozpoznaniu sensu zawieranej umowy oraz jej konsekwencji prawnych i faktycznych;
2) bądź to w płaszczyźnie ekonomicznej - dominacji na rynku, która faktycznie pozbawia kontrahenta uzyskania potrzebnego mu dobra lub usługi, jeżeli nie zaakceptuje stosowanego przez przedsiębiorcę wzorca umowy. Z reguły w takiej właśnie słabszej sytuacji znajduje się indywidualny konsument wobec przedsiębiorcy (profesjonalisty) stosującego wzorzec umowy.
Nb. 398-400
2. Reakcja prawna
Powszechna praktyka stosowania wzorców umów nie może zostać prze/ 4(11 współczesnych ustawodawców nie zauważona, ponieważ tradycyjne instrumenty prawne nie pozwalają w dostatecznym stopniu uwzględniać korzyści i zagrożeń związanych z tym nowym zjawiskiem społecznym. Wyłaniają się tu przede wszystkim dwa problemy wymagające rozstrzygnięcia:
1) przy spełnieniu jakich przesłanek przydać wzorcom doniosłość prawną, a w konsekwencji, jak je zakwalifikować;
2) w jaki sposób przeciwdziałać wykorzystywaniu ich dla pokrzywdzenia słabszej strony - w szczególności konsumenta - która zawiera umowę z przedsiębiorcą stosującym wzorzec.
Zagadnienia te były już od schyłku XIX w. przedmiotem dociekań naukowych w literaturze światowej, a w ostatnich kilkudziesięciu latach są ustawowo regulowane - w różny zresztą sposób - przeważnie w powiązaniu z realizacją idei ochrony konsumentów.
Do kodyfikacji, które najwcześniej unormowały wspomniane kwestie na- 402 leżał polski KZ z 1933 r.
Por. art. 71 dotyczący regulaminów i art. 72 poświęcony umowom typowym.
Następnie ustawodawca polski uregulował wzorce umów w art. 384 i 385 KC z 1964 r. Przepisy te w istotnej mierze przystosowały tę instytucję do potrzeb gospodarki centralnie sterowanej - w niewielkim tylko stopniu nawiązując do rozstrzygnięć zawartych w KZ.
W konsekwencji przekształceń ustrojowych Polski zostały one w 1990 r. zasadniczo zmienione (por. art. 384-3S52 KC). Na tej podstawie wyróżniono trzy typy wzorców:
1) wzorce normatywne, mające postać przepisów prawnych,
2) wzorce kwalifikowane, wydawane przez upoważnione do tego przez szczególne przepisy przedsiębiorstwa; wzorzec taki wiązał drugą stronę umowy już nawet wtedy, gdy mogła o jego treści z łatwością się dowiedzieć,
3) wzorce niekwalifikowane, wydawane bez szczególnego upoważnienia przez przedsiębiorcę; wzorzec taki wiązał drugą stronę dopiero wtedy, gdy znając jego treść wyraziła ona zgodę na włączenie go do treści umowy. Jednakże wspomniane regulacje nie odpowiadały już europejskim stan- 403
dardom ochrony konsumentów. Budziły również zastrzeżenia ze względu na
niejasną ich konstrukcję prawną oraz niezgodność z przepisami Konstytucji
Z 1997 r. o źródłach prawa.
Z tych względów ustawą o ochronie niektórych praw konsumentów oraz
O odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny,
Nb. 401-403
ż 13. Wzorce umów
137
Rozdzial IV. Umowy zobowiązaniowe
136
z 2.3.2000 r. (Dz.U. Nr 22, póz. 271), która weszła w życie 1.7.2000 r. (art. 24), radykalnie zmieniona została kodeksowa regulacja wzorców umów. Instytucję tę normują obecnie przepisy art. 384-385" KC.
II. Pojęcie i charakter prawny wzorca umowy
1. Wzorzec umowy
404 Zwrot ten przestał już być określeniem tylko doktrynalnym (języka prawniczego), albowiem wskutek użycia go w art. 384 i n. KC przekształcił się w termin ustawowy (języka prawnego). Natomiast jego znaczenie, od dawna ustalone w doktrynie prawniczej, nie uległo przez to zmianie. Nadal więc należy odnieść go do wszelkich jednostronnie przygotowanych_z_góry przed zawarciem umowy, gotowych klauzul umów1. Tylko przykładowo w art. 384 ż l KC wymieniono "ogólne warunki umowy, wzory umów, regulaminy", pod którymi to nazwami najczęściej wzorzec umowy jest wydawany.
Ogólne warunki umów różnią się od wzorców umów sposobem ich redagowania. Te pierwsze zawierają zbiór postanowień mających stanowić treść zawieranej umowy i mają zewnętrzny kształt podobny do aktów normatywnych. Natomiast wzory umów redagowane są w postaci formularzy określających treść konkretnej umowy z pozostawieniem miejsc pustych dla skonkretyzowania zmiennych elementów umowy (oznaczenia stron, ich podpisów, przedmiotu umowy). Z kolei regulaminy przybierają analogiczną postać redakcyjną jak ogólne warunki umowy, lecz trudno wskazać między nimi jakąś istotną różnicę treściową. Przedstawiona tu typologia nie ma doniosłości prawnej, albowiem do każdego ze wspomnianych rodzajów wzorca odnoszą się te same reguły prawne. Tylko ze względów językowych niewłaściwe byłoby określać mianem ogólnych warunków lub regulaminu - typowych formularzy umów.
405 PrzPpis art. 384 ż l KC wyraźnie wskazuje na to, że wzorzec umowy_ma być ustalony przez jedną ze stron umowy. Niewątpliwie więc chodzi tu o postanowienia dla przyszłych umów zawieranych przez podmioty prawa cywilnego; one bowiem tylko mogą być stronami umów cywilnoprawnych. Nie wydaje się przy tym, aby określenie "ustalane" należało interpretować wąsko - w tym sensie, iż strona przyszłej umowy koniecznie ma redagować ów wzorzec. Mógł go przygotować, a nawet stosować już ktoś inny, wystarczy, że wzorzec taki zamierza strona stosować przy zawieraniu przez siebie określonych umów.
Termin "wzorzec" jednoznacznie wskazuje - zgodnie zresztą z jednolitym w tym względzie poglądem doktryny - że jest on przeznaczony do masowego stosowania przez stronę, która go "ustaliła". Tym właśnie różni się on od
1 E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 233. >. 404-405
indywidualnie składanych propozycji zawarcia umowy czy to w toku prowadzonych rokowań, czy to jako oferty.
Z powyższego stwierdzenia wynika zarazem, że wzorce mogą zawierać tylko tego rodzaju postanowienia umowne, które są powtarzalne w umowach, dla którycrT Je przeznaczono. W szczególności więc nie mogą obejmować postanowień określających indywidualnie drugą stronę umowy lub precyzujących przedmiot umowy - co należy do koniecznych elementów każdej zawieranej indywidualnie umowy nie tylko przez przyjęcie ofert, ale i w drodze rokowań. Można zatem powiedzieć, że zawarte we wzorcu postanowienia uzupełniają treść stosunku prawnego powstałego z indywidualnej umowy.
Ustawa bezpośrednio nie ogranicza kręgu podmiotów, które mogą wyda- 406 wać wzorce umów. Pośrednio wszakże z masowego zastosowania wzorców do wskazanego rodzaju umów można wnosić, iż chodzi tu o profesjonalistów, którzy stale prowadzą określoną działalność, co niemal zawsze wiąże się z jej odpłatnym charakterem. Z reguły więc podmiotami tymi będą przedsiębiorcy.
O przedsiębiorcach jako stronie ustalającej wzorzec wyraźnie stanowi art. 384 ż 3 KC w odniesieniu do konsumentów i art. 3854 KC do relacji między osobami ustalającymi wzorce umów.
2. Charakter prawny wzorca
a) Charakter prawny wzorców umów wywoływał wątpliwości1 - zwła- 407 szcza czy mają one postać norm prawnych obowiązujących na podstawie udzielanych podmiotom prawa cywilnego szczególnych kompetencji prawotwórczych.
Nie ulega wątpliwości, że z punktu widzenia funkcjonalnego wzorce umowne oddziałują na zachowania ich adresatów podobnie jak normy prawne. Jednakże rozważając tę kwestię w aspekcie prawnym należy zdecydowanie odrzucić taką ich kwalifikację.
Przeciwko koncepcjom normatywnym przemawia nie tylko charakterystyczny dla stosunków umownych zwrot, że wzorce "wiążą drugą stronę" (art. 384 ż l KC), a nie że one "obowiązują". Ponadto koncepcja taka byłaby nie do pogodzenia z art. 87 i n. Konstytucji2, które tworząc zamknięty katalog organów upoważnionych do stanowienia powszechnie obowiązujących norm prawnych nie objęły podmiotów prawa cywilnego - a przecież one tylko mogą wydawać wzorce umowy.
1 Kwestie te obszernie analizuje E. Łętowska w fundamentalnej pracy w tej dziedzinie pt. Wzorce umowne.
2 Por. E. Łętowska, Ochrona, s. 72.
Nb. 406-4117
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
ż 13. Wzorce umów
138
139
408 W konsekwencji więc nie jest dopuszczalne kwalifikowanie jako wzorca umowy rozporządzeń kompetentnych organów państwowych (art. 91 Konstytucji), które reguluj ą szczegółową treść określonych rodzajów umów. W przypadkach takich chodzi po prostu o stanowienie powszechnie obowiązujących norm prawnych - o takich samych jak normy ustawowe skutkach, aczkolwiek zajmujących niższą pozycję w hierarchii źródeł prawa.
Taki charakter prawny mają np. "szczególne warunki zawierania i wykonywania umów sprzedaży między przedsiębiorstwami a konsumentami", które na podstawie art. 555' KC określa w drodze rozporządzenia Rada Ministrów.
409 b) Drugi pogląd wyjaśnia charakter prawny wzorca i łączy jego doniosłość prawną ze zgodą na niego drugiej strony umowy. Ta konsensualna koncepcja znajdowała szerokie uznanie w judykaturze i literaturze pod rządem poprzednio obowiązujących regulacji prawnych (z 1990 r.)1.
410 c) Z kolei w myśl trzeciego poglądu "Wzorzec jest kwalifikowanym oświadczeniem woli, mającym szczególny reżim prawny i przy spełnieniu przesłanek tego reżimu, kształtującym poza konsensem treść stosunku prawnego wynikającego z umowy" i to na wzór określony w art. 56 KC, lecz poza czynnikami tam wymienionymi2.
Dwa przede wszystkim argumenty zaczerpnięte z nowej regulacji wzorca umowy wzmacniają argumentację przemawiającą na rzecz ostatniej z przedstawionych wyżej koncepcji.
Po pierwsze, obecnie obowiązujące przepisy nie zawierają już wzmianki zawartej w dawnym art. 385 ż 2 KC, w myśl którego wskazana tam kategoria wzorców wiązała drugą stronę tylko wtedy, "gdy znając ich treść wyraziła zgodę na włączenie ich do treści umowy". Brak tego rodzaju przepisu zwalnia z konieczności przyjmowania obecnie fikcji wyrażania zgody na wzorzec i to ze skutkiem włączania go do treści umowy.
Po drugie, nowe przepisy art. 47936-47945 KPC pozwalają na kontrolę wzorców in abstracto - to znaczy niezależnie od tego, czy znalazły one zastosowanie przy zawieraniu indywidualnej umowy. Widocznie więc mają one samodzielną
1 Por. zwłaszcza W. J. Katner, Ogólne warunki umów, wzory umów, regulaminy w świetle nowelizacji Kodeksu cywilnego, [w:] Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego, Kraków 1994, s. 156, 157; uchw. SN (7) z 6.3.1992 r., OSN 1992, póz. 99; w nieco innym ujęciu Cz. Żuławska, Źródła prawa umów ze szczególnym uwzględnieniem normo-twórstwa bankowego, PS 1991, Nr 4, s. 21; uchw. SN (7) z 24.9.1993 r., OSN 1994, póz. 52.
- E. Łętowska, Ochrona, s. 80, 81; tak też M. Śmigiel, Wzorce umów jako czynnik kształtujący zobowiązaniowe stosunki prawne - ewolucja instytucji, [w:] O źródłach i elementach stosunków cywilnoprawnych. Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Kleina, Kraków 2000, s. 372, 373.
Nb. 408-410
doniosłość prawną - nie tylko pojawiającą się poprzez powstanie umownego stosunku zobowiązaniowego.
Ze względu wszakże na odrębne uregulowanie owego kwalifikowanego oświadczenia woli lepiej byłoby określić go mianem szczególnej czynności konwencjonalnej.
III. Informacja o wzorcu
1. Uwagi wstępne
Wzorzec umowy - w przeciwieństwie do aktu normatywnego - nie wy- 411 maga opublikowania, co stwarzałoby dla wszystkich możliwość zapoznania się z nim. Nie można z kolei przyjąć, że wzorzec ma wiązać drugą stronę w sytuacji, gdy nie mogła się z nim zapoznać. Z tego względu ustawodawca nałożył na stronę ustalającą wzorzec ciężar poinformowania o nim drugiej strony umowy i to pod sankcją niezwiązania jej postanowieniami wzorca.
Właściwe poinformowanie drugiej strony o wzorcu umowy stanowi cel wielu przepisów KC, regulujących tę podstawową przesłankę skuteczności prawnej wzorca.
2. Doręczenie wzorca
Stanowi najpewniejszy i zarazem najdogodniejszy dla drugiej strony spo- 412 sób poinformowania jej o wzorcu. Z tego względu ustawodawca uznał go za sposób podstawowy, zastrzegając zarazem, że doręczenie powinno nastąpić przy zawarciu umowy (art. 384 ż l KC). Zastrzeżenie to należy rozumieć w tym sensie, że jest to moment ostateczny; można zatem skutecznie doręczyć wzorzec także przed zawarciem umowy.
Przykład: W postaci odrębnych kartek przesłanych albo wręczonych wcześniej lub przy zawarciu umowy; przez umieszczenie tekstu wzorca poniżej podpisów stron na dokumencie (także drugostronnie); jako wzór umowy (formularz) przygotowany do masowego stosowania.
W zasadzie wzorce umowne powinny być doręczane w całości. Tylko w wyjątkowych przypadkach, wskazanych w ustawie, można poprzestać na doręczeniu wyciągu z wzorca (por. np. art. 812 ż 2 KC).
3. Inne sposoby informowania o wzorcu
Poza doręczeniem ustawa przewiduje także inne sposoby informowania 413 drugiej strony o wzorcu, które są łatwiejsze do zastosowania przez stronę ustalającą wzorzec. W myśl art. 384 ż 2 KC, w razie gdy posługiwanie się
Nb. 411-413
140
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, a druga strona mogła z łatwością dowiedzieć się o jego treści, nie jest konieczne jego doręczenie. Troska o stworzenie takiej dostępności informacji spoczywa więc na stronie ustalającej wzorzec. Powinna ona dostosować sposób uprzystępnienia wzorca drugiej stronie do rodzaju stosunku umownego i oczywiście rozmiaru wzorca.
Przykład: Przez publikację wzorca w określonym dzienniku, wywieszenie lub wyświetlenie go w lokalu przedsiębiorstwa, wyłożenie do wglądu w miejscu tatwo dostępnym.
Jednakże jeżeli drugą stroną umowy jest konsument, zastosowanie tego ułatwionego sposobu informowania zostało ograniczone do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego (art. 384 ż 2 zd. 2 KC). Chodzi tu zatem o taką samą kategorię umów, jakie w myśl art. 20 KC nieletni może zawierać bez zgody przedstawiciela ustawowego.
Przykład: Wywieszenia wzorca w tramwaju, w autobusie.
4. Przejrzystość (transparentność) wzorca
415 W myśl art. 385 ż l KC wzorzec umowy powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały. Dyrektywa ta odnosi się do wszystkich wzorców - zarówno kierowanych do konsumentów, jak i do przedsiębiorców. Jednakże wzorcom umów konsumenckich należy pod tym względem stawiać szczególnie wysokie wymagania, biorąc pod uwagę, że są one kierowane do nieprofesjonalistów.
Z dyrektywy tej w szczególności wynika, że wzorzec powinien być wyrażony w języku zrozumiałym przez adresata, literami niezamazanymi i odpowiedniego rozmiaru, przy użyciu słownictwa oraz składni zrozumiałej dla typowego adresata.
Jeżeli treść wzorca ocenianego z punktu widzenia jego typowego adresata okaże się niezrozumiała, wzorzec nie wywołuje skutków prawnych, czyli nie wiąże drugiej strony umowy.
416 Natomiast jeżeli z punktu widzenia jego typowego adresata i przy zastosowaniu ogólnych reguł wykładni nie da się jednoznacznie ustalić znaczenia postanowień wzorca, należy przyjąć takie jego znaczenie, jakie jest korzystniejsze dla drugiej strony umowy. Taką dyrektywę wykładni wyraźnie stanowi art. 385 ż 2 zd. 2 KC na rzecz konsumenta. Jednakże powinna ona znaleźć również zastosowanie w odniesieniu do innych stron umowy, a to w myśl ogólnej zasady, że ryzyko nieścisłych wyrażeń ponosi ten, kto jednostronnie, bez udziału drugiej strony je sformułował (in dubio contra proferentem)' .
1 Por. Z. Radwański, Wykładnia oświadczeń woli składanych indywidualnym adresatom, Wrocław 1992, s. 133, 134.
Nb. 415-416
141
ż 13. Wzorce umów
IV. Wzorzec a umowa
1. Pierwszeństwo umowy
Relacje między wzorcem a umową jednoznacznie na rzecz tej ostatniej 417 rozstrzyga art. 385 ż l KC, stanowiąc, że w razie sprzeczności umowy z wzorcem strony są związane umową. Preferencja ta opiera się na założeniu, że zgodna wola stron zasługuje na obszarze czynności prawnych na najwyższe uznanie. Odnosi się to zresztą nie tylko do wzorców umów, ale i innych czynników określających na podstawie art. 56 KC w sposób stypizowany skutki czynności prawnych (normy względnie wiążące i ustalone zwyczaje).
Z powołanego art. 385 ż l KC wynika zarazem, że sprzeczność treści 418 wzorca z treścią umowy nie wpływa na ocenę jej ważności. Umowa jest ważna i wywołuje skutki prawne wyrażone w jej treści. Z kolei wzorzec również zachowuje swą doniosłość prawną, jednakże staje się bezskuteczny względem drugiej strony konkretnie zawartej umowy w zakresie, w jakim jest sprzeczny z umową.
2. Wydanie wzorca w czasie trwania stosunku prawnego o charakterze ciągłym
Szczególna sytuacja pojawia się wtedy, gdy wzorzec zostaje wydany przez 419 stronę związaną już stosunkiem zobowiązanym i to o charakterze ciągłym - nastawionym na trwanie, którego swoistym sposobem zakończenia jest wypowiedzenie' (np. stosunek rachunku bankowego, najmu, dzierżawy).
W myśl art. 384' KC, wydany wówczas wzorzec wiąże drugą stronę, jeżeli nie wypowiedziała ona umowy w najbliższym terminie wypowiedzenia.
Jednakże - jak to wyraźnie zastrzega wspomniany przepis - skutek ten następuje dopiero wtedy, gdy spełnione są ogólne, wyrażone w art. 384 KC wymagania dla wzorców umownych. O wydanym wzorcu druga strona powinna więc być stosownie do tego przepisu poinformowana. Jeżeli zatem jest nią konsument, to z reguły należy mu ten wzorzec doręczyć.
W doktrynie wyrażony został pogląd, że normę art. 384' KC należy stoso- 420 wać tylko w przypadku, gdy trwały stosunek zobowiązaniowy powstał uprzednio bez użycia wzorca (por. W. Pyzioł w glosie do uchw. SN z 22.5.1991 r., opubl. OG 1991, póz. 72). Otóż wspomniany przepis nie przewiduje takiego ograniczenia i dlatego zgodnie z paremią lege non dinstinguente (gdy ustawa nie wprowadza rozróżnienia, nie można wprowadzać go drogą wykładni), należy
1 Por. bliżej Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych (ciągłych) na tle Kodeksu cywilnego, SC 1969, t. X1II-XIV, s. 251 i in.
Nb. 417-420
ż 13'. Umowy konsumenckie
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
142
przyjąć, iż odnosi się on także do stosunków trwałych, które powstały na podstawie umowy z zastosowaniem do niej wzorca.
3. Konflikt wzorców
421 Pojawia się wówczas, gdy obie strony umowy są przedsiębiorcami i stosują różne, ustalone przez siebie wzorce. Kwestię tę reguluje art. 385" KC. Otóż jeżeli strony zawarły umowę w takiej sytuacji, wiążą je tylko te postanowienia, które nie są ze sobą sprzeczne (art. 3854 KC).
Przykład: Przedsiębiorca X wysyła do przedsiębiorcy Y ofertę sprzedaży, oznaczając jej przedmiot i cenę oraz dołączając do niej swoje ogólne warunki umów. Przedsiębiorca Y przyjmuje ofertę i załącza do swego oświadczenia woli swoje ogólne warunki umów. Treść powstałego wówczas stosunku prawnego kształtują w takim przypadku nie tylko wyrażone w ofercie i przyjęte przez drugą stronę oświadczenia woli, ale ponadto nie-sprzeczne ze sobą postanowienia obu ogólnych warunków umów.
Jednakże nie dochodzi do zawarcia umowy, gdy po otrzymaniu oferty oblat niezwłocznie zawiadomi oferenta, że nie zamierza zawierać umowy przy zastosowaniu wzorca ustalonego przez oferenta (art. 385" ż 2 KC).
ż 13'. Umowy konsumenckie
Literatura: E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich. Warszawa, 1999; taż, Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów. Komentarz, Warszawa 2001; (Ochrona); W. Kocol, Nowe zasady zawierania i wykonywania umów z udziałem konsumentów (I), PPH 2000, Nr 11, i (II) PPH 2000, Nr 12; M. Śmigieł, Wzorce umów jako czynnik kształtujący zobowiązaniowe stosunki prawne - ewolucja instytucji, [w:] O źródłach i elementach stosunków cywilnoprawnych. Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Kleina, Kraków 2000.
I. Uwagi ogólne
1. Pojęcie
422
Należy wyjść z ogólnego założenia, że przez umowy konsumenckie rozumie się takie umowy zobowiązujące, w których po jednej stronie występuje przedsiębiorca, a po drugiej - konsument. Stwierdzenie to wymaga wszakże dookreślenia przez ustalenie cech wyróżniających konsumenta spośród innych podmiotów.
Jak już wspomniano, dyrektywy UE dokonuj ą takiej wstępnej selekcji, ograniczając pojęcie konsumenta do osób fizycznych. Jednakże definicja konsumenta wyrażona w art. 384 ż 3 KC nie zawiera takiego ograniczenia; w roli
konsumenta może więc występować osoba prawna. Jedynym elementem wyróżniającym konsumenta, a przez niego i umowę konsumencką, jest w świetle wspomnianego przepisu cel umowy bezpośrednio nie związany z działalnością gospodarczą.
Należy tu mieć na względzie cel konkretnej umowy, a nie jej typ wyznaczony normami prawnymi
Przykład: Umowa sprzedaży może służyć różnym celom - zarówno działalności gospodarczej, jak i konsumpcyjnym - kupującego i jego rodziny.
Można zarazem przyjąć, że osoba zarówno fizyczna, jak i prawna, która nie prowadzi działalności gospodarczej, występuje w roli konsumenta.
Przykład: Proboszcz działający jako organ parafii (osoby prawnej) kupuje obrus na ołtarz lub instalację ogrzewającą kościół.
Natomiast trudniejsze do zakwalifikowania są przypadki, gdy umowę zawiera osoba fizyczna lub prawna prowadząca działalność gospodarczą, ale cel umowy nie jest bezpośrednio z nią związany. Jako pomocnicze kryterium można tu powołać okoliczność, czy umowa taka mieści się w ramach profesjonalnej działalności danego podmiotu, co zakłada szczególną jego znajomość przedmiotu lub treści umowy, czy też chodzi o umowę, co do której -jako bezpośrednio nie związanej z tą działalnością -takiej szczególnej wiedzy nie należy oczekiwać, a w związku z tym należy chronić tę osobę jako konsumenta.
Przykłady: Przedsiębiorca nabywa obraz upiększający gabinet dyrektora, kawę i herbatę dla personelu, maszynkę do mielenia kawy, naczynia (serwis) dla personelu i gości.
2. Zasady
Zgodnie z ogólną koncepcją ochrony konsumentów, wdrażaną do polskie-go systemu prawnego wedle wskazań UE, szczególna regulacja umów konsumenckich przede wszystkim zmierza do pełnego respektowania rzeczywistych decyzji konsumenta dobrze poinformowanego o sensie i skutkach zawieranej umowy oraz po jego dojrzałym namyśle. Ponadto ma ona na celu ochronę intymności życia prywatnego1.
Dla realizacji tych celów szczególny reżim prawny umów konsumenckich wprowadza szereg modyfikacji w ogólnych zasadach zawierania i wykonywania umów, a niekiedy i ich treści. Polega to przede wszystkim na obowiązku dokładnego poinformowania konsumenta o przedmiocie i treści umowy oraz o przedsiębiorcy - jeszcze przed zawarciem umowy; na ustanowieniu
Por bliżej E. Łętowska, Prawo umów, s. 19, 127 i n.
Nb. 42.1
Nb. 421-422
13'. Umo\vv konsumenckie
145
Rozdział IV, Umowy zobowiązaniowe
144
reguł prawnych chroniących konsumenta przed zaskoczeniem i agresją w sferę jego życia prywatnego; na ustanowieniu ustawowego prawa odstąpienia od umowy, ograniczającego regułę pacta sunt, servanda; na określeniu szczególnego systemu kontroli sposobu zawierania i treści umów konsumenckich.
3. Regulacja prawna
424 Zasady te realizują poszczególne instytucje prawne odnoszące się do umów konsumenckich. Ze względu na zakres ich zastosowania można wyróżnić wśród
nich dwa typy. ., , ,
425 Jedne z nich odnoszą się do poszczególnych tylko rodzajów umów konsumenckich - niekoniecznie pokrywających się z tzw. umowami typowymi. Są to np reguły chroniące konsumentów w zakresie sprzedaży konsumenckiej, kredytu konsumenckiego, usług turystycznych lub nabywania prawa do korzystania z nieruchomości co roku w określonym czasie. Regulacja tych umów nie należy do części ogólnej prawa zobowiązań i dlatego me są one przedmiotem niniejszego wykładu.
426 Drugie z kolei odnoszą się bądź to do wszystkich umów konsumenckich, bądź do znacznej ich części - nie wyróżnianych w zasadzie wedle ich treści. Tego rodzaju regulację prawną należy już zaliczyć do części ogólnej prawa
zobowiązań.
Kierując się tymi założeniami w dalszym toku wykładu przedstawione zostaną trzy tego rodzaju instytucje o ogólnym zakresie zastosowania, a mianowicie:
1) niedozwolone postanowienia (klauzule) umowne,
2) umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa i
3) umowy zawierane na odległość.
II. Niedozwolone postanowienia umowne
1. Uwagi ogólne
427 Problematykę niedozwolonych postanowień (klauzul) w umowach konsumenckich uregulował ustawodawca w art. 385'-3&53 KC. Chodzi tu o klauzule, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami rażąco naruszając jego interesy (art. 385' ż l KC).
Wspomniany stan faktyczny - w braku szczególnej regulacji - podlegałby ocenie na podstawie ogólnych reguł art. 58 ż 2 i 3 KC, w myśl których czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważna w całości lub w części. Unormowanie to nie odpowiada jednak postulatowi skutecznej ochrony konsumenta. Z jednej bowiem strony, jest zbyt ogólne,
wi
aby zapewnić mu efektywną ochronę. Z drugiej strony sankcja nieważności (bezwzględnej) czynności prawnej uderza przede wszystkim w jego interesy, pozbawiając go możliwości nabycia potrzebnego mu dobra lub usługi.
Z tych względów ustawodawca odrębnie uregulował przesłanki i skutki zamieszczenia w umowach konsumenckich klauzul niedozwolonych, kierując się Dyrektywą EWG 93/13 z 5.4.1993 r. o niedozwolonych klauzulach umownych w umowach konsumenckich (OJL 95/29 z 21.4.1993 r.)2.
2. Zakres stosowania
Zakresem tej regulacji objęte są nie tylko umowy konsumenckie zawiera- 428 ne przy użyciu wzorca umowy, ale i bez niego. Wskazuje na to treść art. 385' ż 3 zd. 2 KC. Jednakże niewątpliwie umowy konsumenckie zawierane przy użyciu wzorca stanowią główny przedmiot wspomnianego unormowania.
Regulacja ta odnosi się tylko do niektórych postanowień umów konsumenckich (klauzul), wyróżnionych według dwóch kryteriów - treści oraz sposobu ich ustanowienia.
a) Nie są nią objęte postanowienia określające główne świadczenia stron 429 (w tym cenę lub wynagrodzenie), jeżeli zostały sformułowane jednoznacznie (art. 385' ż l KC). Wyraźny konsens stron co do tych postanowień nie podlega już ocenie w świetle omawianych tu przepisów. Odnoszą się do nich ogólne postanowienia art. 58 i 353' KC dotyczące nieważności czynności prawnych lub umów.
Natomiast szczególną regulacją objęte są pozostałe postanowienia urnowy - o powtarzalnej treści - które wyznaczają pozostałe prawa i obowiązki stron2.
b) Z tych ostatnio wymienionych klauzul z kolei wyłączyć należy te, które zostały indywidualnie uzgodnione (art. 385' ż l KC). One również podlegają ocenie tylko na podstawie ogólnych reguł art. 58 i 353' KC.
c) Zakresem natomiast szczególnej regulacji objęte są te postanowienia 430 umowy (o charakterze nieistotnym), "na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu" (art.3851 ż 3 KC). W myśl powołanego przepisu w szczególności odnosi się to do postanowień umowy "przejętych z wzorca umowy". Przepis ten zakłada więc, że wzorzec został wydany, a jego treść przedsiębiorca włączył do tekstu umowy. W rzeczywistości jednak jego zakres zastosowania jest szerszy, ponieważ stosując regułę interpretacyjną a for-tiori, tym bardziej należy przyjąć, że odnosi się on także do postanowień wzorca nie włączonego do umowy, lecz wiążącego konsumenta na podstawie
Tłumaczenia polskie w E. Łętowska, Ochrona, s. 179 i n. ! Bliżej o tym M. Śmigieł, Wzorce umów, s. 370 i n.
Nb. 428-430
Nb. 424-427
146
Rozdzial IV. Umowy zobowiązaniowe
doręczenia go lub poinformowania o nim w inny sposób przewidziany ustawą (art. 384 ż l i 2 KC). Trudno bowiem przyjąć, aby racjonalny ustawodawca silniej chronił konsumenta w razie umieszczenia klauzuli w umowie niż w o wiele bardziej dla konsumenta niebezpiecznej sytuacji, gdy klauzule te funkcjonują poza treścią umowy. Sens wspomnianego przepisu należy więc rozumieć w ten sposób, że nawet włączenie postanowienia wzorca do treści umowy nie uchyla zastosowania szczególnego reżimu ochronnego konsumenta, ustanowionego we wspomnianych przepisach KC.
Jednakże nie uzgodnione indywidualnie klauzule umowne niekoniecznie pochodzić muszą z wzorców umowy. Mogą być sformułowane przez przedsiębiorcę tylko na użytek konkretnej umowy.
3. Indywidualne uzgodnienie klauzul umownych
431 W myśl ustawy brak rzeczywistego wpływu konsumenta na treść umowy polega na tym, że nie uzgodnił on indywidualnie poszczególnych jej postanowień (art. 385' ż 3 KC).
Stwierdzenie tej okoliczności może nastręczać trudności dowodowe. Z tego względu ustawodawca ustanowił korzystne dla konsumenta domniemanie prawne w art. 385' ż 4 KC. W myśl tego przepisu ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje. Z reguły więc ciężar tego dowodu spoczywa na przedsiębiorcy, który broniąc się przed żądaniem konsumenta uznania bezskuteczności klauzuli umowy będzie musiał udowodnić, że została ona rzeczywiście z nim uzgodniona. Dowód taki może w szczególności polegać na wykazaniu, że przedsiębiorca zwrócił uwagę konsumenta na niekorzystne dla niego klauzule umowy i że uzyskał na nie wyraźną zgodę konsumenta.
4. Sprzeczność klauzuli z dobrymi obyczajami
432 Nie wystarczy, aby klauzula umowy rażąco naruszała interesy konsumenta. Zastosowanie szczególnego reżimu ochronnego konsumenta zależy ponadto od tego, czy klauzule te są sprzeczne z dobrymi obyczajami (art. 385' ż l KC). Ta klauzula generalna ma tę samą treść, co zasady współżycia społecznego. Wprowadzenie jej do omawianej instytucji wyraża tylko dążenie ustawodawcy do stopniowego wyeliminowania z polskiego systemu prawnego zwrotu "zasady współżycia społecznego".
Jak każda klauzula generalna, tak i odesłanie do dobrych obyczajów nie zawiera wskazania konkretnych reguł społecznych lub wartości. Natomiast ustawodawca określił w art. 3852 KC postępowanie, jakie należy podjąć, aby
Nb. 431-432
ż 13'. Umowy konsumenckie I i
dokonać oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami Nie można więc ograniczać się do analizy samej tylko treści klauzuli umowy, lecz trzeba rozpatrywać jaw określonym kontekście, biorąc pod uwagę okolicz-ności zawarcia umowy, a nawet uwzględniając inne umowy pozostające z nią w związku. We wspomnianym przepisie przypomniano także rzecz oczywisty. że oceny tej dokonuje się według stanu w chwili zawarcia umowy. Późniejsza zmiana stosunków nie może więc mieć doniosłości dla oceny zgodności postanowień umowy z dobrymi obyczajami.
5. Katalog klauzul niedozwolonych
Dla ułatwienia sądom kwalifikacji klauzul umowy jako niedozwolone oraz 433 w celu ujednolicenia w tym względzie praktyki sądowej Dyrektywa 93/13 EWG z 5.4.1993 r. ustaliła katalog typowych klauzul niedozwolonych. Na niej wzorowana jest lista tych klauzul ujęta w art. 3851 KC.
"W razie wątpliwości uważa się że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności: 1) wyłączają lub ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za szkody na osobie, 2) wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, 3) wyłączają lub istotnie ograniczają potrącenie wierzytelności konsumenta z wierzytelnością drugiej strony, 4) przewidują postanowienia, z którymi konsument nie miał możliwości zapoznać się przed zawarciem umowy, 5) zezwalają kontrahentowi konsumenta na przeniesienie praw i przekazanie obowiązków wynikających z umowy bez zgody konsumenta, 6) uzależniają zawarcie umowy od przyrzeczenia przez konsumenta zawierania w przyszłości dalszych umów podobnego rodzaju, 7) uzależniają zawarcie, treść lub wykonanie umowy od zawarcia innej umowy, nie mającej bezpośredniego związku z umową zawierającą oceniane postanowienie, 8) uzależniają spełnienie świadczenia od okoliczności zależnych tylko od woli kontrahenta konsumenta, 9) przyznają kontrahentowi konsumenta uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy, 10) uprawniają kontrahenta konsumenta do jednostronnej zmiany umowy bez ważnej przyczyny wskazanej w tej umowie, 11) przyznają tylko kontrahentowi konsumenta uprawnienie do stwierdzania zgodności świadczenia z umową, 12) wyłączają obowiązek zwrotu konsumentowi uiszczonej zapłaty za świadczenie nie spełnione w całości lub części, jeżeli konsument zrezygnuje z zawarcia umowy lub jej wykonania, 13) przewidują* utratę prawa żądania zwrotu świadczenia konsumenta spełnionego wcześniej niż świadczenie kontrahenta, gdy strony wypowiadają, rozwiązują lub odstępują od umowy, 14) pozbawiają wyłącznie konsumenta uprawnienia do rozwiązania umowy, odstąpienia od niej lub wypowiedzenia, 15) zastrzegają dla kontrahenta konsumenta uprawnienie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieoznaczony, bez wskazania ważnych przyczyn i stosownego terminu wypowiedzenia, 16) nakładają wyłącznie na konsumenta obowiązek zapłaty ustalonej sumy na wypadek rezygnacji z zawarcia lub wykonania umowy, 17) nakładają na konsumenta, który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązek zapłaty rażąco wygórowanej kary umownej lub odstępnego, 18) stanowią, że umowa zawarta na czas oznaczony ulega przedłużeniu, o ile konsument, dla którego zastrzeżono rażąco krótki termin, nie złoży przeciwnego oświadczenia, 19) przewidują wyłącznie dla kontrahenta konsumenta jednostronne uprawnienie do zmiany, bez ważnych przyczyn, istotnych cech świadczenia, 20) przewidują uprawnienie kontrahenta
Nb. 433
148 Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
konsumenta do określenia lub podwyższenia ceny lub wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania konsumentowi prawa odstąpienia od urnowy, 21) uzależniają odpowiedzialność kontrahenta konsumenta od wykonania zobowiązań przez osoby, za pośrednictwem których kontrahent konsumenta zawiera umowę lub przy których pomocy wykonuje swoje zobowiązanie, albo uzależniają tę odpowiedzialność od spełnienia przez konsumenta nadmiernie uciążliwych formalności, 22) przewidują obowiązek wykonania zobowiązania przez konsumenta mimo niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez jego kontrahenta, 23) wyłączają jurysdykcję sądów polskich lub poddają sprawę pod rozstrzygnięcie sądu polubownego polskiego lub zagranicznego albo innego organu, a także narzucają rozpoznanie sprawy przez sąd, który wedle ustawy nie jest miejscowo właściwy".
434 Charakter prawny tej listy wyjaśnia art. 385' KC stanowiąc, iż: "W razie wątpliwości uważa się", że wymienione w tym przepisie postanowienia umowne są niedozwolone. Zwrot ten wskazuje, że przepis ten wyraża szczególną normę interpretacyjną oświadczenia woli. Sąd zatem będzie mógł uznać klauzulę umowną o treści określonej we wspomnianym przepisie za niedozwoloną dopiero wtedy, gdy przeprowadzona przez niego ocena klauzuli w konkretnej sprawie, a dokonana z uwzględnieniem kontekstu sytuacyjnego (art. 3852 KC), nie pozwoli mu na jednoznaczną ocenę, czy jest ona sprzeczna z dobrymi obyczajami i czy narusza interes konsumenta w rażący sposób (art. 385' ż l KC). W żadnym więc razie nie można przyjąć, iżby zamieszczenie w konkretnej umowie (lub we wzorcu zastosowanym do umowy) klauzuli o treści wskazanej w art. 385' KC decydowało już o uznaniu jej za niedozwoloną. Może bowiem być i tak, że w konkretnej sytuacji sąd nie oceni jej negatywnie.
Zawarty w art. 385' KC zwrot "w szczególności" wyjaśnia, że ponadto klauzule umowne o innej treści mogą być uznane za niedozwolone, jeżeli sąd w konkretnej sprawie, po przeanalizowaniu jej kontekstu oraz ocenieniu w świetle dobrych obyczajów i interesów konsumenta, dojdzie do takiego wniosku. Jednakże musi okoliczności te szczegółowo uzasadnić, albowiem nie znajduje wówczas zastosowania szczególna norma interpretacyjna art. 3853 KC, która obejmuje wyłącznie klauzule wymienione w tym przepisie.
6. Skutki uznania klauzuli za niedozwoloną
435 Klauzule takie - zarówno zamieszczone w treści umowy, jak i we wzorcu umowy - nie wiążą konsumenta (art. 385' ż l KC). Umowa zostaje więc zawarta i wywiera wszystkie skutki prawne określone w jej treści, we wzorcu umowy i w innych czynnikach określonych w art. 56 KC - poza tymi, jakie wskazane zostały w klauzulach niedozwolonych.
W odróżnieniu więc od nieważności części czynności prawnej uregulowanej w art. 58 ż 3 KC - niedopuszczalne jest uznanie całej umowy za bezskuteczną
Nb. 434-435
ż 13'. Umowy konsumenckie hl>J
(nieważną) ze względu na to, "że z okoliczności wynika, iż bez postanowią i dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana" (art. 58 ż 3 KC).
7. Kontrola treści konkretnego stosunku prawnego
Zwana jest też kontrolą incydentalną'. Wykonują ją sądy, rozpatrując *-"' w procesie indywidualną sprawę w celu ustalenia wiążącej strony treści stosunku prawnego.
Jest ona realizowana w ramach typowych kompetencji sądów i dlatego jej dopuszczalność nie wywołuje żadnych zastrzeżeń. Natomiast w praktyce okazała się niedostatecznie skutecznym środkiem ochrony konsumentów zawierających umowy z zastosowaniem wzorca umowy.
8. Kontrola abstrakcyjna
Z powyższych względów uznanie zyskał postulat ustanowienia ponadto ^37 abstrakcyjnej kontroli wzorców, czemu dały wyraz także dyrektywy UE2. Najogólniej rzecz ujmując, abstrakcyjność kontroli wzorca polega na jego ocenie nie poprzez analizowanie treści konkretnego stosunku zobowiązaniowego, lecz samodzielnie - bez względu na to, czy znalazł on zastosowanie w następstwie zawarcia umowy'.
Koncepcje tę realizują przepisy art. 47936-47945 KPC ujęte w rozdziale "Postępowanie w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolony" - wprowadzone ustawąz 2.3.2000 r. (Dz.U. Nr 22, póz. 271 - art. 19)4.
Powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone może 438 wnieść (art. 47938 KPC):
1) każda osoba, wobec której może być zastosowana kwestionowana w pozwie klauzula. Chodzi tu tylko o możliwość potencjalną, a nie jakiś bliżej zdeterminowany zamiar tej osoby;
2) organizacja społeczna, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów oraz raecznik konsumentów i Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
1 Por. szerzej E. Łętowska, Prawo umów, s. 264.
2 Por. dyrektywa 93/13 EWG z 5.4.1993 r. o niedozwolonych klauzulach w umowach konsumenckich, OJL 95/29, dyrektywa 98/27 Parlamentu Europejskiego i Rady o zakazach zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów, z 19.5.1998 r., OJL 166/51.
5 Por. szerzej E. Łętowska, Prawo umów, s. 265.
4 Por. szerzej E. Łętowska, Ochrona, s. 145 i n.; także M. Smigiel, Wzorce umów, s. 362 i n.
Nb. 436-438
150
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
Powództwo to wytacza się przeciwko przedsiębiorcy stosującemu wzorzec (art. 479' KPC).
Sprawy te rozpatruje tylko Sąd Okręgowy w Warszawie, sprawujący funkcję sądu antymonopolowego (art. 479"' KPC).
439 W razie uwzględnienia powództwa sąd antymonopolowy w sentencji wyroku podaje treść postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania (art. 47942 KPC).
Naruszenie tego zakazu karane jest grzywną (art. 138b Kodeksu wykroczeń).
Ponadto dla stosunków cywilnoprawnych istotne jest, że taki wyrok ma skutek wobec osób trzecich (art. 4794' KPC). W konsekwencji klauzula zakazana zastosowana w jakiejkolwiek umowie nie wywiera żadnych skutków prawnych.
Ową skuteczność erga omnes uzyskuje jednak prawomocny wyrok sądu antymonopolowego dopiero od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do specjalnego rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone (art. 47943, 47945 KPC). Prowadzi go Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów na podstawie przesyłanych mu odpisów wyroków uwzględniających powództwa o uznanie klauzul danego wzorca za niedozwolone. Rejestr ten jest jawny (art. 47945 ż 3 KPC).
440 Ponadto sąd zarządza publikację każdego wyroku (także oddalającego powództwo) wydanego w sprawie o uznanie klauzuli wzorca za niedozwolony w Monitorze Sądowym i Gospodarczym (art. 47944 KPC). Żadne szczególne konsekwencje prawne nie są z tą publikacją związane.
III. Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa
1. Uwagi ogólne
440a Do części ogólnej umów konsumenckich zaliczyć należy także regulację umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa. Zespół tych norm odnosi się bowiem do sposobu zawierania umów różnych typów. Kwalifikacji takiej nie stoi na przeszkodzie, że normy te znalazły się poza tekstem KC - w ustawie odrębnej (ustawa z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, Dz.U. Nr 22, póz. 271 - art. 1-5), implementującej Dyrektywę 85/577 EWG z 20.12.1985 r. w sprawie ochrony konsumenta w umowach zawartych poza miejscem prowadzenia handlu (OJL 372/31).
440b Regulacja ta ma na celu:
l) ochronę życia prywatnego człowieka przed agresywnymi i bezwzględnymi sposobami oferowania usług lub dóbr przez przedsiębiorców;
Nb. 439-440b
ż 13'. Umowy konsumenckie /.i/
2) ochronę konsumenta przed zaskoczeniem go ofertą przedsiębiorcy w sytuacji, gdy nie ma właściwych przesłanek, aby konsument mógł podjąć decyzję o zawarciu umowy po dojrzałym namyśle;
3) zapewnienie konsumentowi identyfikacji przedsiębiorcy działającego poza
swoim lokalem.
Cele te realizuje ustawa poprzez szczegółową regulację stanów faktycznych określających przesłanki jej zastosowania i skutki stąd wynikające.
2. Miejsce zawarcia umowy
Ustawa odnosi się tylko do zawierania umów z konsumentem poza loka- 440c lem przedsiębiorstwa. Jeżeli bowiem konsument zawiera umowę w lokalu przedsiębiorstwa, to należy przyjąć, że jest do jej zawarcia przygotowany, nie może być ofertą przedsiębiorcy zaskoczony, a funkcję identyfikującą przedsiębiorcę spełnia w dostatecznej mierze sam lokal.
Przez lokal przedsiębiorstwa należy rozumieć miejsce przeznaczone do obsługiwania publiczności i oznaczone zgodnie z przepisami o działalności gospodarczej (art. l ust. 2 ustawy, podobnie art. 97 KC). Oznaczenie miejsca stałego wykonywania przez przedsiębiorcę działalności gospodarczej reguluje art. 11 Prawa działalności gospodarczej z 19.11.1999 r. (Dz.U. Nr 101, póz. 1178).
Jednakże umowy zawierane wprawdzie w lokalu przedsiębiorstwa, ale będące rezultatem zorganizowanego zbierania ofert konsumentów w czasie odwiedzin przedsiębiorcy lub osoby działającej w jego imieniu (akwizytorów, domokrążców) w miejscu pracy konsumenta, w jego mieszkaniu albo w innym miejscu jego prywatnego pobytu (np. na wczasach) - traktuje ustawa tak jakby były one zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa (art. l ż 3). Złożenie oferty wiąże bowiem oferenta i dlatego postulat skutecznej ochrony konsumenta wymaga, aby przepisy omawianej ustawy odnosiły się już do tej fazy zawierania umowy.
Natomiast przepisy ustawy iłjc odnoszą się do umów zawieranych za pośrednictwem Internetu przez konsumentów, tak trafnie W. Kocot, Nowe zasady (I), PPH 2000, Nr 11, s. 47, 48.
3. Wyłączenia
Przepisów ustawy nie stosuje się do umów wskazanych w jej art. 5. Ka-440d talog tych wyłączeń ma charakter wyczerpujący i opiera się na zróżnicowanej motywacji (brakiem elementu zaskoczenia konsumenta, małą wartością przedmiotu umowy, generalnym niestosowaniem reżimu konsumenckiego do nieruchomości, zindywidualizowanym charakterem umowy, swoistym reżimem umów ubezpieczeniowych i obrotu papierami wartościowymi).
Nb. 440c-440,l
752
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
Art. 5. Przepisów o umowach zawieranych z konsumentami poza lokalem przedsiębiorstwa nie stosuje się do umów:
1) o charakterze ciągłym lub okresowym, zawieranych na podstawie oferty sprzedaży lub przez odwołanie się do ogłoszeń, reklam, cenników i innych informacji skierowanych do ogółu albo do poszczególnych osób, jeżeli konsument mógł uprzednio zapoznać się z treścią otrzymanej oferty lub informacji pod nieobecność drugiej strony umowy, a zarazem w tej ofercie lub informacji, jak i w umowie zastrzeżono prawo konsumenta do odstąpienia od umowy w terminie dziesięciu dni od dnia jej zawarcia.
2) sprzedaży artykułów spożywczych, dostarczanych okresowo przez sprzedawcę do miejsca zamieszkania konsumenta,
3) powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, o wartości przedmiotu umowy do równowartości 10 EURO,
4) o prace budowlane,
5) dotyczących nieruchomości, z wyłączeniem usług remontowych,
6) ubezpieczenia, w tym o członkostwo w otwartych funduszach emerytalnych, oraz reasekuracji,
7) dotyczących papierów wartościowych oraz jednostek uczestnictwa w funduszach powierniczych i inwestycyjnych (us)ugi inwestycyjne).
4. Sposób zawarcia umów poza lokalem przedsiębiorstwa
440e Ustawa nie zakazuje zawierania poza lokalem przedsiębiorstwa umów objętych jej regulacją. Natomiast wprowadza w interesie konsumenta pewne modyfikacje ogólnego reżimu dochodzenia umów do skutku.
Najpierw więc przedsiębiorca lub jego reprezentant proponujący zawarcie umowy powinien okazać konsumentowi dokument potwierdzający prowadzenie przedsiębiorstwa i dokument tożsamości, a gdy chodzi o reprezentanta - także odpowiednie umocowanie (art. l ust. 1). Powinność ta opatrzona jesi jednak tylko sankcją penalną na podstawie art. 138a Kodeksu wykroczeń. Postanowienie to ma na celu wyrównywanie niedostatku informacji konsumenta co do osoby jego kontrahenta.
Następnie przedsiębiorca powinien - przed zawarciem umowy - poinformować konsumenta na piśmie o prawie odstąpienia od umowy we właściwym terminie (por. Nb. 440g) i wręczyć mu wzór oświadczenia o odstąpieniu (aby mu to ułatwić) - wraz z oznaczeniem swojego imienia i nazwiska (nazwy) oraz adresem zamieszkania (siedziby), art. 3 ust. 1. Dla uzyskania dowodu, że spełnił te wymagania ustawy, przedsiębiorca może żądać od konsumenta, aby ten potwierdził to na piśmie (art. 3 ust. 2). Szczególnej sankcji za niewykonanie tego obowiązku ustawa nie przewiduje. Konsument może więc żądać wykonanie tego obowiązku na drodze sądowej - co jest jednakże bardzo uciążliwe, albo może sam przygotować inny dowód na tę okoliczność, chroniący go w razie procesu przed zarzutem niedopełnienia ustawą przewidzianych obowiązków1
ż 13'. Umowy konsumenckie 75.i
Z kolei w razie zawarcia umowy przedsiębiorca obowiązany jest wręczyć konsumentowi pisemne jej potwierdzenie, stwierdzające datę jej zawarcia, rodzaj i przedmiot świadczenia oraz cenę (art. 3 ust. 1). Potwierdzenie to nie jest równoznaczne z zachowaniem formy pisemnej umowy. Pismo to nie zawiera bowiem oświadczenia woli nie tylko obu stron ale nawet jednej strony. Przedsiębiorca tylko informuje w nim, że umowa we wskazanej dacie (wcześniejszej od sporządzenia pisma) została zawarta. Walor dowodowy tego dokumentu określają przepisy KPC.
S. Odstąpienie od umowy
Konsumentowi z mocy ustawy (art. 2 ust 1) przysługuje prawo odstąpię- 44()f nią od umowy - i to bez podania przyczyn. Przywilej ten, ograniczający regułę pacia sunt servanda, przyznano konsumentowi, aby mógł on swoją decyzję zawarcia umowy jeszcze przemyśleć, a zwłaszcza nabyty przedmiot dokładnie zbadać i sprawdzić jego użyteczność. Zastosowanie tej normy nie może być uchylone odmiennymi postanowieniami umowy. W szczególności nie jest dopuszczalne zastrzeżenie, że konsumentowi wolno odstąpić od umowy za zapłatą oznaczonej sumy pieniężnej (art. 2 ust. 2). Byłoby to bowiem ustanowienie nie prawa odstąpienia (art. 395 KC), a odstępnego (art. 396 KC). Sprzeczne z tymi przepisami ustawy postanowienia umowy nie liczą się, a umowa jest ważna i wywiera skutki prawne w pozostałym zakresie. Natomiast strony mogą prawo odstąpienia ukształtować w umowie w sposób korzystniejszy od uregulowanego w ustawie. Z tego względu normy regulujące tę instytucję można uznać za semiimperatywne (por. art. 17).
Konstrukcja ustawowego prawa odstąpienia jest taka sama, jak umownego (art. 395 KC). Jest to prawo kształtujące, które konsument wykonuje przez oświadczenie składane drugiej stronie (przedsiębiorcy). Liczy się wszakże nie chwila dojścia oświadczenia do adresata, lecz wysłania go adresatowi1. Oświadczenie to wymaga formy pisemnej (art. 2 ust. l) zastrzeżonej tu dla celów dowodowych (ad probationem).
Ustawa określa 10-dniowy termin do złożenia wspomnianego oświadczę- 440g nią. Po jego upływie prawo do odstąpienia wygasa (art. 2 ust. l), chyba że strony ustaliły w umowie termin dłuższy, co jest dopuszczalne jako korzystniejsze dla konsumenta (art. 17).
Bieg tego terminu rozpoczyna się od dnia zawarcia umowy (art. 2 ust. l). Jednakże jeżeli konsument nie został poinformowany na piśmie o prawie odstąpienia od umowy, bieg terminu 10-dniowego rozpoczyna się dopiero od
1 Por. E. Łętowska, Ochrona, s. 40. Nb. 440e
Por. bliżej E. Łątowska, Ochrona, s. 33.
Nb. 440f-440g
154
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
uzyskania przez niego w jakikolwiek sposób informacji o prawie odstąpienia (art. 4). Jest to więc swoista sankcja za niepoinformowanie konsumenta o przysługującym mu prawie odstąpienia. Zasady obrotu oraz interes przedsiębiorcy wymagają wszakże, aby niepewność co do tego, czy umowa jest skuteczna, nie trwała wieczyście. Dlatego ustawodawca postanowił, że prawo do odstąpienia wygasa w każdym razie z upływem trzech miesięcy od wykonania umowy. Wybór właśnie tego zdarzenia jako początku biegu ostatecznego, trzymiesięcznego terminu prekluzyjnego, związane jest ze skomplikowanymi konsekwencjami, jakie odstąpienie od umowy wywołuje, zwłaszcza gdy została już wykonana.
Otóż zgodnie z regułą wyrażoną już w art. 395 KC, a także w myśl art. 2 ust. 3 ustawy, w razie odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą. W konsekwencji nie tylko konsument, ale także przedsiębiorca zwolniony jest od wszelkich zobowiązań zaciągniętych w umowie1, a to, co strony świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Ponadto, jeżeli konsument dokonał jakichkolwiek przedpłat, należą mu się odsetki ustawowe od daty dokonania przedpłaty (art. 2 ust. 3). Ze względu na to, iż regulacja ta ma charakter legis specialis, wyłącza ona stosowanie art. 494 dotyczącego odstąpienia od umowy wzajemnej2, a także przepisów o nienależnym świadczeniu (art. 410, 411 KC)3.
IV. Umowy zawierana na odległość
1. Uwagi wstępne
440h Do części ogólnej prawa zobowiązań należy zaliczyć także regulację umów konsumenckich zawieranych na odległość (między nieobecnymi), mimo iż zamieszczono ją w ustawie pozakodeksowej (art. 6-17 ustawy z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, Dz.U. Nr 22, póz. 271). Przepisy te implementują Dyrektywę 97/7 WE Parlamentu Europejskiego i Rady o ochronie konsumentów w umowach zawieranych na odległość (OJL 144/19)"4.
440i Celem tej regulacji jest przede wszystkim ochrona konsumenta przed zagrożeniami wynikającymi stąd, że przy zawieraniu umowy nie uczestniczy
1 Por. W. Kocot, Nowe zasady (I) PPH 2000, Nr 11, s. 50.
2 Jw.
1 E. Łęlowska, Ochrona, s. 37.
4 Tekst opublikowany [w:] E. Łętowska, Ochrona, s. 189 i n.
Nb. 440h~440i
ż 13'. Umowy konsumenckie //>s
bezpośrednio przedsiębiorca. W związku z tym konsument ma ograniczone możliwości zapoznania się z przedmiotem świadczenia, identyfikacji przedsiębiorcy, a niekiedy także kontrolowania środków komunikowania się, jakimi posługuje się przedsiębiorca1. Ponadto regulacja ta - podobnie jak przepisy o zawieraniu umów poza lokalem przedsiębiorstwa - zmierza do ochron) sfery życia prywatnego (prywatności) konsumenta.
2. Zawarcie umowy na odległość
Należy wyjść ze wstępnego założenia, że chodzi tu o szczególny sposób 44Są to: pisemny formularz zamówienia niezaadresowanego lub zaadresowanego, list seryjny, reklama prasowa z wydrukowanym formularzem zamówienia, katalog oraz elektroniczne środki przekazu w postaci telefonu, radia, telewizji, automatycznego urządzenia wywołującego, wizjofonu, wideotekstu, poczty elektronicznej i telefaksu.
Poza tym jednak wspomniany przepis w istotny sposób ograniczył treść pojęcia umowy zawieranej na odległość z konsumentem, zastrzegając, iż obejmuje ona tylko takie sytuacje, gdy przedsiębiorca zorganizował swoją działalność przez wykorzystanie środków porozumiewania się na odległość (np. inter-netowa wysyłka książek lub części zamiennych). Natomiast zakresem tego pojęcia nie są objęte umowy zawierane przez przedsiębiorcę z konsumentem przy zastosowaniu technicznych środków porozumiewania się na odległość, jednakże traktowanych jako jeden ze stosowanych sposobów zawarcia umowy (np. telefoniczna sprzedaż pizzy, książki w księgarni, zawarcie umowy o dzieło z przedsiębiorcą prowadzącym warsztat naprawczy)2.
3. Wyłączenia
Nie wszystkie umowy konsumenckie zawierane na odległość (w przed- 44(lk stawionym powyżej rozumieniu) objęte są szczególnym reżimem ochronnym ustawy z 2.3.2000 r.
W myśl art. 16 ust. l ustawy wyłączone są spod niego - z różnych zresztą motywów - umowy zawierane z wykorzystaniem automatów, dotyczące inwestycji kapitałowych,
1 W. Kocot, Nowe zasady (II), PPH 2000, Nr 12, s. 28.
2 E. Łęlowska, Ochrona, s. 48.
Nb. 440j-440h
157
ż 13'. Umowy konsumenckie
Rozdzial IV. Umowy zobowiązaniowe
156
ubezpieczeń, czynności bankowych i parabankowych, rent, operacji finansowych, zawartych z operatorami telekomunikacji przy wykorzystaniu publicznych automatów telefonicznych, nieruchomości (z wyjątkiem najmu), sprzedaży z licytacji.
Ponadto do umów wskazanych w art. 16 ust. 2 reżim ochronny ustawy stosuje się tylko częściowo, a mianowicie z wyłączeniem art. 9 dotyczącego informacji wstępnej, art. 10 o odstąpieniu od umowy i art. 12 regulującego termin wykonania umowy
Dotyczy to: sprzedaży artykułów spożywczych dostarczanych okresowo przez sprzedawcę do mieszkania lub miejsca pracy konsumenta (art. 16 ust. 2 pkt 1) oraz świadczenia usług w zakresie zakwaterowania, transportu, rozrywek i gastronomii (art. 16 ust. 2 pkt 2).
4. Zgoda konsumenta na posłużenie się określonym środkiem porozumiewania się na odległość
4401 W myśl art. 6 ust. 3 posłużenie się wizjofonem, telefaksem, pocztą elektroniczną, automatycznym urządzeniem wywołującym i telefonem w celu złożenia propozycji zawarcia umowy może nastąpić wyłącznie za uprzednią zgodą konsumenta. Wspomniane bowiem środki techniczne przekazu informacji - w przeciwieństwie do tradycyjnych form pisemnych - ingerują w sferę prywatności konsumenta i zaskakują go w sytuacjach, w których może on nie być dysponowany do rozważenia kwestii zawarcia umowy. Z tego względu ustawa wymaga jego uprzedniej zgody na podjęcie dyskursu w tej kwestii.
Przez propozycję zawarcia umowy należy rozumieć nie tylko złożenie oferty, ale także zaproszenie do ich składania lub składania zamówień, a nawet zaproszenie do podjęcia rokowań (art. 6 ust. 2).
Nieudzielenie zgody przez konsumenta na nawiązanie owego przedkon-traktowego kontaktu z przedsiębiorstwem pozbawia skuteczności prawnej wszelkie składane następnie przez niego oświadczenia.
Jeżeli przedsiębiorca wzmacnia swoją propozycję zawarcia umowy równoczesnym wykonaniem oferowanego świadczenia, nie zamówionego przez konsumenta (np. przesłaniem oferowanej książki), to czyni to wyłącznie na własne ryzyko (art. 15). W szczególności więc bierne zachowanie się konsumenta nie może być wówczas rozumiane jako złożenie oświadczenia woli o przyjęciu takiej oferty.
5. Obowiązek informacji
4401 W myśl art. 9 ust. l konsument powinien być poinformowany przez przedsiębiorcę - najpóźniej w chwili złożenia przez niego propozycji zawarcia umowy - o elementach identyfikujących go oraz o przedmiocie umowy i wskazanych
Nb. 4401-4401
bliżej w tym przepisie prawach i obowiązkach stron. Informacje te przedsiębiorca przekazuje przy użyciu środka porozumiewania się na odległość. Powinny one być sformułowane jednoznacznie, w sposób zrozumiały i łatwy do odczytania (art. 9 ust. 2).
Jednoznaczność odnosi się do treści informacji. Uchybienie tej powinności ze strony przedsiębiorcy otwiera możliwość interpretowania niejasnego tekstu na korzyść konsumenta (art. 65 KC). Należy mieć tu zarazem na uwadze zdolności percepcyjne typowego konsumenta.
Z kolei zrozumiałość informacji odnosi się do formy i postaci przekazu1. Chodzi więc o to, aby informacja była czytelna lub słyszalna, a przede wszystkim, aby wyrażona została w języku polskim (por. też art. 7 ustawy o języku polskim z 7.10.1999 r., Dz.U. Nr 90, póz. 999). Niedochowanie tych wymagań może prowadzić do stwierdzenia, że z braku konsensu umowa nie została zawarta lub że jest nieważna, co powoduje powstanie odpowiedzialności przedsiębiorcy za culpa in contrahendo.
Dla wzmocnienia efektu informacyjnego ustawa nakłada ponadto na przedsiębiorcę obowiązek potwierdzenia na piśmie danych wskazanych w art. 9 ust. l i to najpóźniej w momencie rozpoczęcia spełnienia świadczenia. Szczególną sankcję za niespełnienie tego obowiązku ustanawia art. 10 ust. 2 w postaci przedłużenia terminu do odstąpienia od umowy przez konsumenta (por. Nb. 440w).
Obowiązek potwierdzenia nie dotyczy usług polegających na udzieleniu odpłatnych informacji za pomocą środków porozumiewania się na odległość. W przypadku takim konieczne jest jednak potwierdzenie danych identyfikujących przedsiębiorcę (art. 9 ust. 3):.
6. Treść umowy
Ustalają ją strony w granicach określonych m.in. przepisami ustawy440m z 2.3.2000 r., które mają charakter semiimperatywny (art. 17). Postanowienia umowy mogą więc regulować sytuację prawną konsumenta tylko korzystniej od regulacji ustawowej, natomiast nie gorzej; w takim razie postanowienie umowy jest bezskuteczne, a umowa wiąże strony w pozostałym zakresie.
W odniesieniu do umów o świadczenia ciągłe lub okresowe art. 8 stano- 440n wi, że jeżeli zostały one zawarte na czas dłuższy niż rok, poczytuje się je po upływie tego terminu za zawarte na czas nieoznaczony. Z kolei umowy takie można wypowiedzieć z zachowaniem terminu miesięcznego, ale strony mogą zastrzec krótszy termin wypowiedzenia.
1 Por. E. Łętowska, Ochrona, s. 49. : Por. E. Łętowska, Ochrona, s. 56.
Nb. 440m-440n
158
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
440o Z kolei w myśl art. 11 ust. l umowa zakazuje nakładać na konsumenta obowiązek zapłaty ceny lub wynagrodzenia przed otrzymaniem świadczenia.
440p Natomiast wedle art. 11 ust. 2 umowa powinna określać miejsce i sposób składania reklamacji i to nie powodujący nadmiernych trudności lub kosztów po stronie konsumentów - co podlega kontroli sądu. Ustawa nie wskazuje jednak na konsekwencje nieuregulowania tej kwestii w umowie. Wydaje się, że na podstawie wspomnianego przepisu konsument może żądać, aby w takim przypadku sąd swoim konstytutywnym orzeczeniem uzupełnił odpowiednio treść umowy, jeżeli oczywiście same strony nie dojdą w tym względzie do porozumienia,
440r Termin wykonania umowy strony ustalają swobodnie. Jeżeli jednak nie uczynią tego, znajduje zastosowanie norma względnie wiążąca (ius dispositi-vum) wyrażona w art. 12 ust. l, w myśl której przedsiębiorca powinien wykonać umowę najpóźniej (termin ad ąuem) w okresie 30 dni po złożeniu przez konsumenta oświadczenia o zawarciu umowy.
7. Skutki niewykonania umowy przez przedsiębiorcę
440s Przedsiębiorcy służy prawo odstąpienia od umowy, jeżeli nie może on spełnić świadczenia z tego powodu, że przedmiot świadczenia nie jest dostępny (art. 12 ust. 2). Pojęcia tego nie należy identyfikować z niemożliwością świadczenia (por. art. 387, 475 i in. KC)1; jest jego istotnie złagodzoną postacią. Wykonanie tego prawa (zwane w ustawie "zawiadomieniem" konsumenta) powinno nastąpić niezwłocznie - nie później jednak niż w okresie 30 dni od zawarcia umowy (termin zawity). W przypadku takim przedsiębiorca obowiązany jest zwrócić konsumentowi otrzymaną sumę pieniężną. Stwierdzenie tego oczywistego obowiązku należy rozumieć w tym sensie, że przedsiębiorca nie ponosi ponadto odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu niewykonania umowy.
440t Natomiast jeżeli przedsiębiorca nie może wykonać zobowiązania z powodu przejściowej niemożliwości spełnienia świadczenia o właściwościach określonych przez konsumenta (rzeczy zamiennych o określonych cechach), odpowiada on na zasadach ogólnych. Jednakże strony mogą w umowie zastrzec, iż przedsiębiorca może w takim przypadku zwolnić się ze zobowiązania przez spełnienie świadczenia zastępczego o analogicznych cechach i tej samej cenie. Ostateczna decyzja w tej kwestii należy wszakże do konsumenta, który ma prawo nieprzyjęcia świadczenia zastępczego, o czym powinien być przez przedsiębiorcę zawiadomiony (art. 12 ust. 3).
1 L. Łętowska, Ochrona, s. 61. Nb. 440o-440t
ż 14. Umowy odnoszące się do osób trzecich l '*'*
8. Zapłata kartą płatniczą
Jeżeli konsument płaci kartą płatniczą (bankomatową lub kredytową), któ-ra została niewłaściwie wykorzystana, konsument może żądać unieważnienia na koszt przedsiębiorcy zapłaty i ewentualnego odszkodowania (art. 14)'.
9. Odstąpienie od umowy przez konsumenta
Podobnie jak w umowach zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa, tak-440w że w umowach zawieranych na odległość konsumentowi przysługuje ustawowe prawo odstąpienia od zawartej umowy bez podania przyczyn i bez obowiązku świadczenia odstępnego (art. 7 ust. l i 2).
Prawo to służy konsumentowi w terminie zawitym 10-dniowym, liczonym od dnia wydania rzeczy, a gdy umowa dotyczy świadczenia usług - od dnia jej zawarcia (art. 10 ust. 1). Termin ten ulega przedłużeniu do 3 miesięcy, gdy przedsiębiorca nie potwierdzi złożonej przez siebie propozycji zawarcia umowy (art. 10 ust. 2).
Z ustawowego prawa do odstąpienia konsument nie może korzystać w sytuacjach wyczerpująco określonych w art. 10 ust. 3.
Wyłączenia te obejmują: l) świadczenia ustug rozpoczętego, za zgodą konsumenta, przed upływem 10-dniowego terminu; 2) świadczeń dotyczących nagrań audialnych, audiowizualnych i wizualnych oraz zapisanych na nośnikach programów komputerowych po usunięciu przez konsumenta ich oryginalnego opakowania; 3) umów dotyczących świadczeń, za które cena lub wynagrodzenie zależy wyłącznie od ruchu cen na rynku finansowym; 4) świadczeń o właściwościach określonych przez konsumenta w złożonym przez niego zamówieniu lub ściśle związanych z jego osobą; 5) świadczeń, które z uwagi na ich charakter nie mogą zostać zwrócone lub których przedmiot ulega szybkiemu zepsuciu; 6) dostarczenia prasy; 7) usług w zakresie gier losowych i zakładów wzajemnych.
Natomiast strony mogą w umowie zastrzec prawo odstąpienia od umowy we wskazanych wyżej okolicznościach.
Skutki odstąpienia od umowy są w art. 7 ust. 3 określone w taki sam sposób, jak w art. 2 ust. 3 w jjdniesieniu do umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa.
ż 14. Umowy odnoszące się do osób trzecich
Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. l, ż 33; Czachórski, Zobowiązania..., ż 26; A. Kubas, Umowa na rzecz osoby trzeciej, Warszawa-Kraków 1976; A. Kunicki,
1 Por. bliżej co do tej skomplikowanej problematyki: E. Łętowska, Ochrona, s. 65 i 66; W. Kocot, Nowe zasady (II), PPH 2000, Nr 12, s. 33.
Nb. 440u-440w
ż 14. Umowy odnoszące się do osób trzecich
161
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
160
Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, Toruń 1960; E. Łętowska, Umowa o świadczenie przez osobę trzecią, Warszawa 1970; W. Popiotek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 884 i n.; K. Wójcik, Umowa na rzecz osoby trzeciej a stosunek prawny, AUŁ Fl z. 6/1981; Cz. Żuławska, [w:] Komentarz do KC. Zobowiązania, t. l, Warszawa 1999, s. 145 i n.
I. Umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej
1. Pojęcie
441 Umowa na rzecz osoby trzeciej (paclum in favorem tertii) nie jest jakimś odrębnym typem umowy wyróżnionej ze względu na swoistą treść lub przedmiot świadczenia; nie występuje ona nigdy w obrocie jako umowa samodzielna, ale stanowi zawsze dodatek, zastrzeżenie modyfikujące albo jakąś inną umowę (zasadniczą), albo stosunek obligacyjny powstały z innego zdarzenia prawnego.
442 Do istotnej treści wspomnianego zastrzeżenia należy nie tylko zobowiązanie dłużnika, że będzie świadczył na rzecz osoby trzeciej, ale przede wszystkim przyznanie tej osobie prawa do żądania w imieniu własnym i bezpośrednio od dłużnika określonego świadczenia (art. 393 ż l KC). Ze względu na osobę trzecią przyjęto nazywać wierzyciela - zastrzegającym, a dłużnika - przyrzekającym.
443 Użyteczność społeczna umowy na rzecz osoby trzeciej polega głównie na tym, że skraca ona drogę obrotu gospodarczego. Dzięki niej bowiem przez spełnienie jednego świadczenia można od razu zaspokoić dwóch dłużników. Ilustruje to następujący schemat i podany niżej przykład.
stosunek waluty
stosunek pokrycia
stosunek zapłaty (wykonania)
Osoba trzecia
A Wierzyciel (zastrzegający)
Dłużnik (przyrzekający)
Przykład: A jest winien C 1000 zł, obojętnie z jakiego tytułu (np. dlatego, że C pożyczył A kiedyś 1000 zł). Następnie A sprzedaje B jakiś przedmiot za 1000 zł i zastrzega w tej umowie, aby B zapłacił na rzecz C cenę sprzedanego przedmiotu, a więc 1000 zł. Jeżeli B wykona na rzecz C świadczenie, to spowoduje nie tylko umorzenie własnego zobowiązania wobec A, ale ponadto wygaśnięcie długu A wobec C.
Nb_ 441-443
Przykład ten obrazuje zarazem znaczenie trzech stosunków prawnych łączących strony umowy oraz osobę trzecią.
1) Stosunek waluty (A - C) wyjaśnia prawny i gospodarczy sens przy- 444 sporzenia uzyskanego przez osobę trzecią (C) w wyniku świadczenia przyrzekającego (B). W zasadzie jest on ukształtowany poza umową o świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Treść tego stosunku i jego ważność ma wpływ na ocenę prawidłowości uzyskanego przez osobę trzecią przysporzenia. Zastrzegający może więc żądać zwrotu świadczenia od osoby trzeciej, jeżeli w świetle stosunku waluty było ono nienależne (art. 410 KC). Natomiast ani osoba trzecia, ani dłużnik (przyrzekający) nie mogą się we wzajemnych stosunkach powołać na treść stosunku waluty.
2) Stosunek pokrycia (B - A) wyznacza zawarta między zastrzegającym 445 a przyrzekającym umowa zasadnicza o dowolnej treści lub inne zdarzenie prawne, uzupełnione zastrzeżeniem świadczenia na rzecz osoby trzeciej. Stanowi ona causa dla zobowiązania przyrzekającego wobec osoby trzeciej.
3) Stosunek zapłaty (B - C) wyraża roszczenie C przeciwko B o wyko- 446 nanie zobowiązania wyznaczonego stosunkiem pokrycia, który stanowi causa dla zobowiązania B z tym skutkiem, że B przysługują wynikające z tego stosunku zarzuty wobec C.
Jeżeli zastrzeżono, że dłużnik wykona świadczenie do rąk osoby trzeciej 447 z tym jednak ograniczeniem, że osoba trzecia nie nabędzie własnego prawa do żądania od dłużnika świadczenia, to taką umowę zwykło się określać nazwą niewłaściwej umowy na rzecz osoby trzeciej. Osoba trzecia uzyska w rezultacie wspomnianej urnowy jedynie upoważnienie do odbioru świadczenia dłużnika, który, spełniając je do jej rąk, zwolni się z zobowiązania względem wierzyciela.
Przykład: Zastrzeżenie, że dłużnik powinien wpłacić należność na konto wierzyciela w określonym banku.
Jeżeli strony zastrzegły, że dłużnik zobowiązany jest świadczyć osobie 448 trzeciej, a równocześnie nie określiły bliżej jej sytuacji prawnej, mogłaby powstać wątpliwość, czy zawarta została właściwa czy niewłaściwa umowa na rzecz osoby trzeciej. Uchyla ją jednak norma interpretacyjna art. 393 ż l KC, przemawiająca za konstrukcją właściwej umowy in favorem tertii.
2. Skutki
a) W myśl art. 393 ż l KC osoba trzecia nabywa zastrzeżone na jej ko- 449 rzyść prawo wprost z umowy, ale nabycie to ma charakter prowizoryczny. Ustawodawca uwzględnił bowiem ogólną zasadę, że nikt nie powinien być zmuszony do przyjęcia jakiejkolwiek korzyści i dlatego uzależnił definitywne
Nb. 444-449
162
Rozdział IV. Umowy zobowiązaniowe
nabycie prawa od oświadczenia osoby trzeciej, że chce ona z dokonanego na jej rzecz zastrzeżenia skorzystać (art. 393 ż 2 KC). Do tego czasu zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej wolno - bez jej zgody - zmienić albo odwołać1. Traci ono ważność także wtedy, gdy osoba trzecia oświadczy, że z niego nie skorzysta (argumentum a contrario z art. 393 ż 2 KC).
Osoba trzecia może żądać od dłużnika (przyrzekającego) świadczenia określonego w treści stosunku prawnego, łączącego dłużnika z zastrzegającym. W związku z tym dłużnikowi przysługują wobec osoby trzeciej wszystkie zarzuty wynikające ze stosunku prawnego łączącego go z wierzycielem (zastrzegającym). Rozwiązanie takie zapewnia ochronę interesów dłużnika, prowadząc do tego, że zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej nie pogarsza jego sytuacji prawnej. Ponadto dłużnik może powołać się także na zarzuty osobiście przysługujące mu względem osoby trzeciej (np. zarzut potrącenia).
450 b) Zastrzeżenie świadczenia na rzecz osoby trzeciej, która je przyjęła, pozbawia wierzyciela możliwości domagania się tego świadczenia na swoją rzecz. Rozwiązanie takie zapewnia realizację roszczenia osoby trzeciej.
Tak też W. Popiolek, [w:] Pictrzykowski, KC. Komentarz, s. 891; C. Żuławska, Komentarz do KC, s. 159, rozważa w tym względzie różne sytuacje.
3. Zastosowanie
451 Konstrukcja umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej została wykorzystana przez ustawodawcę przy kształtowaniu pewnych wariantów umów typowych (por. np. art. 785, 808, 831, 908 ż 3 KC). Ogólne reguły art. 393 KC odgrywają w tych przypadkach ograniczoną rolę, albowiem przepisy szczególne zwykle dokładnie określają sytuację prawną osoby trzeciej.
Co do praktycznych przykładów zastosowania konstrukcji umowy na rzecz osoby trzeciej - por. orz. SN z 6.11.1976 r.; opubl. OSP 1977, póz. 189; orz. SN z 24.4.1970 r.; opubl.'oSP 1971, póz. 205; uchw. SN (7) z 24.1.1972 r.; opubl. OSP 1972, póz. 122; orz. SN z 9.2.1973 r.; opubl. OSN 1973, póz. 222; orz. SN z 23.1.1970 r.; opubl. OSN 1970, póz. 199; orz. SN z 17.6.1985 r.; opubl. OSN 1986, póz. 38. Por. też H. Goik, Umowa przewozu przesyłek w transporcie lądowym jako rodzaj umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, Katowice 1973.
H. Umowa o świadczenie przez osobę trzecią 1. Pojęcie
452 Prawo cywilne, opierając się na zasadzie autonomiczności podmiotów, nie zezwala na to, aby strony, które zawarły umowę, mogły bez zgody osoby
1 Cz. Żuławska, Komentarz do KC, s. 157, uważa, że konieczna jest zgoda obu stron. Nb. 450-452
Ś 14. Umowy odnoszące się do osób trzecich
trzeciej nakładać na nią jakiekolwiek obowiązki. Jeżeli więc w umowie zastrzeżono, że osoba trzecia zachowa się w określony sposób, to nie wynikają stąd dla niej żadne skutki prawne; natomiast powstają one miedzy stronami takiej umowy i tę kwestię reguluje art. 391 KC.
Ilustruje to poniższy schemat:
A Beneficjent gwarancji (wierzyciel)
umowa żart. 391 KC roszczenie
C
Gwarant Osoba trzecia
(przyrzekający, dłużnik)
Przepis art. 391 KC ma na względzie umowę, której jedna ze stron (przyrzekający, gwarant) przyrzeka drugiej stronie (beneficjentowi gwarancji), że osoba trzecia zaciągnie określone zobowiązanie albo spełni określone świadczenie. Zaciągnięcie zobowiązania polega na dokonaniu czynności prawnych, w następstwie czego powstaje nowy stosunek zobowiązaniowy. Natomiast obowiązek spełnienia określonego świadczenia.odnosi się do istniejącego już stosunku zobowiązaniowego, powstałego z jakiegokolwiek tytułu prawnego, w obrębie którego wyznaczone zostało dane świadczenie.
Przyrzeczenie to może być dwojako rozumiane: albo że przyrzekający zobo- 453 wiązuje się do poczynienia starań w celu skłonienia osoby trzeciej, by zachowała się ona w sposób przyrzeczony, albo że przyrzekający przyjmuje gwarancję, że osoba trzecia zaciągnie zobowiązanie lub spełni świadczenie. Treść art. 391 KC wskazuje na to, że jeżeli dłużnik przyrzekł, że osoba trzecia zaciągnie zobowiązanie lub spełni świadczenie, to należy takiemu oświadczeniu woli przypisać drugie, mocniejsze znaczenie. Takąjedynie umowę reguluje art. 391 KC.
Umowa ta należy do szerszej, wyróżnianej przez doktrynę, grupy umów 454 gwarancyjnych. Ich cechą charakterystyczną jest to, że gwarant przyjmuje w nich ryzyko związane z realizacją bądź niepowodzeniem określonego w umowie przedsięwzięcia.
2. Odpowiedzialność gwaranta
Odpowiedzialność gwaranta wobec beneficjenta gwarancji zależy od te- 455 go, co gwarancja obejmuje. Jeżeli gwarant przyrzekł tylko, że osoba trzecia
Nb. 453-455
Rozdzial IV. Umowy zobowiązaniowe
164
14. Umowy odnoszące się do osób trzecich
l d 5
zaciągnie zobowiązanie, to odpowiada on wobec beneficjenta gwarancji jedynie w ramach tzw. ujemnego interesu umownego.
Natomiast jeżeli gwarant zapewnił, że osoba trzecia spełni świadczenie,
wówczas powinien on wyrównać beneficjentowi gwarancji wszelkie szkody, jakie ten poniósł w następstwie niewykonania przez osobę trzecią przyrzeczonego świadczenia. Gwarant może się jednak zwolnić z obowiązku naprawienia szkody, jeżeli sam spełni przyrzeczone świadczenie zamiast osoby trzeciej, chyba że sprzeciwia się to umowie lub właściwości świadczenia - w szczególności z uwagi na osobisty jego charakter (art. 391 zd. 2 KC). W granicach tak określonych przysługuje więc gwarantowi upoważnienie przemienne (facultas alternativa) do zwolnienia się z długu przez wykonanie innego świadczenia niż świadczenie główne, jakim ciągle pozostaje naprawienie szkody.
3. Zastosowanie
456 Konstrukcja umowy o świadczenie przez osobę trzecią znajduje różnorakie zastosowanie w rozwiniętych stosunkach gospodarczych, w których zabezpieczenie (umocnienie) praw wierzyciela odgrywa coraz donioślejszą rolę.
Przykład: Judykatura opiera na tej konstrukcji stosunki między gwarantem jakości a uprawnionym z tytułu gwarancji, jeśli świadczenia gwarancyjne ma wykonać jednostka obsługi gwarancyjnej (orz. SN z 6.1.1981; opubl. OSN 1981, póz. 163; orz. SN ,z 20.6.1983 r.; opubl. OSN 1984, póz. 21; por. C. Żuławska, Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 139.
Początkowo na konstrukcji tej opierano także gwarancję bankową. Jednakże SN w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z 28.4.1995 r.; opubl. OSN 1995, póz. 135, zmienił swoje stanowisko przyjmując, że chodzi tu o inny rodzaj umowy gwarancyjnej (tzw. autonomicznej). W przypadku tym gwarant nie odpowiada za szkodę wywołaną niewykonaniem gwarantowanego świadczenia, lecz obowiązany jest świadczyć co przyobiecał - bez względu na to, czy wierzyciel poniósł szkodę z niewykonania gwarantowanego świadczenia. Kwestia ta jest szerzej omówiona w ramach wykładu części szczegółowej zobowiązań.
Stronie podmiot, który w owym stosunku prawnym nie uczestniczy i dlatego nazywany jest w art. 392 KC osobą trzecią. Ilustruje to następujący schemat:
Wierzyciel
Dłużnik
roszczenie
Osoba trzecia
umowa z art. 392 KC
Jeżeli osoba trzecia zobowiąże się wobec dłużnika, że zwolni go z obo- 458 wiązku świadczenia na rzecz jego wierzyciela, to umowa taka w niczym nie zmienia pozycji prawnej dłużnika wobec wierzyciela, który - nie uczestnicząc w tej umowie - zachowuje nadal swoją wierzytelność wobec dłużnika. Natomiast osoba trzecia ponosi wówczas odpowiedzialność odszkodowawczą wobec dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie żądał od dłużnika spełnienia świadczenia. W jaki sposób osoba trzecia do tego doprowadzi, jest z punktu widzenia art. 392 KC obojętne (z reguły sama zaspokoi wierzyciela). W umowie tej osoba trzecia zaciąga więc wobec dłużnika zobowiązanie typu gwarancyjnego, biorąc na siebie odpowiedzialność za określone zachowanie się wierzyciela wobec dłużnika.
Nb.
III. Umowa o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią od obowiązku świadczenia
457 W umowie tej występuje po jednej stronie osoba, która jest dłużnikiem w jakimkolwiek zawiązanym już wcześniej stosunku prawnym, a po drugiej
Nb. 456-457
Rozdział V. Czyny niedozwolone
ż 15. Uwagi wprowadzające
Literatura: W. Czachórski, [w:] System, t. III, cz. l, ż 41; tenże, Zobowiązania, ż 31; A. Szpunar, Czyny niedozwolone w Kodeksie cywilnym, SC 1970, t. XV; W. Warkałło, Odpowiedzialność odszkodowawcza, Funkcje, rodzaje, granice. Warszawa 1972.
I. Pojęcie
459 Poza umowami ważną rolę odgrywa grupa zdarzeń określonych mianem czynów niedozwolonych (deliktów), które uregulowane zostały w wyodrębnionym formalnie zespole przepisów prawnych (tytuł VI, art. 415-449 KC). Nazwa tej instytucji jest jedynie historycznie uzasadniona. Dzisiaj bowiem do czynów niedozwolonych ustawa zalicza nie tylko zawinione działania człowieka, ale i innego rodzaju zachowania ludzkie oraz zdarzenia, które nawet do tej klasy zjawisk nie należą. Można co najwyżej mówić o jakiejś, generalnie biorąc, pejoratywnej ich ocenie. Dalsze paragrafy niniejszego rozdziału bliżej wyjaśnią poszczególne stany faktyczne objęte pojęciem czynów niedozwolonych.
460 Podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zobowiązany jest do jej naprawienia (por. Nb. 203 i n.). Do świadczenia tego odnoszą się zatem ogólne zasady regulujące sposób ustalania szkody oraz związek przyczynowy między zdarzeniem wywołującym szkodę (tu czynem niedozwolonym) a szkodą (por. art. 361-363 KC) - z pewnymi jednak wspólnymi dla czynów niedozwolonych modyfikacjami, wskazanymi w Nb. 548 i n.
461 Świadczenie polegające na naprawieniu szkody wynikłej z czynu niedozwolonego jest świadczeniem pierwotnym w tym stosunku zobowiązaniowym. Obowiązek naprawienia tej szkody powstaje bowiem wtedy, gdy poszkodowany doznał jej w następstwie czynu niedozwolonego, za który inny podmiot ponosi odpowiedzialność. Jeżeli ziści się wspomniany stan faktyczny, osoba odpowiedzialna za wyrządzenie szkody (dłużnik) od razu jest zobowiązana do jej naprawienia poszkodowanemu (wierzycielowi).
Nb. 459-461
ż 15. Uwagi wprowadzające i f, '
Pod tym względem różni się system odpowiedzialności deliktowej od od- 40-powiedzialności kontraktowej, pojawiającej się jako następstwo niewykonania lub nienależytego wykonania istniejącego już stosunku zobowiązaniowego (por. Nb. 736). W ostatnim przypadku pierwotny stosunek zobowiązaniowy trwa nadal, a jedynie świadczenie ulega częściowej lub całkowitej transformacji w świadczenie odszkodowawcze.
Z tych założeń teoretycznych wynikają doniosłej wagi konsekwencje, jeśli chodzi o sposób regulowania przesłanek odpowiedzialności deliktowej i kontraktowej. Przy odpowiedzialności kontraktowej bowiem wyrządzenie szkody następuje w ramach istniejącego stosunku zobowiązaniowego, wskutek czego od razu znany jest i zindywidualizowany ewentualny podmiot odpowiedzialny za szkodę; powstaje tylko kwestia uchylenia jego odpowiedzialności z tego tytułu. Natomiast przy odpowiedzialności deliktowej trzeba dopiero poszukiwać dłużnika tego stosunku zobowiązaniowego, i to spośród nie ograniczonego kręgu podmiotów. Przesłanki odpowiedzialności muszą więc być tak przez ustawodawcę sformułowane, aby pozwoliły zindywidualizować podmiot odpowiedzialny, a nie jedynie orzec, czy dany podmiot ponosi odpowiedzialność. Wiąże się z tym mniej dogodny dla poszkodowanego rozkład ciężaru dowodu, co służy ochronie interesów ogółu obywateli. Z tych samych względów z zasady wyłączona jest możliwość umownego modyfikowania ustawowych przesłanek odpowiedzialności deliktowej.
Różnice między reżimem odpowiedzialności kontraktowej i deliktowej do- 463 tyczą jednak nie tylko regulacji ich przesłanek, ale także treści stosunku zobowiązaniowego. Odnosi się to zwłaszcza do ustanowionego w reżimie odpowiedzialności deliktowej roszczenia o zapobieżenie grożącej szkodzie (por. Nb. 587 i n.), jak również do swoistego uregulowania następstw szkód na osobie (por. Nb. 606 i n.) oraz odmiennego określenia biegu przedawnienia (por. Nb. 641 i n.).
Wszystko to wpłynęło na odrębne uregulowanie systemu odpowiedzialne- 464 ści deliktowej w polskim prawie cywilnym.
Są jednak ustawodawstwa, które kształtują wspólny reżim odpowiedzialności odszkodowawczej. W polskim systemie prawnym koncepcja taka została zrealizowana w Kodeksie pracy.
II. Systematyka
Systematyka czynów niedozwolonych (por. bliżej Nb. 467-586) ma na 465 względzie całościową regulację stanów faktycznych, tradycyjnie już ze względów praktycznych łącznie normowanych. Można powiedzieć, że podstawą tej
Nb.
168 Rozdział V. Czyny niedozwolone
systematyki jest kształt zdarzenia, z którym ustawa wiąże obowiązek naprawienia szkody. Natomiast nie opiera się ona na wyróżnionych w nauce swoistych zasadach odpowiedzialności (por. Nb. 143-202). Niekoniecznie więc sens uregulowania poszczególnego stanu faktycznego da się wyjaśnić jedną i swoistą tylko dla niego zasadą odpowiedzialności (winą, ryzykiem, słusznością).
Zastosowany tu podział tradycyjny ma pewne wady, ponieważ nie respektuje w pełni postulatu rozłączności, niemniej jednak przez swoją prostotę ułatwia osiągnięcie celów dydaktycznych1.
III. Funkcja
466 Przy określaniu społecznych konsekwencji czynów niedozwolonych nie można poprzestać tylko na kodeksowej regulacji tej problematyki. Ogromny rozwój różnych postaci ubezpieczeń, a zwłaszcza ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej, w znacznej mierze modyfikuje konsekwencje społeczne wyznaczone normami KC. Zamiast osoby bezpośrednio odpowiedzialnej ciężar odpowiedzialności odszkodowawczej przejmuje w takich przypadkach zakład ubezpieczeń, a za jego pośrednictwem rozkłada się on na liczne grupy osób ubezpieczających się od ryzyk tego rodzaju.
Na tle tych nowych zjawisk społecznych, które niewątpliwie ograniczają doniosłość instytucji czynów niedozwolonych, zgłaszane są nawet postulaty zastąpienia jej ubezpieczeniami. Doprowadziłoby to do wyparcia innych zasad odpowiedzialności przez zasadę gwarancyjno-repartycyjną. Jednakże pamiętać należy, że system ubezpieczeń z jednej strony nie jest i chyba nie powinien być absolutnie powszechny, a z drugiej strony w istotnej mierze związany jest z ogólnymi zasadami odpowiedzialności cywilnej, modyfikując tylko jego konsekwencje w zakresie naprawienia szkody. Nie wydaje się przeto, aby realna była wizja zastąpienia odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych odpowiedzialnością ubezpieczeniową.
ż 16. Odpowiedzialność za własne czyny
Literatura: W. Czachórski, [w:] System, t. III, cz. l ż 42; tenże. Zobowiązania, ż 32; Z. Banaszczyk, [w:] Pielrzykowski, KC. Komentarz, s. 754 i n.; G. Bienick, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 176 i n.; J. Dąbrowa, Wina jako przesłanka odpowiedzialności
1 Por. inne propozycje klasyfikacyjne: A. Śmieją, Z problematyki klasyfikacji odpowiedzialności deliktowej, "Prawo CV", Wrocław 1983.
Nb. 466
ż 16. Odpowiedzialność za wlasne czyny \
cywilnej, Wrocław 1968; taż, Odpowiedzialność deliktowa osoby prawnej za winę wlasn;i i cudzą, SC 1970, t. XVI; L. Dzikiewicz, O pojęciu winy w jej trzech odmianach PiP 1977. z. 1; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Problem definicji winy jako podstawy odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych, ŻUŁ, Seria I Nauki Humanistyczno-Społeczno-Praw -ne, Prawo, z. 14, Łódź 1959; taż: Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 197X; M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2000; M. Sajjan, Odpowiedzialność deliktowa osób prawnych. Stan obecny i kilka uwag de legę ferenda, Studia luridica, t. 21, Warszawa 1994; tenże, Prawo i medycyna, Warszawa 1998; M. Sośniak, Bezprawność zachowania jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej za czyny niedozwolone, Kraków 1951; tenże. Elementy winy nieumyślnej w prawie cywilnym, ZNUŚ, Nr 68, Katowice 1975; L. Stecki. Odpowiedzialność cywilna za skorzystanie ze szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, Warszawa 1983; A. Szpunar, Wina poszkodowanego w prawie cywilnym, Warszawa 1971; A. Śmieją, Ograniczona odpowiedzialność deliktowa sprawcy w wieku starczym, AUWr, Prawo CXXXV, Wrocław 1980; W. Warkallo, Przemiany odpowiedzialności cywilnej, [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego, "Ossolineum" 1983.
I. Uwagi ogólne
Ą Odpowiedzialność za własne czyny oparta jest na zasadzie winy. Wyraź- 467 nie wskazuje na to podstawowy w tym względzie art. 415 KC, który stanowi, że "Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia".
Norma w przepisie tym wysłowiona odnosi się do wszelkich podmiotów prawa cywilnego, a w szczególności nie tylko do osób fizycznych, ale także do osób prawnych. W tym ostatnim przypadku bierze się pod uwagę winę osób sprawujących funkcję organu danej osoby prawnej (art. 416 KC).
Co do pojęcia organu, por. wyjaśnienia odnoszące się do osoby prawnej zawarte w wykładzie części ogólnej prawa cywilnego (art. 38).
Za inne osoby działające w strukturze organizacyjnej osoby prawnej odpowiada ona jak za cudze czyny (por. Nb. 501 i n.). Odnosi się to w szczególności do jej pracowników odpowiadających na podstawie art. 430 KC, to znaczy tylko wtedy, gdy pracownik ponosi winę.
Ze względu na trudności ustalenia konkretnej osoby, która ponosi winę w razie gdy szkodę wywołuje bezprawne działanie całej organizacji obdarzonej osobowością prawną, jak również dla skuteczniejszej ochrony interesów osób poszkodowanych tą działalnością. w literaturze zgłaszane są postulaty, aby odpowiedzialność deliktowa osób prawnych oprzeć wyłącznie na przesłance bezprawności działania jej personelu - bez wyróżniania organu i osób mu podporządkowanych. Częściowo postulaty te realizuje już praktyka orzecznicza poprzez konstrukcję tzw. winy anonimowej osoby prawnej (por. Nb. 500). Zagadnienia te przedstawia bliżej M. Safjan, Odpowiedzialność deliktowa, s. 187 i n.
Syntetyczna formuła art. 415 KC ma na względzie każdy zawiniony czyn 46S człowieka; może on się wyrażać w podjęciu określonego działania, jak i w jego zaniechaniu, dokonaniu czynności czysto psychofizycznej, jak i konwencjonalnej, a w tym również w zawarciu umowy.
Nb. 467-4M
Rozdział V. Czyny niedozwolone
ż 16. Odpowiedzialność za własne czyny
170
171
Przykład: Sprzedaży rzeczy cudzej (orz. SN z 30.5.1980 r.; opubl. OSN 1980, póz. 229); sprzedaż rzeczy oddanej pod dozór (orz. SN z 13.5.1982 r.; opubl. OSN 1983, póz. 37); sprzedaż rzeczy niebezpiecznej dla życia i zdrowia (wytyczne SN z 30.12.1988 r.; opubl. OSN 1989, póz. 36, teza 19; orz. SN z 21.11.1980 r.; opubl. OSN 1981, poz. 205, z glosą M. Nesterowicza, NP Nr 11-12/1982, s. 211 i n.; orz. SN z 6.8.1981 r.; opubl. OSP 1982, póz. 122).
469 Z uwagi na szeroki zakres zastosowania art. 415 KC można mówić, że formułuje on ogólną zasadę odpowiedzialności (por. art. 436 ż 2 KC). Nie wydaje się jednak, by należało stąd wnosić, że przepisy konstruujące inne zasady odpowiedzialności (ryzyko, słuszność) wymagaj ą restryktywnej interpretacji.
470 Podstawowe dla art. 415 KC pojęcie winy nie zostało ani w tym, ani w innych przepisach KC wyjaśnione. Nie ulega wszakże wątpliwości, że za czyn zawiniony może uchodzić jedynie takie zachowanie człowieka, które jest zarazem bezprawne. Nasuwa się jedynie pytanie, czy element ten stanowi składnik pojęcia winy, czy też jest tylko przesłanką winy. W tym ostatnim przypadku pojęcie winy - za wzorem prawa karnego - ograniczone byłoby tylko do cech podmiotowych, a więc świadomości i woli sprawcy szkody.
Tradycyjny pogląd nauki polskiej, ukształtowany pod wpływami francuskimi, skłaniał się ku szerokiemu pojęciu winy, w którym dopatrywano się dwóch elementów: obiektywnego, jakim jest bezprawność, oraz subiektywnego, jakim jest wina w ścisłym tego słowa znaczeniu. Opierał się on na ogólnej formule art. 415 KC, która została - mimo zgłaszanej krytyki - w nie zmienionej postaci przejęta z art. 134 KZ, wzorowanego z kolei na prawie francuskim. Jednakże dominujący w ostatnich latach nurt naukowy trafnie wskazuje na konieczność jasnego rozdzielenia zakresów tych dwóch pojęć i posługiwania się określeniem wina - podobnie jak nauka prawa karnego - jedynie dla opisania podmiotowych cech zachowania się sprawcy szkody. Treść art. 415 KC nie stoi temu na przeszkodzie. Niemniej jednak oczywiste jest, że dopiero czyn bezprawny może być rozpatrywany w kategoriach czynu zawinionego w rozumieniu tego przepisu.
471 W związku z tym najpierw omówiona zostanie szersza przesłanka odpowiedzialności, jaką jest bezprawność, a następnie dopiero wina we właściwym tego słowa znaczeniu.
II. Bezprawność
1. Pojecie
472 Bezprawność pojmuje się w prawie cywilnym szeroko, a mianowicie jako niezgodność zachowania się sprawcy z porządkiem prawnym. Zakresem tego
pojęcia nie są więc objęte tylko naruszenia wyrażonych w przepisach - różnych zresztą gałęzi prawa - zakazów lub nakazów, adresowanych do ogółu, ale ponadto także naruszenia zasad współżycia społecznego.
Przykład: W orz. z 19.12.1979 r.; opubl. OSN 1980, póz. 143) Sąd Najwyższy stwierdził, że wina administracji szkolnej za wypadek, jakiemu uległ uczeń w czasie przebywania w świetlicy szkolnej, może polegać nie tylko na zaniedbaniu wykonania urządzeń zabezpieczających, przewidzianych w przepisach Prawa budowlanego albo w innych przepisach prawnych, ale także na zaniechaniu zainstalowania takich zabezpieczeń, których zastosowanie dyktują zasady doświadczenia życiowego, chociażby obowiązujące przepisy wyraźnie takich zabezpieczeń nie wymagały.
Przy ocenie bezprawności czyjegoś zachowania należy ponadto ustalić, czy nie zachodzą w danym przypadku szczególne okoliczności uchylające zasadność takiej kwalifikacji czynu.
2. Wyłączenia
Obowiązujące prawo przewiduje bardzo różnorodne wyłączenia bezpraw- 473 ności działania. Trzeba więc poprzestać na wymienieniu jedynie najważniejszych ich typów, do których należą:
a) obrona konieczna,
b) stan wyższej konieczności,
c) dozwolona samopomoc,
d) zgoda poszkodowanego,
e) wykonywanie własnych praw podmiotowych.
a) Obrona konieczna (art. 423 KC) polega na odparciu bezpośredniego 474 i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby. Źródłem zagrożenia jest w tym przypadku działalność człowieka ("zamach"), która niekoniecznie musi być zawiniona, lecz zawsze bezprawna.
Dlatego np. działalność komornika, jeżeli mieści się w granicach prawa, nigdy nie uzasadnia stosowania obrony koniecznej.
Dobrem zagrożonym może być nie tylko dobro majątkowe, ale i osobiste (życie, zdrowie, cześć, integralność osobista itp.). Przy rozstrzyganiu o bezpośredniości obrony należy mieć na względzie związek czasowy między zamachem a obroną. Do obrony koniecznej nie można więc uciec się po zamachu lub przed spodziewanym zamachem. Zagrożenie jest bezpośrednie, gdy trwa w momencie podjęcia obrony przed niebezpieczeństwem. Wreszcie, zastosowane środki obronne powinny być "konieczne" w tym sensie, że są one niezbędne do odparcia zamachu. Jeżeli przy zachowaniu tych przesłanek stosujący obronę konieczną wyrządzi napastnikowi szkodę, nie odpowiada za nią, ponieważ nie działał bezprawnie.
Nb. 469-472
Nb. 473-474
ż 16. Odpowiedzialność za własne czyny
17:i
Rozdział V. Czvnv niedozwolone
772
475 W przeciwieństwie do prawa karnego, prawo cywilne nie zawiera szczególnych postanowień dotyczących przekroczenia granic obrony koniecznej.
Powszechnie przyjmuje się w związku z tym, że przekroczenie granic obrony koniecznej nie powoduje uchylenia bezprawności, lecz w konsekwencji pociąga za sobą odpowiedzialność odpierającego zamach za wywołaną takim działaniem szkodę. W przypadku takim powstaje jednak możliwość obniżenia odszkodowania na zasadzie przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody (art. 362 KC).
476 b) Stan wyższej konieczności (art. 424 w związku z art. 142 KC) również znamionuje bezpośrednie zagrożenie dla dowolnego dobra jakiejkolwiek osoby. Jednakże źródłem tego zagrożenia nie jest zamach, a więc bezprawne działanie człowieka, lecz jakaś rzecz lub zwierzę (np. rzucający się na człowieka pies, płonący dom lub pojazd samochodowy).
W przypadku takim, jeżeli w celu odwrócenia zagrożenia osoba zagrożona lub jakakolwiek inna zniszczyła albo uszkodziła rzecz, albo zraniła lub zabiła zwierzę, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną w ten sposób szkodę. Do uchylenia tej odpowiedzialności konieczne jest ponadto, aby:
1) sama nie wywołała niebezpieczeństwa (np. przez drażnienie psa, zapalenie domu lub pojazdu);
2) niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec, w szczególności przez zwrócenie się do organów państwowych o podjęcie odpowiednich działań ochronnych;
3) ratowane dobro było oczywiście ważniejsze aniżeli dobro zagrożone. Przy ocenie proporcji tych dóbr należy korzystać ze wskazań zawartych w art. 142 KC, według którego dobra osobiste mają absolutny priorytet przed dobrami majątkowymi. Jedynie więc między dobrami majątkowymi - zagrożonym i poświęconym - dopuszczalne jest stosowanie miernika wartościowego. Wymienionego w tym punkcie ograniczenia nie przewiduje instytucja obrony koniecznej, a to z uwagi na źródło zagrożenia, jakim jest naganna społecznie działalność człowieka (bezprawny zamach na cudze dobro).
477 c) Dozwolona samopomoc jest przewidziana w wyjątkowych zupełnie przypadkach wyraźnie w ustawie wskazanych (por. art. 343 ż 2, 432 KC). Należy uznać, że działanie w tych granicach nie jest bezprawne, a jeżeli doprowadziło do wyrządzenia szkody, to sprawca nie jest za nią odpowiedzialny.
478 d) Zgoda poszkodowanego na działania ingerujące w sferę jego dóbr uchyla bezprawność tych działań - w takim zakresie, w jakim poszkodowany może dysponować naruszonymi dobrami; w konsekwencji sprawca szkody nie jest wówczas odpowiedzialny za jej wyrządzenie. Ważne więc jest ustalenie,
Nb. 475-478
w jakim zakresie poszkodowany zezwolił na cudzą ingerencję w sferę jego własnych dóbr i czy przysługiwała mu kompetencja do udzielenia odpowiedniego zezwolenia. Kwestia ta ma duże znaczenie praktyczne, zwłaszcza gdy chodzi o zgodę na naruszenie integralności fizycznej człowieka, np. zgoda na zabiegi lekarskie lub na udział w grach sportowych. Przesłanki udzielenia zgody i granice dopuszczalnej ingerencji ustalają bliżej reguły gier (np. boksu) oraz wykonywanie zawodu lekarskiego.
W literaturze prezentowane są dwie koncepcje zgody: jedna uznaje ją za jednostronną czynność prawną, do której odnoszą się przepisy o wadach oświadczenia woli1, druga kwalifikuje zgodę jako jednostronne, odwołalne działanie prawne, zbliżone do oświadczenia woli2. Niezależnie od przyjętej kwalifikacji niewątpliwe jest, że ważnej zgody na zabieg lekarski może udzielić jedynie osoba, która ma świadomość tego, na co się zgadza. Zatem lekarz, podejmując się leczenia, powinien poinformować pacjenta lub osobę uprawnioną do pieczy nad nią, o typowych ryzykach związanych z zamierzonym zabiegiem (por. bliżej orz. SN z 5.9.1980 r.; opubl. OSP 1981, póz. 170, z glosami M. Neslerowicza i K. Rosenlala). Brak zgody na leczenie, przekroczenie zakresu zgody lub niepoinformo-wanie pacjenta o ryzyku i skutkach zabiegu stanowi podstawę do uznania winy lekarza3.
e) Wykonywanie własnych praw podmiotowych wyłącza bezprawność 479 tych działań i zwalnia z odpowiedzialności za nie.
Przykład: właściciel gruntu nie może powoływać się na szkodę wynikającą z faktu, że użytkownik jego gruntu lub uprawniony z tytułu służebności gruntowej pozbawia go korzyści, jakie mógłby osiągnąć gospodarząc sam na gruncie.
III. Wina 1. Pojecie
Bezprawność czynu stanowi jego kwalifikację przedmiotową, podjętą na 480 podstawie konfrontacji zewnętrznego zachowania się człowieka z porządkiem prawnym. Natomiast wina jest pojęciem odnoszącym się do sfery zjawisk psychicznych sprawcy i dlatego określa się ją mianem podmiotowej strony czynu. Z uwagi na to, że dopiefft czyny bezprawne mogą uzyskać kwalifikację czynów zawinionych, klasa czynów zawinionych mieści się w klasie czynów bezprawnych. Jednakże ustawa nie podaje bliższego określenia pojęcia winy, a stanowisko nauki nie jest w tej sprawie jednolite.
' M. Nesterowicz, Kontraktowa i deliktowa odpowiedzialność lekarza za zabieg leczniczy, Warszawa-Poznań 1972.
2 M. Sośniak, Znaczenie zgody uprawnionego w zakresie cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej, ZNUJ "Prawo" Nr 6/1959. Jest to pogląd szerzej przyjęty w Polsce.
3 Por. bliżej M. Nesterowicz, Prawo medyczne, s. 79 i n.; M. Safian, Prawo i medycyna, s. 40 i n.
Nb. 479-480
774
Rozdział V. Czyny niedozwolone
Trafny wydaje się pogląd, zyskujący sobie w nauce prawa cywilnego coraz więcej zwolenników, aby posługiwać się kategorialnie analogicznym pojęciem winy dla prawa karnego i prawa cywilnego. Jak wiadomo, w doktrynie prawa karnego prezentowane są dwie główne koncepcje (teorie) winy: psychologiczna i normatywna. Ta ostatnia dominuje w najnowszej nauce o delik-tach cywilnych.
481 Na tej podstawie można sformułować pogląd, że przez winę rozumie się naganną decyzję człowieka odnoszącą się do podjętego przez niego bezprawnego czynu (także zaniechania). Koncepcja ta każe więc zwracać uwagę na sferę przeżyć psychicznych działającego podmiotu, lecz nie poprzestaje tylko na tym, łącząc pojęcie winy z postawieniem sprawcy zarzutu, że decyzja jego była niewłaściwa (naganna) w istniejącej konkretnie sytuacji.
Co do normatywnej koncepcji winy w prawie karnym por. W. Walter, Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973, s. 112-120; W. Świda, Prawo karne, Warszawa 1978, s. 191-196; K. Buchala, Prawo karne materialne. Warszawa 1980, s. 121-127.
2. Kwalifikacje psychiczne
482 Z przedstawionego pojęcia winy wynika, że może ją ponosić tylko człowiek działający z odpowiednim rozeznaniem, a więc poczytalny i już dojrzały psychicznie.
483 Stan niepoczytalności wyłącza w konsekwencji odpowiedzialność opartą na winie. Myśl tę formułuje - w nawiązaniu do art. 82 KC - art. 425 ż l KC, stanowiąc, że "Osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie jest odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną". Przyczyny, jakie zdecydowały o stanie niepoczytalności sprawcy w chwili wyrządzenia przez niego szkody, nie zostały wymienione w ustawie i mogą być najrozmaitszego rodzaju. W szczególności może tu chodzić o chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy albo o przejściowe tylko zaburzenia czynności psychicznych, wynikające z różnych przyczyn. Jednakże ze względu na prewencję ogólną art. 425 ż 2 KC stanowi za wzorem prawa karnego, że kto uległ zakłóceniu czynności psychicznej wskutek użycia napojów odurzających albo innych podobnych środków (np. narkotyków), ten nie jest zwolniony od odpowiedzialności, chyba że stan zakłócenia został wywołany bez jego winy.
484 Brak dostatecznego rozeznania może być także następstwem niedojrzałości umysłowej, spowodowanej zbyt młodym wiekiem człowieka. Problem ten rozstrzyga art. 426 KC, stanowiąc, że małoletni, który nie ukończył trzynastu lat, nie ponosi odpowiedzialności, oczywiście, na zasadzie winy. Ta kategoryczna norma Kodeksu cywilnego nie dopuszcza badania sprawności intelektualnej
Nb. 481-484
ż 16. Odpowiedzialność za własne czyny
małoletnich poniżej trzynastego roku życia, ponieważ wynik takich badań i tak nie mógłby doprowadzić do uznania ich za winnych. Pojawia się natomiast kwestia odpowiedzialności małoletnich w wieku między 13 a 18 rokiem życia. Mogą oni być uznani za nieodpowiedzialnych na mocy art. 425 ż l KC, ponieważ przepis ten uchyla zarzut winy w stosunku do wszystkich osób działających z brakiem dostatecznego rozeznania. Wydaje się, że w odniesieniu do tej grupy małoletnich sąd powinien z urzędu dążyć do ustalenia, czy rozwój umysłowy sprawcy osiągnął już taki stopień, by mógł on pojąć sens i skutki dokonanego czynu (por. art. 232 KPC).
Należy podkreślić, że prawo cywilne nie zna - w odróżnieniu od prawa karnego - stanu ograniczonej poczytalności sprawcy szkody.
3. Rodzaje i mierniki winy
Na obszarze deliktów cywilnych - podobnie, jak i w prawie karnym - roz- 485 różnią się dwie postaci winy: winę umyślną i winę nieumyślną, nazywaną także niedbalstwem.
Należy podkreślić, że termin "niedbalstwo" ma inne, węższe, znaczenie w prawie karnym, gdzie odnosi się go tylko do jednego z rodzajów winy nieumyślnej - obok lekkomyślności.
Przy winie umyślnej naganność stanu psychicznego sprawcy polega na 486 tym, że chce on (dolus directus) przez swoje bezprawne zachowanie (działanie lub zaniechanie) wyrządzić drugiemu szkodę lub co najmniej świadomie godzi się na to (dolus eventualis).
Natomiast pojęcie niedbalstwa wiąże się w prawie cywilnym z niedo- 487
łożeniem wymaganej staranności. Nasuwa się w związku z tym pytanie,
jakie są mierniki tej należytej staranności. Odpowiedzi na to pytanie udziela
art. 355 KC odnoszący się nie tylko do reżimu odpowiedzialności kontrak
towej, ale i deliktowej (uchw. pełnego składu IC SN z 15.2.1971 r.; opubl.
OSN 1971, poz. 59).
Stosownie do treści wspomnianego przepisu należy zachować staranność wymaganą w stosunkach danego rodzaju. Jest to miernik obiektywny (abstrakcyjny), formułowany jako wzorzec powinnego zachowania dla każdego, kto znajdzie się w określonej sytuacji. Podstawą do formułowania tych wzorców są ogólne reguły współżycia społecznego, a także szczegółowe przepisy prawne, pragmatyki zawodowe, zasady deontologii, określone zwyczaje dostosowane do pewnych typów czynności, zawodów lub nawet sytuacji, w których czynności danego rodzaju się wykonuje, np. wzorzec nauczyciela gimnastyki (orz. SN z 3.5.1972 r.; opubl. OSN 1973, poz. 27), lekarza, lekarza specjalisty, kierowcy samochodowego, sportowca itp.
Nb. 485-487
Rozdział V. Czyny niedozwolone
776
ż 16. Odpowiedzialność za własne czyny
177
Zarzut niedbalstwa będzie uzasadniony wtedy, gdy dany sprawca szkody zachował się w sposób odbiegający od modelu wzorcowego, abstrakcyjnie ustalonego.
W dawniejszej doktrynie przyjmowano w odniesieniu do reżimu deliktowego miernik staranności in concreto, a więc dostosowany do indywidualnych cech działającego podmiotu, co zbliżało ujęcie tej kwestii do zasad prawa karnego.
488 W nauce i praktyce prawa cywilnego stosowanie obiektywnych wzorców dla oceny, czy zachowanie sprawcy szkody było niedbałe, znajduje o wiele szersze zastosowanie niż w prawie karnym; wyraża się to niekiedy wręcz w zapoznaniu indywidualnych cech działającego podmiotu i konkretnych sytuacji zewnętrznych, w jakich działać mu wypadło. Te tendencje obiektywi-styczne w prawie cywilnym są uzasadnione tym, że w przeciwieństwie do prawa karnego podstawowym celem odpowiedzialności cywilnej jest rekompensata szkody poniesionej przez poszkodowanego, a nie oddziaływanie wychowawcze na sprawcę. Dlatego w większym stopniu bierze się pod uwagę osobę poszkodowanego i jego oczekiwania co do zachowań innych członków społeczeństwa - wyrażone właśnie we wspomnianych obiektywnych miernikach staranności. Mimo to nie można zapomnieć o tym, że odpowiedzialność sprawcy z mocy art. 415 KC oparta jest na jego winie. W związku z tym należy dojść do wniosku, że odstępstwo od wzorca należytej staranności w sposób ostateczny nie decyduje jeszcze o niedbalstwie sprawcy szkody. Zawsze jeszcze trzeba ustalić, czy w konkretnych okolicznościach i z uwagi na indywidualne cechy mógł on zachować się w sposób należyty. Tylko wtedy bowiem można postawić mu zarzut nagannej decyzji.
Przykład: Nie ponosi winy lekarz dokonujący zabiegu operacyjnego w warunkach urągających regułom zawodowym, ale w sytuacji nagłej, gdy była to jedyna szansa uratowania życia pacjenta; także nauczyciel obciążony nadmierną liczbą dzieci; nieporadmi babcia opiekująca się dziećmi.
489 Formuła generalna deliktu (art. 415 KC) wiąże odpowiedzialność odszkodowawczą z każdą postacią winy, poza wyjątkami w ustawie wskazanymi, które ograniczają tę odpowiedzialność wyłącznie do winy umyślnej (por. np. art. 422 KC). W praktyce społecznej największą doniosłość mają przypadki wyrządzenia szkody z winy nieumyślnej, a więc z niedbalstwa.
IV. Współsprawstwo i współodpowiedzialność
490
Szkoda może być wyrządzona nie tylko przez jednego sprawcę, ale także przez kilku działających w porozumieniu (np. gang przestępczy) lub nawet
bez porozumienia (np. udział w bójce). W przypadkach takich wszyscy ponoszą odpowiedzialność, i to solidarną (por. art. 441 KC), za wyrządzoną wspólnie szkodę, jeżeli, oczywiście, czyny ich były zawinione (art. 415 KC).
Niezależnie od tego art. 422 KC wiąże odpowiedzialność odszkodowaw- 491 czą z następującymi trzema typami zachowań: '' 1) z nakłonieniem do wyrządzenia szkody (podżeganie),
2) z udzielaniem pomocy do jej wyrządzenia (pomocnictwo),
3) ze świadomym skorzystaniem z wyrządzonej drugiemu szkody.
1. Podżeganie i pomocnictwo
Dwa pierwsze stany faktyczne, a więc podżeganie i pomocnictwo, można 492 ująć w kategorię szeroko pojętego współsprawstwa. Podżegacz bowiem oddziałuje na sferę motywacyjną bezpośredniego sprawcy, dążąc do wywołania u niego zamiaru lub utwierdzenia go w zamiarze popełnienia czynu niedozwolonego. Z kolei pomocnik wspiera sprawcę intelektualnie (np. przez udzielanie porad) lub fizycznie (przez dokonanie czynu niedozwolonego). Mimo wysuwanych niekiedy co do tej kwestii wątpliwości, należy dojść do wniosku, że zachowania podżegacza i pomocnika zawsze wykazują znamiona winy umyślnej.
Jako współsprawcy szkody ponoszą oni wraz ze sprawcą bezpośrednim 493 solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną przez tego ostatniego szkodę, chociażby nawet żadnej nie osiągnęli z tego korzyści (art. 422, 441 KC). Odpowiedzialność ich ograniczona jest jednak tylko do tej szkody, do której powstania nakłaniali lub pomagali. Mogą także ponosić wyłączną odpowiedzialność, jeżeli sprawcy bezpośredniemu nie można winy przypisać (np. Z powodu jego niedojrzałości psychicznej lub niepoczytalności).
2. Skorzystanie ze szkody
Natomiast trzeci stan faktyczny wymieniony w art. 442 KC nie da się już 494 ująć w kategorię współsprawstwa. Osoba, która świadomie skorzystała z wy-rządzonej drugiemu szkody, pojawia się bowiem dopiero po wyrządzeniu szkody przez sprawcę. Odpowiada więc ona wyłącznie za czyn własny. Po pewnych wahaniach w doktrynie i judykaturze ustalił się ostatecznie pogląd, Że i ta odpowiedzialność opiera się na winie umyślnej.
Biorąc pod uwagę samodzielny charakter tej odpowiedzialności i jej re- 495 presyjną funkcję, należy zająć stanowisko, że wskazana jest szeroka interpretacja zwrotu "wyrządzonej drugiemu szkody". Chodzić tu więc będzie nie tylko O czyny niedozwolone powodujące odpowiedzialność sprawcy, ale ponadto
Nb. 491-495
178
Rozdział V. Czyny niedozwolone
także o wyrządzenie szkody czynami bezprawnymi, za które bezpośredni sprawca nie ponosi odpowiedzialności (z braku poczytalności).
496 Korzyść, którą odniosła osoba odpowiedzialna, w świetle art. 4^2 KC musi pochodzić z korzyści odniesionej przez bezpośredniego sprawcę w następstwie wyrządzenia szkody poszkodowanemu. Klasycznym, aczkolwiek nie jedynym tego przykładem, jest paserstwo.
Por. inne przykłady: orz. SN z 15.2.1980 r.; opubl. OSP 1981, póz. 68, z glos;) Z Radwańskiego; orz. SN z 28.1.1975 r.; opubl. OSN 1975, póz. 141.
497 Przyjęcie koncepcji odpowiedzialności za czyn własny osoby odnoszącej korzyść za szkody wyrządzone przez kogoś innego prowadzi w konsekwencji do wniosku, że odnoszący korzyść odpowiada tylko w granicach następstw własnego czynu, a nie za całą szkodę wyrządzoną przez bezpośredniego sprawcę. W tych granicach jest to odpowiedzialność solidarna ze sprawcą bezpośrednim (art. 441 KC).
Przykład: Jeżeli A świadomie kupił 50 kg węgla od złodzieja B, który ukradł 1000 kg węgla, to A odpowiada z B solidarnie tylko za 50 kg węgla.
ż 17. Odpowiedzialność za cudze czyny 17(>
się korzyść praktyczna wynikająca z wyraźnego oddzielenia pojęcia bezprawności od pojęcia winy.
2. Wina anonimowa
Innego rodzaju ułatwień dowodowych dostarcza poszkodowanemu kon- 500 strukcja tzw. winy anonimowej (bezimiennej). Pozwala ona przypisać winę osobie prawnej, jeżeli wykaże się, że szkoda została wyrządzona przez nie zidentyfikowaną osobę fizyczną działającą w strukturze organizacyjnej danej osoby prawnej.
Konstrukcja ta nie znajduje bezpośredniego wyrazu w przepisach KC. Jest ona tworem przede wszystkim judykatury, znajdując w praktyce szerokie zastosowanie.
Przykład: Chodzi tu o przypadki zaniedbań personelu medycznego w określonym zakładzie służby zdrowia, uchybień organizacyjnych w prowadzeniu zajęć z wychowania fizycznego w szkole, kradzieży przesyłek pocztowych itp.; por. orz. SN z 14.11.1964 r.; opubl. OSN 1965, póz. 189, z glosą A. Szpunara, PiP z. 4-5/1966; orz. SN z 14.3.1968 r.; opubl. OSP 1969, póz. 65, z glosą J. Dąbrowy; orz. SN z 17.2.1967 r.; opubl. OSN 1967, póz. 177.
501
V. Ciężar dowodu
1. Reguła ogólna
498 Zgodnie z ogólną zasadą art. 6 KC ciężar dowodu okoliczności wskazanych w art. 415 KC w całości spoczywa na poszkodowanym. Odnosi się to więc do istnienia i wysokości szkody, związku przyczynowego oraz zawinionego, a zatem i bezprawnego zachowania się sprawcy szkody. Jeżeli te wszystkie przesłanki odpowiedzialności odszkodowania nie zostaną w procesie wykazane - bez względu na to z czyjej inicjatywy - poszkodowany nie uzyska wyroku uwzględniającego jego żądanie. Poszkodowany jest więc zainteresowany w przeprowadzeniu odpowiednich dowodów uzasadniających wspomniane wyżej przesłanki jego roszczenia odszkodowawczego.
499 W praktyce zadanie to ułatwiają mu szeroko stosowane przez sądy domniemania faktyczne, dotyczące zwłaszcza winy sprawcy. Podstawą takiego domniemania jest przede wszystkim bezprawność postępowania sprawcy, co w wielu przypadkach stanowi przesłankę już wystarczającą.
Natomiast sama bezprawność nie może być przedmiotem domniemania faktycznego. Jednakże co do szkód wywołanych w następstwie naruszenia dóbr osobistych ustanowione zostało domniemanie prawne, że naruszenia te dokonane zostały bezprawnie (art. 24 ż l KC). W tym zakresie jasno rysuje
Mb. 496-499
ż 17. Odpowiedzialność za cudze czyny
Literatura: W. Czachórski, [w:] System, t. III, cz. l, ż 43, 44; tenże, Zobowiązania, ż 33; G. Bieniek, [w:] Komentarz do KC, ks. MI, t. I, s. 303 i n.; B. Lewaszkiewicz--Petrykowska, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978; M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2000; A. Rembieliński, odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone przez podwładnego, Warszawa 1971; M. Safian, [w:] Piclrzykowski, KC. Komentarz, s. 995 i n.; M. Sośniak, Odpowiedzialność cywilna lekarza, Warszawa 1977; A. Szpunar, Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru, Warszawa 1978; tenże. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez podwładnego [w:], Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego, Kraków 1994.
I. Odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru
1. Uwagi wprowadzające
Zawiniony czyn człowieka może również polegać na tym, że nie dopełnił on ciążącego na nim obowiązku nadzoru nad inną osobą, która w następstwie tego wyrządziła komuś szkodę. W przypadku takim zobowiązany do nadzoru ponosi odpowiedzialność za własne zachowanie (chodzi tu o winę za niestaranny nadzór, tzw. winę w nadzorze) z tym zastrzeżeniem, że cudzy czyn, jakim jest zachowanie się podopiecznego, stanowi bezpośrednią przyczynę szkody.
Nb. 500-501
Rozdział V. Czyny niedozwolone
17. Odpowiedzialność za cudze czyny
180
502 Zgodnie z ogólną normą art. 415 KC poszkodowany może wówczas dochodzić od zobowiązanego do nadzoru naprawienia szkody. Jednakże spoczywa wtedy na nim ciężar dowodu nie tylko co do istnienia szkody, ale także co do winy w nadzorze i związku przyczynowego między winą w nadzorze a wyrządzoną przez podopiecznego szkodą. Z reguły będzie on miał ogromne trudności w udowodnieniu dwóch ostatnich przesłanek odpowiedzialności, albowiem zwykle nie zna bliżej relacji między zobowiązanym do nadzoru a podopiecznym. Jego szansę na uzyskanie odszkodowania od osoby zobowiązanej do nadzoru są więc niewielkie. Ustawa akceptuje ten stan rzeczy, ale tylko w przypadku, gdy samemu podopiecznemu można przypisać winę, w następstwie czego ponosi on odpowiedzialność za czyn własny z mocy art. 415 KC. W sytuacji takiej poszkodowany zawsze bowiem może dochodzić odszkodowania od bezpośredniego sprawcy, ponieważ osoba zobowiązana do nadzoru jest tylko ewentualnym współsprawcą odpowiedzialnym solidarnie (art. 441 KC) ze sprawcą bezpośrednim (podopiecznym).
Przykład: Ojciec szesnastoletniego i w pełni poczytalnego syna dopuścił się winy w nadzorze, w następstwie czego syn z winy własnej wyrządził komuś szkodę. Por. orz. SN z 20.6.1959 r.; opubl. OSP 1960, póz. 194, z glosą A. Ohanowicza.
503 Natomiast rozwiązanie takie byłoby dla poszkodowanego niesprawiedliwe w razie, gdyby nie mógł on dochodzić od podopiecznego odszkodowania z uwagi na to, iż temu ostatniemu winy przypisać nie można. W przypadku takim ustawa przewiduje możliwość dochodzenia odszkodowania od:
1) sprawującego nadzór lub
2) wyjątkowo od samego sprawcy.
2. Odpowiedzialność sprawującego nadzór
504 Zgodnie z art. 427 KC odpowiedzialność ponosi każdy, "Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można", jak również ten, kto wykonuje bez obowiązku ustawowego lub umownego stałą pieczę nad tymi osobami.
Ustawowy obowiązek sprawowania pieczy ciąży np. na rodzicach (art. 95 ż l, art. 121, 123 KRO), opiekunach (art. 94 ż 154 i n. KRO), nauczycielach, lekarzach, personelu pomocniczym w zakładach dla psychicznie chorych, pracownikach domów wychowawczych, poprawczych itp. Na podstawie umowy odpowiada np. opiekunka zatrudniona przez osobę fizyczną. Faktyczną stałą pieczę może sprawować np. bliski krewny dziecka lub osoba obca, która dziecka nie adoptowała ani nie jest jego opiekunem prawnym.
505 Odpowiedzialność ta oparta jest na winie osoby zobowiązanej do nadzoru (lub sprawującej nadzór). Jednakże ustawa, chroniąc interesy poszkodowanego,
ułatwia mu dochodzenie odszkodowania od osoby zobowiązanej przez ustanowienie w art. 427 KC dwóch korzystnych dla poszkodowanego domniemań prawnych:
1) co do winy w nadzorze,
2) co do związku przyczynowego między zawinionym zachowaniem się osoby zobowiązanej do nadzoru a szkodą wyrządzoną przez podopiecznego osobie trzeciej.
Domniemania te mają charakter domniemań prawnych zwykłych i dlatego mogą być obalone przeciwdowodem.
Pierwsze domniemanie, a mianowicie domniemanie winy w nadzorze, upa- 506 dnie, gdy zostanie wykazane, że osoba zobowiązana do nadzoru zachowywała się zgodnie z ciążącymi na niej obowiązkami i dołożyła należytej staranności w ich wykonywaniu. Przy rozstrzyganiu tych problemów szczególnie pomocne okazują się pewne typowe wzorce zachowań (mierniki staranności) dla określonych ról społecznych (np. rodziców, nauczycieli, wychowawców, personelu leczniczego itp.). Przy ocenie tych zachowań należy w szczególności mieć na względzie, że dzieci we współczesnych stosunkach społecznych dojrzewają wcześniej i że są poddawane różnorodnym oddziaływaniom wychowawczym. Zarzut niedopełnienia obowiązku nadzoru przez rodziców musi dlatego dotyczyć konkretnych zaniedbań, a nie może polegać tylko na wykazaniu niedostosowania społecznego dziecka.
Por. np. orz. SN z 4.3.1966 r.; opubl. OSP 1*967, póz. 137; orz. SN z 28.6.1957 r.; opubl. PiP 1959, z. 1; orz. SN z 30.1.1962 r.; opubl. OSP 1963, póz. 109; orz. SN z 14.11.1964 r.; opubl. OSN 1965, póz. 189; orz. SN z 11.12.1965 r.; opubl. OSN 1966, póz. 167; orz. SN z 20.12.1966 r.; opubl. OSP 1967, póz. 237; orz. SN z 11.12.1969 r.; opubl. OSP 1970, póz. 194; orz. SN z 16.10.1970 r.; opubl. OSP 1972, póz. 70; orz. SN z 10.9.1971 r.; opubl. OSN 1972, póz. 71; orz. SN z 3.1.1974 r.; opubl. OSP 1974, póz. 202; orz. SN z 16.1.1974 r.; opubl. OSN 1975, póz. 26; orz. SN z 15.3.1976 r.; opubl. OSN 1977, póz. 12.
Drugie z domniemań ustanowionych w art. 427 KC, a mianowicie domnie- 507 manie związku przyczynowego, może być obalone przez wykazanie, że "szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru" (art. 427 KC).
Jeżeli osoba zobowiązana do nadzoru jest zarazem funkcjonariuszem pań- 508 stwowym (np. nauczyciel) lub podwładnym w rozumieniu art. 430 KC, odpowiedzialność za nią ponosi Skarb Państwa lub zwierzchnik, którym z reguły jest zatrudniający ją zakład pracy. Równocześnie podkreślić należy, że art. 120 KP wyłączył bezpośrednią odpowiedzialność pracownika wobec osoby trzeciej (por. Nb. 523).
Ponadto czyn podopiecznego, a więc bezpośredniego sprawcy, musi być 509 bezprawny, chociaż nie zawioniony (por. art. 415, 427 KC). Jeżeli zatem
Nb. 502-505
Nb. 506-509
182
Rozdział V. Czyny niedozwolone
podopieczny wyrządził komuś szkodę w sytuacji wyłączającej bezprawność jego czynu (np. działał w obronie koniecznej), to osoba zobowiązana do nadzoru nie ponosi odpowiedzialności. Zobowiązany do nadzoru odpowiada tylko względem osoby trzeciej - w tym także wobec innego podopiecznego.
Przykład: Nauczyciel odpowiada za szkodę wyrządzoną przez jednego ucznia drugiemu uczniowi. Por. też orz. SN z 11.12.1965 r.; opubl. OSN 1966, póz. 167.
510 Natomiast art. 427 KC nie dotyczy stosunku między podopiecznym a osobą zobowiązaną do nadzoru.
Przykład: Poszkodowanym może być sam podopieczny (chory psychicznie skacze z okna zakładu dla psychicznie chorych) lub osoba zobowiązana do nadzoru (chory psychicznie rani pielęgniarza).
3. Odpowiedzialność sprawcy
511 Przewidziana w art. 427 KC odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru nie zapewni poszkodowanemu naprawienia szkody w następujących trzech przypadkach:
1) jeżeli obalone zostanie domniemanie winy w nadzorze lub domniemanie związku przyczynowego;
2) jeżeli ściągnięcie wierzytelności (odszkodowania) od osoby odpowiedzialnej z tytułu winy w nadzorze jest niemożliwe lub bardzo utrudnione;
3) jeżeli brak jest osób zobowiązanych do nadzoru.
Przykład: Chory psychicznie lub dziecko nie mają opiekuna albo nie zostali umieszczeni w odpowiednich zakładach. Por. też orz. SN z 9.9.1957 r.; opubl. OSP 1959, póz. 4; orz. SN z 9.3.1963 r.; opubl. OSP 1964, póz. 151.
512 W takich przypadkach art. 428 KC przewiduje opartą na zasadzie słuszności odpowiedzialność bezpośredniego sprawcy, któremu z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego nie można przypisać winy. Natomiast czyn jego musi mieć cechę bezprawności. Zasada słuszności została bliżej sformułowana w art. 428 KC przez odwołanie się do zasad współżycia społecznego. Przepis ten każe w całokształcie okoliczności uwzględnić zwłaszcza stan majątkowy poszkodowanego i sprawcy.
II. Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności
innej osobie
1. Uwagi wstępne
513 Ustawa konstruuje dwa różne rodzaje odpowiedzialności z racji powierzenia jakiejś czynności innej osobie. Oba te rodzaje odpowiedzialności wymagają
Nb. 510-513
ż 17. Odpowiedzialność za cudze czyny
odrębnego omówienia w dwóch kolejnych punktach niniejszego ustępu. Wspólne jest im tylko to, że w obu przypadkach powierzający czynność (A) ponosi odpowiedzialność za cudzy czyn, a mianowicie za działanie osoby, której powierzył czynność (B), jeżeli czynność ta wyrządziła szkodę osobie trze-ciej (C).
2. Odpowiedzialność samodzielnego wykonawcy
Pierwszy rodzaj tej odpowiedzialności uregulowany został w art. 429 KC. 514 Ma on charakter ogólny i odnosi się do wszelkich typów powierzenia czynności innej osobie do wykonania. Jednakże z porównania tego przepisu z art. 430 KC wynika, że główny jego walor społeczny polega na tym, że określa on odpowiedzialność osoby, która powierza komuś czynność do samodzielnego wykonania. Obojętne jest przy tym, o jaką czynność chodzi i na podstawie jakiego stosunku prawnego wykonawca podjął się jej wykonania.
Na mocy art. 429 KC ustawodawca obciąża powierzającego czynność od- 515 powiedzialnością jedynie za dokonanie właściwego wyboru wykonawcy. Powierzający czynność powinien więc dokonać wyboru starannie, w trosce o to, aby wykonawca nie wyrządził osobom trzecim szkody przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. Odpowiedzialność powierzającego czynność (A) oparta jest zatem na winie w wyborze, przy czym art. 429 KC konstruuje domniemanie tej winy. Należy starannie ądróżnić, czy wykonawca wyrządził osobie trzeciej szkodę jedynie przy okazji wykonania powierzonej czynności - za co powierzający nie odpowiada - czy w funkcjonalnym związku z powierzeniem czynności (przy wykonywaniu), co jest objęte jego odpowiedzialnością.
Przykład: A powierza reperację grzejnika osobie B. Wykonawca B źle naprawił grzejnik, wskutek czego zalane zostało znajdujące się poniżej mieszkanie C. W sytuacji tej niewątpliwie B wyrządził szkodę C przy wykonywaniu powierzonej mu przez A czynności. Natomiast A nie poniósłby wobec C odpowiedzialności, gdyby B "przy okazji" przeprowadzania wspomnianej reperacji ukradł mu jakiś przedmiot.
Domniemanie winy w wyborze może powierzający czynność obalić, wy- 516 kazując albo brak winy w wyborze, albo fakt powierzenia wykonania czynności osobie trudniącej się zawodowo wykonywaniem tego rodzaju czynności ' (art. 429 KC).
Przykład: W rozpatrywanym przykładzie A nie poniesie wobec C odpowiedzialności [ za szkodę wyrządzoną przy reperacji grzejnika, jeżeli wykaże, że B jest fachowcem albo : izemieślnikiem wykwalifikowanym lub że B prowadzi przedsiębiorstwo wykonujące tego j typu pracę.
Nb. 514 516
185
ż 17. Odpowiedzialność za cudze czyny
184
Rozdział V. Czyny niedozwolone
Należy podkreślić, że wskazana w art. 429 KC odpowiedzialność powierzającego czynność drugiemu nie zależy od tego, czy wykonawcy tej czynności można przypisać winę wobec osoby trzeciej.
517 O odpowiedzialności wykonawcy (B) względem osoby trzeciej (C) decyduje ogólna zasada winy za czyn własny (art. 415 KC), a odpowiedzialność wykonawcy (B) względem powierzającego czynność (A) z reguły oparta jest na umowie łączącej te strony (art. 471 i n. KC), co nie wyłącza zresztą ewentualnej odpowiedzialności opartej na delikcie (art. 415 KC), jeżeli spełnione zostaną przesłanki tej odpowiedzialności.
3. Odpowiedzialność podwładnego
518 Drugi rodzaj odpowiedzialności za powierzenie wykonania jakiejś czynności innej osobie reguluje art. 430 KC. Odnosi się on do szczególnej sytuacji, w której wykonawca powierzonej czynności występuje w roli podwładnego względem osoby powierzającej jej wykonanie określonej czynności. Osoba ta z kolei zajmuje względem wykonawcy pozycję zwierzchnika. Ten stosunek zwierzchnictwa (podporządkowania) określa bliżej art. 430 KC słowami: "Kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek (...)".
Przez pojęcie zwierzchnictwa (podporządkowania) można rozumieć albo podporządkowanie (szerszy zakres) tylko ogólnoorganizacyjne, albo podległość (węższy zakres) wskazówkom przy wykonywaniu konkretnych czynności. W judykaturze i w doktrynie przyjęło się pierwsze, szersze ujęcie tego zagadnienia. W konsekwencji w stosunku pracy za zwierzchnika nie uznaje się bezpośrednio przełożonego (np. majstra), lecz organ przedsiębiorstwa, a stosunkiem podporządkowania obejmuje się także działania zatrudnionych w zakładzie pracy fachowców, którym przysługuje stosunkowo szeroki zakres samodzielności w podejmowaniu decyzji, jak w szczególności działania lekarzy w zakresie diagnozy i terapii.
Źródłem podporządkowania może być ustawa, umowa, a nawet stosunki faktyczne (np. stosunek podporządkowania w wojsku, policji albo faktycznie ukształtowany w rodzinnym gospodarstwie rolnym lub rzemieślniczym). Najczęściej, ale nie wyłącznie, znajdują one wyraz w stosunku pracy opartym na umowie albo mianowaniu.
519 Ze względu na stosunek podporządkowania, który pozwala kierować działaniami podwładnego oraz uzyskiwać korzyści ekonomiczne z jego działań, a także ze względu na ochronę interesów osób trzecich, którym łatwiej jest
Nb. 517-519
ściągać odszkodowanie od silniejszego ekonomicznie zwierzchnika niż od podwładnego, ustawodawca ustanowił bardzo surową, opartą na zasadzie ryzyka odpowiedzialność zwierzchnika za szkody wyrządzone przez podwładnego. Zwierzchnik więc odpowiada za wszelkie szkody wyrządzone osobom trzecim przez podwładnego:
1) przy wykonywaniu przez niego powierzonych mu czynności,
2) i z jego winy (art. 430 KC).
Znaczenie pierwszego ograniczenia zostało już wyjaśnione w poprzednim 520 punkcie niniejszego ustępu odnoszącym się do art. 429 KC. Także więc na tle art. 430 KC należy mieć na względzie, czy wyrządzenie szkody nastąpiło przy wykonywaniu powierzonej czynności, a zatem w funkcjonalnym z nią związku, czy tylko przy okazji jej wykonywania, za co zwierzchnik nie ponosi odpowiedzialności.
W odniesieniu do drugiego ograniczenia należy podkreślić, że zwierzch- 521 nik odpowiada wprawdzie na zasadzie ryzyka, jednakże tylko wtedy, gdy czyn podwładnego wyrządzający szkodę osobie trzeciej jest zawiniony. Pod tym względem zachodzi różnica w porównaniu z przedstawioną poprzednio odpowiedzialnością z art. 429 KC, gdzie powierzający czynność sam odpowiada za winę w wyborze, i to bez względu na winę wykonawcy. Jest to poważne ograniczenie odpowiedzialności zwierzchnika, jeśli się weźmie pod uwagę fakt, iż na poszkodowanym spoczywa ciężar dowodu winy bezpośredniego sprawcy szkody (podwładnego). Jednakże praktyka w istotnej mierze łagodzi te konsekwencje, przyjmując na podstawie domniemań faktycznych istnienie winy w razie wykazania bezprawnego działania sprawcy (podwładnego). Widoczne jest to zwłaszcza w konstrukcji tzw. winy anonimowej, która właściwie uniemożliwia analizę psychicznej sfery działającego podmiotu.
Jeżeli jednak okaże się, że podwładnemu, który wyrządził szkodę, nie moż- 522
na przypisać winy, bo jest np. niepoczytalny, wówczas poszkodowany może
żądać odszkodowania od powierzającego czynność na zasadzie winy w wybo
rze (art. 429 KC).
Z uwagi na to, że odpowiedzialność zwierzchnika uzależniona jest od od- 523 powiedzialności bezpośredniego wykonawcy, z reguły obaj ponoszą solidarną odpowiedzialność wobec poszkodowanego (art. 441 KC). Jednakże ta ogólna reguła KC została wyłączona przez art. 120 KP. W myśl tego przepisu w razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej, zobowiązany do jej naprawienia jest wyłącznie pracodawca. Natomiast wobec pracodawcy pracownik odpowiada tylko do wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia (art. 119 KP).
Nb. 520-523
186 Rozdział V. Czyny niedozwolone
ż 18. Odpowiedzialność Skarbu Państwa i samorządu terytorialnego za funkcjonariuszy
Literatura: W. Czachórski, [w:] System, t. III, cz. l, ż 45; tenże, Zobowiązania, ż 34; B. Adamiak, J. Borkowski, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz, Warszawa 1996; A. Agopszowicz, Z. Gilowska, ustawa o samorządzie terytorialnym. Komentarz, Warszawa 1997; Z. Banaszczyk, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 939 i n.; J. Kre-mis. Odpowiedzialność Skarbu Państwa za decyzje administracyjne według Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania administracyjnego, Wrocław 1986; E. Łętowska, Odpowiedzialność państwa za szkodę po nowelizacji, PiP 1980, z. 4; M. Neslerowicz, Prawo medyczne, Toruń 1996; M. Safian, Odpowiedzialność deliktowa osób prawnych. Stan obecny i kilka uwag de legę ferenda, "Studia luridica", t. XXI, 1994; R. Stępkowski, Odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych, "Ossolineum" 1985; A. Śmieją, Związek przyczynowy i zasady współżycia społecznego w świetle art. 419 KC, AUWr Nr 1132, Wrocław 1990; A. Szpunar, Odpowiedzialność Skarbu Państwa za funkcjonariuszy, Warszawa 1985.
I. Uwagi wprowadzające
524 Pogląd, że państwo ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą za szkody wyrządzone obywatelom w związku z wykonywaniem swych funkcji władczych (publicznych) długo i opornie torował sobie drogę, zanim ostatecznie znalazł uznanie w ustawie z 15.11.1956 r. o odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych (Dz.U. Nr 54, póz. 243). Uchwalenie tej ustawy było ważnym wydarzeniem w dziejach rozwijania systemu ochrony praw obywateli.
Ustawa ta została uchylona wraz z wejściem w życie Kodeksu cywilnego, a jej postanowienia znalazły się w art. 417-421 Kodeksu cywilnego.
Mimo że Kodeks cywilny przejął postanowienia ustawy z 1956 r., ich nowe usytuowanie wywołało szereg poważnych wątpliwości interpretacyjnych. Zostały one rozstrzygnięte w wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej z 15.11.1971 r.; opubl. OSN 1971, póz. 59. Wytyczne te nadal stanowią wyraz ustalonej judykatury, chociaż straciły swój dawniej wiążący
charakter.
W świetle tej wykładni art. 417 i n. KC konstruują odrębną i samodzielną podstawę odpowiedzialności wspomnianych osób prawnych za szkodę wyrządzoną przez ich funkcjonariuszy, jeżeli spełnione zostaną określone przesłanki.
W konsekwencji do odpowiedzialności tej nie znajduje zastosowania art. 416 KC dotyczący odpowiedzialności osób prawnych ani przepisy art. 425, 429 i 430 KC regulujące odpowiedzialność za cudze czyny.
Nb. 524
ż 18. Odpowiedzialność Skarbu Państwa i samorządu terytorialnego M
II. Podmiotowy zakres odpowiedzialności
J
1. Odpowiedzialność Skarbu Państwa
Skarb Państwa odpowiada, jeżeli szkodę wyrządził funkcjonariusz pań- stwowy (art. 417 ż l KC). Pojęcie to zostało na użytek omawianej obecnie instytucji bliżej określone w art. 417 ż 2 KC i to w sposób bardzo szeroki. Obejmuje ono bowiem:
1) pracowników organów władzy państwowej, bez względu na zajmowane stanowiska i przysługujący im zakres władzy (np. organ administracyjny, nauczyciel, policjant, personel państwowej służby zdrowia) oraz sędziów, prokuratorów i żołnierzy sił zbrojnych;
2) osoby powoływane w drodze wyboru do organu państwowego (np. posłowie, senatorowie, ławnicy);
3) osoby działające "na zlecenie" (nie tylko w cywilistycznym, ale i administracyjnym tego słowa znaczeniu) organów władzy, administracji lub gospodarki w przypadkach, gdy odpowiednie przepisy prawne upoważniają wspomniane organy do zlecenia określonego działania (np. wezwany przez policjanta przechodzień do pomocy w zatrzymaniu uciekającego przestępcy, obywatele uczestniczący w zwalczaniu klęsk żywiołowych).
2. Odpowiedzialność państwowych osób prawnych \ '
Jeżeli szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza państwowej oso- 526 by prawnej, odpowiedzialność za szkodę ponosi zamiast Skarbu Państwa, ta osoba prawna (art. 420 KC). Przepis ten stanowi reminiscencję dawnego ustroju, gdzie funkcje publiczne państwa, a w konsekwencji funkcjonariusze państwowych osób prawnych byli uznawani za funkcjonariuszy państwowych. Przy takim założeniu wyraźne wskazanie w przepisie prawnym, że za szkodę wywołaną przez funkcjonariusza państwowej osoby prawnej odpowiada państwowa osoba prawna, a nie Skarb Państwa, było zatem potrzebne.
Natomiast w ustroju RP realizującym zasadę równorzędnego traktowania w stosunkach cywilnoprawnych wszystkich osób prawnych i opartym na zasadzie rozdzielenia funkcji władczych od gospodarczych, deklarowanie, iż za działalność funkcjonariuszy państwowych osób prawnych odpowiada nie Skarb Państwa, lecz ta osoba prawna, można uznać za truizm.
Jednakże przepis ten - zapewne w sposób nie zamierzony przez jego twórców - nabrał ponadto szczególnego znaczenia normatywnego. W związku bowiem z ukształtowaniem się poglądu o odrębności przesłanek odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy państwowych,
Nb. 525 526
188
Rozdział V. Czyny niedozwolone
użyty w art. 420 KC zwrot o odpowiedzialności państwowych osób prawnych "zamiast Skarbu Państwa" znaczy, iż państwowe osoby prawne odpowiadają wobec poszkodowanych na innych zasadach, niż pozostałe osoby prawne. Trud no jednak wyjaśnić, czym miałaby być owa dyfersyfikacja zasad odpowiedzialności wobec poszkodowanego uzasadniona.
Zakres państwowych osób prawnych nie jest zarazem jasno oznaczony i w okresie dokonywanej prywatyzacji mienia państwowego nie jest pewne czy można sensownie granicę taką generalnie wyznaczyć.
Dominuje pogląd, że poza osobami prawnymi, których cały fundusz założycielski pn chodzi z mienia państwowego a ich struktura organizacyjna jest związana z państwem (np. przedsiębiorstwa i banki państwowe, państwowe szkoły wyższe, Polska Akademu Nauk) także spółki handlowe są państwowymi osobami prawnymi, jeżeli udziałowcem (akcjonariuszem) jest wyłącznie Skarb Państwa, por. bliżej Z. Banaszczyk, [w:] Pietr:\ kowski, KC. Komentarz, s. 966.
3. Odpowiedzialność jednostek samorządu terytorialnego
527 Utworzenie samorządu terytorialnego, który obok organów służby państwo wej wykonuje zadania publiczne, wyłoniło kwestię odpowiedzialności jednostek samorządu terytorialnego za ich funkcjonariuszy. Zagadnienie to uregulował ustawodawca w art. 420' i 4202, dodanych do KC ustawąz 23.8.1996 r. (Dz.U. Nr 114, póz. 542), a zmienionych ustawąz 24.7.1998 r. (Dz.U. Nr 106. póz. 668). Przyjęto tam rozwiązania podobne do tych, jakie obowiązują w zakresie odpowiedzialności Skarbu Państwa za funkcjonariuszy państwowych.
Odpowiedzialność tę ponoszą jednostki samorządu terytorialnego (art. 420' KC). W odróżnieniu więc od odpowiedzialności Skarbu Państwa za funkcjonariuszy państwowych (art. 417 KC) odpowiedzialność samorządu terytorialnego nie jest konstrukcyjnie zrelatywizowana do jednego zindywidualizowanego podmiotu, ani nawet do jednego ich typu. Podstawą do wyróżnienia jednostek samorządu terytorialnego są ustawy regulujące samorząd terytorialny, a kwestia ta należy do zakresu prawa konstytucyjnego i administracyjnego. Na pewno do tej grupy należą gminy, powiaty i województwa1, a zapewne także związki międzygminne i związki powiatów2.
Wspomniane podmioty ponoszą odpowiedzialność, jeżeli szkoda została wyrządzona przez funkcjonariusza samorządu terytorialnego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. Odpowiada wówczas ta osoba prawna, w której imieniu czynność została wykonana (art. 420' ż l KC). Pojęcie funkcjonariusza terytorialnego zostało zarazem - na podobieństwo funkcjonariusza
1 Por. bliżej G. Bieniek, Komentarz do KC. Zobowiązania, t. l, s. 282 i in.
2 Z. Banaszczyk, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, art. 420, s. 971, Warszawa 1999.
Nb. 527
ż 18. Odpowiedzialność Skarbu Państwa i samorządu terytorialnego...
[państwowego (art. 417 ż 2 KC) - bardzo szeroko określone. Obejmuje ono l bowiem wszystkich pracowników samorządowych, radnych, członków zarzą-dów, a także inne osoby, do których stosuje się przepisy o pracownikach su-morządowych. Ponadto za funkcjonariuszy jednostek samorządu uważa się osoby działające na zlecenie - w szerokim tego słowa znaczeniu - organów jednostek samorządu terytorialnego oraz ich związków (art. 420' ż 2 KC).
Do zakresu działania jednostki samorządu terytorialnego - w szczegół- 528 ności gminy - zawsze należą jej zadania własne, polegające na zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej (por. art. 166 ust. l Konstytucji). Jeżeli funkcjonariusz samorządowy realizując te zadania wyrządzi szkodę, to odpowiedzialność ponosi wyłącznie odpowiednia komunalna osoba prawna.
Jednakże poza tym, gdy wynika to z uzasadnionych potrzeb państwa, ustawa może zlecać jednostkom samorządu terytorialnego wykonywanie innych zadań publicznych, określając tryb przekazywania i sposób wykonywania tych zadań zleconych (art. 166 ust. 2 Konstytucji). Zakresem tego pojęcia objęte są także zadania powierzane jednostkom samorządu terytorialnego przez terenowe organy administracji rządowej na podstawie norm kompetencyjnych, zawartych w ustawach szczegółowych. Otóż za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza samorządu terytorialnego przy wykonywaniu zadań z zakresu administracji rządowej, solidarną odpowiedzialność wobec poszkodowanego ponoszą Skarb Państwa i odpowiednia jednostka samorządu terytorialnego (art. 4202 KC).
III. Ogólne przesłanki odpowiedzialności
Odpowiedzialność wymienionych wyżej osób prawnych zależy od spełnię- 529 nią się kumulatywnie dwóch przesłanek odnoszących się do funkcjonariuszy:
1) zakresu ich działań oraz
2) winy.
1. Zakres działania
Wspomniane osoby prawne odpowiadają tylko wtedy, gdy ich funkcjona- 530 riusze wyrządzili szkodę przy wykonywaniu powierzonych im czynności
(art. 417 ż l, 419, 420, 420', 4202, 421 KC). Ograniczenie to spotykane już w art. 429 i 430 KC wyłącza odpowiedzialność w przypadkach, gdy funkcjonariusz wyrządził szkodę jedynie przy okazji wykonywania powierzonej mu czynności. Kryterium to nie jest jednak ostre i jego zastosowanie wywołuje dużo wątpliwości w praktyce. Najogólniej rzecz ujmując, można powiedzieć.
Nb. -W s W
190
Rozdzial V. Czyny niedozwolone
że o zakresie powierzonej funkcjonariuszowi czynności decyduje jego stanowisko, funkcja i charakter działalności, a nie wyznaczenie mu konkretnego zadania do wykonania (poza przypadkiem "zlecenia"). Sąd Najwyższy w wytycznych zwraca przy tym uwagę na to, że Skarb Państwa odpowiada tylko wówczas, gdy działanie funkcjonariusza "było związane z realizacją celu wynikającego z powierzonej mu czynności", choćby szkoda była wynikiem nieudolności lub przekroczenia instrukcji służbowej. W sumie chodzi tu o związek funkcjonalny między wykonywaniem czynności a wyrządzeniem szkody1. W porównaniu z art. 429 i 430 KC interpretacja omawianego obecnie zwrotu art. 417 KC jest bardziej korzystna dla poszkodowanego. W wytycznych SN wyjaśnił bowiem, że Skarb Państwa odpowiada również wtedy, gdy funkcjonariusz działał w celu osobistym, ale wykonywanie czynności służbowej umożliwiło mu wyrządzenie szkody, ponieważ poszkodowany nie mógł przeciwstawić się nadużyciu.
Przykład: Skarb Państwa odpowiada za szkodę powstałą w wyniku kradzieży, dokonanej przez funkcjonariusza w toku przeprowadzanej rewizji2. W uchw. (7) z 24.5.1990 r. (OSN 1990, póz. 123) SN stwierdził, że "Także przy wykonywaniu przez funkcjonariusza powierzonych mu czynności jego zachowanie może wykazywać znamiona winy umyślnej, np. w sytuacji, gdy dowódca rozkazuje podległym mu żołnierzom wykonanie ćwiczeń bojowych bez odpowiedniego przygotowania z narażeniem ich na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia i zdrowia oraz godzi się na konsekwencje takich ćwiczeń.
Z kolei nie ma wspomnianego związku funkcjonalnego, znamionującego wyrządzenie szkody przy wykonywaniu powierzonych funkcjonariuszowi czynności, gdy leśniczy przy okazji załatwiania sprawy służbowej wziął udział w uroczystościach weselnych i tam na prośbę zebranych oddał strzał "na wiwat" raniąc jednego z gości (orz. SN z 6.9.1972 r.; opubl. OSP 1973, póz. 94).
2. Wina
531 Omawiana tu odpowiedzialność Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego - zgodnie z ustalonym poglądem SN i panującą doktryną - powstaje tylko wtedy, gdy zachowanie funkcjonariusza jest zawinione. Ta przesłanka odpowiedzialności nie została wprawdzie wymieniona w art. 417-420: KC, jednakże rekonstruuje się ją za pomocą wykładni z całości przepisów o czynach niedozwolonych i odpowiedzialności państwa.
Ten utrwalony pogląd należy zakwestionować w świetle art. 77 ust. l Konstytucji, w myśl którego "Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy
1 A. Szpunar, op. cii., s. 172 i n.
2 Tak też A. Szpunar, op. cii., s. 173; odmiennie Łęlowska, Podstawy..., s. 137, uznając, że chodzi tu o eksces funkcjonariusza, za który Skarb Państwa nie odpowiada.
Nb. 531
ż 18. Odpowiedzialność Skarbu Państwa i samorządu terytorialnego... 191
publicznej". Przepis ten powołuje bowiem jedynie bezprawność jako podstawę roszczeń odszkodowawczych z tytułu działania organów władzy publicznej (por. orz. SN z 15.5.2000 r.; opubl. OSP 2000, Nr 12, póz. 188, z glosą E. Łętowskiej).
Wspomniana odpowiedzialność odnosi się nie tylko do działań pozytyw- 532 nych, ale obejmuje także zaniechania w przypadkach, gdy na organy władzy publicznej nałożony został obowiązek działania.
Judykatura szeroko rozumie ten obowiązek, uznając odpowiedzialność organów administracji za bezczynność, np. w razie zranienia obywatela o przedmiot znajdujący się na plaży nie strzeżonej (orz. SN z 4.3.1966 r.; opubl. OSP 1966, póz. 34); wyrządzenia szkody przez zwierzę, o którym nie ostrzegła administracja ośrodka wypoczynkowego (orz. SN z 17.6.1966 r.; opubl. OSN 1967, póz. 30); niewłaściwego zabezpieczenia groty przy szlaku turystycznym (uchw. SN (7) z 31.1.1968 r.; opubl. OSP 1968, póz. 261); niezabez-pieczenia przez administrację szkoły szklanych drzwi (orz. SN z 19.12.1979 r.; opubl. OSN 1980, póz. 143, z glosą A. Śmieji, NP Nr 5-6/1982, s. 177); zwłoka właściwego organu w załatwieniu sprzedaży lokalu (uchw. SN (7) z 28.9.1990 r.; opubl. OSN 1991, póz. 3); nieprzedłużenie przez funkcjonariusza zabezpieczonych bonów depozytowych (on. SN z 21.3.1988 r.; opubl. OSN 1990, póz. 67).
Należy przyjąć, że odpowiedzialność Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego obejmuje, także swoistą postać zaniechania, jaką jest tzw. milczenie administracji, polegające na niewydaniu decyzji administracyjnej w przepisanym terminie.
Przykład: Gdy funkcjonariusz państwowy nie przekaże gminie w terminie właściwym subwencji ogólnej lub dotacji celowej; por. uchw. SN z 8.1.1992 r.; opubl. OSN 1992, póz. 128). W uchwale tej SN przypomniał, że w judykaturze wyjaśniono już, iż bezczynność organów administracji może stanowić zdarzenie prawne o charakterze cywilnoprawnym, rodzące odpowiedzialność Skarbu Państwa (por. uchw. SN (7) z 28.9.1990 r.; opubl. OSN 1991, póz. 3).
Judykatura sądowa w szerokiej mierze korzysta z konstrukcji tzw. winy 533 anonimowej, która uchyla konieczność indywidualizowania sprawcy i tym samym uwzględniania sfery jego przeżyć psychicznych. Według wytycznych Skarb Państwa nie będzie swolniony od odpowiedzialności, jeżeli "szkoda powstaje w normalnym związku przyczynowym z zaniedbaniami obowiązków służbowych przez funkcjonariuszy nadzorujących dany odcinek działalności państwowej"; wystarczy więc udowodnienie, że "winę ponosi jeden z członków określonego zespołu funkcjonariuszy".
Przykład: SN w orz. z 17.4.1974 r.; opubl. OSP 1974, póz. 207, uznał odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkodę wyrządzoną noworodkowi, któremu zakropiono oczy nadmiernie stężonym azotanem srebra. Winę poniósł jeden z nie ustalonych członków personelu leczniczego szpitala. Por. też orz. SA w Gdańsku z 26.6.1992 r.; opubl. OSP 1(>'H. póz. 195 z glosą M. Neslerowicza dotyczące zaniedbań przy badaniach krwi na zakażenie wirusem HIV.
Nb. 53: ""'i
792
Rozdział V. Czyny niedozwolone
534 b) Określona w art. 417 i n. odpowiedzialność jest - podobnie jak w świetle art. 430 KC - odpowiedzialnością za cudzy czyn (funkcjonariusza publicznego), opartą na zasadzie ryzyka. Skarb Państwa, gminy oraz inne państwowe i komunalne osoby prawne nie mogą więc uchylić się od odpowiedzialności dowodem, że nie ponoszą winy w wyborze.
535 Jeżeli zostanie zindywidualizowany funkcjonariusz, z którego winy została wyrządzona szkoda, wówczas w myśl art. 415 i 441 KC powinien on solidarnie odpowiadać względem poszkodowanego. Jednakże te ogólne zasady prawa cywilnego zostały zmodyfikowane przez art. 120 KP, który wyłącza bezpośrednie dochodzenie szkody od pracownika.
Natomiast jeżeli odpowiedzialność wspomnianych osób prawnych opiera się na koncepcji "winy anonimowej", wówczas, oczywiście, bezpośrednia odpowiedzialność funkcjonariusza wobec poszkodowanego nie wchodzi w rachubę.
IV. Modyfikacje ogólnych przesłanek
536 Ogólne przesłanki odpowiedzialności za funkcjonariuszy publicznych określone w ustępie poprzednim ulegają modyfikacji:
1) ze względu na postulat słuszności,
2) w razie wydania orzeczenia lub zarządzenia.
1. Zasada słuszności
537 Odpowiedzialność Skarbu Państwa, gmin i innych państwowych oraz komunalnych osób prawnych może ulec rozszerzeniu w porównaniu z przesłankami ogólnymi, gdy poszkodowany doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia albo utracił żywiciela. W przypadku takim sąd uzyskuje kompetencję ("może") nałożyć obowiązek odszkodowania, gdy "z okoliczności, zwłaszcza ze względu na niezdolność poszkodowanego do pracy albo ze względu na jego ciężkie położenie materialne, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego" (art. 419 KC). Wystarczy wówczas, że szkodę wyrządził funkcjonariusz przy wykonywaniu powierzonych mu czynności. Natomiast czyn jego nie musi być ani bezprawny, ani zawiniony. Wydaje się, że dla realizacji wspomnianego humanitarnego celu można ponadto odstąpić od wymagania, aby między szkodą a działaniem funkcjonariusza istniał adekwatny związek przyczynowy (wystarczy niekwalifikowane powiązanie kauzalne)1.
1 Por. A. Śmieją, Związek przyczynowy i zasady współżycia społecznego w świetle art. 419 KC, "Acta Universitatis Wratislaviensis", No 1152, Wrocław 1990, s. 331 i n.
Nb. 534-537
ż 18. Odpowiedzialność Skarbu Państwa i samorządu terytorialnego... 193
Sąd Najwyższy w wytycznych podkreśla, że przy stosowaniu art. 419 KC należy mieć także na względzie, "czy nie zawinione działanie funkcjonariusza wyrządzającego szkodę zostało podjęte przede wszystkim dla ochrony i zabezpieczenia bezpośredniego dobra konkretnego obywatela, czy też działania te zostały podjęte dla realizacji celów ogólnych, w interesie dobra powszechnego. W świetle tego kryterium uzasadnione bytoby np. przyznanie odszkodowania dziecku, które wskutek prawidłowo dokonanego szczepienia przeciwko ospie, stało się kaleką, ponieważ szkoda powstała przy realizacji celu ogólnego, podjętego dla dobra powszechnego". Natomiast brak byłoby takiego uzasadnienia w razie trwałego uszkodzenia ciała, doznanego w wyniku nieudanej operacji kosmetycznej (por. orz. SN z 5.9.1980 r.; opubl. OSP 1981, póz. 170). Nie należy jednak wskazówki tej traktować rygorystycznie.
2. Wydanie orzeczenia lub zarządzenia /
Odpowiedzialność wspomnianych wyżej podmiotów ulega ograniczeniu, 538 gdy czyn funkcjonariusza polega na wydaniu orzeczenia lub zarządzenia (art. 418 KC). Chodzi tu, o akty organów państwowych lub samorządu terytorialnego podjęte w sprawach indywidualnych. W przypadku takim bezprawność czynu musi przybrać cechy szczególnie kwalifikowane, polegające na naruszeniu prawa ściganego w trybie postępowania karnego lub administracyjnego. Także wina musi być w szczególny sposób stwierdzona, a mianowicie wyrokiem karnym lub orzeczeniem dyscyplinarnym, albo musi być uznana przez organ przełożony nad sprawcą szkody (art. 418 ż l KC).
Przykład: W razie złagodzenia w drodze rewizji nadzwyczajnej orzeczenia Komisji Dyscyplinarnej dla Nauczycieli (por. uchw. SN z 7.1.1992 r.; opubl. OSN 1992, póz. 108).
Natomiast norma powołanego art. 418 ż l KC nie znajduje zastosowania, gdy na przeszkodzie wszczęciu lub prowadzeniu postępowania karnego albo dyscyplinarnego stoi okoliczność wyłączająca ściganie (art. 418 ż 2 KC).
Przykład: Abolicja, przedawnienie.
Przesłanki odpowiedzialności zostały w art. 418 KC tak restryktywnie okre- 539 słone, że przepis ten w znikomej tylko mierze służy ochronie praw obywateli i z tego względu należy poddać w wątpliwość jego zgodność z Konstytucją. Istotną poprawę pod tym względem przyniosła dokonana w 1980 r. nowelizacja KPA przeprowadzona w związku z utworzeniem Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Nowe postanowienia KPA w szeregu przypadków wydania wadliwych decyzji przez funkcjonariuszy publicznych dopuszczaj ą odszkodowanie w razie spełnienia się łagodniejszych przesłanek od tych, jakie przewiduje art. 418 KC.
Niestety, z powodu wadliwej redakcji sens tych przepisów nie jest jasny, wywołując wiele sporów naukowych i niejednolite orzecznictwo sądowe. W istotnej mierze do ujednolicenia praktyki sądowej na tym polu przyczyniła się uchw. SN (7) z 26.1.1989 r. (OSN 1989, póz. 129).
Nb. 538-539
19. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy
195
Rozdział V. Czyny niedozwolone
194
Opierając się na niej można stwierdzić, że nowelizacja KPA wprowadziła następujące modyfikacje reżimu odpowiedzialności przewidzianego w art. 418 KC.
1) W przypadkach wydania decyzji dotkniętych wadami określonymi w art. 160 KPA i art. 60 ustawy o Naczelnym Sądzie Administracyjnym, przestanki odpowiedzialności zostały określone samodzielnie. Wspomniane poprzednio osoby prawne odpowiadają niezależnie od zawinienia funkcjonariusza. Od odpowiedzialności tej mogą się jednak uwolnić wykazując, że poszkodowany lub inna strona postępowania zawiniła okoliczności powodujące nieważność decyzji. Ponadto zakres odpowiedzialności został tu ograniczony do straty (damnum emergens).
2) W przypadku wydania decyzji dotkniętych wadami wskazanymi w art. 145 ij l KPA odpowiedzialność wspomnianych osób prawnych opiera się nie na art. 418 KC, lecz art. 417 KC (art. 153 KPA). Modyfikacja ta niewątpliwie zaostrza ich odpowiedzialność, ponieważ uwalnia poszkodowanego od przeprowadzenia szczególnie trudnych dowodów winy określonych w art. 418 KC.
3) Ponadto w myśl art. 161 ż 3 KPA w razie wydania legalnej1 decyzji, w wyniku której obywatel poniósł szkodę, może on żądać jej naprawienia w granicach doznanej strat) (damnum emergens). W przypadkach tego rodzaju, oczywiście, nie może być stosowany ani art. 417 ż l, ani art. 418 KC. Chodzi tu bowiem o decyzje prawidłowe, które ze względu na szczególne okoliczności, a nie z uwagi na sprzeczność z prawem, zostały z.mienione lub uchylone.
V. Wyłączenia
540 Kodeksowych zasad odpowiedzialności za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy publicznych nie stosuje się, jeżeli odpowiedzialność ta uregulowana została w przepisach szczególnych (art. 421 KC).
Przykład: Art. 769 ż 2 KPC dotyczy odpowiedzialności państwa za szkodę wyrządzoną przez komornika (por. uchw. Połączonych Izb: Izby Cywilnej i Administracyjnej oraz Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 12.4.1989 r.; opubl. OSN 1989, póz. 128; art. 552-568 KPK regulujące odpowiedzialność państwa za niesłuszne skazanie lub aresztowanie2; por. też wspomniane w Nb. 539 przepisy KPA i ustawy o NSA.
ż 19. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy
Literatura: W. Czachórski, [w:] System, t. III, cz. l, ż 46; tenże, Zobowiązania ż 35; G. Bieniek, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 324 i n.; M. Safian, [w;] Pielrzykowski. KC. Komentarz, s. 1013 i n.; A. Śmieją, Odpowiedzialność odszkodowawcza za zawalenie
' Por. szerzej na ten temat E. Łętowska, Charakter odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy wykonywaniu funkcji publicznych i jej stosunek do odszkodowawczej odpowiedzialności kodeksowej, "Studia z prawa zobowiązań", Warszawa-Poznań 1979, s. 83 i n.
~ Por. R. Malecki, Niektóre cywilnoprawne aspekty odpowiedzialności Skarbu Państwa z art. 487 KPK, Pal. Nr 8-10/1989, s. 84 i n. Autor trafnie podkreśla cywilnoprawny charakter tej odpowiedzialności.
Nb. 540
się budowli (art. 434 KC), Wrocław 1993; A. Szpunar, Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta i rzeczy, Warszawa 1985; tenże. Uwagi o odpowiedzialności cywilnej za zawalenie się budowli, KPP Nr 2/1995.
Już od czasów rzymskich uznawano, że zwierzęta, a także pewne rzeczy 541 stwarzaj ą zwiększone niebezpieczeństwo dla otoczenia. Motyw ten - dotychczas aktualny - zadecydował o ustanowieniu zaostrzonej odpowiedzialności za szkody przez nie wyrządzone, którą ponoszą osoby w bliżej określony sposób powiązane ze zwierzętami lub z rzeczami. Prawo polskie, idąc w ogólnych zarysach za wspomnianą tradycją, szczegółowo uregulowało:
1) odpowiedzialność za zwierzęta,
2) odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie przedmiotu,
3) odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części.
I. Odpowiedzialność za zwierzęta 1. Podmiot i przesłanki
542
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta ponosi ten, kto je chowa lub nimi się posługuje (art. 431 ż l KC). Zgodnie z dominującym poglądem, zwierzę chowa ten, kto przez dłuższy czas sprawuje nad nim pieczę dla własnych - niekoniecznie majątkowych - celów, dostarczając mu schronienia i utrzymania'. Chodzi tu więc nie tylko o zwierzęta domowe, ale i dzikie, które przebywają pod pieczą człowieka, np. w ogrodach zoologicznych, zwierzyńcach lub cyrkach (orz. SN z 21.11.1961 r.; opubl. OSN 1963, póz. 144) albo w fermach hodowlanych. Chowający zwierzę niekoniecznie musi być jego właścicielem lub mieć jakieś inne prawa do niego. Wspomnianą odpowiedzialność ponoszą także osoby, które nie chowają zwierzęcia, lecz dorywczo posługują się nim dla własnego celu.
543
Wspomniany przepis nie odnosi się więc do zwierząt dzikich żyjących w stanie wolnym (por. zwłaszcza A. Szpunar w glosie do orz. SN z 17.10.1991 r.; opubl. OSP 1992, póz. 167).
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez niektóre gatunki tych zwierząt w uprawach i plonach rolnych reguluje prawo łowieckie z 13.10.1995 r. (Dz.U. Nr 147, póz. 713). Ma ona charakter absolutny w tym sensie, że nie zależy od czyjejkolwiek winy a podmiot odpowiedzialny nie może powoływać się na żadne okoliczności wyłączające jego odpowiedzialność; odpowiedzialność tę ponoszą podmioty prowadzące gospodarkę łowiecką.
Por. bliżej, A. Szpunar, Odpowiedzialność..., s. 26.
Nb. 541-543
196
Rozdział V. Czyny niedozwolone
Są to: przedsiębiorstwa lasów państwowych, dzierżawcy obwodów łowieckich zrzeszeni w Polskim Związku Łowieckim, zarządy obwodów łowieckich i terenów nie włączonych do tych obwodów oraz dzierżawcy nie zrzeszeni w Polskim Związku Łowieckim (por. uchu. SN z 28.9.1994 r., nie publ., cyt. za G. Bieńkiem, [w:] Komentarz do KC, ks. 111, t. l, s. 295).
Ponadto może tu wchodzić w rachubę odpowiedzialność Skarbu Państwa lub gminy, jeżeli funkcjonariusze publiczni dopuścili się zaniedbań w zakresie ochrony człowieka przed grożącym mu niebezpieczeństwem ze strony tych zwierząt (por. orz. SN z 17.6.1966 r.; opubl. OSN 1967, póz. 30, orz. SN z 20.7.1977; opubl. OSP 1978, póz. 79).
2. Zasady odpowiedzialności
544 Odpowiedzialność z art. 431 ż l KC opiera się na zasadzie domniemanej winy w nadzorze. Obalenie tego domniemania jest jednak nader trudne, ponieważ utrzymujący zwierzę nie może bronić się tym, iż się ono zabłąkało i uciekło, a więc że w chwili wyrządzenia szkody nie było pod jego nadzorem. Ponosi on również odpowiedzialność za inne osoby, którym powierzył opiekę nad zwierzęciem (np. podwładny, domownik).
Odpowiedzialność ta ogranicza się tylko do szkód, które wynikły w związku przyczynowym z naturalnymi (spontanicznymi) zachowaniami się zwierzęcia. Dlatego utrzymujący zwierzę nie odpowiada za jego reakcje spowodowane przez samego poszkodowanego. Natomiast jeżeli sam tak pokieruje zachowaniem zwierzęcia, aby wyrządziło ono komuś szkodę (np. poszczuje psa), to odpowiada za własny czyn zawiniony (art. 415 KC; por. orz. SN z 6.6.1968 r.: opubl. OSN 1969, póz. 199).
545 Osoba, która zwierzę chowa lub się nim posługuje, odpowiada na zasadzie słuszności, w razie gdy nie zostaną spełnione przesłanki uzasadniające jej odpowiedzialność opartą na winie w nadzorze.
Przykład: Dlatego, że jest niepoczytalna lub że z należytą starannością sprawowała pieczę nad zwierzęciem, które mimo to z własnego popędu wyrządziło komuś szkodę.
Podstawy tej odpowiedzialności precyzuje art. 431 ż 2 KC stanowiąc, że poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego oraz chowającego lub posługującego się zwierzęciem wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego.
3. Samopomoc
546 Jeżeli cudze zwierzę wyrządza szkodę na gruncie (np. cudze krowy pasą się na łące), wówczas posiadacz gruntu może uciec się do samopomocy i zająć
Nb. 544-546
ż 19. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy lv '
to zwierzę. Uprawnienie to przysługuje mu jednak tylko wtedy, gdy zajęcie zwierzęcia jest potrzebne do zabezpieczenia roszczeń o naprawienie szkody (art. 432 ż l KC).
Posiadacz gruntu uzyskuje na zajętym zwierzęciu ustawowe prawo za- 547 stawu dla zabezpieczenia należnego mu odszkodowania oraz zwrotu kosztów żywienia i utrzymania zwierzęcia (art. 432 ż 2 KC).
II. Odpowiedzialność za wyrzucenie, spadnięcie lub wylanie
przedmiotu
1. Podmiot i przesłanki
Ten, kto zajmuje pomieszczenie, odpowiada za szkodę wyrządzoną w na- 548 stępstwie wyrzucenia, wylania, lub spadnięcia z tego pomieszczenia jakiegokolwiek przedmiotu (art. 433 KC).
Chodzi tu o każdą osobę, która faktycznie włada wyodrębnionym pomieszczeniem - niekoniecznie na podstawie tytułu prawnego (np. własności, najmu, spółdzielczego prawa do lokalu).
Także mieszkaniec stałego hotelu pracowniczego, jeżeli przedmiot wypadł z pomieszczenia, którym władał w sposób wyłączny. Jeśli przedmiot wypadł z pomieszczenia dostępnego dla wszystkich mieszkańców hotelu - odpowiada podmiot prowadzący taki hotel (orz. SN z 16.5.1985 r.; opubl. OSN 1986, póz. 55, z glosą A. Szpunara, NP Nr 4/1987, s. 130 i n.).
Jeżeli pomieszczenie łącznie zajmuje kilka osób (np. małżonkowie), ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 441 KC).
Powstaje ona wtedy, gdy z pomieszczenia cokolwiek zostało wyrzucone, 549 wylane lub spadło (np. wyrzucono butelkę, wylano wodę, spadła doniczka z balkonu), a następstwem tego faktu jest uszkodzenie ciała lub szkoda na mieniu innej osoby.
Natomiast kontrowersje wywołuje kwestia, czy zajmujący pomieszczenie ponosi odpowiedzialność tylKfc za wylanie czegoś na przechodnia, czy także za zalanie pomieszczenia niżej położonego. Ten ostatni pogląd wsparty interpretacją funkcjonalną art. 433 KC przeważa w literaturze'.
2. Zasada odpowiedzialności
Zajmujący pomieszczenie ponosi surową odpowiedzialność opartą na za- 550 sadzie ryzyka. Uzasadnieniem dla niej jest ochrona osób trzecich (w szczególności przechodniów), które z reguły nie mogą w inny sposób ustalić źródła
Por. szerzej A. Szpunar, Odpowiedzialność..., s. 66 i n.
Nb. 547-550
199
ż 19. Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy
Rozdzial V. Czvnv niedozwolone
198
wyrządzonej im szkody, jak przez wskazanie pomieszczenia, z którego wypadł przedmiot lub wylała się ciecz powodująca szkodę.
551 Od odpowiedzialności tej zajmujący pomieszczenie może się uwolnić jedynie wtedy, gdy wykazana zostanie jedna z następujących trzech okoliczno ści, stanowiących przyczynę wyrzucenia, wylania lub spadnięcia przedmiotu:
1) siła wyższa;
Przykład: Wstrząs podziemny strącił doniczkę.
2) wyłączna wina poszkodowanego;
Przykład: Złodziej, wdzierający się po drabinie do cudzego mieszkania, potrącił do niczkę, która spadła mu na głowę.
3) wyłączna wina osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec.
Przykład: Przykład jak wyżej, lecz doniczka spadla na głowę przechodnia.
III. Odpowiedzialność za zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części
1. Podmiot i przesłanki
552 Na podstawie art. 434 KC za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli.
Przez budowlę należy rozumieć jakiekolwiek urządzenie skonstruowane przez człowieka i związane z gruntem, a więc nie tylko budynki, ale także wieże, mosty, tamy, tunele, latarnie uliczne, pomniki itp.
O zawaleniu zwykło się mówić w razie załamania całej konstrukcji. Natomiast oderwanie się części budowli znamionuje naruszenie spoistości trwałych połączeń z pozostałymi częściami budowli.
Przykład: Oderwanie się balkonu, ale także rozerwanie ściany w pomieszczeniu mieszkalnym w następstwie rozsadzenia przewodu kominowego (orz. SN z 13.9.1988 r.; opubl. OSN 1990, póz. 155).
553 Odpowiedzialność ciąży na samoistnym posiadaczu budowli, to znaczy osobie fizycznej lub prawnej, która włada nią jak właściciel (art. 336 KC).
2. Zasada odpowiedzialności
554 Samoistny posiadacz odpowiada na zasadzie ryzyka za szkody wyrządzone zawaleniem się budowli lub oderwaniem się jej części.
Jednakże zasada ryzyka ograniczona została tylko do dwóch zdarzeń:
1) do braku utrzymania budowli w należytym stanie i
2) do wad w budowie.
Za te dwa zdarzenia, które stały się przyczyną zawalenia się budowli lub derwania się jej części, odpowiada samoistny ich posiadacz w chwili wypadli. W szczególności nie może się on uwolnić od tej odpowiedzialności przez kazanie, że nie ponosi winy ani za powstanie wady konstrukcyjnej budowli ani za utrzymanie jej w należytym stanie.
Przykład: Jeżeli A kupił od B dom wadliwie skonstruowany lub wybudowany z nieod-powiedniego materiału - o czym nie wiedział - to jeżeli następnie dom ten z tych przy-czyn się zawalił, odpowiedzialność ponosi A, mimo iż winy przypisać mu nie można. Także w razie rozsadzenia przewodu kominowego spowodowanego zapaleniem się nagro-madzonej w nim sadzy, a w konsekwencji rozerwania ściany, posiadacza budowli nie Zwalnia od odpowiedzialności powierzenie jednostce wyspecjalizowanej okresowego czy-szczenią przewodów kominowych (orz. SN z 13.9.1988 r.; opubl. OSN 1990, póz. 155).
Natomiast samoistny posiadacz nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli zawale- 555 nie się budowli lub oderwanie się jej części było następstwem innych od wskazanych wyżej zdarzeń. W szczególności więc nie będzie on odpowiadał, jeżeli wypadek spowodował sam poszkodowany (np. strącił sobie gzyms na głowę), albo osoba trzecia (np. podpalenie budynku), lub jakieś wydarzenie, które niekoniecznie ma cechy siły wyższej (np. przybór wody w rzece, ruchy górotworu).
Katalog zdarzeń egzoneracyjnych nie jest w art. 434 KC zamknięty i dlatego odpowiedzialność w świetle tego przepisu maxharakter łagodniejszy w porównaniu z odpowiedzialnością na zasadzie ryzyka określonej w art. 433,435 i 436 KC.
Sens zaostrzonej odpowiedzialności z art. 434 KC nie polega tylko na 556 ustanowieniu odpowiedzialności z tytułu ryzyka za wspomniane dwa zdarzenia (tj. wada budowli i brak utrzymania jej w należytym stanie). Ponadto przepis ten konstruuje domniemanie prawne, że te właśnie zdarzenia stały się przyczyną zawalenia się budowli lub oderwania się jej części. W konsekwencji samoistny posiadacz budowli jest zainteresowany w obaleniu tego domniemania. Może to uczynić tylko poprzez wykazanie, że jakieś inne zdarzenia niż wada budowli lub niewłaściwe jej utrzymywanie spowodowały jej zawalenie lub oderwanie się jej części. To inne zdarzenie sprawcze musi zarazem pozostawać w adekwatnym związku przyczynowym z zawaleniem się budowli lub oderwaniem się jej części.
Natomiast na poszkodowanym ciąży - w myśl ogólnych zasad (art. 6 KC) 557 - ciężar dowodu, że poniósł szkodę (i jakiej wielkości) w adekwatnym związku przyczynowym z zawaleniem się budowli lub z oderwaniem się jej części.
Przyjęta w art. 434 KC konstrukcja dowodu negatywnego, jako okoliczno- 558 ści egzoneracyjnej posiadacza budowli, utrudnia wyjaśnienie sensu tego przepisu,
Nb. 555-558
Nb. 551-554
ż 20. Odpowiedzialność związana z użyciem sil przyrody
201
Rozdział V. Czyny niedozwolone
200
wywołując kontrowersje w nauce. W szczególności A. Szpunar krytycznie odnosi się do reprezentowanej powyżej koncepcji domniemania ustawowego, której broni z kolei A. Śmieją2.
ż 20. Odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody
Literatura: W. Czachórski, [w:] System, t. 111, cz. l, ż 47, 48; tenże. Zobowiązania. ż 36, 37; G. Bieniek [w:], Komentarz do KC, ks. III, t. l, s. 338 i n.; B. Lewaszkiewicz--Petiykowska, Odpowiedzialność cywilna prowadzącego przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sil przyrody (art. 435 KC), Warszawa 1967; taż, Wina poszkodowanego jako okoliczność wytaczająca odpowiedzialność z art. 435 KC. Rozprawy z prawa cywilnego, Warszawa 1985; taż, Cywilna odpowiedzialność za szkodę jądrową w polskim prawie atomowym, PiP z. 4/1987; taż, Szkoda jądrowa na osobie i mieniu, Problemy kodyfikacji Prawa Cywilnego, Poznań 1990; J. Łopuski, Ryzyka związane z pokojowym wykorzystaniem energii atomowej a zagadnienia ubezpieczenia, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, t. II, Bydgoszcz 1994; M. Safjan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 1025 i n.; A. Szpunar, Wina poszkodowanego w prawie cywilnym, Warszawa 1971; tenże, Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek wypadku komunikacyjnego, Warszawa 1976; A. Wą-siewicz. Ubezpieczenia komunikacyjne, Bydgoszcz 1995.
I. Osoby ponoszące odpowiedzialność na zasadzie ryzyka
1. Uwagi wstępne
559 Niezwykle intensywny rozwój techniki doprowadził do stosowania w przemyśle i transporcie urządzeń oraz mechanizmów, które powodują powstanie poważnych zagrożeń dla otoczenia. Jest to główny motyw legislacyjny, który legł u podstaw przyjęcia zaostrzonej, bo opartej na zasadzie ryzyka, odpowiedzialności za szkody wywołane funkcjonowaniem tych urządzeń. Uznano przy tym za właściwe, by odpowiedzialność tę ponosiły osoby, które władają wspomnianymi środkami technicznymi i wykorzystują je w swoim interesie. Koncepcja ta została zaakceptowana już w art. 152 i 153 KZ i legła także u podstaw art. 435 i 436 KC.
Przepisy te odrębnie określają dwie grupy podmiotów ponoszących wspomnianą, zaostrzoną odpowiedzialność:
1) prowadzących przedsiębiorstwa
2) posiadaczy mechanicznych środków komunikacji.
1 A. Szpunar, Odpowiedzialność..., s. 136.
2 A. Śmieją, Odpowiedzialność..., s. 54 i n.
Nb. 559
2. Prowadzący przedsiębiorstwo
W myśl art. 435 ż l KC odpowiedzialność ciąży na każdym (osobie fi- 560 zycznej lub prawnej), kto prowadzi na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiony w ruch za pomocą sił przyrody.
Przez przedsiębiorstwo rozumie się zespół składników materialnych i niematerialnych przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych (art. 55' KC); natomiast zakład niekoniecznie służy realizacji celów gospodarczych.
Do zastosowania art. 435 KC nie wystarczy, by przedsiębiorstwo lub zakład bezpośrednio wykorzystywał elementarne siły przyrody (np. energię słoneczną, elektryczną, parę, paliwa, gaz). Chodzi tu o procesy polegające na przetwarzaniu energii elementarnej na pracę lub inne postacie energii, co wymaga użycia maszyn lub innych urządzeń przetwarzających.
Przy ustalaniu zakresu zastosowania art. 435 KC należy brać pod uwagę m.in. "stopień komplikacji przy przetwarzaniu energii elementarnej na pracę" (por. orz. SN z 12.7.1977 r.; opubl. OSN 1978, póz. 73), jako elemencie zwiększającym niebezpieczeństwo dla otoczenia.
Ponadto konieczne jest, aby przedsiębiorstwo lub zakład był "wprawiany 561 w ruch" przez maszyny lub urządzenia przetwarzające elementarne siły przyrody. Zwrotu tego, oczywiście, nie można rozumieć dosłownie, lecz przenośnie. Chodzi o to, by działalność przedsiębiorstwa opierała się na funkcjonowaniu wspomnianych maszyn i urządzeń. Nie wystarczy więc posługiwać się nimi tylko dla działań wspomagających.
Zakresem art. 435 ż l KC objęte są np. huty, fabryki, przedsiębiorstwa transportowe, ale już nie gospodarstwa rolne lub fermy hodowlane (por. orz. SN z 21.8.1987 r.; opubl. OSN 1989, póz. 17), gdzie wprawdzie stosuje się rozmaite urządzenia, jednakże ruch przedsiębiorstwa opiera się na bezpośrednim wykorzystaniu sił przyrody. Podobnie ma się rzecz w odniesieniu np. do przedsiębiorstwa zajmującego się projektowaniem budowli. Jeżeli wykorzystuje się tam samochody, kopiarki, urządzenia miernicze, to jedynie w celach pomocniczych. Natomiast działalność przedsiębiorstwa opiera się na twórczej myśli architektów.
Analogiczną odpowiedzialność ponoszą także osoby prowadzące na wła- 562 sny rachunek przedsiębiorstwa lub zakłady, które wprawdzie nie są wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody, ale które wytwarzają środki wybuchowe lub posługują się takimi środkami (art. 435 ż 2 KC).
Przykład: Warsztat rzemieślniczy produkujący proch strzelniczy lub petardy albo kamieniołom oparty na pracy fizycznej człowieka, gdzie jednak stosuje się środki wybuchowe.
3. Posiadacz mechanicznego środka komunikacji
Następnie na mocy art. 436 KC odpowiedzialność na zasadzie ryzyka po- 563 nosi posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody.
Nb. 560-563
202
Rozdzial V. Czyny niedozwolone
Przepis ten odnosi się nie tylko do posiadaczy samoistnych, a więc osób władających rzeczami jak właściciele, ale także do posiadaczy zależnych, którzy sprawują tylko ograniczone władztwo nad rzeczą (por. art. 336 KC). Natomiast odpowiedzialność ta nie ciąży na dzierżycielach rzeczy, a więc na osobach, które władają nimi za kogo innego (art. 338 KC). Jeżeli jednak samoistny posiadacz oddał środek komunikacji w posiadanie zależne, wówczas odpowiedzialność na zasadzie ryzyka przechodzi na posiadacza zależnego.
Posiadaczem samoistnym samochodu jest z reguły właściciel. Jest nim także złodziej, który na stałe zawładnął pojazdem. Jeżeli jednak posiadacz samoistny wynajął samochód komukolwiek, wówczas odpowiedzialność w całości ponosi najemca, jako posiadacz zależny. Natomiast nie odpowiadają z art. 436 KC np. kierowcy zatrudnieni jako pracownicy lub osoby prowadzące warsztaty naprawcze, ponieważ są oni tylko dzierżycielami pojazdów - także wtedy, gdy wykorzystują je dla celów osobistych lub dla zarobku.
564 Do mechanicznych środków komunikacji, poruszanych za pomocą sił przyrody, zalicza się wszelkie pojazdy napędzane własnymi urządzeniami mechanicznymi - bez względu na to, czy są przystosowane do poruszania się na ziemi, na wodzie lub w powietrzu lub czy poruszają się po szynach1 albo innych stałych przewodach trakcyjnych.
Przykład: Samochody, autobusy, motocykle, pociągi, trolejbusy, statki, motorówki, samoloty.
Natomiast zakresem tego pojęcia nie są objęte pojazdy nie wyposażone we własne mechanizmy napędowe, a poruszane siłami mięśni ludzkich lub zwierzęcych albo bezpośrednio poruszane siłami przyrody, jak również urządzenia wprawdzie ruchome, ale nie przeznaczone do komunikacji.
Przykład: Wozy konne, rowery, żaglówki, lotnie, łodzie wiosłowe, dźwigi, schody ruchome, windy.
565 Jeżeli mechaniczne środki komunikacji poruszane za pomocą sił przyrody wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu, wówczas pojawia się pytanie, czy znajduje do nich zastosowanie art. 435 czy art. 436 KC. Odpowiedź zależy od ustalenia, czy cała działalność danego przedsiębiorstwa opiera się na wykorzystaniu sił przyrody. Jeżeli tak jest, to na zasadzie absorpcji zastosowanie znajduje art. 435 KC, przewidujący szerszą przesłankę odpowiedzialności. W szczególności odnosi się to do przedsiębiorstw komunikacyjnych, które opierają swoją działalność na wykorzystaniu mechanicznych środków komunikacji, w szczególności: PKP, PKS, komunalne przedsiębiorstwa komunikacyjne (por. orz. SN z 19.9.1967 r.; opubl. OSP 1968, póz. 210).
' Odmiennie M. Nesterowicz, [w.] Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1989, t. I, s. 430.
Nb. 564-565
ż 20. Odpowiedzialność związana z użyciem sil przyrody 203
II. Przesłanki odpowiedzialności
1. Prowadzącego przedsiębiorstwo
Prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład o cechach wskazanych wyżej po- 566 nosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za szkodę wyrządzoną przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu (art. 435). Nie jest więc konieczne, aby szkodę spowodowało konkretne urządzenie wprawiane w ruch siłami przyrody; wystarczy, gdy istnieje adekwatny związek przyczynowy między funkcjonowaniem przedsiębiorstwa lub zakładu jako całości a powstałą szkodą. Konstrukcja ta w sposób nader szeroki chroni interesy człowieka i obciąża bardzo surową odpowiedzialnością osoby prowadzące na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład określony w art. 435.
Odpowiedzialnością tą są objęte np. szkody polegające na oddziaływaniu ścieków, dymów i gazów fabrycznych na ludzi i gospodarstwa rolne, bydło i pszczoły, i to nawet wtedy, gdy przedsiębiorstwo emituje w atmosferę substancje trujące o stężeniu nie przekraczającym ustalonych norm (por. orz. SN z 7.4.1970 r.; opubl. OSP 1971, póz. 169); PKP odpowiada za pośliznięcie się pasażera na oblodzonym peronie, pomimo że pociągu nie ma na stacji; przesiębiorstwo komunikacji miejskiej odpowiada, jeżeli pasażer tramwaju lub autobusu upadł wchodząc do stojącego pojazdu; posiadacz parowego młyna odpowiada za szkodę powstałą przy wyładowywaniu ziarna, mimo że nie stosowano przy tym żadnych urządzeń mechanicznych.
2. Posiadacza mechanicznego środka komunikacji
Posiadacz mechanicznego środka komunikacji, poruszanego za pomocą 567 sił przyrody, odpowiada za szkody wyrządzone przez ruch tych pojazdów (art. 436 ż l KC). Pojęcie ruchu mechanicznego środka komunikacji nie zostało w ustawie bliżej określone. Reprezentowane są w tym względzie dwa stanowiska: węższe i szersze.
Pierwsze uznaje, że pojazd jest w ruchu jedynie wtedy, gdy pracuje silnik lub mechaniczny środek komunikacji przemieszcza się w przestrzeni własnym napędem albo nawet siłą bezwładności. Źródło niebezpieczeństwa tkwi bowiem wówczas w samym pojeździe.
Natomiast wedle szerszego ujęcia pojazd jest w ruchu od chwili uruchomienia silnika aż do momentu ukończenia jazdy w następstwie osiągnięcia miejsca przeznaczenia lub wskutek planowej przerwy w podróży. W świetle tego ujęcia - dominującego w naszej literaturze i judykaturze - zatrzymanie pojazdu lub krótkotrwały nawet postój w toku podróży traktuje się jako ruch pojazdu.
Przykład: Orz. SN z 4.3.1958 r.; opubl. OSP 1959, póz. 257 uznało, że-ciągnik jest w ruchu, gdy wskutek awarii stanął na przejeździe kolejowym; por. też orz. SN z 30.12.1967 r.; opubl. OSP 1968, póz. 265; orz. SN z 14.4.1975 r.; opubl. OSN 1976, póz. 37.
Nb. 566-567
Rozdział V. Czyny niedozwolone
204
ż 20. Odpowiedzialność związana z użyciem sil przyrody
205
3. Uchylenie zasady ryzyka
568 W dwóch szczególnych sytuacjach, a mianowicie w razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji oraz w razie przewozu z grzeczności, uchylona zostaje z mocy art. 436 ż 2 KC surowa, oparta na zasadzie ryzyku. odpowiedzialność zarówno posiadaczy tych pojazdów (art. 436 ż l KC), jak i przedsiębiorstw określonych w art. 435 KC, które posługują się nimi. W sytuacjach tych odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę określają ogólne przepisy deliktowe, a więc przede wszystkim art. 415 KC.
569 a) W razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji uchylenie odpowiedzialności na zasadzie ryzyka znajduje uzasadnienie w tym, że oba pojazdy stwarzają analogiczne niebezpieczeństwa, które znoszą się względem siebie. Ponadto utrzymanie w takich przypadkach odpowiedzialności na podstawie ryzyka prowadziłoby do rezultatów niesłusznych, ponieważ z reguły osoba odpowiedzialna za pojazd cięższy musiałaby płacić wyższe odszkodowanie niż osoba odpowiedzialna za pojazd lżejszy, który zwykle wyrządza mniejsze szkody.
Ze wspomnianych względów zrozumiałe jest, że uchylenie zasady ryzyka odnosi się jedynie do wzajemnych roszczeń między podmiotami odpowiedzialnymi za zderzające się pojazdy. Natomiast wobec innych osób poszkodowanych takim wypadkiem - w szczególności wobec pasażerów i przechodniów - nadal ma zastosowanie odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, i to solidarna obu podmiotów, do których należą zderzające się pojazdy (art. 441 KC). Zderzenie pojazdów ma miejsce tylko wtedy, gdy są one w ruchu. Pojęcie ruchu pojazdu należy przy tym rozumieć szeroko, w sensie powyżej wyjaśnionym (por. Nb. 567).
Przykład: Także wtedy, gdy pociąg uderzył na przejeździe kolejowym w unieruchomiony wskutek awarii ciągnik.
570 Od zderzenia odróżnić należy najechanie pojazdu na stojący inny pojazd. W takim przypadku ma zastosowanie odpowiedzialność oparta na zasadzie ryzyka, którą ponosi osoba odpowiedzialna za pojazd będący w ruchu.
571 b) Przewóz z grzeczności - to nie tylko przewóz dokonywany nieodpłatnie, ale przede wszystkim z uprzejmości. Nie może on stanowić wykonania ani obowiązku umownego, ani ustawowego.
Przykład: Przewóz taki obejmuje autostopowicza, gościa, którego podwozi się do domu, kolegę do pracy. Natomiast nie jest już przewozem z grzeczności bezpłatny przewóz pracowników przez zakład pracy.
572 Osoba korzystająca z grzeczności przewożącego nie może wobec niego powoływać się na odpowiedzialność opartą na zasadzie ryzyka. Natomiast
Nb. 568-572
f Ograniczenie to nie odnosi się do posiadaczy innych pojazdów mechanicznych, jeżeli z powodu ich ruchu wyrządzono szkodę przewożonemu z grzeczności (np. w razie zderzenia się pojazdów).
III. Okoliczności egzoneracyjne
1. Uwagi wstępne
Z istoty odpowiedzialności na zasadzie ryzyka wynika, że dowód braku 573 winy nie prowadzi do wyłączenia odpowiedzialności. Skutek ten następuje jedynie z przyczyn wyraźnie w ustawie wskazanych, przy czym ciężar dowodu tych okoliczności spoczywa na osobie ponoszącej odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, co, oczywiście, umacnia pozycję poszkodowanego.
Okoliczności egzoneracyjne są w świetle art. 435 i 436 KC takie same i obejmują:
1) siłę wyższą,
2) okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy poszkodowanego,
3) okoliczność, że szkoda nastąpiła wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą prowadzący przedsiębiorstwo (zakład) lub posiadacz pojazdu nie ponosi odpowiedzialności.
2. Siła wyższa
Pojęcie siły wyższej zostało już poprzednio wyjaśnione (por. Nb. 209). 574 Otóż dla wyłączenia odpowiedzialności z art. 435 i 436 KC szkoda musi być następstwem siły wyższej, co oznacza, że brak jest adekwatnego związku przyczynowego między ruchem przedsiębiorstwa lub pojazdu a powstałą szkodą.
3. Wina poszkodowanego
O winie poszkodowanego zwykło się mówić, mając na względzie, że nie 575 okazał on należytej troski o swe własne interesy; można mu więc uczynić zarzut, że nie dołożył staranności, jaką powinien przejawiać w danej sytuacji człowiek rozważny. Natomiast nie można przypisać mu winy, gdy działał z pobudek altruistycznych, ratując cudze dobro, życie lub zdrowie, oraz gdy jest niepoczytalny lub psychicznie jeszcze nierozwinięty (dziecko).
Por. orz. SN z 11.7.1957 r.; opubl. PiP 1958, z. 3, s. 526; orz. SN z 9.1.1962 r.; opubl. OSP 1963, póz. 5; orz. SN z 10.5.1963 r.; opubl. OSP 1964, póz. 34; orz. SN z 11.1.1960 r.; opubl. OSP 1961, póz. 111; orz. SN z 20.1.1970 r.; opubl. OSN 1970, póz. 163. Na przykład powód wbrew ostrzeżeniu traktorzysty stanął na jadącej kosiarce i doznał zmiażdżenia
Nb. 573-575
ż 20. Odpowiedzialność związana z użyciem sił przyrody
207
Rozdział V. Czyny niedozwolone
206
nogi, por. orz. SN z 18.12.1961 r.; opubl. NP 1962, Nr 11, s. 1523; co do niepoczytalności por. orz. SN z 11.12.1979 r.; opubl. OSP 1981, póz. 45 z glosą A. Szpunara.
576 Natomiast niezupełnie jasny jest sens formuły ustawowej wymagającej, aby szkoda nastąpiła "wyłącznie z winy poszkodowanego". Za panującą - w szczególności w judykaturze sądowej - można obecnie uznać koncepcję, zgodnie z którą zawinione zachowanie się poszkodowanego traktuje się w aspekcie adekwatnego związku przyczynowego. Ruch przedsiębiorstwa lub środka komunikacji stanowi więc tylko tło wypadku; natomiast działanie zawinione wyróżnia się jako czynnik sprawczy, stanowiący wyłączną przyczynę wypadku.
Por. uchw. SN (7) z 11.1.1960 r.; opubl. OSP 1961, póz. 11. Podobnie B. Lewaszkie-wicz-Pelrykowska', W. Czachórski2.
Według konkurencyjnego poglądu A. Szpunara' na podstawie związku przyczynowego nie da się tej kwestii rozwiązać. Decydujące znaczenie powinien mieć szczególny ciężar gatunkowy winy poszkodowanego. W związku z tym należy dokonać wartościowania zdarzeń, które doprowadziły do powstania szkody. Odpowiedzialność z tytułu ryzyka będzie wyłączona, jeżeli wina poszkodowanego jest tak poważna, że według zasad nauki i doświadczenia życiowego tylko ona może być brana pod uwagę, ponieważ pochłania inne okoliczności, por. glosę do orz. SN z 28.12.1981 r.; opubl. PiP z. 3/1983, s. 135.
Poza tym reprezentowane były także koncepcje, w myśl których odpowiedzialność jest wyłączona w dwóch przypadkach: gdy winę można przypisać tylko poszkodowanemu albo gdy wina poszkodowanego przyjmuje postać zdarzenia zewnętrznego. Obie koncepcje są jednak chyba nie do obrony.
4. Wina osoby trzeciej
577 W podobny sposób należy rozumieć również trzecią okoliczność egzone-racyjną, jaką jest wyrządzenie szkody wyłącznie z winy osoby trzeciej. Do kręgu tych podmiotów należą osoby, za które prowadzący przedsiębiorstwo (zakład) lub posiadacz pojazdu mechanicznego nie ponosi odpowiedzialności.
Przykład: Inny użytkownik drogi, osoba odpowiedzialna za stan drogi, osoby obce uszkadzające urządzenia przedsiębiorstwa lub pojazdu.
578 Wspomniane podmioty ponoszą odpowiedzialność nie tylko za krąg osób wskazanych w art. 427, 429, 430 KC - w szczególności za swoich pracowników i inne osoby związane określonym stosunkiem prawnym - ale także za swoich domowników i osoby, które z ich upoważnienia kierowały pojazdem lub uczestniczyły w ruchu przedsiębiorstwa (zakładu). Odpowiedzialność z art. 435, 436 KC obejmuje m.in. wszelkie szkody spowodowane wadami fabrycznymi
1 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wina poszkodowanego..., s. 194 i n.
2 W. Czachórski, [w:] System, s. 620.
3A. Szpunar, Wina poszkodowanego..., s. 64 i n.
Nb. 576-578
pojazdu lub innego urządzenia mechanicznego, choćby posiadacz nie mógł o nich wiedzieć (por. orz. SN z 3.2.1962 r.; opubl. OSP 1962, póz. 267).
IV. Poszkodowany
1. Reguła ogólna
Odpowiedzialność z art. 435 i 436 KC obejmuje wszelkie szkody (na mię- 579 niu, jak i na osobie) wyrządzone komukolwiek. Uprawnionym do żądania odszkodowania może więc być zarówno osoba trzecia w stosunku do prowadzącego przedsiębiorstwo lub do posiadacza pojazdu mechanicznego, jak i podmiot pozostający wobec tych osób w określonym stosunku prawnym (np. pasażer PKP).
Wszelkie umowy lub jednostronne oświadczenia woli, które z góry ogra- 580 niczałyby tę odpowiedzialność, są w tym zakresie nieważne (por. art. 437 w związku z art. 58 KC).
Przykład: Bez znaczenia prawnego byłyby zamieszczone na biletach kolejowych lub tramwajowych klauzule uchylające odpowiedzialność określoną w art. 435 KC.
Przewidziana w art. 435 i 436 KC odpowiedzialność na zasadzie ryzyka 581 nie wyłącza zastosowania ogólnych zasad odpowiedzialności za czyny własne (art. 415, 416 KC) lub cudze (art. 417, 427, 429, 430 KC). Jeżeli przy zastosowaniu tych zasad odpowiedzialność za'szkodę ponosi więcej osób, odpowiadają one wobec poszkodowanego solidarnie (art. 441 KC).
Przykład: Posiadacz pojazdu na podstawie art. 436 ż l KC oraz kierowca pojazdu na podstawie art. 415 KC, jeżeli spowodował wypadek ze swej winy (por. jednak art. 120 KP).
2. Regulacja szczególna
a) Odpowiedzialność prowadzących przedsiębiorstwa oraz posiadaczy me- 582 chanicznych środków komunikacji jest ograniczona wobec ich pracowników na podstawie przepisów szczególnych.
Por. ustawę z 12.6.1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jednolity Dz.U. z 1983 r. Nr 30, póz. 144 ze zm.).
b) W żegludze morskiej odpowiedzialność przewoźnika za szkodę wyni- 583 kła wskutek śmierci, uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia pasażera opiera się na zasadzie winy (art. 176 KM)1.
1 Por. bliżej J. Gospodarek, [w:] Prawo przewozowe, pod redakcją M. Bośniaka, Katowice 1987, s. 201 i n.
Nb. 579-5X3
208
Rozdzial V. Czyny niedozwolone
584 c) Prawo atomowe z 10.4.1986 r. (Dz.U. Nr 12, póz. 70 ze zm.) w istotnej mierze zaostrza odpowiedzialność osoby eksploatującej obiekty atomowe dopuszczając uchylenie się od niej jedynie wtedy, gdy szkoda jądrowa wynikła z działań wojennych lub z wyłącznej winy umyślnej poszkodowanego (art. 38). Jest to więc odpowiedzialność niemal absolutna, jednakże do wysokości limitowanej. Obejmuje ona zarówno szkodę na osobie, jak i w mieniu1.
3. Ubezpieczenia komunikacyjne
585 W związku z masowym rozwojem motoryzacji odpowiedzialność posiadaczy pojazdów mechanicznych oparta na zasadzie ryzyka okazała się niewystarczającym środkiem ochrony interesów obywateli. Bardzo często bowiem szkody wyrządzone ruchem pojazdu przerastały możliwości płatnicze osób odpowiedzialnych. Poza tym ruchliwość pojazdu utrudnia ustalenie osoby odpowiedzialnej za szkodę.
Dla zaradzenia tym niedostatkom powszechnie stosuje się na świecie różne modele ubezpieczeń, które wzmacniają ochronę ludzi przed szkodami wyrządzonymi pojazdami mechanicznymi.
586 Ustawa z 28.7.1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz.U. z 1996 r. Nr 11, póz. 62.) wprowadziła nowy model ubezpieczeń komunikacyjnych w Polsce. Na jej podstawie posiadacze pojazdów mechanicznych obowiązani są ubezpieczyć się od odpowiedzialności cywilnej (OC) za szkody spowodowane ruchem tych pojazdów. Natomiast ubezpieczenie innych szkód związanych z pojazdami mechanicznymi ma charakter dobrowolny, a w konsekwencji zależy od decyzji posiadacza.
W szczególności należą do tych ostatnich: ubezpieczenia pojazdów od skutków uszkodzenia, zniszczenia i kradzieży, tzw. autocasco (AC), ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków powstałych z ruchu pojazdów mechanicznych (NW), ubezpieczenie bagażu, kosztów leczenia za granicą i inne.
ż 21. Zapobieganie szkodzie
Literatura: W. Czachórski [w:] System, t. III, cz. l, ż 50; tenże, Zobowiązania, ż 39; A. Agopszowicz, Obowiązek zapobieżenia szkodzie, Wrocław 1978; G. Bieniek, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 369 i n.; A. Kubas, Wynagrodzenie szkody poniesionej w cudzym interesie, SC t. XXX 1979; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Roszczenie o zapobieżenie szkodzie, SPE, t. XIII, Łódź 1974; M Safian, [w:] Pielrzykowski, KC. Komentarz, s. 1042 i n.
' Por. bliżej B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Szkoda jądrowa na osobie i w mieniu, "Problemy Kodyfikacji Prawa Cywilnego", Poznań 1990, s. 305 i n.
Nb. 584-586
209
ż 21. Zapobieganie szkodzie
I. Obowiązek zapobieżenia szkodzie
1. Uwagi wstępne
W ramach odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych prawo nie 587 tylko nakłada obowiązek naprawienia już wyrządzonej szkody, ale zobowiązuje również do jej zapobieżenia.
Tę prewencyjną funkcję w najszerszym zakresie pełni art. 439 KC.
Analogicznie art. 24 ż l KC co do zagrożeń dóbr osobistych i art. 347 ż l KC co do zagrożenia posiadacza nieruchomości.
2. Przesłanki
Świadczenia takiego może w myśl art. 439 KC żądać każdy, komu bezpo- 588 średnio zagraża szkoda.
Przykład: Sąsiad popadającego w ruinę domu lub fabryki emitującej szkodliwe substancje.
Kontrowersje wywołuje kwestia, jaka jest podstawa obciążenia obowiązkiem zapobieżenia szkodzie i na kim w konsekwencji obowiązek ten ciąży. Dla udzielenia odpowiedzi na te pytania należy najpierw wziąć pod uwagę usytuowanie art. 439 KC w zespole norm o czynach niedozwolonych, co eliminuje jego zastosowanie do zagrożeń szkód wynikających z niewykonania lub nienależytego wykonania uprzednio istniejącego już zobowiązania (ex con-tractu). Następnie z treści art. 439 wynika, że zagrożenie szkodą ma być następstwem "zachowania się innej osoby, w szczególności wskutek braku należytego nadzoru nad ruchem kierowanego przez nią przedsiębiorstwa lub zakładu albo nad stanem posiadanego przez nią budynku lub innego urządzenia". Formuła ta skłania ku przyjęciu koncepcji, że źródłem zagrożenia zawsze musi być czyjeś zachowanie, i to zachowanie obiektywnie bezprawne.
Natomiast z jednej strony trudno byłoby pogodzić z treścią tego przepisu 589 koncepcję, która łączy odpowiedzialność prewencyjną z wszystkimi stanami faktycznymi uzasadniającymi odszkodowanie - także więc opartą na zasadzie ryzyka. Z drugiej znowu strony zacytowany fragment art. 439 KC nie uzasadnia poglądu, by zachowanie zobowiązanego musiało być zawinione.
3. Roszczenia
590
Ustawa nie określa bliżej, na czym polega zapobieżenie szkodzie, poprzestając na ogólnym stwierdzeniu, że chodzi tu o "środki niezbędne do odwrócenia grożącego niebezpieczeństwa" (a więc np. rozbiórka walącego się domu).
Nb. 587-590
210
Rozdzial V. Czyny niedozwolone
W razie potrzeby osoba zagrożona może domagać się dania odpowiedniego zabezpieczenia, które z reguły powinno polegać na złożeniu sumy pieniężnej do depozytu sądowego (art. 364 KC).
II. Odpowiedzialność za szkody poniesione w cudzym i we wspólnym interesie
591 Wspomaganiu działań prewencyjnych służy również art. 438 KC. Zapewnia on bowiem roszczenie odszkodowawcze temu, kto dobrowolnie albo przymusowo poniósł szkodę majątkową w postaci straty (damnum emergens) w celu odwrócenia grożącej drugiemu szkodzie albo w celu odwrócenia wspólnego niebezpieczeństwa.
Przykład: Dla ratowania przed pożarem grożącym X-owi lub X-owi i Y-owi rozbieni się płot Y-a albo dla zapobieżenia wylewowi rzeki zużywa się worki na piasek Y-a. Natomiast nie jest istotne, co było źródłem powstałej szkody.
Poszkodowany może żądać odszkodowania tylko od osoby, która dzięki podjętym z uszczerbkiem dla poszkodowanego działań uchroniła się od strat
Przykład: Jeżeli rozebranie płotu Y-a uchroniło od pożaru zabudowania X-a.
Jeżeli osób tych jest więcej, odpowiedzialność ta rozkłada się proporcjonalnie do uchronionych przez nich wartości. W przypadku gdy niebezpieczeństwo zagraża także poszkodowanemu, należy uwzględnić również i jego udziat
Interesy osób, które w cudzym interesie doznają uszczerbku, są ponadto chronione na podstawie:
592 l) art. 757 KC - w razie ratowania innego mienia; ratujący może żądać zwrotu uzasadnionych wydatków, chociażby jego działanie nie odniosło skutku i jest odpowiedzialny tylko za winę umyślną lub rażące niedbalstwo;
593 2) art. 142 KC - w razie uszkodzenia lub zniszczenia rzeczy dla ratowania cudzych dóbr osobistych i majątkowych - właściciel może żądać naprawienia szkody, chociażby sam nie podejmował akcji ratowniczej i chociażby nie zakończyła się ona sukcesem.
ż 22. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód z czynów niedozwolonych
Literatura: W. Czachórski, [w:] System, t. III, cz. I, ż 51; tenże, Zobowiązania, ż 40; G. Bieniek, [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 371 i n.; S. Grzybowski, Ochrona dóbr
Nb. 591-593
ż 22. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód... 211
osobistych według przepisów ogólnych prawa cywilnego, Warszawa 1957; A. Kędzierska--Cieślak, Ochrona życia i zdrowia jednostki w polskim prawie cywilnym (w ujęciu modelowym) ZNUGd Nr 9/1983; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, W sprawie wykładni art. 448 KC, PS Nr 1/1997; M. Nazar, Rozliczenia majątkowe konkubentów, Lublin 1993; taż, Wyrządzenie szkody przez kilka osób, Warszawa 1978; M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2000; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1975; J. Piet-rzykowski, Nowelizacja kodeksu cywilnego z 23 sierpnia 1996 r., PS Nr 3/1997; Z. Rad-wański, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową, Poznań 1956; J. Rezler, Naprawienie szkody wynikłej ze spowodowania uszczerbku na ciele lub zdrowiu (według prawa cywilnego), Warszawa 1968; M. Sajjan, Ochrona majątkowa dóbr osobistych, PPH Nr 1/1997; tenże, [w:] Pielrzykowski, KC. Komentarz, s. 1045 i n.; tenże, Nowy kształt instytucji zadośćuczynienia pieniężnego, [w:] Księga pamiątkowa ku czci prof. Leopolda Steckiego, Toruń 1997; A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę majątkową. Szkoda na mieniu i osobie, Bygdoszcz 1998; tenże, Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej, Bydgoszcz 2000; tenże, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999; tenże, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979; W. WarkaHo, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę jako środek ochrony majątkowej dóbr niemajątkowych, Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej UJ Kraków z. 1/1973.
I. Miarkowanie odszkodowania
Wielkość należnego odszkodowania dla naprawienia szkody będącej na- 594 stępstwem czynu niedozwolonego ustala się według reguł ogólnych zawartych w art. 361-362 KC (por. Nb. 203-270).
Odstępstwo od tej zasady na obszarze .czynów niedozwolonych wprowa- 595 dza art. 440 KC, wskazując podstawę miarkowania wysokości odszkodowania, jeżeli "ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpo-wiedzialnej wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego". Jest to reguła, która wyraźnie powołuje się na względy słuszności. Każe przy tym mieć na uwadze nie tylko stosunki majątkowe stron, ale i zasady moralne. Z tego względu niedopuszczalne byłoby obniżanie odszkodowania w przypadku, gdy sprawcy szkody można przypisać wysoki stopień winy.
Praktyczna doniosłość wspomnianej instytucji jest jednak znikoma, a to 596 z uwagi na ograniczenia podmiotowe wskazane w art. 440 KC. Przepis ten bowiem odnosi się tylko do stosunków między osobami fizycznymi - z wyłączeniem więc stosunków między osobami fizycznymi a osobami prawnymi, gdzie mógłby odgrywać istotną rolę. W zmienionym ustroju społeczno-poli-tycznym Polski trudno znaleźć dla tak wyznaczonej sfery jego zastosowania jakieś racjonalne uzasadnienie.
Natomiast doniosłą rolę odgrywają w tym względzie przepisy Kodeksu 597 pracy, które przewidują ograniczoną odpowiedzialność pracowników za szkody wyrządzone zakładowi pracy (por. art. 114-122 KP).
Nb. 594-597
272
Rozdział V. Czyny niedozwolone
II. Współodpowiedzialność kilku osób
1. Uwagi wstępne
598 Jeżeli kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna - w myśl bezwzględnie obowiązującej normy zawartej w art. 441 ż l KC. Zobowiązanie solidarne powstałe na podstawie tego przepisu jest najczęściej spotykanym w praktyce przypadkiem solidarności biernej z mocy ustawy (por. art. 366, 369 KC).
2. Przesłanki współodpowiedzialności
599 Dla bliższego określenia przesłanek odpowiedzialności solidarnej na podstawie art. 441 KC dobrze będzie rozważyć tę kwestię w świetle koniecznych dla każdej odpowiedzialności odszkodowawczej przesłanek, a mianowicie: a) zdarzenia, z którym związana jest odpowiedzialność, b) szkody, c) związku przyczynowego.
600 a) Artykuł 441 wymaga, aby kilka osób ponosiło odpowiedzialność z czynów niedozwolonych, a więc na podstawie zdarzeń opisanych w ż 16-20 niniejszego rozdziału. Mogą to być osoby współodpowiedzialne za to samo zdarzenie i na tej samej zasadzie prawnej.
Przykład: Będą to współsprawcy czynu zawinionego; osoby wspólnie zajmujące pomieszczenie, z którego wyrzucona została butelka; posiadacze pojazdu lub zakładu, których ruch wyrządził szkodę, albo posiadacze dwóch odrębnych pojazdów, które zderzyły się wyrządzając szkodę przechodniowi.
Jednakże mogą to być także osoby odpowiedzialne na podstawie różnych zasad oraz w związku z różnymi zdarzeniami.
Przykład: W razie wypadku samochodowego będzie to posiadacz odpowiedzialny na zasadzie ryzyka, a kierowca na zasadzie winy lub ponadto jeszcze Skarb Państwa z racji niewłaściwego utrzymywania drogi; także dwa różne przedsiębiorstwa zatruwające swoimi wyziewami ten sarn teren.
601 b) Rezultatem czynu niedozwolonego lub czynów niedozwolonych jest jedna szkoda (majątkowa lub niemajątkowa). O jedności szkody decyduje jej niepodzielność (szkoda na osobie jest zawsze niepodzielna) lub takiego rodzaju łączne współdziałanie czynników szkodzących, że nie da się wyodrębnić uszczerbku, za który poszczególne osoby byłyby odpowiedzialne.
Przykład: Szajka przestępcza przywłaszczyła określoną sumę pieniężną; za zabite przez ruch samochodu zwierzę odpowiada posiadacz pojazdu, a ponadto także kierowca, który w wypadku zawinił.
Nb. 598-601
ż 22. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód... 213
c) Między zdarzeniami, z którymi ustawa łączy odpowiedzialność kilku osób, 602 a jedną szkodą musi istnieć adekwatny związek przyczynowy (art. 361 ż l, 441 ż l KC). Brak takiego związku wyłącza odpowiedzialność solidarną za szkodę finalną. Natomiast nie uchyla odpowiedzialności za ewentualną szkodę wyrządzoną w granicach adekwatnego związku przyczynowego.
Przykład: W orz. z 23.4.1974 r.; opubl. OSP 1975, póz. 37 SN stwierdził, że "Jeżeli po ugaszeniu pożaru wybucha po pewnym czasie nowy pożar, którego przyczyną jest nienależyte zabezpieczenie budynku przez straż pożarną w czasie gaszenia pierwszego pożaru, sprawca pierwszego pożaru nie odpowiada za szkody wyrządzone drugim pożarem; w takiej bowiem sytuacji drugi pożar nie jest normalnym następstwem działania lub zaniechania osoby odpowiedzialnej za wywołanie pierwszego pożaru".
3. Roszczenia regresowe
Jeżeli jeden z dłużników solidarnych naprawił szkodę, przysługuje mu re- 603 gres w stosunku do pozostałych dłużników odpowiedzialnych za wyrządzoną szkodę. Sposób ustalania wysokości roszczeń regresowych w tych przypadkach został określony w przepisach szczególnych zawartych w art. 441 ż 2 i 3 KC, które uchylają w tej mierze zastosowanie reguł ogólnych zawartych w art. 376 KC.
W nauce reprezentowany jest także pogląd, że roszczenia z art. 441 ż 2 i 3 KC są roszczeniami odszkodowawczymi, a nie zwrotnymi w rozumieniu art. 376 KC'.
Redakcja ż 2 i 3 art. 441 KC nie jest-udana i dlatego wywołuje wiele 604 wątpliwości interpretacyjnych. Jak się wydaje, za najbardziej przekonywającą należy uznać koncepcję, która upatruje w ż 2 art. 441 KC ogólną regułę ustalania wysokości roszczeń regresowych. Zgodnie z nią należy brać pod uwagę różne okoliczności, a zwłaszcza winę danej osoby oraz stopień, w jakim przyczyniła się do powstania szkody.
Chodzi tu o różny stopień winy wśród osób odpowiedzialnych na zasadzie winy. Niekiedy można także przyjąć, że określone zdarzenie, za które odpowiada X, przyczyniło się w większej mierze do powstania szkody niż inne zdarzenie, za które odpowiedzialny jest Y; np. X bił pięścią, a Y laską lub zakład X "wypuścił" 90 ton substancji trujących do rzeki, a zakład Y- 10 ton, przy czym dopiero "wypuszczenie" 100 ton powoduje zatrucie ryb. Wśród innych okoliczności może mieć doniosłe znaczenie, np. udział we własności rzeczy, która wyrządziła szkodę (np. przedsiębiorstwa, samochodu, domu, który się zawalił) albo względy słuszności określone w art. 440 KC. Sytuację majątkową należy oceniać według stanu w chwili orzekania o roszczeniu zwrotnym, a nie w chwili wyrządzenia szkody (uchw. SN z 24.11.1988 r.; opubl. OSP 1989, póz. 144).
1 Krytykę tej koncepcji przeprowadza B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wyrządzenie szkody..., s. 142 i n.
Nb. 602-604
214
Rozdział V. Czyny niedozwolone
605 Ogólną regułę art. 441 ż 2 KC modyfikuje ż 3 tego artykułu dla przypadków, gdy ktoś odpowiada za czyn zawiniony innej osoby.
Przykład: zwierzchnik odpowiada za podwładnego (art. 430 KC); Skarb Państwa - za funkcjonariusza (art. 417 KC).
W sytuacji takiej osoba odpowiedzialna za cudzy czyn może żądać zwrotu pełnego odszkodowania od bezpośredniego sprawcy szkody. Jednakże społeczna doniosłość tego przepisu jest nader ograniczona, albowiem nie ma on zastosowania w sferze stosunków pracy (por. art. 114 i n. KP).
Reprezentowany pogląd jest rezultatem ścieśniającej wykładni art. 441 ż 3 KC. Nic dotyczy on w konsekwencji sytuacji, gdy odpowiedzialność dwóch osób opiera się nic tylko na innych zasadach, ale odnosi się także do innych zdarzeń; np. X został uszkodzony przez pojazd Y-a, który potrącił X-a, ponieważ skręcił gwałtownie wyprzedzając nieprawidłowo jadącego na rowerze R. Jeżeli Y zapłaci X-owi pełne odszkodowanie, to nic może żądać od R zwrotu pełnej sumy.
ż 22. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód...
Normatywne wyróżnienie kategorii szkód na osobie znajduje uzasadnienie 607 zwłaszcza w świetle art. 449 KC, który głosi regułę ogólną, że roszczenia zmierzające do naprawienia tych szkód (art. 444^48 KC) nie mogą być zby-wane. Zasada ta nie odnosi się jednak do roszczeń już wymagalnych, które zostały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem. W przypadkach takich roszczenie traci już swoją szczególną, osobistą cechę, przekształcając się w zwykłe roszczenie pieniężne.
Umiejscowienie przepisów o szkodzie na osobie w tytule VI wskazuje za- 608 razem na to, że znajdują one zastosowanie jedynie wtedy, gdy odpowiedzialność odszkodowawcza opiera się na podstawie deliktowej, a nie kontraktowej.
System prawny w różny sposób reguluje naprawienie szkody na osobie 609 w zależności od tego, czy przybiera ona postać szkody majątkowej czy niemajątkowej. Obie te postacie szkody należy więc rozpatrzyć oddzielnie w kolejnych punktach.
III. Szkoda na osobie
1. Uwagi wstępne
606 W przeciwieństwie do szkody na mieniu (por. art. 435 KC), szkoda na osobie obejmuje uszczerbki wynikające z uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia, pozbawienia życia, a także naruszenia innych dóbr osobistych człowieka (por. art. 23 KC).
Uszczerbki te mogą przybierać postać zarówno szkody majątkowej, jak i niemajątkowej (krzywdy, por. art. 445, 448 KC), ponieważ mówiąc o szkodzie na osobie, bierze się pod uwagę jedynie dobro bezpośrednio naruszone. Natomiast pojęcie "szkody na mieniu" obejmuje wyłącznie uszczerbek majątkowy, albowiem polski system prawny nie uwzględnia ewentualnych szkód niemajątkowych (ujemnych przeżyć psychicznych) związanych z uszkodzeniem składników majątkowych (np. zabicie ulubionego zwierzęcia, kradzież pamiątki itp.).
Szkody na osobie łączy ta cecha, że są one w szczególny sposób związane z człowiekiem - także jeszcze nie narodzonym. W myśl bowiem art. 446 ' KC z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem. Jednakże dziecko nie może dochodzić tych roszczeń w stosunku do matki. -
Czyn niedozwolony skierowany przeciwko kobiecie ciężarnej, który spowodował zmiany w normalnym rozwoju płodu i kalectwo dziecka, wyrządza szkodę dziecku i jeżeli urodzi się ono żywe, jest uprawnione do żądania odszkodowania (orz. SN z 8.1.1965 r.; opubl. OSP 1967, póz. 220; orz. SN z 3.5.1967 r.; opubl. NP Nr 1/1968).
Nb. 605-606
2. Majątkowa szkoda na osobie
Naprawienie majątkowej szkody na osobie uregulowane zostało swoiście 610 tylko w odniesieniu do dwóch typów przypadków:
a) uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia,
b) śmierci człowieka.
a) Uszkodzenie ciała polega na naruszeniu integralności fizycznej człowie- 611 ka (np. rany, złamania itp.). Natomiast rozstrój zdrowia wyraża się w zakłóceniu funkcjonowania jego organów (np. zatrucie, nerwica itp.). To samo zdarzenie może, oczywiście, wywołać równocześnie uszkodzenie ciała i rozstrój zdrowia. W przypadkach tego rodzaju poszkodowanemu przysługuje:
1) jednorazowe odszkodowanie na pokrycie wszelkich wynikłych z tego powodu kosztów (art. 444 ż l KC) i
2) renta dla wyrównania szkód trwałych (art. 444 ż 2 KC).
1) Do kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia zali- 612 cza się w szczególności koszty transportu chorego, a także dojazdu osób bliskich, odwiedzających chorego, koszty opieki lekarskiej i pielęgnacji łącznie ze specjalnym odżywianiem, koszty nabycia aparatury usprawniającej inwalidów, koszty przyuczenia do nowego zawodu oraz utracony zarobek. W zasadzie roszczenie o wyrównanie wspomnianych wydatków przysługuje poszkodowanemu dopiero wtedy, gdy je poniósł. Jednakże jeśli chodzi o sumy na koszty leczenia lub przygotowania inwalidy do innego zawodu, to zobowiązany do odszkodowania powinien je na żądanie poszkodowanego wyłożyć z góry (art. 444 ż l KC).
Nb. 607-612
:i
ż 22. Reguly szczególne odnoszące się do naprawiania szkód...
Rozdział V. Czyny niedozwolone
216
Zasądzenie odszkodowania nie wyłącza równoczesnego ustalenia odpowiedzialności pozwanego za szkodę mogącą powstać w przyszłości z tego samego zdarzenia (uchw. SN z 17.4.1970 r.; opubl. OSP 1971, póz. 173, z glosą A. Ohanowicza).
Należy wziąć pod uwagę, że z reguły obywatele korzystają z bezpłatnego lecznictwa publicznego. W takich przypadkach roszczenie o zwrot lub wyłożenie z góry kosztów leczenia uzasadnione jest jedynie w takim zakresie, w jakim z przyczyn usprawiedliwionych koszty te wykraczają poza świadczenia objęte zabezpieczeniem społecznym (orz. SN z 26.6.1969 r.; opubl. OSN 1970, póz. 50).
613 2) Roszczenie o rentę przysługuje poszkodowanemu w razie (art. 444 ż 2 KC):
- całkowitej lub częściowej utraty przez niego zdolności do pracy zarobkowej;
- zwiększenia się jego potrzeb;
- zmniejszenia się jego widoków powodzenia na przyszłość.
Wspomniane następstwa powinny mieć charakter trwały (co nie znaczy, że nieodwracalny). Każda z tych okoliczności może stanowić samodzielną podstawę zasądzenia renty.
614 W razie częściowej utraty zdolności do pracy, wysokość należnej renty powinna odpowiadać różnicy pomiędzy zarobkami, jakie poszkodowany przypuszczalnie osiągnąłby w okresie objętym rentą, gdyby nie doznał uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia (tzw. zarobki hipotetyczne), a zarobkami, jakie rzeczywiście może w tym czasie osiągnąć. Sąd jest przy tym zobowiązany brać pod uwagę wszystkie dochody uzyskiwane legalnie przez poszkodowanego oraz te, które mógłby on osiągnąć, gdyby szkody mu nie wyrządzono (deputaty, premie, nagrody okresowe, dodatki za wysługę lat, dochody z pracy twórczej, zarobki dorywcze osiągane w miarę regularnie itp.). Wymaga się przy tym od poszkodowanego, aby wykorzystał pozostałą zdolność zarobkowania. Należy jednak wziąć pod uwagę realnie istniejące możliwości uzyskania odpowiedniej pracy w konkretnej sytuacji, a nie tylko "abstrakcyjnie" obliczony (zwykle w procentach) współczynnik obniżonej sprawności fizycznej człowieka. Nie można również wymagać od poszkodowanego, aby podejmował jakąkolwiek pracę, a w szczególności pracę radykalnie odbiegającą od jego wykształcenia i przygotowania zawodowego oraz by poddał się usprawniającym zabiegom operacyjnym.
615 W razie całkowitej utraty zdolności do pracy renta powinna być ustalona w wysokości równej wszystkim prawdopodobnym zarobkom poszkodowanego, jakie by on uzyskał, gdyby nie wyrządzono mu szkody (wyżej określone zarobki hipotetyczne). Natomiast osoba, która nie ma zdolności zarobkowej, nie może otrzymać renty. Dotyczy to w szczególności osób starszych lub niepełnosprawnych.
Nb. 613-615
Renta ma służyć także zaspokojeniu zwiększonych potrzeb poszkodowa
nego, polegających w szczególności na zapewnieniu opieki, lepszego odży-wiania się, na pokryciu kosztów przejazdów osoby niesprawnej, stałych kosztów leczniczych itp. Renta taka należy się poszkodowanemu bez względu na to, czy rzeczywiście ponosi on wydatki na wspomniane cele; wystarczy bowiem ustalenie tych potrzeb. Przysługuje ona niezależnie od renty na pokrycie szkody wynikłej z utraty zdolności zarobkowej. Może się jej więc domagać także osoba nie mająca w ogóle zdolności zarobkowej (np. dziecko).
Ponadto renta ma uwzględniać zmniejszone w przyszłości możliwości 617 zarobkowania. Chodzi tu wyłącznie o świadczenia zmierzające do pokrycia szkody typu majątkowego, a polegające na uwzględnieniu okoliczności, że w normalnym toku zdarzeń człowiek z biegiem lat zdobywa wyższe kwalifikacje, a tym samym większe możliwości zarobkowe. Okoliczności te mogą wpływać na odpowiednie podwyższenie orzeczonej już renty (por. art. 907 ż 2 KC).
Jak z powyższych wyjaśnień wynika, mierniki, jakimi sąd powinien się 618 kierować przy ustalaniu wysokości renty, są nieostre, a udowodnienie wysokości szkody może sprawiać poszkodowanemu znaczne trudności. Mając to na względzie ustawodawca zezwala w takich przypadkach sądowi na określenie wysokości odszkodowania "według swej oceny, opartej na rozważeniu wszelkich okoliczności sprawy" (art. 322 KPC). Ponadto w związku z tym, że w chwili wyrokowania nie zawsze jeszcze można ustalić ostateczne skutki uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia - zwłaszcza ze względu na trwające leczenie - sąd może przyznać poszkodowanemu rentę tymczasową, i to na czas oznaczony lub nieoznaczony (art. 444 ż 3 KC; por. orz. SN z 7.8.1969 r.; opubl. OSN 1970, póz. 91).
Przepis art. 444 ż 3 KC rzadko jest zresztą stosowany z uwagi na ogólną dopuszczalność zmiany wysokości renty w razie zmiany stosunków (por. art. 907 ż 2 KC).
Z ważnych powodów i n$ żądanie poszkodowanego sąd może mu przy- 619 znać zamiast renty lub jej części odszkodowanie jednorazowe. Taka kapitalizacja renty jest wskazana zwłaszcza wtedy, gdy poszkodowany stał się inwalidą, a przyznanie jednorazowego odszkodowania ułatwi mu wykonywanie nowego zawodu (art. 447 KC).
Przykład: Przez uzyskanie środków na założenie przedsiębiorstwa.
Ustawa nie przewiduje żadnego współczynnika określającego wysokość skapitalizowanej renty. Pozostawione jest to ocenie sądu. Natomiast art. 164 ż 2 KZ stanowił, że jednorazowe świadczenie nie powinno przekroczyć 10-letniej wartości renty. Wskazówka ta i dzisiaj może być przydatna.
Nb. 616 f>l'J
218
Rozdział V. Czyny niedozwolone
620 b) W odróżnieniu od regulacji prawnej odszkodowania w razie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, przepisy dotyczące naprawienia szkód majątkowych wynikłych ze śmierci człowieka nie tylko precyzują, ale w pewnym zakresie także zmieniają ogólne zasady odszkodowania. Spostrzeżenie to odnosi się do wszystkich trzech typów roszczeń zmierzających do naprawienia szkód majątkowych wywołanych śmiercią człowieka:
1) renty,
2) jednorazowego odszkodowania,
3) zwrotu kosztów leczenia i pogrzebu.
621 1) Zgodnie z ogólną regułą odszkodowanie przysługuje jedynie osobie, która bezpośrednio poniosła szkodę w następstwie określonego zdarzenia, a wyjątki od tej reguły dopuszczalne są jedynie w przypadkach wskazanych w ustawie. Ze względów humanitarnych wyjątek taki przewiduje art. 446 ż 2 KC na rzecz osób pośrednio poszkodowanych w następstwie śmierci osoby bezpośrednio dotkniętej czynem niedozwolonym. Do tego kręgu podmiotów należą dwie grupy osób.
622 Pierwszą stanowią osoby, wobec których ciążył na zmarłym ustawowy obowiązek alimentacyjny (art. 446 ż 2 zd. l KC). Obowiązki takie przewidują art. 23, 27, 60, 128 i n. KRO. Nie jest istotne, czy zmarły faktycznie obowiązki te wykonywał; wystarczy, że zostały spełnione przesłanki, od których realizacji zależało istnienie obowiązku alimentacyjnego. Jest to tzw. renta obligatoryjna (por. bliżej orz. SN z 24.8.1990 r.; opubl. OSN 1991, póz. 124).
623 Drugą grupę tworzą "inne osoby bliskie, którym zmarły dobrowolnie i stale dostarczał środków utrzymania, jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego" (art. 446 ż 2 zd. 2 KC). Jest to tzw. renta fakultatywna, uzależniona od elementów ocennych, wskazanych zasadami współżycia społecznego. Przepis ten nie wymaga, aby zmarły był zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych; wystarczy, że świadczenia te faktycznie spełniał na rzecz osoby bliskiej. Także krąg osób bliskich nie został ostro zarysowany. Bliskim może być np. krewny, powinowaty - bez względu na stopień pokrewieństwa i powinowactwa - lub inna osoba, z którą łączyły zmarłego więzy uczuciowe lub z którą prowadził wspólne gospodarstwo domowe (np. konkubina1, wychowanek).
624 Roszczenia o rentę z art. 446 ż 2 KC mają charakter odszkodowawczy w tym sensie, że zastępują utracone korzyści, jakie miał bliski osoby zmarłej. W związku z tym renta przysługuje pośrednio poszkodowanemu tylko na czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego lub faktycznego
1 Por. K. Kn/czalak, Uprawnienia konkubiny do renty odszkodowawczej w świetle art. 446 ż 2 zd. 2 KC, PiP z. 10/1974.
Nb. 620-624
$ 22. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód... '!''
dostarczania środków utrzymania przez zmarłego. Przyznaje się ją w wysokości obliczonej stosownie do potrzeb pośrednio poszkodowanego oraz do możli-wości zarobkowych zmarłego, chyba że faktycznie spełniane przez niego świadczenia były wyższe. W takim bowiem razie także doznana szkoda przez bliskiego (pośrednio poszkodowanego) jest wyższa. Jest to jednak kwestia dyskusyjna.
Renta ta również może być skapitalizowana (art. 447 KC), co jednak nie jest w tym przypadku rozstrzygnięciem zalecanym, ponieważ grozi utratą stałego źródła utrzymania osobom niezdolnym do zarobkowania.
2) Dalszy wyjątek od reguły, że odszkodowanie przysługuje tylko bezpo- średnio poszkodowanemu, przewiduje art. 446 ż 3 KC na rzecz najbliższych członków rodziny zmarłego: nie tylko małżonka, dzieci, rodziców, ale i pasierba, ojczyma, macochy, wnuków, jeżeli konkretny układ stosunków wskazuje na bliskość tych więzów rodzinnych.
Mogą oni żądać od osób odpowiedzialnych "stosownego odszkodowania" w postaci jednorazowego świadczenia pieniężnego. Przez długi czas kontrowersje budziło pytanie, czy odszkodowanie to służy naprawieniu wyłącznie szkód majątkowych czy również niemajątkowych. Ostatecznie utrwalił się pierwszy ze wspomnianych poglądów. Zgodnie z nim odszkodowanie to ma kompensować różne, trudno jednak uchwytne i niewymierne uszczerbki majątkowe związane z ogólnym pogorszeniem sytuacji życiowej, jakie wywołuje śmierć najbliższego członka rodziny.
Por. uchw. SN (7) z 26.10.1970 r.; opubl. X)SN 1971, póz. 120; jednakże por. też orz. SN z 19.8.1980 r.; opubl. OSN 1981, póz. 81 z krytyczną glosą A. Szpunara, NP Nr 1-2/1982, s. 168.
Wspomniane odszkodowanie może być przyznane obok renty przysłu- 627 gującej z racji śmierci żywiciela (art. 446 ż 2 KC), jak również samodzielnie. a więc takim członkom rodziny, którzy nie mają prawa do renty.
Przykład: SN w orz. z 13.5.1969 r.; opubl. OSP 1970, póz. 122 przyznał rodzicom odszkodowanie w związku ze śmiercią dorastającego syna, który nie był aktualnie zobowiązany do świadczeń alimentacyjnych, ale na którego pomoc w przyszłości rodzice mogli liczyć.
Wychodząc z założenia, że odszkodowanie z art. 446 ż 3 KC ma na celu naprawienie wyłącznie szkody majątkowej, należy dojść do wniosku, że ro-szczenię o to świadczenie stanowi składnik majątku uprawnionego i podlega dlatego dziedziczeniu według zasad prawa spadkowego.
Przykład: Zmarły w wypadku kolejowym X pozostawił żonę Y, która umarła zanim uzyskała odpowiednie odszkodowanie w związku ze śmiercią męża. W tym przypadku spadkobiercy mogą domagać się od PKP jednorazowego odszkodowania w zwiazku ze śmiercią X-a.
220
Rozdział V. Czyny niedozwolone
629 3) Do szkód majątkowych, jakie związane są ze śmiercią człowieka, należą zawsze koszty pogrzebu oraz koszty leczenia, jeżeli, oczywiście, koszu takie poniesiono, zanim bezpośrednio poszkodowany zmarł.
Do kosztów pogrzebu zalicza się także wydatki na skromny nagrobek, odpowiadający miejscowym zwyczajom, a w określonych okolicznościach nawet wydatki na nabycie odzieży żałobnej.
Według reguł ogólnych roszczenie takie przysługiwałoby spadkobiercom zmarłego. Jednakże art. 446 ż l KC przyznaje je tym osobom, które rzeczywiście koszty te poniosły, umacniając tym samym ochronę ich interesów. Zobowiązanym do zapłaty jest osoba odpowiedzialna z tytułu deliktu za śmierć bezpośrednio poszkodowanego.
IV. Krzywda
1. Uwagi ogólne
630 Doktryna i prawo cywilne poczynając od drugiej połowy XIX w. stopniowo zaczęły uznawać, że nie tylko szkoda majątkowa, ale i niemajątkowa, tzw. krzywda (art. 445, 448 KC) może być w pewnej mierze naprawiona przez świadczenia pieniężne. Instytucję tę uzasadniano albo koncepcją kary prywatnej albo - bliższej prawu cywilnemu - funkcją kompensacyjną. Zakłada ona, że krzywdy, polegające na cierpieniach fizycznych lub psychicznych wprawdzie nie mogą być w sposób adekwatny wyrównywane za pomocą świadczeń pieniężnych, natomiast świadczenia te mogą łagodzić wspomniane ujemne przeżycia pokrzywdzonego przez dostarczenie mu środków majątkowych, które pozwolą zaspokoić w szerszej mierze jego potrzeby lub spełnić pragnienia.
Instytucja pieniężnego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę znalazła się już w pierwotnej treści KC, aczkolwiek przewidywana tam została tylko w nielicznych, wyraźnie wskazanych w art. 445 KC przypadkach naruszeń dóbr osobistych.
Poza tym art. 448 ustanowił ochronę wszystkich dóbr osobistych w postaci zasądzenia od sprawcy odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz PCK, jeżeli dobro osobiste pokrzywdzonego sprawca naruszył umyślnie. Ta ostatnia przesłanka łącznie z tym, że odbiorcą stosownej sumy pieniężnej nie był pokrzywdzony, lecz ktoś inny (PCK), wpłynęła na ukształtowanie się poglądu o represyjnym charakterze tego środka ochrony dóbr osobistych.
Ta treść art. 448 KC została jednak radykalnie zmieniona ustawą z 23.8.1996 r. nowelizującą Kodeks cywilny. Wykład poniższy ma na względzie wyłącznie obowiązujący obecnie stan prawny. Jego wyjaśnienie nie jest jednak zadaniem
Nb. 629-630
^ 22. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód... --/
łatwym. Godne aprobaty intencje ustawodawcy zmierzającego do powszech-: nego zastosowania instytucji zadośćuczynienia pieniężnego - zamiast karnej konstrukcji dawnego art. 448 KC - nie zostały bowiem wyrażone w tekście w sposób precyzyjny, nasuwając liczne wątpliwości interpretacyjne i to o podstawowej doniosłości.
2. Ogólne roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne
a) W myśl obecnie obowiązującego art. 448 KC pieniężne zadośćuczynię- 631 nie za doznaną krzywdę sąd może przyznać pokrzywdzonemu w razie naruszenia wszelkich dóbr osobistych (por. art. 23 KC).
Mimo iż art. 448 KC nie wskazuje na inne jeszcze przesłanki roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne, treść art. 24 ż l zd. 3 KC jednoznacznie wiąże dopuszczalność tego roszczenia z bezprawnym naruszeniem dobra osobistego. W związku z tym pojawił się w literaturze pogląd, że spełnienie tej przesłanki jest konieczną, ale i wystarczającą zarazem przesłanką żądania zadośćuczynienia pieniężnego. Inaczej mówiąc - każde bezprawne naruszenie dobra osobistego uzasadnia domaganie się zapłaty zadośćuczynienia1.
Jednakże coraz szersze uznanie znajduje w literaturze pogląd dalej jeszcze idący. Zalicza on do przesłanek wspomnianego roszczenia nie tylko bezprawność ale i winę sprawcy naruszenia, chociażby występującą w najmniejszym nasileniu. Za takim stanowiskiem przemawia przede wszystkim usytuowanie art. 448 KC w obrębie tytułu VI ks. III KC poświęconego czynom niedozwolonym, dla których podstawową zasadą odpowiedzialności jest wina sprawcy (art. 415 KC). Gdyby ustawodawca chciał, aby przyznanie zadośćuczynienia pieniężnego zależało wyłącznie od bezprawności naruszenia dobra osobistego, wówczas umieściłby tę instytucję w obrębie art. 24 KC, a nie poprzestałby tylko na umieszczeniu tam wzmianki odsyłającej do zasad "przewidzianych w Kodeksie"2.
b) Zadośćuczynienia pieniężnego może żądać każdy, kto bezpośrednio zo- 632 stał pokrzywdzony. Z całą pewnością uprawnienie to przysługuje osobom fizycznym. Natomiast pewne wątpliwości mogą pojawić się w odniesieniu do osób prawnych, które jako twory społeczne nie doznają ujemnych przeżyć psychicznych, podatnych na łagodzenie świadczeniami pieniężnymi. Jednakże
1 Por. G. Bieniek, Komentarz do KC. ks. III, t. I, s. 432.
: Por. bliżej B. Lewaszkiewicz-Pelrykowska, W sprawie wykładni art. 448 KC, PS Nr 1/1997, s. 6 i n; J. Pietrzykowski, Nowelizacja kodeksu cywilnego, PS z. 3/1997, s. 5 i n.; Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 1997, s. 164; M. Safjcui. Ochrona majątkowa..., s. 10 i n.; tenże, [w:] Pielrzykowski, KC. Komentarz, s. 1097 i n.; A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 210 i n.
Nb. 631-632
222
Rozdzial V. Czyny niedozwolone
mają one dobra osobiste (art. 43 KC), a ich interesy niemajątkowe, polegające w szczególności na dobrej sławie, powinny być w równej mierze chronione, co interesy osób fizycznych. Ponadto zadośćuczynienie pieniężne może podobnie jak u osób fizycznych lub w wyższej jeszcze mierze dopomóc do naprawienia uszczerbku niemajątkowego'.
Z kolei roszczenie to może być skierowane przeciwko osobie fizycznej jak i prawnej. Pogląd, że art. 448 KC służy tylko ochronie wobec osób fizycznych2 nie znajduje podstaw prawnych, a ponadto pozbawiałby ludzi ochrony ze strony podmiotów, których działanie wywołuje największe zagrożenia dla dóbr osobistych (np. media). Właśnie mając na względzie nową treść art. 448 KC ustawodawca wraz z nowelizacją tego przepisu uchylił -jako zbędny - art. 40 Prawa prasowego, który przyznawał osobie fizycznej roszczenie o zadośćuczynienie jej dóbr osobistych "przez publikację materiałów prasowych". Można nawet stwierdzić, że dochodzenie roszczeń o zadośćuczynienie pieniężne przeciwko osobom prawnym jest łatwiejsze, ponieważ pokrzywdzony może powołać się na tzw. winę anonimową.
633 c) Pokrzywdzonemu służy wprawdzie roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne w razie spełnienia się ustawą określonych przesłanek odpowiedzialności deliktowej, jednakże sąd ma w tym względzie pewien luz decyzyjny, co znajduje wyraz w postanowieniu art. 448 KC, że "sąd może przyznać" zadośćuczynienie. Nie znaczy to wszakże, by sąd mógł z tego luzu decyzyjnego korzystać dowolnie. Podstawą do odmowy przyznania zadośćuczynienia mimo spełnienia formalnie określonych przesłanek może być nieznaczny rozmiar krzywdy lub jakieś szczególne okoliczności towarzyszące jej wyrządzeniu, w świetle których przyznanie zadośćuczynienia budziłoby sprzeciw moralny.
634 d) Wychodząc z panującego poglądu o kompensacyjnej funkcji zadośćuczynienia, a potwierdzonego treścią art. 24 ż l KC, należy stwierdzić, że wysokość zadośćuczynienia zależy przede wszystkim od wielkości doznanej krzywdy, a także sytuacji majątkowej stron, aczkolwiek natężenie winy sprawcy nie jest pozbawione pewnej doniosłości. Sądy korzystają tu z natury rzeczy z dużego luzu ocennego, kierując się bardzo ogólną wskazówką, że wysokość zadośćuczynienia powinna być utrzymana w rozsądnych granicach.
Sąd może również przyznać na żądanie pokrzywdzonego tzw. symboliczną złotówkę, co nadaje jednak zadośćuczynieniu już nieco inne, wyłącznie moralne znaczenie.
ż 22. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkód... 223
Zadośćuczynienie pieniężne przyznaje się wyłącznie w postaci jednora-zowego świadczenia. Renta jest więc w tych przypadkach wykluczona, chociażby cierpienia pokrzywdzonego były trwałe.
Przyznanie zadośćuczynienia pieniężnego nie pozbawia pokrzywdzonego innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia" (art. 448 KC). Chodzi tu zwłaszcza o dopełnienie stosownych czynności, a w szczególności o złożenie oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie (art. 24 l KC).
Ponadto, jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona koda majątkowa, pokrzywdzony może żądać jej naprawienia na zasadach {ólnych (art. 24 ż 2 KC).
c) Pokrzywdzony nie zawsze chce uzyskać korzyść majątkową z tytułu 635 naruszenia swego dobra osobistego uznając to niekiedy za niestosowne (np. W razie obrazy czci). Właściwszą dla niego satysfakcją byłoby, gdyby spraw-ca naruszenia zapłacił nie jemu, lecz jakiejś osobie trzeciej. Ustawodawca mając to na względzie postanowił w znowelizowanych art. 24 i 448 KC, że pokrzywdzony może żądać od sprawcy naruszenia dobra osobi-stego zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez siebie cel społeczny, a więc na rzecz instytucji, która go realizuje.
Należy sądzić, że i to roszczenie - tak jak roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne dla pokrzywdzonego - ma pełnić w podstawowej mierze funkcję kompensacyjną, zmierzając do udzielenia pokrzywdzonemu satysfakcji moralnej płynącej z mocnego (sądowego) uznania jego krzywdy oraz z faktu, że naruszenie jego prawa osobistego spotkało się z należytą reakcją i ochroną prawa. Kompensacyjną rolę tego roszczenia podkreśla zresztą sam ustawodawca zaliczając je do "środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia" (art. 448 KC).
Ze względu na podobieństwo funkcji obu roszczeń, tożsamość środka (świadczenie pieniężne), identyczność przesłanek prawnych, wreszcie uregulowanie ich w tym samym praepisie, należy dojść do wniosku, że roszczenia te przysługują pokrzywdzonemu alternatywnie. Pokrzywdzony może więc żądać zapłaty stosownej sumy pieniężnej albo dla siebie, albo dla wskazanej instytucji realizującej cel społeczny. Użyte w art. 448 KC słowo "lub" należy zatem interpretować jako alternatywę rozłączną, wyłączającą kumulację obu świadczeń1.
1 Tak też A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 209, 210.
2 Tak G. Bieniek z powołaniem się na nie publ. orz. SN z 15.12.1975 r., Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 432.
Nb. 633-634
1 Por. bliżej Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, s. 164; B. Lewaszkiewicz-Petry-kowska, Nowelizacja..., s. 7; J. Pietrzykowski, Nowelizacja..., s. 7; M. Sagan, [w:] Pietrzy-kowski, KC. Komentarz, s. 1001, 1002; tenże, Ochrona majątkowa..., s. 13; A. Szpinuir, Zadośćuczynienie, s. 218 i n. Odmiennie G. Bieniek, Komentarz do KC, ks. III, t. l, s. 432.
Nb. 635
224
Rozdział V. Czyny niedozwolone
3. Regulacje szczególne
636 W odróżnieniu od art. 448 KC, art. 445 K C odnosi się wyłącznie do określonych w nim przypadków naruszenia dóbr osobistych. Są nimi:
1) uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia (art. 445 ż l w związku z art. 444 KC);
2) pozbawienie człowieka wolności (art. 445 ż 2 KC);
3) skłonienie kogokolwiek (kobiety, mężczyzny, dziecka) za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu (art. 445 ż 2 KC).
W pierwszym z określonych wyżej stanów faktycznych nie wskazano szczegółowych przesłanek odpowiedzialności sprawcy. Z usytuowania art. 445 KC w tytule VI ks. III KC wynika zatem, że zadośćuczynienia pieniężnego można żądać od osoby odpowiedzialnej na jakiejkolwiek zasadzie uzasadniającej odpowiedzialność deliktową. Nie tylko więc wina, ale także ryzyko lub słuszność uzasadniają żądanie zadośćuczynienia pieniężnego w razie uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia.
Przykład: Podróżny, który złamał rękę w wypadku kolejowym może domagać się na zasadzie ryzyka nie tylko wyrównania szkody majątkowej, ale również zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę (art. 435 w zw. z art. 444 i 445 ż l KC).
Jeżeli zajdą okoliczności wskazane w art. 419 (zasada słuszności), to sąd może przyznać pokrzywdzonemu, zadośćuczynienie, a nie tylko odszkodowanie za szkodę majątkową.
Kierując się wspomnianym założeniem przyjąć należy, że na podstawie art. 446' KC zadośćuczynienia pieniężnego może żądać pokrzywdzony także wtedy, gdy uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia nastąpił jeszcze przed jego
urodzeniem.
W drugim stanie faktycznym ustawodawca zakłada, że pozbawienie wolności nastąpiło wskutek czyjegoś działania. W myśl więc ogólnej reguły odpowiedzialności deliktowej (art. 415 KC) chodzi tu o czyn zawiniony przez sprawcę.
Przykład: Pozbawienie wolności w następstwie porwania dla okupu albo bezpodstawnego umieszczenia w zakładzie psychiatrycznym (orz. SN z 15.11.1979 r.; opubl. OSP 1981, póz. 26).
Natomiast w trzecim stanie faktycznym ustawa dokładnie określa działania sprawcy, stanowiące kwalifikowany przypadek winy umyślnej. Tylko więc, gdy czyn nierządny został dokonany wskutek wskazanych wyżej działań pokrzywdzony może żądać zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. 637 W związku z utrzymaniem w mocy art. 445 KC obok znowelizowanego art. 448 KC pojawia się pytanie o relacje tych przepisów do siebie. W doktrynie przedstawiono dwie zasadnicze koncepcje w tym względzie.
Nb. 636-637
ż 22. Reguły szczególne odnoszące się do naprawiania szkóJ.
Pierwsza wychodzi z założenia, że utrzymany został dualizm obu postaci zadośćuczynienia. Przepis art. 445 stanowi wyłączną podstawę prawną przy-znania zadośćuczynienia w razie naruszenia wymienionych w nim dóbr oso-bistych. Natomiast przepis art. 448 KC dotyczy naruszenia pozostałych dóbr osobistych1.
Druga z kolei koncepcja wychodzi z założenia, że art. 448 KC stanowi normę ogólną - obejmującą zadośćuczynienie za wszystkie dobra osobiste a art. 445 KC stanowi regulację szczególną wobec niej2.
Wydaje się, że koncepcja druga lepiej odpowiada brzmieniu art. 448 KC. Ponadto uzasadnia trafną tezę, że stany faktyczne określone w art. 445 ż 2 KC stanowią podstawę do przyznania zadośćuczynienia - w szczególności tak/i-wtedy, gdy żądanie zadośćuczynienia nie opiera się na winie sprawcy (art. 445 ż l KC). Wskazuje zarazem na dopuszczalność uzupełniającego stosowania ogólnej reguły art. 448 KC, iż zamiast zadośćuczynienia pieniężnego pokrzywdzony zawsze może żądać zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na cel społeczny przez niego wskazany. Odmienny pogląd trudno byłoby pogodzić z postulatem racjonalnej i spójnej funkcjonalnie wykładni prawa. Jeżeli założy się, że utrzymana została odrębność odpowiedzialności za krzywdę w art. 445 KC, nie dałoby się uzasadnić tezy, że pokrzywdzony mógłby żądać zadośćuczynienia tylko na wskazany cel społeczny, jak tego wymaga art. 448 KC.
Także w ustawach pozakodeksowych pojawiają się regulacje szczegóło-we określające bliżej treść chronionego prawa osobistego za pomocą zadośćuczynienia pieniężnego oraz przesłanki ich zastosowania. Regulacje te oczywiście muszą zostać uwzględnione. W świetle znowelizowanego art. 448 KC' niektóre z nich zapewne okażą się zbędne.
Por. np. art. 78 ust. 1 PrAut, według którego w razie zawinionego naruszenia autorskich praw osobistych "sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo - na żądanie twórcy - zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny".
4. Dziedziczenie i zbywanie roszczeń
Znowelizowany art. 448 KC rozstrzyga kwestię dziedziczenia roszczeń w przepisie tym uregulowanych przez powołanie się na art. 445 ż 3 KC. W ten sposób określona została jednolita zasada dziedziczenia roszczeń o zadość -
1 A. Szpunar, Zadośćuczynienie, s. 209.
2 Tak Z. Radwański w 2. wydaniu niniejszego podręcznika, s. 213; podobnie M. Safjan. Nowy kształt instytucji, s. 263.
227
226
f 23. Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych
Rozdział V. Czyny niedozwolone
uczynienie pieniężne, jak i o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na cele społeczne wskazane przez pokrzywdzonego.
W myśl tej zasady wspomniane roszczenia przechodzą na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostały uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia pokrzywdzonego.
640
Natomiast problem zbywania tych roszczeń reguluje art. 449 KC. W myśl tego przepisu tylko roszczenie już uznane na piśmie albo przysądzone prawomocnym orzeczeniem mogą być zbywane.
ż 23. Przedawnienie roszczeń z czynów niedozwolonych
Literatura: W. Czachórski, [w:] System, t. III, cz. l, ż 52; G. Bieniek, [w:] Komentarz do KC, s. 383 i n.; M Saffan, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 1054 i n.; A. Szpunar, Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej, Bydgoszcz 2000, s. 191 i n.
I. Uwagi ogólne
641 W myśl reguł ogólnych tylko roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu (art. 117 ż l KC) i to po upływie 10 lat, a roszczenia o świadczenia okresowe oraz związane z prowadzeniem działalności gospodarczej - po upływie 3 lat (art. 118 KC). Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (art. 120 ż l KC).
Szczegółowe postanowienia regulujące przedawnienie roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym zawiera art. 442 KC.
Przepis ten odnosi się nie tylko do roszczeń o naprawienie szkody majątkowej, ale i niemajątkowej (krzywdy). Roszczenie opiewające na pieniężne zadośćuczynienie za doznaną krzywdę ma bowiem postać majątkową - w przeciwieństwie do roszczeń niemajątkowych przewidzianych w art. 24 ż l KC dla ochrony dóbr osobistych.
II. Szczególny reżim przedawnienia
642 W myśl art. 442 KC należy rozróżnić dwie następujące sytuacje, dla których ustalono inne terminy przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody z tytułu czynów niedozwolonych:
643 1) jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku (art. 442 ż 2 KC), które to pojęcia określone są w Kodeksie karnym, wówczas roszczenie o na-
Nb. 640-643
prawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem 10 lat od popełnienia przestępstwa (a tempore facti). Jest to stosunkowo rzadki przypadek na gruncie odpowiedzialności deliktowej;
2) jeżeli szkoda wynikła z innych zdarzeń uzasadniających odpowiedział- 644 ność deliktową- a w szczególności z zawinionych zachowań sprawcy nie przybierających postaci zbrodni lub występku oraz ze zdarzeń uzasadniających odpowiedzialność opartą na ryzyku lub słuszności - wówczas roszczenia ulegają przedawnieniu po upływie 3 lat; bieg tego terminu liczy się od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie zobowiązanej do jej naprawienia (a tempore scientiae); natomiast nie jest konieczne, aby poszkodowany znał już wtedy rozmiar szkody.
Por. uchw. SN (7) z 11.2.1963 r.; opubl. OSN 1964, póz. 87; orz. SN z 24.11.1971 r.; opubl. OSN 1972, póz. 92.
Jednakże i w tych przypadkach (pkt 2) roszczenia przedawniają się najpóźniej z upływem 10 lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę (art. 442 ż l KC), a więc i tu granicznym okresem jest termin 10 lat, liczony jednak a tempore facti.
Przykład: 1.1.1972 r., pies pogryzł X-a. Jednakże X dowiedział się, kto jest właścicielem psa i kto w związku z tym jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną przez psa (por. art. 431 KC) dopiero 1.1.1982 r. Roszczenie X-a o odszkodowanie uległo przedawnieniu, mimo iż zaraz wytoczył powództwo, ponieważ minął 10-letni termin a tempore facti.
W praktyce społecznej okazało się, że .owe 10-letnie terminy liczone od 645 ziszczenia się zdarzenia wywołującego szkodę (a tempore facti) są za krótkie, ponieważ często szkoda pojawia się po ich upływie. Odnosi się to w szczególności do uszkodzeń ciała doznanych przez małe dzieci, które dopiero po dojściu do wieku sprawnego, a więc z reguły już po upływie 10-letniego terminu przedawnienia, mogą wykazać istnienie szkody majątkowej polegającej na utracie całkowitej lub częściowej zdolności do pracy zarobkowej. Także szkody popromienne ujawniają się niekiedy po bardzo długich okresach.
Tym niekorzystnym dla poszkodowanego skutkom judykatura stara się 646 zapobiec, przyjmując liberalną wykładnię przepisów regulujących przerwę przedawnienia (art. 123 KC). Sąd Najwyższy stanął mianowicie na stanowisku, że przerwa przedawnienia następuje nie tylko wtedy, gdy powód żąda ustalenia odpowiedzialności za szkodę przyszłą, ale w każdym przypadku, gdy z twierdzeń faktycznych powoda wynika możliwość powstania roszczeń odszkodowawczych w przyszłości, i to niezależnie od tego, jakiej treści orzeczenie sąd wyda (por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 21.5.1981 r.; opubl. OSN 1982, póz. 1). Po przerwie bieg przedawnienia 10-letniego z art. 442 KC rozpoczyna się od nowa.
Nb. 644-646
228 Rozdział V. Czyny niedozwolone
647 Tej samej tendencji dał następnie wyraz SN (orz. z 5.11.1987 r.; opubl. OSN 1989, póz. 60) w odniesieniu do roszczeń o podwyższenie renty zasądzonej na podstawie art. 444 ż 2 KC. Na podstawie art. 907 ż 2 KC może ona zostać zmieniona, a w szczególności podwyższona w razie "zmiany stosunków". Pojęcie to obejmuje różne zdarzenia (np. rozwój choroby, dalsze powikłania), które zwiększają potrzeby uprawnionego lub pomniejszają jego zdolność zarobkowania. W przypadku takim należy stosować trzyletni termin przedawnienia, przewidziany w art. 118 KC dla roszczeń o świadczenia okresowe. Liczy się go od dnia nastąpienia zmiany stosunków. Jest przy tym obojętne, po upływie ilu lat od daty zdarzenia wyrządzającego szkodę (daty czynu niedozwolonego) nastąpi zmiana stosunków, tj. ujawnią się okoliczności uzasadniające roszczenie o podwyższenie renty. Nie znajduje tu więc zastosowania postanowienie art. 442 KC, które ogranicza termin przedawnienia do 10 lat, liczonych od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę.
ż 231. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez przedmiot niebezpieczny
Literatura: E. Łątowska, Prawo umów konsumenckich. Warszawa 1999; taż, Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów. Komentarz, Warszawa 2001 (Ochrona); M. Jagiel-ska, Odpowiedzialność za produkt, Kraków 1999; taż, Odpowiedzialność za produkt, MoP 2000, Nr 8; E. Bagińska, Odpowiedzialność za produkt w USA, Toruń 2000; Cz. Żutcm-ska, Ewolucja odpowiedzialności za jakość świadczenia, [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego, pod red. E. Łętowskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Lódź 1983.
I. Uwagi ogólne
1. Rozwój szczególnej regulacji prawnej
647a Wskutek rozszerzania się masowej produkcji przedmiotów o nowoczesnej i skomplikowanej technologii, a przeznaczonych do masowego użytku, niepomiernie wzrosło zagrożenie dla ich nabywców. Najwcześniej dostrzeżono to w USA - kraju najbardziej uprzemysłowionym. Tam też najpierw rozwinął się system prawny chroniący szczególnie intensywnie nabywców przedmiotów niebezpiecznych1.
Ideę tę podjęła następnie Wspólnota Europejska w ramach szerokiego programu ochrony konsumentów. Znalazło to wyraz w dyrektywie 85/374 EWG w sprawie ujednolicenia prawnych i administracyjnych przepisów państw
1 Por. bliżej E. Bagińska, Odpowiedzialność... Nb. 647-647a
\ ż 23'. Odpowiedzialność za szkodę tvyrządzoną przez przedmiot niebezpieczny 229
l członkowskich o odpowiedzialności za wadliwe produkty z 25.7.1985 r. (OJL 1210/29)'.
Na podstawie tej dyrektywy sformułowane zostały przepisy art. 449'-491'' KC, włączone do Kodeksu cywilnego ustawą z 2.3.2000 r. (Dz.U. Nr 22, póz. 271).
2. Usytuowanie przepisów
Wspomniane przepisy ujęte zostały w księdze III (Zobowiązania) KC i jej ty- 647b tulę VI1 nazwanym "Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny". Następuje on po tytule VI poświęconym czynom niedozwolonym.
Owo systematyczne wyodrębnienie reżimu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny uzasadnione jest jego swoistymi cechami, które nie pozwalają w całości przyporządkować go ani regułom odpowiedzialności deliktowej, ani kontraktowej. W szczególności bowiem znamionująca wspomnianą instytucję odpowiedzialność na zasadzie ryzyka jest obecna nie tylko w systemie odpowiedzialności deliktowej, ale i kontraktowej.
3. Relacje do innych uregulowań
Nabywcy produktów niebezpiecznych w szerokiej mierze korzystali z ochro- 647c ny zarówno na podstawie odpowiedzialności deliktowej, jak i kontraktowej2.
Szczególna regulacja tej kwestii w nowych przepisach KC ma tę ochronę jedynie wzmocnić i ułatwić, a nie ograniczyć w porównaniu ze standardem już osiągniętym na podstawie innych przepisów K"C. Wychodząc z tych założeń ustawodawca postanowił w art. 449'KC, że przepisy o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie wyłączają odpowiedzialności za szkody na zasadach ogólnych, przez co rozumieć należy odpowiedzialność delik-tową, oraz za szkody wynikłe z niewykonywania lub nienależytego wykonania zobowiązań i odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady i gwarancji jakości3.
II. Prfcdukt niebezpieczny 1. Uwagi wstępne
Szczególna odpowiedzialność uregulowana w omawianym zespole prze- 647d pisów KC odnosi się do szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny (art. 449 ż l KC). Punktem wyjścia dla dalszej analizy wspomnianej instytucji
1 Tekst polski opublikowany m.in. [w:] E. Łętowska, Ochrona, s. 169. ; Por. szerzej E. Łętowska, Prawo umów, s. 85 i n.; M. Jagielska, Odpowiedzialność za produkt, s. 211 i n.
3 Por. bliżej E. Łętowska, Ochrona, s. 142, 143.
Nb. 647b-647d
230
Rozdzial V. Czyny niedozwolone
jest zatem bliższe ustalenie znaczenia tego nowego, niespotykanego dotychczas zwrotu w polskim systemie prawa cywilnego.
2. Produkt
647e W myśl art. 449' ż 2 KC przez produkt należy rozumieć rzecz ruchomą, choćby została ona połączona z inną rzeczą, a także zwierzęta i energię elektryczną. Nie jest więc konieczne, aby owa rzecz ruchoma została przetworzona. Także przedmioty nieprzetworzone objęte są zakresem pojęcia "produkt" (np. produkty rolne, surowce naturalne). Ponadto powołany przepis uznaje za produkt takie rzeczy ruchome, które utraciły tę cechę wskutek połączenia ich z inną rzeczą - ruchomością lub nieruchomością - stając się ich częściami składowymi (np. instalacje w budynku)1.
Natomiast nie wydaje się dopuszczalne objęcie zakresem tego pojęcia dóbr intelektualnych, chyba że stanowią one element składowy rzeczy ruchomej (np. oprogramowanie komputera).
3. Produkt niebezpieczny
647f To taki produkt, który ma cechy niezapewniające bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać uwzględniając normalne jego użycie (art. 449' ż 3 zd. l KC). Kryterium oceny jest zatem obiektywne, zorientowane na oczekiwania typowego konsumenta masowego produktu. Trzeba mieć zarazem na uwadze nie tylko prawidłowe użycie, ale również typowe przypadki nieprawidłowego użycia (np. fakt, że dziecko bierze do buzi zabawki lub kredki).
Wspomniana ocena odnosi się także do broni (palnej, gazowej, elektrycznej). Pistolet więc może być uznany za produkt bezpieczny albo niebezpieczny, w zależności od tego. czy jego konstrukcja chroni przed niepożądanymi skutkami (np. przypadkowym wystrzałem lub zranieniem osoby posługującej się nim).
Należy zarazem mieć na względzie okoliczności w chwili wprowadzenia go do obrotu (art. 449' ż 3 zd. 2 KC). Chodzi więc przede wszystkim o przestrzeganie przyjętych w technice standardów bezpieczeństwa w owym momencie. Jeżeli później wynaleziono doskonalsze sposoby zapewnienia bezpieczeństwa (np. poduszki bezpieczeństwa w samochodzie), to okoliczność ta nie powoduje uznania produktu wprowadzonego wcześniej na rynek za niebezpieczny (art. 449' ż 3 zd. 3 KC).
Ponadto doniosłość ma sposób zaprezentowania produktu na rynku oraz podane konsumentowi informacje o właściwościach produktu (art. 449' ż 3
ż 23'. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez przedmiot niebezpieczny .'.i y
zd. 2 KC), co stanowi element dookreślający oczekiwania konsumentów w tym względzie. Powinno się także poinformować ich o sposobie korzystania z produktu (np. przez załączenie instrukcji lub odpowiednich rysunków na opakowaniu)1.
III. Podmioty
1. Podmiot odpowiedzialny
Przede wszystkim podmiotem odpowiedzialnym za szkodę wyrządzoną pro- 647g duktem niebezpiecznym jest jego producent, ale tylko taki, który wytwarza go w zakresie swojej działalności gospodarczej (art. 449' ż l KC) - także rzemieślniczej. Chodzi tu jednak nie tylko o wytwórcę produktu finalnego, ale również o wytwórcę materiału, surowca albo części składowej produktu, chyba że przyczyną szkody była wadliwa konstrukcja produktu lub wskazówki producenta finalnego (art. 4495 ż l KC). Ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 4495 ż 3 KC).
Jednakże odpowiedzialność producenta powstaje dopiero z chwilą wprowadzenia produktu do obrotu i to w zakresie jego działalności gospodarczej (art. 449' ż l KC), a więc gdy producent dokonał pierwszej czynności prawnej wprowadzającej produkt na rynek2.
Zakresem omawianej tu odpowiedzialności nie są więc objęte przypadki szkody wyrządzonej przez produkty w fazie ich wytwarzania, w okresie składowania u producenta, a także gdy zostały skradzione lub w inny sposób - poza działalnością gospodarczą - wyszły spod jego władztwa. W interesie konsumenta wprowadzono wszakże domniemanie prawne (art. 449" KC), że produkt niebezpieczny, który spowodował szkodę, został wytworzony i wprowadzony do obrotu w zakresie działalności gospodarczej producenta, wskutek czego na producencie spoczywa ciężar dowodu, że było inaczej.
Poza producentem za szkody wyrządzone produktem niebezpiecznym odpowiadają osoby, które przez umieszczenie na produkcie swojej nazwy, znaku towarowego lub innego oznaczenia odróżniającego podają się za producenta (np. dom towarowy sprzedający produkty od nieujawnionego producenta). Tak samo odpowiadają również importerzy produktów zagranicznych, którzy wprowadzili do obrotu krajowego te produkty w zakresie swojej działalności gospodarczej (art. 4495 ż 2 KC). Odpowiedzialność ich jest solidarna
Nb. M 7r
1 Por. E. Łąlowska, Ochrona, s. 123, 124; M. Jagielska, Odpowiedzialność, MoP 2000. Nr 8, s. 497.
Nb. 646e-647f
Por. bliżej E. Łętowska, Ochrona, s. 127-130. E. Łętowska, Ochrona, s. 118, 119.
Rozdział V. Czyny niedozwolone
ż 23'. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez przedmiot niebezpieczny 233
wraz z producentem (art. 4495 ż 3 KC), co oczywiście ma doniosłość dopiero wtedy, gdy producenta da się ustalić. Regulacje te zmierzają do pełniejszej ochrony konsumenta.
Kolejną, można rzec subsydiarną, grupę podmiotów odpowiedzialnych tworzą profesjonalni zbywcy produktów niebezpiecznych. Odpowiadają oni bowiem tylko wtedy, jeżeli nie wiadomo, kto jest producentem, nie został on wskazany w oznaczeniu produktu ani nie można ustalić importera. Mogą jednak zwolnić się z odpowiedzialności wskazując w ciągu miesiąca od daty zawiadomienia o szkodzie wymienione wyżej osoby, a gdy nie mogą tego uczynić - osobę, od której sami nabyli produkt niebezpieczny (art. 4495 ż 4 i 5 KC)
2. Podmiot uprawniony
647h W myśl art. 449' ż l KC podmiotem uprawnionym jest każdy, kto poniósł szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Jednakże na podstawie art. 449" KC należy dojść do wniosku, że krąg osób uprawnionych został ograniczony do tych, którzy doznali szkody w mieniu osobistym. Dotyczy to zatem wyłącznie osób fizycznych - bez względu na to, czy prowadzą one działalność gospodarczą, czy nie. Decyduje co najmniej przeważające przeznaczenie rzeczy mierzone dwoma kryteriami: obiektywnym ("rzeczy zwykle przeznaczonych do osobistego użytku") oraz faktycznie realizowanym ("w taki przede wszystkim sposób korzystał z niej poszkodowany").
Przepisy te wskazują, że chodzi tu o krąg konsumentów, inaczej wszakże określonych niż w art. 384 ż 3 KC. Z jednej bowiem strony obejmuje on nie tylko stronę umowy konsumenckiej, ale i inne osoby poszkodowane (np. domowników, gości), a z drugiej - ogranicza ten krąg do osób fizycznych.
IV. Przesłanki odpowiedzialności i przedawnienie roszczeń
1. Zasada odpowiedzialności
647i Jest nią, jak już wspomniano, odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, związana z wytworzeniem lub wprowadzeniem do obrotu produktu niebezpiecznego. Opiera się ona na założeniu, że ten kto z działalności gospodarczej odnosi korzyści, powinien ponosić także ryzyko niebezpieczeństw z tym związanych dla innych i odpowiadać za szkody stąd wynikłe, mimo iż są one przez niego niezawinione.
Odpowiedzialność ta nie obejmuje więc przypadków, gdy producent nie wprowadził produktu niebezpiecznego do obrotu albo gdy wprowadzenie do obrotu nastąpiło poza zakresem jego działalności (art. 4493 ż l KC).
Nb. 647h-647i
Producent nie odpowiada także wtedy, gdy niebezpieczne właściwości pro-' duktu ujawniły się dopiero po wprowadzeniu go do obrotu, chyba że wynika-1 ły one z przyczyny tkwiącej poprzednio w produkcie - por. art. 4493 ż 2 KC ; (np. wskutek użycia niewłaściwego materiału).
Ponadto producent nie odpowiada, gdy nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu (art. 4491 ż 2 KC). Jest to miernik obiektywny - niezależny od tego, czy dany producent rzeczywiście dysponował l odpowiednią wiedzą.
Także gdy niebezpieczne właściwości produktu są wynikiem tego, że pro-| dukt odpowiada bezwzględnie wiążącym normom prawnym, a producent się do nich zastosował - nie ponosi on odpowiedzialności za wyrządzone szkody (art. 4493 ż 2 KC). Nie może on bowiem ponosić negatywnych konsekwencji, gdy stosuje nakazy prawa1.
2. Szkoda
Kolejną przesłanką odpowiedzialności jest szkoda wyrządzona przez nie- 647j bezpieczny produkt w granicach wyznaczonych adekwatnym związkiem przyczynowym (art. 361 ż l KC).
Jeżeli przejawia się ona w postaci szkody na osobie, znajdują zastosowanie 647k ogólne przepisy KC dotyczące tej kwestii (art. 444 i 445 ż 1), a określające m.in. obowiązek zapłaty odpowiedniego zadeśćuczynienia za doznaną krzywdę.
Jeżeli szkoda majątkowa polega na zniszczeniu lub uszkodzeniu produk- 6471 tu niebezpiecznego, to odpowiedzialność z tym związaną regulują również właściwe przepisy KC (por. art. 4497 KC) - zwłaszcza określające odpowiedzialność za nienależyte wykonanie zobowiązania oraz umowy sprzedaży.
Natomiast szczególna regulacja określona w art. 4497 ż 2 KC odnosi się 647ł do przypadków, gdy szkoda wyraża się w uszczerbku poniesionym w pozostałym mieniu osobistym poszkodowanego (art. 4492 KC) i to tylko powyżej 500 EURO. Do tej wysokości poszkodowany może dochodzić jej na zasadach ogólnych2.
3. Przedawnienie roszczenia odszkodowawczego
Kwestię tę reguluje art. 4498 KC na wzór art. 442 ż l KC odnoszącego się 647m do roszczeń deliktowych. Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny ulega więc przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia,
1 Por. bliżej M. Jagielska, Odpowiedzialność, MoP 2000, Nr 8, s. 499, 500.
2 Por. M. Jagielska, Odpowiedzialność za produkt, MoP 2000, Nr 8, s. 498, 499.
Nb. 647j-647m
Rozdział V. Czyny niedozwolone
234
w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże w każdym wypadku roszczenie przedawnia się z upływem dziesięciu lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę.
4. Zbieg odpowiedzialności
647n Może się zdarzyć, że odpowiedzialność za tę samą szkodę ponosić będą nie tylko osoby wskazane w omawianej tu instytucji, a więc na podstawie przepisów tytułu VI1 ks. III KC, ale także inne osoby - w szczególności odpowiedzialne na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych.
Przykład: Producent, samochodu, nie mającego cech produktu bezpiecznego, oraz mechanik, który niestarannie dokonał jego przeglądu i odpowiada dlatego na podstawie art. 415 KC.
W przypadku takim odpowiadają oni solidarnie wobec poszkodowanego (art. 4496 KC). Natomiast roszczenia regresowe między nimi reguluj ą przepisy art. 441 ż 2 i 3 KC umieszczone w tytule VI ks. III KC o czynach niedozwolonych (por. art. 4496 zd. 2 KC).
V. Semiimperatywny charakter norm ochronnych
1. Zakres wyłączania odpowiedzialności
647o W myśl art. 449' KC odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nie można ograniczyć. Sytuacja prawna konsumenta (ostatecznego nabywcy produktu niebezpiecznego) nie może zatem ulec pogorszeniu w następstwie umów zawieranych bądź to między nim a producentem, bądź to między producentem a pośrednimi uczestnikami obrotu tym produktem. Natomiast dopuszczalne są klauzule umowne, które poprawiaj ą j ego pozycję prawną.
Należy zatem przyjąć, iż normy omawianej tu instytucji mająsemiimpera-tywny charakter prawny - właściwy dla systemu ochrony konsumentów.
2. Zakres wyboru prawa obcego
647p Dążąc do zapewnienia ochrony poszkodowanego produktem niebezpiecznym co najmniej na poziomie określonym w omawianej tu instytucji, ustawodawca zakazał także wyboru obcego prawa (art. 449" KC) - domyślnie zawierającego regulacje mniej korzystne dla ostatniego nabywcy produktu niebezpiecznego.
Tego rodzaju umowne klauzule wyboru prawa nie mają więc skutku prawnego.
Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie ż 24. Istotne cechy i przesłanki
Literatura: A. Ohanowicz, [w:] System, ż 35-40; tenże, Niesłuszne wzbogacenie Warszawa 1956; Czachórski, Zobowiązania..., ż 28, 29; W. Dubis, Bezpodstawne źródło wzbogacenia i nienależne świadczenie jako źródło stosunków zobowiązaniowych, [w:] O źród-łach i elementach stosunków cywilnoprawnych, Kraków 2000, s. 71 i n.; K. Kołakowski [w:] Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 175 i n.; E. Łątowska, Bezpodstawne wzbogacenie Warszawa 2000; K. Pielrzykowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 896 i n.; W. Serda, Nienależne świadczenie, Warszawa 1988; E. Smaga, Przepadek świadczenia (art. 412 KC -po nowelizacji, Prokuratura i Prawo 1996, Nr 1; 7". Sokolowski, Wzbogacenie ze świad-czenia niegodziwego, Gdańskie Studia Prawnicze, t. V, 2000, s. 441 i n.; A. Szpunar Przepadek nienależnego świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, PS 1999, Nr 2.
I. Uwagi ogólne
1. Pojęcie i funkcja bezpodstawnego wzbogacenia
Ogólną regułą prawa cywilnego jest, że każde przejście wartości majątko-wych z jednej osoby na drugą osobę musi być prawnie uzasadnione.
Jeżeli przesunięcie majątkowe nastąpiło bez uzasadnionej w świetle obo-wiązującego systemu prawnego podstawy, wówczas ten, kto wartość jaką utracił, może żądać jej zwrotu od tego, na kogo ona bezpodstawnie przesła-(art. 405 KC). W tym wyraża się istotny sens bezpodstawnego wzbogaze-nią. Służy więc ono nie tylko ochronie majątku przed bezpodstawnym jego uszczupleniem, ale umożliwia zarazem kontrolę poprawności wszelkich prze sunięć majątkowych.
Bezpodstawne wzbogacenie - za wzorem współczesnych systemów praw nych - ukształtowane zostało w polskim prawie cywilnym jako odrębne zda-rżenie prawne, kreujące stosunek zobowiązaniowy (por. tytuł V ks. III KC )
2. Regulacja nienależnego świadczenia
Natomiast wbrew tradycji wywodzącej się jeszcze z prawa rzymskiegoi, ustawodawca polski ujął w ramy jednej instytucji bezpodstawnego wzbogacenia
Nh
Nb. 647n-647p
2 3 6
Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie
ż 24. Istotne cechy i przesłanki
także tzw. nienależne świadczenie poświęcając mu art. 410-413 KC. Zgodnie z tą koncepcją, przypadki wzbogacenia w następstwie nienależnego świadczenia przedstawione zostanąjako szczególne postacie bezpodstawnego wzbogacenia.
II. Przesłanki
651 Zgodnie ze wspomnianymi założeniami instytucji bezpodstawnego wzbogacenia art. 405 KC wskazuje na cztery ogólne przesłanki powstania roszczenia z tego tytułu. Są nimi:
1) wzbogacenie jednego podmiotu,
2) zubożenie drugiego podmiotu,
3) związek między wzbogaceniem a zubożeniem,
4) bezpodstawność wzbogacenia.
1. Wzbogacenie
652 Polega ono na uzyskaniu jakiejś korzyści majątkowej w dowolnej postaci. Może ono znaleźć wyraz w nabyciu jakichś praw lub powiększeniu ich zakresu (np. przez przetworzenie, połączenie i pomieszanie, art. 194 KC), na umocnieniu istniejących praw (np. na uzyskaniu przez wierzyciela hipotecznego wyższego miejsca w księdze wieczystej), na używaniu cudzych praw lub na korzystaniu z cudzych usług uzyskiwanych zazwyczaj odpłatnie, na zwolnieniu z długu lub na zniesieniu praw rzeczowych obciążających rzeczy wzbogaconego. Korzyści te mogą więc polegać nie tylko na powiększeniu aktywów majątku, ale także na zmniejszeniu jego pasywów lub na oszczędzeniu wydatków. Dominuje pogląd, że także posiadanie w dobrej wierze może być traktowane jako nabycie wartości majątkowych (E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 66, 67).
2. Zubożenie
653 Z kolei zubożenie innej osoby również musi przybrać postać majątkową, ale nie ograniczoną tylko do ubytku określonych przedmiotów z majątku zubożonego. Może ono polegać także na nieodpłatnym świadczeniu usług przez zubożonego lub na naruszeniu przysługujących mu praw. Pojęciem zubożenia objęte są również utracone korzyści. Nie ulega wątpliwości, że zubożenie może przejawiać się i w wykonaniu cudzego zobowiązania, jeżeli zubożony działał w błędnym przeświadczeniu, że spełnia własne zobowiązanie. Gdyby bowiem świadomie działał w cudzym interesie, znalazłyby zastosowanie przepisy
Nb. 651-653
o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (por. orz. GKA z 30.9.1981 r., OSP 1983, póz. 128, z krytycznymi glosami W. Ludwiczaka i E. Łętowskicj).
3. Związek miedzy wzbogaceniem a zubożeniem
Między zubożeniem jednej osoby a wzbogaceniem drugiej musi istnieć 654 związek, czemu daje wyraz art. 405 stanowiąc, że korzyść majątkowa ma być uzyskana "kosztem innej osoby". Nie chodzi tu jednak o związek przyczynowy, stanowiący przesłankę odpowiedzialności odszkodowawczej. Wzbogacenie po jednej stronie, a zubożenie po drugiej stronie - to jedynie współwystę-pujące zjawiska kauzalnie uzależnione od innych jakichś zdarzeń.
Przykład: Nasuwa się tu obrazowe porównanie z otwarciem tamy (zdarzenie auzal-ne), oddzielającej rzekę od spiętrzonego nią sztucznego jeziora. W razie otwarcia tamy pojawiają się dwa zjawiska: przybór rzeki i opadnięcie poziomu jeziora - oba sprzę/.oik-kauzalnie z otwarciem tamy.
Do zdarzeń powodujących z jednej strony zubożenie, a z drugiej strony 655 wzbogacenie należą w szczególności:
1) działanie samego zubożonego;
Przykład: Przeniesienie prawa, budowa na cudzym gruncie z własnych materiałów.
2) działanie wzbogaconego;
Przykład: Budowa na własnym gruncie z cudzych materiałów.
3) działanie osoby trzeciej;
Przykład: Sprzedaż przez komornika rzeczy nie należącej do dłużnika, zapłata cudze-go długu (por. orz. SN z 11.1.1973 r.; opubl. OSN 1973, póz. 200).
4) zdarzenie nie będące działaniem ludzkim.
Przykład: Nurt rzeki przesuwa część gruntu między sąsiadami.
Jest kwestią sporną, czy ów transfer ma nastąpić bezpośrednio z majątku zubożonego do majątku Wzbogaconego. Za przyjęciem bardziej elastycznej zasady, dopuszczającej transfer poprzez cudzy majątek, opowiada się dominujący pogląd naukowy1.
4. Bezpodstawność wzbogacenia
Wzbogacenie kosztem zubożonego musi nastąpić bez podstawy prawnej Podstawę prawną przesunięć majątkowych mogą stanowić czynności prawne, decyzje administracyjne lub inne zdarzenia prawne określone w przepisach
Por. bliżej E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 73-75.
238
Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie
239
ż 24. Istotne cechy i przestanki
prawnych (np. w przepisach o czynach niedozwolonych). Jeżeli w tym świe-tle przesunięcie jakichś wartości z majątku jednej osoby do majątku innej osoby jest uzasadnione, to nie można na podstawie innych kryteriów (np moralnych) uznać, że transfer taki nastąpił bezpodstawnie.
Przykład: Nie jest bezpodstawnie wzbogaconym ten, kto nabył własność rzeczy przez zasiedzenie lub Skarb Państwa, który uzyskał własność przez wywłaszczenie (por. m. SN z 22.11.1976 r.; opubl. OSN 1977, póz. 110) oraz użytkownik budynku przez niego odbudowanego, którego zakres uprawnień z tego tytułu został ustawą określony. Nie jest wzbogaconym także dłużnik, przeciwko któremu roszczenie wierzyciela się przedawniło
III. Nienależne świadczenie
658 Jak już wspomniano, nienależne świadczenie skonstruowane zostało jaku szczególny przypadek bezpodstawnego wzbogacenia. W związku z tym w myśl art. 410 ż l KC ogólne postanowienia (art. 405-409 KC) o bezpodstawnym wzbogaceniu stosuje się także do nienależnego świadczenia.
Wzbogacony uzyskuje w tym przypadku korzyść w następstwie działania zubożonego podjętego przez niego w celu wykonania określonego zobowią-zania, a więc zaspokojenia wierzyciela. Świadczenie stanowi bowiem ele-ment stosunku zobowiązaniowego. Wspomniany cel działania zubożonego nic koniecznie jednak musi stanowić przedmiot jego przeżycia (wiedzy, zamiaru). Wystarczy, gdy jego zachowanie w danym kontekście sytuacyjnym i na podstawie obiektywnych reguł interpretacyjnych przybiera taki właśnie sens
659 Natomiast bezpodstawność wzbogacenia polega na tym, iż w rzeczywistości wzbogaconemu nie należy się korzyść otrzymana od zubożonego jako jego świadczenie. Kodeks - w nawiązaniu zresztą do rzymskich condictiones - wyczerpująco reguluje te przypadki, wskazując następujące sytuacje, w których zubożonemu przysługuje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia (art. 410 ż 2 KC):
1) brak zobowiązania (condictio indebiti),
2) odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia (condicticausa fmita),
3) nieosiągnięcie celu świadczenia (condictio causa data causa non secuta),
4) nieważność czynności prawnej (condictio sine causa).
1. Brak zobowiązania
660 Chodzi tu o sytuacje, gdy świadczący w chwili spełniania świadczenia nie był względem odbiorcy w ogóle zobowiązany, albo świadczył ponad swoje zobowiązanie. Był przy tym w błędzie sądząc, że spełnione świadczenie się należy.
Nb. 658-660
Przykład: Świadczył w błędnym przekonaniu, że spadkodawca, po którym odziedziczy! dek nie zapłacił długu; jeżeli bezpodstawnie ustalona została wysokość kosztów eks-atacji oraz remontów domów (uchw. SN (7) z 4.10.1988 r.; opubl. OSN 1989, póz. 43); ' zapłacono powyżej ustalonej ceny (uchw. SN z 29.9.1987 r.; opubl. OSN 1989, póz. 14) i należnych odsetek (uchw. SN z 6.3.1991 r.; opubl. OSN 1991, póz. 93).
Odpadnięcie podstawy prawnej
Świadczenie jest nienależne także wówczas, gdy w chwili jego spełnienia 661 łiało podstawę prawną, która później odpadła.
Przykład: W razie uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli t. 84-88 KC); odwołania darowizny (art. 898 KC); rozwiązania umowy przez sąd (por. t. 901, 913 KC); spełnienia się warunku rozwiązującego lub terminu końcowego - po okonaniu świadczenia.
J. Nieosiągnięcie celu świadczenia
Zubożony świadczy w tym przypadku na rzecz wzbogaconego w prze- 662 świadczeniu, że później, przy współudziale odbiorcy świadczenia zostanie osią-gnięty zamierzony cel, który stworzy podstawę prawną świadczenia, co jednak nie nastąpiło. Błąd jego nie dotyczy zatem aktualnej sytuacji prawnej - jak w przypadku condictio indebiti (por. Nb. 660) - lecz dalszego biegu wydarzeń.
Przykład: Świadczenie na poczet przyszłego-zobowiązania umownego, które jednak nie powstało, ponieważ umowa nie została zawarta; dłużnik wykorzystał kredyt bankowy niezgodnie z jego przeznaczeniem.
4. Nieważność czynności prawnej
Chodzi tu o przypadki, gdy zubożony świadczył na podstawie zobowiążą- 663 nią wynikającego z nieważnej czynności prawnej.
Przez "nieważność" należy rozumieć bezwzględną nieważność czynności prawnej, w której wyrażone zostało zobowiązanie do określonego świadczenia. Nie ma natomiast znaczenia, z jakiego względu czynność prawna jest nieważna.
Przykład: Sprzeczności z ustawą i zasadami współżycia społecznego, art. 58 KC; wady oświadczenia woli, art. 82, 83, 87 KC; braku formy, art. 73 KC; świadczenia niemożliwego, art. 387 KC.
Czynność pierwotnie nieważna może wskutek spełnienia się pewnych dodatkowych okoliczności określonych w ustawie uzyskać kwalifikację czynności ważnej (por. np. art. 890 ż l KC). Jeżeli to nastąpiło, świadczenie spełnione na podstawie nieważnej czynności prawnej traci cechę świadczenia nienależnego.
Nb. 661-663
240 Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie
ż 25. Roszczenie o wydanie wzbogacenia
Literatura: patrz ż 24.
I. Zasady ogólne
1. Przedmiot
664 Jeżeli spełnione zostaną wspomniane przesłanki, zubożony może żądać od wzbogaconego zwrotu korzyści majątkowej, jaką wzbogacony uzyskał kosztem zubożonego (art. 405 KC). Roszczenie o zwrot mierzone jest zawsze wartością mniejszą; zubożony nie może więc żądać więcej, niż wynosi jego uszczerbek albo korzyść uzyskana przez wzbogaconego (por. np. orz. SN z 24.10.1974 r., OSP 1976, póz. 115, z glosą A. Kocha).
Roszczenie to różni się zatem w istotny sposób od roszczenia odszkodowawczego, dla którego miarę stanowi jedynie uszczerbek poniesiony w majątku poszkodowanego - bez względu na to, czy sprawca szkody odniósł z tego jakąś korzyść.
Przykład: Jeżeli A zniszczył należący do B przedmiot, to gdy uczynił to ze swojej winy, B może żądać od A odszkodowania na podstawie odpowiedzialności B z czynu niedozwolonego. Natomiast B nic by nie uzyskał od A na podstawie bezpodstawnego wzbogacenia, ponieważ zniszczenie należącego do B przedmiotu wprawdzie go zubożyło, ale nie wzbogaciło A.
665 Zwrot korzyści powinien z reguły nastąpić w naturze (art. 405 KC), a jeżeli przedmiot wzbogacenia został przez wzbogaconego zbyty, utracony lub uszkodzony, powinien on zwrócić wszystko, co uzyskał w zamian za ten przedmiot jako naprawienie szkody (surogaty, art. 406 KC). Natomiast gdyby zwrot w naturze nie był możliwy (np. dlatego, że wzbogacenie polegało na uzyskaniu usługi lub rzecz ruchoma została zużyta), wzbogacony powinien zwrócić wartość korzyści wyrażonej w pieniądzach (art. 405 KC). Wzbogacony może jednak żądać zwrotu nakładów koniecznych poczynionych na przedmiocie wzbogacenia o tyle, o ile nie znalazły one pokrycia w użytku, który z niego osiągnął. Natomiast zwrotu innych nakładów może żądać o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści (art. 408 ż l, por. też ż 2 i 3 KC). Obowiązek wydania korzyści wygasa, jeżeli wzbogacony zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. Zasada ta w istotny sposób osłabia funkcję ochronną roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Istnieje jednak od niej ważny wyłom podyktowany względami moralnymi. Polega on na tym, że wzbogacony obowiązany jest zwrócić całą uzyskaną korzyść zawsze wtedy, gdy wyzbywając się jej lub zużywając ją, "powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu" (art. 409 KC); por. też co do zwrotu nakładów - art. 408 ż 3 KC.
Nb. 664-665
ż 25. Roszczenie o wydanie wzbogacenia ' / /
Kwestia, jaka chwila jest miarodajna dla ustalenia rozmiaru bc/poiM.m M"ft nego wzbogacenia, nie została w ustawie rozstrzygnięta. W literaturze i judykaturze rozważane są różne możliwości: data powstania wzbogacenia, data wytoczenia powództwa, data wyrokowania, data utraty przedmiotu wzbogacenia A. Ohanowicz kierując się funkcją, jaką pełni bezpodstawne wzbogacenie, trafnie wskazał na moment podniesienia roszczenia o zwrot wzbogacenia Jednakże gdy zwrot wzbogacenia następuje w pieniądzu, należy ponadto uwzględnić - na wzór art. 363 ż 2 KC -jaką wartość ma wzbogacenie wedle cen w chwili wyrokowania. Trzeba zarazem mieć na względzie, iż świadcze-nią w pieniądzu z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia nie są sensu stricin świadczeniami pieniężnymi i dlatego nie odnosi się do nich zasada nomina-lizmu (art. 358' ż l KC).
2. Podmioty zobowiązane
Zobowiązanym do zwrotu jest bezpodstawnie wzbogacony (art. 405 KC) 667 albo jego następcy pod tytułem ogólnym - w szczególności spadkobiercy (art. 922 KC). Wyłom od tej reguły ogólnej przewiduje art. 407 KC, gdy bezpodstawnie wzbogacony bezpłatnie rozporządził uzyskaną korzyścią na rzecz osoby trzeciej. W przypadku takim obowiązek zwrotu ex legę przechodzi na tę osobę trzecią, a bezpośrednio wzbogacony zostaje z niego zwolniony. Znajduje tu wyraz ogólna zasada polskiego prawa cywilnego, w myśl której nieodpłatne nabycie jest słabiej chronione od nabycia na podstawie odpłatnej czynności prawnej.
3. Przedawnienie
Roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia ulega przedawnieniu 668 według zasad ogólnych, a więc po upływie 10 lat, lub 3 lat, jeżeli roszczenie związane jest z prowadzeniem działalności gospodarczej (art. 118 KC). Terminy te liczą się od spełnierffe się przesłanek roszczenia.
II. Wzbogacenie nie podlegające zwrotowi
W ściśle określonych w art. 411 KC przypadkach bezpodstawne wzboga cenie uzyskane w postaci nienależnego świadczenia nie podlega zwrotowi. [pozostając w majątku wzbogaconego.
1 Por. bliżej E. Łęlowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 133, 134.
2 A. Ohanowicz, [w:] System, s. 497, 498.
243
ż 25. Roszczenie o wydanie wzbogacenia
Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie
242
Do wyjątków tych należą:
1) świadomość braku zobowiązania,
2) zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego,
3) zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu oraz roszczeniu z gier i: kładów,
4) spełnienie niewymagalnego świadczenia.
Znajdują one różnorodną motywację.
1. Świadomość braku zobowiązania
670 Nie można żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełniający je wiedział (art. 411,1 pkt l KC), że nie był do świadczenia zobowiązany, a więc gdy nie działał pod j tym względem w błędzie.
SN w orz. z 18.7.1952 r.; opubl. PiP 1953, z. 4, s. 610 trafnie wyjaśnił, że o świadomo-1 ści spełniającego świadczenie można mówić nie tylko wtedy, gdy jest mu znany stan! faktyczny uzasadniający brak obowiązku świadczenia, ale i wówczas, gdy ma on świado-j mość tego, że obowiązujące przepisy prawne uzasadniają brak obowiązku świadczenia.
Funkcjonalnie jest to sytuacja zbliżona do darowizny, aczkolwiek świadczenie nie opiera się na umowie darowizny. Raczej należy przychylić się do poglądu, że odmowa zwrotu nienależnego świadczenia znajduje w tym przy- ' padku uzasadnienie w autonomii woli świadczącego1, od którego system praw- , ny zarazem wymaga konsekwencji w postępowaniu.
671 Natomiast spełniający świadczenie, który wie, że się ono nie należy, może żądać jego zwrotu w następujących trzech wyjątkowych przypadkach (art. 411 pkt l in fine), a mianowicie, jeżeli świadczył:
1) z zastrzeżeniem zwrotu (np. dlatego, że nie dysponował jeszcze dowodami, iż świadczenie się nie należy);
2) w celu uniknięcia przymusu, co rozumie się szeroko, jako świadczenie spełnione pod naciskiem okoliczności;
Przykład: Pod wpływem groźby, w celu uniknięcia bezpodstawnej egzekucji, w razie udzielenia łapówki lekarzowi dla skłonienia go do przyjęcia ciężko chorej osoby bliskiej do szpitala lub podjęcia zabiegu lekarskiego.
3) w wykonaniu nieważnej czynności prawnej - bez względu na to z jakiej przyczyny czynność prawna jest bezwzględnie nieważna. System prawny dopuszcza w tym przypadku możliwość żądania zwrotu - mimo świadomości świadczącego o nieważności czynności prawnej - ponieważ konsekwentny ustawodawca nie może drogą okrężną uznawać skuteczności czynności prawnej przez siebie nie uznawanej.
1 Por. W. Serda, op. cit., s. 160-162. Nb. 670-671
2. Zgodność świadczenia z zasadami współżycia społecznego
Nie można również żądać zwrotu świadczenia, jeżeli spełnienie świadczę- 672 nią czyni zadość zasadom współżycia społecznego, chociaż brak jest podstawy prawnej (art. 411 pkt 2 KC).
Przykład: Udzielona pomoc dalszym krewnym, których nie obejmuje obowiązek alimentacyjny. W orz. z 18.3.1981 r.; opubl. OSP 1982, póz. 20, z glosą A. Szpunara Sąd Najwyższy stwierdził, że udzielenie przez zakład pracy pomocy pracownikowi, który podczas wykonywania obowiązków pracowniczych (kierowcy ciężarówki) bezprawnie został pozbawiony wolności przez funkcjonariuszy obcego państwa, czyni zadość zasadom współżycia społecznego (art. 411 pkt 2 KC) i tym samym wyłącza dopuszczalność żądania zwrotu udzielonej przez zakład pracy pomocy (jej wartości).
Na rzecz zachowania tych świadczeń przez wzbogaconego przemawiają względy moralne, które spełniający świadczenie powinien uznać również wtedy, gdy działał w błędnym przekonaniu, iż ciąży na nim prawny obowiązek świadczenia.
3. Zadośćuczynienie przedawnionemu roszczeniu oraz roszczeniu z gier i zakładów
Roszczenia po upływie terminów przedawnienia nie wygasają, lecz nie 673 mogą być przymusowo dochodzone (por. art. 117 ż 2 KC). W konsekwencji zobowiązanie dłużnika nadal istnieje jako zobowiązanie prawne, lecz nieza-skarżalne (niezupełne, naturalne). Dłużnik spełnia więc wówczas świadczenie należne i dlatego nie może żądać jego zwrotu, chociażby działał w przekonaniu, że zobowiązanie jego jest zaskarżalne. Postanowienie art. 411 pkt 3 KC potwierdza tę zasadę.
Podobnie w zasadzie ma się rzecz przy zobowiązaniach z gier i zakładów (w myśl art. 413 ż l in principio) - poza wyjątkami w artykule tym wskazanymi. Kwestia ta zostanie bliżej przedstawiona w części szczegółowej prawa zobowiązań obejmującej wykład o umowie gry i zakładu.
Przykład: Jeżeli więc ktoś przegrał na przyjęciu towarzyskim określoną sumę pieniężną w brydża i ją zaraz wygrywającemu zapłacił mylnie sądząc, że jest to dług zaskar-żalny, to następnie nie może żądać jej zwrotu.
4. Spełnienie niewymagalnego świadczenia
W myśl art. 411 pkt 4 KC jeżeli ktoś spełnił świadczenie zanim stało się 674 ono wymagalne, nie może żądać jego zwrotu, chociażby błędnie sądził, że termin wymagalności już nadszedł.
Nb. 672-674
245
25. Roszczenie o wydanie wzbogacenia
244
Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie
Ustawodawca kierował się tu względami praktycznymi. Nie byłoby bowiem celowe domaganie się zwrotu świadczenia, które w terminie późniejszym musi być wykonane.
III. Przepadek świadczenia
1. Uwagi wstępne
^
675 Kodyfikatorzy polscy wychodzili z założenia, że w wielu przypadkach byłoby rzeczą niesłuszną, aby nienależne świadczenie mógł odzyskać świadczący (zubożony), albo zatrzymać ten, kto je otrzymał (wzbogacony). Powinno ono wówczas przypaść Skarbowi Państwa.
Myśl ta znalazła wyraz w art. 412 KC. Jednakże jego treść budziła wiele, zastrzeżeń i wątpliwości - częściowo tylko rozstrzygniętych przez Sąd Najwyższy w wytycznych wymiaru sprawiedliwości z 19.12.1972 r.; opubl. OSNP] 1973, póz. 37.
W związku z tym ustawodawca w noweli z 28.7.1990 r. zmienił jego redakcję. Nowelizacja ta zmierzała w kierunku lepszego przystosowania tej regulacji do konstrukcji nienależnego świadczenia. Mimo to przepis art. 412 KC' zachował swój represyjny (penalny) charakter, w zasadzie obcy prawu cywil- i nemu. Znajduje to wyraz nie tylko w przesłankach jego stosowania, ale przede f wszystkim w sankcji, polegającej na przepadku nienależnego świadczenia na] rzecz Skarbu Państwa reprezentującego interes publiczny1.
Wykład poniższy opiera się na aktualnym brzmieniu art. 412 KC, pomija?J jąć spory o historycznym już znaczeniu.
676 Do przesłanek zastosowania tego przepisu należy spełnienie świadczenitjj w zamian za dokonanie czynu:
1) zabronionego przez prawo lub
2) w celu niegodziwym.
Połączenie obu tych wyrażeń funktorem alternatywy nierozłącznej "lub* wskazuje jednoznacznie na to, iż spełnienie każdej z tych przesłanek wysti czy już do zastosowania art. 412 KC. W związku z tym nie można nad podtrzymywać stanowiska judykatury wyrażonego w powołanych wyżej tycznych, że wyłącznie do czynów niegodziwych odnosi się art. 412 KG! Ponadto należy podkreślić, że wzmianka o świadczeniu w zamian za dokona*! nie jednego ze wspomnianych czynów nie oznacza, jakoby miało tu chodzidj
' Cechę tę jednak neguje E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 110, 111; por.,. też jej glosę do uchw. SN z 29.6.2001 r., póz. 44, w której SN wyraził pogląd o represyj-1 nym charakterze, art. 412 KC.
o umowę wzajemną. Wystarczy stwierdzenie, że A świadczy coś B, aby B dokonał czynu o cechach wyżej wskazanych. Rozważmy je zatem bliżej.
2. Czyn zabroniony
Nie został on bliżej określony w ustawie. Dlatego mając na względzie 677 wyjątkowy, represyjny charakter art. 412 KC, można przyjąć jego ścieśniającą wykładnię, prowadzącą do stwierdzenia, że chodzi tu o czyny zagrożone sankcjami karnymi1.
Przykłady: Nielegalna produkcja alkoholu, korupcja, pośrednictwo przy zwolnieniu z więzień, zapłata za ściągnięcie długu niedozwolonymi metodami, paserstwo, zabicie, pobicie kogoś.
Ponadto ustawa wymaga, aby świadczenie zostało spełnione świadomie 678 w zamian za dokonanie czynu zabronionego. Językowa wykładnia tego zwrotu wskazuje, że wymaganie to odnosi się wyłącznie do osoby spełniającej świadczenie, a więc tego kto płaci za spełnienie czynu niedozwolonego. Natomiast w literaturze reprezentowany jest pogląd, że wymaganie to należy rozszerzyć na wykonawcę czynu zabronionego (na wzbogaconego), chroniąc jego dobrą wiarę i kierując się celem tej instytucji2. Wydaje się wszakże, że takie generalne rozszerzenie tej przesłanki nie jest potrzebne, jeżeli założy się, że chodzi tu wyłącznie o czyny karalne, a ponadto, że orzeczenie przepadku jest fakultatywne, pozostawione ocenie sądu. O tym, jaki czyn jest karalny, wszyscy zresztą powinni wiedzieć.
3. Cel niegodziwy
Jak już wspomniano, nie tylko spełnienie świadczenia w zamian za doko- 679 nanie czynu zabronionego, ale także "w celu niegodziwym" stanowi przesłankę zastosowania art. 412.
W przypadku tym czyn, za który świadczy zubożony nie musi być zabroniony. Natomiast w swym dalszym skutku ma on prowadzić do realizacji celu niegodziwego.
Przez cel niegodziwy należy rozumieć stan rzeczy, który rażąco narusza powszechnie akceptowane normy moralne lub porządek społeczny. Realizacja takiego stanu rzeczy musi być zamierzona co najmniej przez świadczącego i znana drugiej stronie3. Ze względu na naganne motywy działania takie zasługują na szczególne potępienie (por. teza 2 w cyt. wyżej wytycznych).
1 Tak E. Smaga, Przepadek, s. 81; E. Liptowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 114.
2 Por. A. Szpunar, Przepadek, s. 13; E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 113, 114; natomiast przeciwny pogląd reprezentuje T. Sokoiowski, Wzbogacenie, s. 446-455. ' Por. bliżej W. Serda, op. cit., s. 216 i n.
Nb. 677-679
Nb. 675-676
247
ż 25. Roszczenie o wydanie wzbogacenia
246
Rozdział VI. Bezpodstawne wzbogacenie
Niegodziwości nie należy utożsamiać ze sprzecznością z zasadami współżycia społecznego; stanowi ona szczególnie rażącą postać czynów sprzecznych z zasadami współżycia społecznego.
Wymaganie świadomości celu niegodziwego po stronie odbiorcy nie zostało wprawdzie wysłowione w art. 412 KC1, jednakże wynika to już z samego pojęcia "celu", który przy czynnościach prawnych tylko wtedy się liczy, gdy jest w jakimś sensie wspólny dla obu stron.
Odnosi się to także do nieważności czynności prawnej na podstawie art. 58 KC. Taka wykładnia nie tylko dftpowiada wytycznym SN, ale i funkcji, art. 412 KC. Trudno bowiem karać odbiorcę świadczenia za to, że jego czyn j przez prawo dozwolony, bez jego wiedzy zostanie przez świadczącego wyko- > rzystany dla celów niegodziwych.
Przykład: Najem mieszkania na siedzibę związku przestępczego lub na dom publicz-'] ny; nabywanie wódki dla rozpijania nieletnich, dostarczanie broni dla celów przestęp" | czych lub do krajów objętych embargiem.
4. Skutki
680 Jeżeli ziszczą się wspomniane przesłanki, wówczas sąd uzyskuje kompe tencję do wydania konstytutywnego orzeczenia o przepadku na rzecz Skarbu Państwa przedmiotu spełnionego świadczenia. Gdyby został on zużyty lub utra cony, przepadkowi podlega jego wartość (art. 412 KC). Jest to skutek surow szy od uregulowanego w art. 409 KC.
681 Ze wspomnianą kompetencją sądu nie jest jednak związany bezwzględny obowiązek korzystania z niej. Sąd bowiem - w myśl art. 412 KC - moze orzec przepadek świadczenia". Ustawodawca pozostawia mu więc w tym wzgle dzie luz decyzyjny. Z racji swojego stanowiska i zadań w państwie, sąd może jednak z pozostawionej mu wolności decydowania korzystać arbitral nie, lecz powinien kierować się ogólnymi wartościami stojącymi u podstaw polskiego ustroju państwowego. Są one wielorakie, z czego wypływa wnio sek, że w każdym przypadku należy uwzględnić konkretny kontekst sytuacyj ny, w jakim opisany uprzednio stan faktyczny uzasadniający kompetencję sądu do orzekania o przepadku świadczenia miał miejsce.
Przy rozstrzyganiu sprawy sąd powinien w szczególności mieć na uv nietypową dla prawa cywilnego, represyjną funkcję art. 412. Zaleca się zate stosować ten przepis raczej tylko w rzadkich przypadkach. Zwłaszcza zniko ma szkodliwość społeczna czynu zabronionego przez prawo oraz okolicznoś łagodzące winę świadczącego powinny skłaniać do nieorzekania o przep
świadczenia. Z kolei kumulacja niegodziwości celu świadczenia spełnionego /a dokonanie czynu zabronionego raczej skłania ku stosowaniu sankcji przepadku świadczenia.
Jeżeli sąd nie orzeknie przepadku świadczenia, wówczas znajdązastosowa- 682 nie ogólne postanowienia dotyczące nienależnego świadczenia, które - z zastrzeżeniem wyjątków art. 411 KC - pozwalają świadczącemu żądać zwrotu świadczenia (art. 410 ż 2 KC).
Roszczenie Skarbu Państwa o wydanie przedmiotu świadczenia ulega prze- 683 dawnieniu po upływie ogólnego 10-letniego terminu (por. orz. SN z 19.12.1973 r.; opubl. OSP 1974, póz. 162). W sprawach tych Skarb Państwa reprezentuje minister właściwy do spraw finansów publicznych przez podległe mu jednostki organizacyjne (uchw. SN z 29.6.2000 r., opubl. OSP 2001, póz. 44 z aprobującą glosą E. Łętowskiej).
' Por. W. Serda, op. cii., s. 160-162. Nb. 680-681
Nb. 682-683
,' 26. Wykonanie zobowiązań
249
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich
niewykonania
ż 26. Wykonanie zobowiązań
Literatura: J. Dąbrowa, [w:] System, t. III, cz. l, ż 54, 55; 7". Dyhowski, [w:] System,j
t. III, cz. l, ż II; Czachórski, Zobowiązania..., ż 42-48; A. Brzozowski, Wpływ zmiany]
okoliczności na zobowiązania w prawie polskim, Warszawa 1992; tenże, [w:] Pietrzykaw--,
ski, KC. Komentarz, s. 747 i n.; S. Grobel, Prawo powstrzymywania się ze spełnieniem
świadczenia w zobowiązaniach wzajemnych, Katowice 1991; J. Jacyszyn, Miejsce wyko*
nania świadczenia, MoP 2/1994; J. Nawrocki, Zobowiązania pieniężne w obrocie gospo
darczym, MoP 6/1994; A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970,'
rozdz. IX; T. Pajor, Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania, Warsza*
wa 1982; K. Przybylowski, Wpływ zmiany stosunków na zobowiązania, Lwów 1926}
W. Robaczyński, Sądowa zmiana umowy, Warszawa 1998; L. Stecki, Opóźnienie w wyko-'
nywaniu zobowiązań pieniężnych, Poznań 1970; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KCf
ks. III, t. L, s. 8 i n., s. 437 i n. '
I. Zasady ogólne
684 Wykonanie zobowiązania następuje przez spełnienie świadczenia, tzn. pr pełne zaspokojenie interesu wierzyciela określonego w treści stosunku zot wiązaniowego.
Polskie prawo cywilne zawiera normy prawne jednolicie regulujące konanie wszelkich zobowiązań - bez względu na źródło ich powstania. Odti szą się więc one do stosunków zobowiązaniowych wynikających nie tyli z umów, ale także z czynów niedozwolonych, bezpodstawnego wzbogaceni aktów administracyjnych oraz innego rodzaju zdarzeń prawnych. Wska na to nie tylko ogólnie sformułowane przepisy prawne, ale ponadto także i( usytuowanie w KC po regulacji dotyczącej wspomnianych stosunków wnych (por. tytuł VII art. 450 i n. KC). Jednakże w praktyce przede ws kim okazują się one użyteczne w odniesieniu do zobowiązań wynikając) z umów, ponieważ głównie w tej właśnie dziedzinie pojawiają się kwes wymagające rozwiniętego unormowania prawnego.
Kwalifikacja prawna (tzw. charakter prawny) wykonania zobowiązania 685 jest kwestią sporną w nauce prawa cywilnego. W tym względzie wyrażane są następujące poglądy.
Pierwszy, uznaje że wykonanie zobowiązania jest zawsze czynnością prawną, wymagającą złożenia oświadczenia woli dłużnika lub dłużnika i wierzyciela (zawarcia umowy)1.
Drugi, przyjmuje wprawdzie, że wykonanie może mieć nie tylko postać czynności prawnej ale także czynności faktycznej, wymaga jednak, aby dłużnik miał co najmniej zamiar wykonania zobowiązania - również wtedy, gdy spełnia zobowiązanie wykonując czynność faktyczną2.
Trzeci z kolei pogląd - najsilniej reprezentowany w nauce polskiej1 - trafnie wskazuje, że wykonanie zobowiązania nie poddaje się jednolitej kwalifikacji prawnej. Należy więc w każdym poszczególnym przypadku badać charakter prawny czynności wykonawczej. Może ona bowiem przybrać postać bądź to czynności prawnej, bądź to czynności faktycznej. W pierwszym przypadku do wykonania zobowiązania stosować należy nie tylko normy dotyczące tej kwestii, ale również ogólne przepisy regulujące czynność prawną (zdolność do czynności prawnej, formę i wady oświadczenia woli, itp.). Natomiast jeżeli wykonanie realizuje się przez czynność faktyczną, nie jest konieczne, aby dłużnik miał wolę jej wykonania. Zobowiązanie może być wykonane także wtedy, gdy dłużnik zachowuje się zgodnie z treścią zobowiązania nie przeżywając zarazem zamiaru jego wykonania.
Przykład: Odpowiadające treści zobowiązania bierne zachowanie się dłużnika.
W myśl generalnej dyrektywy zawartej w art. 354 ż l KC dłużnik powi- 686 nien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Wedle tych kryteriów ustala się wzorzec nale-/ytego wykonania konkretnego zobowiązania.
Wśród tych kryteriów najdonioślejszą rolę odgrywa treść zobowiązania, którą określa zdarzenie kreujące stosunek zobowiązaniowy - w szczególności umowa - oraz odnoszące się do danego stosunku zobowiązaniowego normy prawne. Na tej podstawie nie zawsze jednak można dostatecznie dokładnie wypaczyć powinne zachowanie się dłużnika. W takich przypadkach szczególnie
1 F. Zoil, Zobowiązania w zarysie, Warszawa 1948, s. 7. : Czachórski, Zobowiązania..., s. 208.
; A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys..., s. 173; T. Dybowski, System..., s. 77-78; J. Dą-!'nm-a. System..., s. 717.
Nb. 684
Nb. 685-686
250
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
251
ż 26. Wykonanie zobowiązań
przydatne okazują się klauzule generalne odwołujące się do celu społeczno--gospodarczego zobowiązania oraz do zasad współżycia społecznego, a więc do wskaźników pozanormatywnych, które zwracają uwagę na funkcję i aspekty moralne wykonania zobowiązań. Natomiast poza handlem zagranicznym i ewentualnie obrotem profesjonalnym rola ustalonych zwyczajów, jako mierników należytego wykonania zobowiązań, jest skromna.
687 Także wierzyciel powinien współdziałać z dłużnikiem przy wykonaniu zobowiązania. Miarodajne są w tym względzie te same reguły co dla dłużnika (art. 354 ż 2 KC). Intensywność oraz postać tego współdziałania zależy, oczywiście, od treści świadczenia.
Przykład: Odmowa pozowania do portretu w ogóle uniemożliwia malarzowi wykonanie świadczenia.
Brak współdziałania ze strony wierzyciela uchyla odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania z tego powodu. Natomiast dłużnik nie może wymusić powinnego zachowania wierzyciela, ponieważ wykonuje on zobowiązanie w jego interesie.
W orz. z 11.3.1993 r.; opubl. OSN 1993, póz. 230 SN uznał, że zasady współżycia społecznego (art. 354 ż 2 KC) pozwalają nie brać pod uwagę niedopełnienie przez wierzyciela obowiązku niezwłocznego zawiadomienia ZUS o wypadku, jeżeli "był błędnie przekonany, iż doznany przezeń nieszczęśliwy wypadek nie jest objęty odszkodowaniem". SN w orz. z 12.12.1980 r.; opubl. OSN 1981, póz. 172 podkreślił, że pozaprawne wymagania art. 354 KC "stawiane dłużnikowi oznaczają dla niego przede wszystkim obowiązek troski o uzasadniony interes wierzyciela związany z wykonywaniem zobowiązania i dochowania lojalności wobec partnera". OKA w orz. z 9.9.1986 r.; opubl. OSP 1988, póz. 181 kierując się spoieczno-gospodarczym celem zobowiązania (art. 354 (j l KC) przyjęła, że dłużnik miał obowiązek "rozładować i zwrócić (...) kolei wagony w terminie niezbędnym na wykonanie takich czynności, określonym przy uwzględnieniu rodzaju i tonażu wagonów oraz rodzaju towaru (...)".
II. Zmiana stosunków (clausula rebus sic stantibus) 1. Wprowadzenie
688 Do wielkich i nader kontrowersyjnych dylematów prawa zobowiązań należy pytanie, czy przy określaniu treści należnego świadczenia powinno się brać pod uwagę zmianę stosunków społeczno-gospodarczych, jaka miała miejsce między powstaniem a wykonaniem zobowiązania. Upraszczając zagadnienie można powiedzieć, że reprezentowane są w tym względzie dwie tendencje. Pierwsza postuluje niezmienność zobowiązania, powołując się na korzyści społeczne płynące z pewności obrotu gospodarczego. Głosi ona zasadę pacta sunt servanda (umowy należy dotrzymywać).
Nb. 687-688
Druga tendencja zmierza do stworzenia możliwości modyfikowania świadczenia w przypadkach, gdy wskutek zmiany stosunków społeczno-gospodarczych wykonanie zobowiązania według pierwotnej treści byłoby niesłuszne, ponieważ wyrządzałoby niezawinioną szkodę jednej ze stron lub przysparzałoby nieuzasadnione korzyści drugiej stronie. Koncepcje te znajdują różnorodne uzasadnienia teoretyczne. Jedna z nich odwołuje się do milczącego zastrzeżenia, jakiego strony dokonują zawierając umowę, że wykonają ją zgodnie z jej treścią tylko wtedy, gdy ogólne przesłanki jej zawarcia nie ulegną w przyszłości zmianie (tzw. clausula rebus sic stantibus}. Zwrot ten stosowany jest obecnie w szerszym znaczeniu - na określenie wszelkich koncepcji lub rozstrzygnięć ustawowych, zmierzających do modyfikowania zobowiązania z uwagi na nieoczekiwane zmiany stosunków społecznych.
W Kodeksie zobowiązań z 1933 r. znalazła wyraz druga ze wspomnia- 689 nych koncepcji.
Ogólny przepis art. 269 KZ w następujących słowach precyzował przesłanki zastosowania klauzuli rebus sic stantibus: "gdyby z powodu nadzwyczajnych wypadków jako to: wojny, zarazy, zupełnego nieurodzaju i innych klęsk żywiołowych, świadczenie było połączone z nadmiernymi trudnościami lub groziło jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie mogły przewidzieć przy zawarciu umowy, sąd może, jeżeli uzna to za konieczne według zasad dobrej wiary, po rozważeniu interesów obu stron, oznaczyć sposób wykonania, wysokość świadczenia lub nawet rozwiązać umowę".
Koncepcja ta nie została jednak przyjęta w okresie powojennym. Wychodzono wówczas z założenia, że gospodarce socjalistycznej nie grożą żadne kryzysy i załamania. W związku z tym uznano, że należy oprzeć się na założeniu stabilności stosunków gospodarczych, rezygnując z ogólnych klauzul osłabiających funkcjonowanie zasady niezmienności umów (pacta sunt se-rvandd). Z tych względów w pierwotnym tekście KC nie znalazły się tego rodzaju postanowienia. Jedynie w kilku szczególnych przypadkach przewidziano możliwość modyfikacji zobowiązania wskutek zajścia po jego powstaniu pewnych nieoczekiwanych okoliczności.
Por. następujące, nadal obowiązujące przepisy KC: art. 458, 490, 622, 629-631, 700, 721, 737, 838, 896-900, 907 ż 2, art. 913.
Jednakże narastający w latach 80. kryzys gospodarczy, połączony z wyso- 690 ką inflacją, bezpośrednio wpłynął na zmianę stanowiska ustawodawcy, który uznał postulaty reprezentantów nauki domagających się przywrócenia klauzuli rebus sic stantibus. Dokonała tego ustawa z 28.7.1990 r. wprowadzając do KC nowy przepis art. 357' - obok art. 358' dotyczącego waloryzacji świadczeń pieniężnych (por. Nb. 161-183).
Na wstępie już należy z całym naciskiem podkreślić, że art. 357' KC 691 nie podważa zasady pacta sunt servanda, lecz jedynie łagodzi jej ostrość,
Nb. 689-691
697
698
252 Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
pozwalając w sytuacjach prawem przewidzianych adaptować zobowiązanie do zmienionych stosunków.
2. Zakres zastosowania
692 Przepis art. 357' KC znajduje zastosowanie do cywilnoprawnych zobowiązań powstających z umów. Wskazuje na to jednoznacznie fragment wspomnianego przepisu odwołujący się do okoliczności, których strony nie przewidywały przy zawarciu umowy.- ci^e.-/ >\ o*vgf>i(
Pod tym względem zakres zastosowania art. 358' ż 3 KC regulujący waloryzację sądową świadczeń pieniężnych jest szerszy, ponieważ odnosi się także do pozaumownych zobowiązań.
693 Wyjątkowy charakter art. 357' KC nakazuje zarazem ścisłą wykładnię wspomnianego zwrotu. W związku z tym należy opowiedzieć się za poglądem wyłączającym jego stosowanie w drodze analogii do pozaumownych stosunków zobowiązaniowych,1. Jednakże reprezentowane jest także odmienne stanowisko, które znalazło wyraz również w judykaturze Sądu Najwyższego.
Por. A. Brzozowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. l, s. 757; T. Wiśniewski, Komentarz do k.c., ks. III, t. l, s. 33; w orz. z 26.11.1992 r.; opubl. OSP, póz. 215 SN nie wyłączy) analogicznego stosowania art. 357' KC w szczególności do zobowiązań spadkowych, co spotkało się z trafną krytyką E. Drozda w glosie do tego orzeczenia; por. też uchw. SN (7) z 29.12.1994 r.; opubl. OSN 1995, póz. 55.
3. Przesłanki
694 Sąd może zastosować środki przewidziane w art. 357' ż l KC, jeżeli ku-mulatywnie spełnione zostaną trzy przesłanki: a) nastąpi nadzwyczajna zmiana stosunków; b) zmiana ta pociąga za sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą; c) strony nie przewidywały wpływu nadzwyczajnej zmiany stosunków na zobowiązanie2.
695 a) Przez zmianę stosunków należy rozumieć obiektywne, o charakterze powszechnym przekształcenia stosunków społecznych, a zwłaszcza gospodarczych. Z pewnością nie może tu chodzić tylko o zmiany sytuacji indywidualnej strony stosunku zobowiązaniowego.
696 Przemiany stosunków społecznych są zjawiskiem stałym i normalnym w dziejach ludzkości. Tylko jeżeli mają one charakter nadzwyczajny stanowią przesłankę zastosowania art. 357' KC.
1 Tak zdecydowanie panujący pogląd naukowy, por. bliżej W. Rohaczyński, Sądowa zmiana..., s. 69, 81, 82, 86.
2 Por. E. Drozd, Glosa, OSP 1993, s. 511. Nb. 692-696
253
ż 26. Wykonanie zobowiązań
Nadzwyczajna zmiana stosunków może mieć tło zarówno przyrodnicze (np. nieurodzaj, niezwykle surowa zima, powódź, skażenie atmosfery wybuchem atomowym), jak i społeczne (wojna, strajki powszechne, rozruchy, gwałtowna zmiana ustroju politycznego). Do takich nadzwyczajnych zmian stosunków niewątpliwie należy hiperinflacja, głęboki kryzys gospodarczy, zasadnicze przekształcenia w strukturze krajowego i międzynarodowego rynku.
b) Nadzwyczajna zmiana stosunków ma doniosłość w świetle art. 357' KC tylko wtedy, gdy wpłynie na indywidualną sytuację strony stosunku zobowiązaniowego w tym sensie, że pociągnie za sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą. Między nadzwyczajną zmianą stosunków a wspomnianą zmianą sytuacji indywidualnej podmiotu musi więc istnieć związek przyczynowy. Natomiast sama koincydencja czasowa nie wystarczy.
c) Najwięcej trudności interpretacyjnych, a także krytyki pod adresem ustawodawcy' wywołuje przesłanka przewidywalności. Niewątpliwie chodzi tu nie o przewidywanie zmiany stosunków, lecz o ich wpływ na indywidualną sytuację podmiotu2. Strony mogły bowiem przewidywać wystąpienie pewnych zdarzeń i związanych z nimi zmian stosunków (np. przekształcenia ustroju politycznego), lecz nie znaczy to jeszcze, że brały pod uwagę ryzyka, jakie stąd wynikają dla łączącego ich z kimś stosunku zobowiązaniowego.
Pojawiają się wszakże istotne trudności dowodowe przy ustalaniu, co strony rzeczywiście przewidywały. Wydaje się, że pomocny w tym względzie może okazać się obiektywny miernik należytej staranności, jaką strony powinny zachować. W konsekwencji sąd może odmówić przewidzianej w art. 357' KC ochrony, jeżeli przy zawieraniu umowy strona winna była niezachowania należytej staranności w tym względzie.
A. Brzozowski, Glosa, PiP z. 12/1992, s. 118, trafnie stwierdza, że "Jeżeli ktoś działa bez zastanowienia, to nie zasługuje na ochronę".
4. Decyzje sądu
a) Jeżeli spełnią się wspomniane przesłanki, sądowi przysługuje kompetencja do ingerowania w stosunek zobowiązaniowy przez wydanie następujących typów orzeczeń:
1) oznaczenie sposobu wykonania zobowiązania. Ingerencja sądu w tej postaci może w szczególności polegać na zmianie czasu, miejsca i środków, jakimi świadczenie ma być wykonane,
1 Por. Z. Gawlik, Klauzula rebus sic stanlibus w znowelizowanym Kodeksie cywilnym, NP Nr 10-12/1990, s. 36 i n.
2 Por. A. Brzozowski, Glosa, PiP z. 12/1992, s. 118.
Nb. 697-698
254 Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
2) oznaczenie wysokości świadczenia. Jeżeli strata zagraża wierzycielowi, wówczas sąd podwyższy wysokość świadczenia dłużnika; jeżeli na stratę narażony jest dłużnik, obniży wysokość jego świadczenia. W umowach wzajemnych sąd może równocześnie zmieniać wysokość świadczeń obu stron celem zrównoważenia ich sytuacji prawnej,
3) rozwiązanie umowy. W przypadku takim sąd może ponadto - w miarę potrzeby - orzec o rozliczeniach stron.
Tak daleko idącej kompetencji, prowadzącej do zgaśnięcia stosunku zobowiązaniowego, ustawodawca nie przyznaje sądowi w razie waloryzacji świadczeń pieniężnych na podstawie art. 358' ż 3 KC.
b) Sąd wydaje wspomniane orzeczenia wyłącznie na żądanie strony stosunku zobowiązaniowego. Może je zgłosić - także w postaci zarzutu - każdy podmiot, nie wyłączając osób profesjonalnie prowadzących działalność gospodarczą1 .
Do nowelizacji KC z 23.8.1996 r. z żądaniem takim nie mogła wystąpić strona prowadząca przedsiębiorstwo, jeżeli świadczenie pozostawało w związku z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Ustawodawca wychodził z założenia, że podmiotom gospodarczym należy stawiać szczególnie wysokie wymagania co do dbałości o ich własne sprawy, a w konsekwencji, jeżeli w umowie nie uwzględniły nieprzewidywalnych przypadków, powinny w imię pewności obrotu ponosić wszystkie tego konsekwencje. Jednakże stanowisko takie spotkało się ze zgodną krytyką naukową, która wykazywała, że ze względu na surowsze przesłanki art. 357' KC uzależniające zastosowanie tego przepisu od wystąpienia nadzwyczajnej zmiany stosunków, nie można wymagać, aby profesjonaliści tylko w drodze klauzul umownych mogli chronić się przed ryzykami z takimi sytuacjami związanymi2.
Z tych powodów ustawodawca uchylił w 1996 r. wspomniane ograniczenia podmiotowe zastosowania art. 357' KC'. Natomiast nadal są one utrzymane w odniesieniu do waloryzacji świadczeń pieniężnych (art. 358' ij 4 KC).
699 Kompetencja sądu do wydania wspomnianych orzeczeń związana jest tylko ogólnie sformułowaną dyrektywą ocenną. Sąd powinien bowiem rozważyć interesy obu stron i kierować się zasadami współżycia społecznego.
Przy wyborze właściwego sposobu przystosowania zobowiązania do zmienionych okoliczności sąd powinien dopiero w ostateczności orzekać o rozwiązaniu umowy (wskazuje na to wyraz "nawet" w art. 357' ż l KC), preferując utrzymanie zobowiązania o zmodyfikowanej treści.
700 Orzeczenie sądu modyfikujące albo rozwiązujące umowę ma charakter konstytutywny; jest przeto zdarzeniem cywilnoprawnym.
' W. Robaczyński, Sądowa zmiana..., s. 144 i n.
2 Por. A. Brzozowski, Wpływ..., s. 205 i n.; Z. Gawlik, Klauzula..., s. 41.
1 A. Brzozowski, Klauzula rebus sic stantibits także w obrocie gospodarczym, PPH Nr 1/1997, s. 7 i n.
Nb. 699-700
255
ż 26. Wykonanie zobowiązań
5. Zbieg przepisów
Z kolei pojawia się pytanie, czy zakresem regulacji art. 357' KC objęte są 701 także zobowiązania pieniężne w ścisłym tego słowa znaczeniu, mimo że ich waloryzację sądową regulują przepisy art. 358' ż 3 i 4 KC.
Zagadnienie relacji art. 357' do art. 358' KC należy do spornych w nauce - por. obszerniej o tym W. Robaczyński, Sądowa zmiana..., s. 180.
Gdyby przyjęto koncepcję, że przepis art. 358' KC o waloryzacji świadczeń pieniężnych ma charakter szczególny (fet specialis) związany z zasadą nomi-nalizmu', wówczas należałoby generalnie wyłączyć zastosowanie art. 357' KC do tego typu zobowiązań.
Jednakże nie ma podstaw do przyjęcia takiej koncepcji, ponieważ nie jest tak, iżby przesłanki zastosowania art. 358' mieściły się w zakresie art. 357' KC; są one różne. Natomiast krzyżują się, wobec czego nie można wykluczyć, że do zobowiązania pieniężnego znajdzie zastosowanie art. 357' KC, jeżeli oczywiście będzie ono zarazem spełniało przesłanki w przepisie tym określone.
Trafnie więc SN (7) w uchw. z 29.12.1994 r.; opubl. OSN 1995, póz. 55, dopuścił możliwość stosowania art. 357' KC do zobowiązań pieniężnych, aczkolwiek zarazem podkreślić należy przestrogę A. Szpunara, że trzeba rygorystycznie stosować przesłanki określone w tym przepisie, aby nie przekreślić podstawowej funkcji pieniądza, jaką jest jego zdolność do zwalniania się od zobowiązań - glosa do cyt. uchw. SN, OSP 1993, póz. 118. Tak też W. Robaczyński, Sądowa zmiana, s. 187 i n.
Jeżeli zostaną one spełnione, wybór podstawy prawnej należy do strony zainteresowanej.
Powołanie się na znacznie trudniejsze przesłanki art. 357' KC może okazać się atrakcyjniejsze z tego względu, że przepis ten pozwala nie tylko zmienić sposób wykonania zobowiązania i wysokość świadczenia, ale nawet rozwiązać umowę, czego nie może orzec sąd na podstawie art. 358' KC.
Przede wszystkim jednak z drogi tej zapewne korzystać będą profesjonaliści ("strona prowadząca przedsiębiorstwo"), którzy nie mogą żądać waloryzacji świadczeń pieniężnych na podstawie art. 358' KC (por. ż 4 cyt. artykułu).
6. Umowne klauzule adaptacyjne
Strony mogą także w drodze porozumienia zmienić treść wiążącego ich 702 stosunku umownego, jak również zamieścić w pierwotnej umowie tzw. klauzule
1 Tak R. Tolik, Nowe uregulowanie klauzuli rebus sic stantibus oraz nominalizmu i waloryzacji świadczeń pieniężnych w kodeksie cywilnym (art. 357' i 358' KC), Problemy Ustawodawstwa Gospodarczego 1991, Nr 6, s. 5; J. Golaczyński, Wybrane problemy waloryzacji świadczeń pieniężnych w świetle przepisów art. 358' ż 3 KC, Acta Universitatis Wratislaviensis 1994, Nr 1690, s. 57.
Nb. 701-702
257
ż 26. Wykonanie zobowiązań
256
Rozdzial VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
adaptacyjne (por. art. 353' KC), z góry określające sposób dostosowania umowy do ewentualnej zmiany stosunków.
III. Podmioty wykonania zobowiązania 1. Osoby wykonujące
703 Wierzyciel zainteresowany jest w uzyskaniu należnego mu świadczenia, co niekoniecznie wymaga osobistego wykor&nia tego świadczenia przez dłużnika. Z tego względu wierzyciel może żądać osobistego świadczenia jedynie wtedy, gdy wynika to (art. 356 ż l KC) z:
1) treści czynności prawnej (np. zawartego w umowie zastrzeżenia, że X osobiście wymaluje mieszkanie Y-a),
2) ustawy (np. art. 738 ż l, 840 ż l KC),
3) właściwości świadczenia; formuła ta ma na względzie związek między cechami indywidualnymi dłużnika a jakością świadczenia (np. świadczenia polegającego na namalowaniu portretu).
704 Poza tymi przypadkami świadczenie może wykonać ktokolwiek, byleby działał co najmniej za wiedzą i tym samym za domniemanym przyzwoleniem dłużnika (a contrario z art. 356 ż 2 KC). Zastrzeżenie to ma na względzie ochronę interesu dłużnika, który zawsze odpowiada za niewłaściwe wykonanie zobowiązania i tym samym ponosi ryzyko związane z posługiwaniem się innymi osobami przy wykonywaniu zobowiązania (por. art. 474 KC). Obawy te jednak nie występują przy spełnianiu świadczeń pieniężnych. Z uwagi na to świadczenia tego rodzaju, jeżeli są wymagalne, mogą być wykonane przez osoby trzecie, chociażby działały one bez wiedzy dłużnika (art. 356 ż 2 KC). Jeżeli świadczenie nie jest wykonywane przez właściwą osobę, wierzyciel może go nie przyjąć, co nie pociąga dla niego żadnych ujemnych następstw - w szczególności w postaci popadnięcia w zwłokę (por. art. 486 KC).
2. Osoby przyjmujące
705 Bardziej rygorystycznie oznaczony został krąg osób uprawnionych do
przyjęcia świadczenia. Poza samym wierzycielem należą do niego jedynie osoby upoważnione przez wierzyciela do odbioru świadczenia. Upoważnienie to może nastąpić także ex post w postaci potwierdzenia (art. 452 KC). Zarówno sam wierzyciel, jak i osoba przez niego upoważniona powinni być faktycznie zdolni do przyjęcia świadczenia (art. 452 KC). Jeżeli świadczenie polega na dokonaniu czynności prawnej (np. zawarciu umowy), osoba przyjmująca świadczenie dłużnika powinna mieć także zdolność do czynności prawnych. Na
Nb. 703-705
miejsce osoby niezdolnej do przyjęcia świadczenia wstępuje jej przedstawiciel ustawowy.
Świadczenie spełnione do rąk osoby nieuprawnionej z reguły nie zwal- 706 nią dłużnika z zobowiązania, w następstwie czego wierzyciel może nadal domagać się od dłużnika wykonania zobowiązania. Od tej reguły istniejąjednak wyjątki. Zgodnie więc z art. 452 KC dłużnik zostaje zwolniony z zobowiązania w takim zakresie, w jakim wierzyciel skorzystał ze świadczenia spełnionego do rąk osoby nieuprawnionej lub wierzyciela niezdolnego do przyjęcia świadczenia. Ciężar udowodnienia tego faktu spoczywa jednak na dłużniku (art. 6 KC).
Przykład: Świadczenie pieniężne przyjmuje 10-letni syn wierzyciela.
Ponadto w niektórych wyraźnie w ustawie przewidzianych przypadkach 707 chroniona jest dobra wiara dłużnika świadczącego do rąk osoby nieuprawnionej do odbioru. W szczególności świadczenie do rąk osoby, która okazuje pokwitowanie wystawione przez wierzyciela zwalnia dłużnika, chyba że dłużnik działał w złej wierze (art. 464 KC oraz wyjaśnienia zawarte poniżej por. Nb. 725-730); por. też art. 512, 1028 KC.
IV. Przedmiot wykonania zobowiązania
1. Rzeczy oznaczone co do gatunku
Jeżeli dłużnik jest zobowiązany do świadczenia rzeczy oznaczonych co 708 do gatunku, a ich jakość nie została oznaczona ani przez czynność prawną lub właściwe przepisy, ani nie wynika z okoliczności, dłużnik powinien świadczyć rzeczy średniej jakości (art. 357 KC).
Do okoliczności, z których wynikać może określenie jakości rzeczy należą w szczególności: dotychczasowa praktyka stosowana we wzajemnych stosunkach stron oraz znane stronom specjalne przeznaczenie rzeczy (np. kupno ścigacza marynarki wojennej dla celów turystycznych).
W umownych stosunkach zobowiązaniowych wspomniane "okoliczności" stanowią element kontekstu sytuacyjnego uwzględnianego w toku wykładni umowy (art. 65 KC).
2. Część świadczenia
Przy niepodzielnych świadczeniach (np. sprzedaży konia), częściowe świad- 709 czenie z natury rzeczy nie może być wykonane.
Natomiast jeżeli świadczenie jest podzielne (np. w razie zapłaty pieniędzy, sprzedaży zboża), a wymagalny jest cały dług, pojawia się pytanie, czy wierzyciel obowiązany jest przyjąć część zaofiarowanego mu świadczenia. Problem ten rozstrzyga art. 450 KC generalnie na korzyść dłużnika, stanowiąc,
Nb. 706-709
258
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
26. Wykonanie zobowiązań
259
że wierzyciel nie może odmówić przyjęcia części świadczenia, chyba że naruszałoby to jego uzasadniony interes, co wierzyciel powinien udowodnić.
Przykład: Pełna ilość podzespołów niezbędnych do podjęcia produkcji finalnej.
710 Jeżeli wierzyciel nie ma obowiązku przyjęcia części świadczenia i zaofiarowanej mu części nie przyjął, dłużnik popada w zwłokę co do całości świadczenia.
3. Kilka świadczeń
711 Jeżeli dłużnik zobowiązany jest do kilku jednorodzajowych świadczeń, a świadczy w rozmiarze niewystarczającym na zaspokojenie wszystkich, pojawia się pytanie, na poczet którego z należnych wierzycielowi świadczeń należy zaliczyć świadczenie spełnione przez dłużnika.
Przykład: Dłużnik zobowiązany jest:
1) zwrócić pożyczkę w wysokości 100 zł wraz ze 100 zł zaległych odsetek;
2) płacić wierzycielowi czynsz najmu miesięcznie w tej samej wysokości, z tym że zale-
ga za 3 miesiące. Natomiast dłużnik płaci wierzycielowi 100 zł.
712 Rozstrzygnięcie wspomnianej kwestii zależy przede wszystkim od dłużnika (art. 451 ż l KC); może on bowiem wskazać, które zobowiązanie chce wykonać. Jednakże to, co przypada na poczet danego długu, wierzyciel może zaliczyć na związane z tym długiem zaległe należności uboczne oraz zalegające świadczenia główne.
Przykład: W podanym przykładzie, jeżeli dłużnik wskazał, że chce spłacić pożyczkę, wierzyciel może zaliczyć zapłacone mu 100 zł przede wszystkim na zaległe odsetki. W konsekwencji nadal będzie miał wobec dłużnika roszczenie o zwrot pożyczki w wysokości 100 zł. Natomiast jeżeli dłużnik główny wskazał zobowiązanie z tytułu najmu, wierzyciel może zaliczyć otrzymane 100 zł na poczet zaległych, a nie bieżących świadczeń czynszowych.
713 Gdyby dłużnik nie skorzystał z tego uprawnienia, inicjatywa w tym względzie przechodzi na wierzyciela; może on bowiem wskazać w pokwitowaniu, na jakie zobowiązanie świadczenie ma być zaliczone. Jednakże jest to skuteczne dopiero wtedy, gdy dłużnik przyjął to pokwitowanie, a tym samym w sposób dorozumiany wyraził zgodę na propozycję wierzyciela. Do tego | momentu dłużnik zachowuje prawo wskazania długu, jaki chce świadczeniem swoim zaspokoić (art. 451 ż 2 KC).
714 Jeżeli w żaden ze wspomnianych sposobów nie nastąpiło zaliczenie świadczenia na poczet określonego zobowiązania, ma zastosowanie względnie wiążąca norma art. 45 1 ż 3 KC, według której spełnione świadczenie zalicza się przede wszystkim na poczet długu wymagalnego, a jeżeli jest kilka długów wymagalnych - na poczet najdawniej wymagalnego.
Gdyby i ta zasada pierwszeństwa nie dała się zastosować, trzeba by przy- 715 jąć, że spełnione świadczenie zalicza się na poczet wszystkich długów stosunkowo.
V. Miejsce spełnienia świadczenia
Miejsce spełnienia świadczenia określa przede wszystkim treść zobowią- 716 zania lub jego właściwość (np. położenie nieruchomości).
Dopiero gdy brak jest tego rodzaju wskazań, zastosowanie znajduje względnie wiążąca norma art. 454 KC, która wspomnianą kwestię reguluje różnie, w zależności od tego, czy przedmiotem zobowiązania jest świadczenie pieniężne, czy świadczenie innego rodzaju.
Świadczenia pieniężne powinny być spełnione w miejscu zamieszkania lub 717 w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia (art. 454 ż l KC), przy czym jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa (art. 454 ż 2 KC). Ściśle rzecz ujmując, nie chodzi w tym przypadku o miejsce zamieszkania w rozumieniu art. 25 KC, a więc o miejscowość, lecz o oznaczenie bardziej dokładne, jakim jest konkretny adres zamieszkania lub siedziby przedsiębiorstwa (por. też art. 454 ż l KC dotyczący zmiany miejsca zamieszkania lub siedziby).
Natomiast w odniesieniu do świadczeń pieniężnych właściwe jest miej- 718 sce zamieszkania lub siedziby dłużnika (art. 454 ż 2 KC).
Jeżeli spełnienie świadczenia następuje w postaci pieniądza bezgotówkowego (przelewem, czekiem rozrachunkowym, akredytywą, kartą płatniczą), miejscem wykonania jest miejsce, w którym znajduje się rachunek bankowy wierzyciela'.
Długi mogą być odbiorcze albo oddawcze w zależności od tego, czy wie- 719 rzyciel powinien zgłosić się u dłużnika po odbiór świadczenia, czy dłużnik powinien je dostarczyć wierzycielowi. Przyjmuje się, że w razie braku innych postanowień umowy lub przepisów szczególnych, świadczenia, które mają być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela, mają charakter długów oddawczych. Dłużnik powinien więc świadczenie dostarczyć wierzycielowi. Natomiast świadczenia spełniane w miejscu zamieszkania lub w siedzibie dłużnika zalicza się do długów odbiorczych; świadczenie powinien więc odebrać wierzyciel.
Przykład: Kupujący powinien odebrać konia ze stajni sprzedawcy; natomiast najemca zapłacić czynsz u wynajmującego lub na wskazane przez niego konto.
Por. bliżej W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 1112.
Nb. 710-714
Nb. 715-719
260 Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
VI. Termin spełnienia świadczenia 1. Oznaczenie
720 O terminie - podobnie jak o miejscu - spełnienia świadczenia przede wszystkim decyduje treść lub właściwość zobowiązania (art. 455 KC).
721 Dopiero, gdy na tej podstawie nie da się ustalić terminu świadczenia, znajduje zastosowanie przepis art. 455 KC, według którego świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Decyzja w tym względzie należy więc do wierzyciela. Realizuje on ją przez złożenie oświadczenia dłużnikowi, w którym wzywa go do spełnienia świadczenia.
Por. orz. SN z 19.5.1992 r.; opubl. OSN 1992, póz. 219, gdzie SN trafnie uznał, że sama faktura jest dokumentem rozliczeniowym, który tylko umożliwia dłużnikowi: 1) sprawdzenie zasadności i wysokości należnego świadczenia oraz 2) podjęcie czynności finandsowych zmierzających do spełnienia świadczenia. Jeżeli nie zawiera ponadto stosownej wzmianki o sposobie i terminie zapłaty, nie może pełnić funkcji wezwania do zapłaty. Natomiast zamieszczenie tego rodzaju wzmianki pozwala uznać, że wierzyciel złożył oświadczenie wzywające dłużnika do świadczenia. Ten ostatni wniosek znajduje uzasadnienie w regułach wykładni (art. 65 KC).
Wedle dominującego poglądu wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania ma charakter oświadczenia woli. Jednakże bronione jest także stanowisko, że jest to oświadczenie tylko podobne do oświadczenia woli, ponieważ nie zmierza do wywołania zmiany stosunku prawnego a tylko wyraża gotowość wierzyciela do przyjęcia świadczenia1.
Ponadto wierzycielowi przysługuje z mocy ustawy uprawnienie do określenia nie tylko terminów ale także wielkości poszczególnych części świadczeń, jeżeli strony zastrzegły w umowie, że spełnienie świadczenia następować będzie częściami, ale nie ustaliły ani ich wielkości, ani terminów wykonania (art. 456 KC). Jednakże w interesie dłużnika wspomniane uprawnienie wierzyciela ograniczone jest trzema przesłankami:
1) oświadczenie wierzyciela ma być złożone w czasie właściwym - w szczególności więc z dostatecznym wyprzedzeniem,
2) uwzględniać powinno możliwości dłużnika - zwłaszcza jego zaangażowania w wykonywanie innych umów,
3) wierzyciel powinien rozważyć także sposób spełnienia świadczenia - tak,
aby jego wykonanie było technicznie możliwe.
722 Do wezwania tego dłużnik powinien się zastosować "niezwłocznie", to znaczy bez zbędnej zwłoki, ale w okresie pozwalającym na wykonanie danego świadczenia w zwykłym trybie działań.
1 L. Stecki, Istota wezwania do wypełnienia zobowiązania, Pal. z. 2/1972, s. 38. Nb. 720-722
261
ż 26. Wykonanie zobowiązań
Ponadto w wyjątkowych sytuacjach, gdy interes wierzyciela ;es( zagrożony, może on żądać spełnienia świadczenia nawet przed nadejściem terminu zastrzeżonego w treści zobowiązania (por. art. 458 KC).
W myśl tego przepisu, jeżeli dłużnik stał się niewypłacalny, albo jeżeli wskutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność, zabezpieczenie wierzytelności uległo znacznemu zmniejszeniu, wierzyciel może żądać spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony termin
Terminy spełnienia świadczenia mogą być zastrzeżone na korzyść- dłużni- 723 ka, wierzyciela albo obu stron.
1) Zastrzeżenie terminu na korzyść dłużnika ma takie znaczenie, że dłużnik jest uprawniony do wcześniejszego świadczenia, natomiast wierzyciel nie może domagać się tego świadczenia przed upływem terminu.
2) Jeżeli termin zastrzeżony został na rzecz wierzyciela, wówczas nie ma on obowiązku przyjąć świadczenia wcześniej, natomiast sam może żądać wykonania go przed nadejściem terminu.
3) Jeżeli termin zastrzeżony został na korzyść obu stron, wówczas przed jego nadejściem ani dłużnik nie może spełnić świadczenia, ani wierzyciei nie może żądać jego spełnienia.
W przypadkach gdy termin spełnienia świadczenia oznaczony został w treści czynności prawnej, a równocześnie nie określono w niej, na czyją korzyść został on zastrzeżony, z pomocą przychodzi szczególna norma interpretacyjna art. 457 KC, która każe przyjąć, że termin ten został zastrzeżony na korzyść dłużnika.
2. Wymagalność
Z nadejściem momentu, w którym świadczenie ma być spełnione, roszczę- 724 nie wierzyciela staje się wymagalne (art. 476 KC).
Jeżeli więc termin świadczenia jest z góry określony, roszczenie uzyskuje cechę wymagalności w tym właśnie terminie. Jeżeli zobowiązanie jest bezter" minowe, wspomniana cecha znamionuje roszczenie z chwilą wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia.
Co do określenia chwili spełnienia świadczenia pieniężnego za pomocą pocztowych, czeków lub przelewów bankowych por. Nb. 158.
VII. Wykonanie świadczeń wzajemnych
1. Jednoczesność świadczeń
W stosunkach zobowiązaniowych wynikających z umów Wzajemnych 725 każda ze stron zobowiązana jest do spełnienia świadczenia na rzecz drugiej
Nb. 723-725
ż 26. Wykonanie zobowiązań
Rozdzial VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
263
262
strony. Między tymi świadczeniami istnieje związek polegający na tym, że świadczenie jednej strony jest odpowiednikiem świadczenia drugiej strony (art. 487 ż 2 KC, por. Nb. 317, 318}.
Ze względu na zachodzący między tymi świadczeniami wzajemnymi związek, art. 488 ż l KC stanowi ogólną regułę, że świadczenia te powinny być spełnione jednocześnie. Rozwiązanie takie jest najpewniejszym i wypróbowanym sposobem zabezpieczenia interesów stron i sprzyja szybkiemu osiągnięciu zamierzonych przez nie celów'.
Chodzi tu więc o tzw. świadczenie z ręki do ręki; np. wręczenie rzeczy za zapłatą ceny; por. też orz. SN z 20.6.1974 r.; opubl. OSN 1975, póz. 96.
726 W konsekwencji każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem swojego świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego (art. 488 ż 2 KC, tzw. exceptio non adimpleti contractus, co znaczy zarzut pozwanego wynikający z umowy wzajemnej, że powód swego zobowiązania nie spełnił).
2. Świadczenie wcześniejsze
727 Norma wyznaczająca obowiązek jednoczesnego spełnienia świadczeń wzajemnych ma jednak charakter względnie wiążący. Znajduje ona zastosowanie dopiero wtedy, gdy ani treść umowy, ani orzeczenie organu orzekającego, ani też decyzja kompetentnego organu administracyjnego nie wskaże, iż
jedna ze stron zobowiązana jest do świadczenia wcześniejszego (art. 488 ż l infme KC). Przepis ten, oczywiście, nie udziela jakiejś generalnej kompetencji sądom lub organom administracyjnym do ustalania wcześniejszego terminu świadczenia przez jedną stronę zobowiązania wzajemnego. Sądy lub organy administracyjne mogą to uczynić tylko na podstawie szczególnego upoważnienia ustawowego udzielającego im kompetencji do kreowania lub zmiany stosunku zobowiązaniowego.
Przykład: Na podstawie art. 357' KC (klauzula rebus sic stantibus), art. 358' ż 3 KC (sądowa waloryzacja).
728 Ponadto w stosunkach zobowiązaniowych trwałych, gdzie jedna strona zobowiązana jest do świadczenia ciągłego, a druga do świadczenia jednorazowego lub okresowego, z natury rzeczy świadczenia te nie mogą być wykonane jednocześnie.
Przykład: W stosunku najmu, najemca zobowiązany jest płacić okresowo czynsz (art. 669 KC), natomiast wynajmujący w zamian za to nieprzerwanie umożliwiać mu
używanie rzeczy ("oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nie oznaczony", art. 659 S l KC).
W przypadkach gdy jedno ze świadczeń wzajemnych ma być wykonane 729 wcześniej niż drugie, strona zobowiązana do spełnienia wcześniejszego świadczenia narażona jest na ryzyko, że nie otrzyma następnie świadczenia wzajemnego, mającego być odpowiednikiem jej świadczenia. Jeżeli to ryzyko przybierze kształt realnego niebezpieczeństwa, ponieważ spełnienie świadczenia późniejszego jest wątpliwe z uwagi na stan majątkowy dłużnika, strona zobowiązana do wcześniejszego świadczenia może powstrzymać się z jego spełnieniem (art. 490 ż l KC).
Zły stan majątkowy polega na ogólnym braku w majątku dłużnika dostatecznej ilości aktywów potrzebnych do spełnienia świadczenia bądź braku określonych składników majątku, jakie są niezbędne do należytego spełnienia świadczenia pieniężnego. Jest to więc pojęcie o szerszym zakresie niż niewypłacalność dłużnika1.
Jednakże wspomniane uprawnienie nie przysługuje stronie zobowiązanej 730 do wcześniejszego świadczenia w dwóch przypadkach:
1) gdy wiedziała ona w chwili zawarcia umowy o złym stanie majątkowym drugiej strony (art. 490 ż 2 KC). W takich okolicznościach bowiem strona zobowiązująca się do wcześniejszego świadczenia świadomie podejmuje ryzyko nieotrzymania świadczenia wzajemnego;
2) gdy strona znajdująca się w złej sytuacji majątkowej zaofiaruje jednoczesne spełnienie swojego świadczenia lub da na nie zabezpieczenie (art. 490 ż l KC infme). W takim bowiem razie spełnienie świadczenia we właściwym terminie nie wiąże się z ryzykiem nieotrzymania świadczenia wzajemnego.
Co do sposobu dania zabezpieczenia por. art. 364 KC.
VIII. Dowody spełnienia świadczenia
Jeżeli świadczenie polega na czynieniu (zaniechania się nie dowodzi), na 731 dłużniku spoczywa ciężar dowodu, że je spełnił (art. 6 KC). Dłużnik jest więc zainteresowany w uzyskaniu odpowiednich środków dowodowych, w czym pomaga mu system prawny.
Zgodnie bowiem z art. 462 ż l KC, dłużnik spełniając świadczenie może 732 żądać od wierzyciela pokwitowania. Wyraża ono ujęte w formie pisemnej oświadczenie wierzyciela lub upoważnionej przez niego osoby, że dłużnik spełnił świadczenie. Dłużnik, gdy ma w tym interes, może żądać wystawienia pokwitowania w szczególnej formie (art. 462 ż 2 KC). Jeżeli nie umówiono
1 Por. S. Grobel, Prawo..., s. 91 i n. Nb. 726-728
Por. S. Grobel, Prawo..., s. 110.
Nb. 729-732
264 Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
się inaczej, jest on zobowiązany ponieść koszty sporządzenia takiego pokwitowania (art. 462 ż 3 KC).
733 Pokwitowanie stanowi nie tylko dowód wykonania świadczenia głównego określonego w jego treści, ale ponadto łączy się z nim domniemanie prawne, że spełnione zostało również świadczenie okresowe wymagalne wcześniej (np. czynsz za poprzednie miesiące) oraz -jeśli chodzi o zapłatę pieniędzy - że dłużnik uiścił także należności uboczne, w szczególności odsetki (art. 466 KC).
A.
734 Prawna doniosłość pokwitowania znajduje poza tym wyraz przy ocenie kwestii, czy świadczenie odebrała właściwa osoba. Jeżeli bowiem dłużnik spełnił świadczenie do rąk osoby, która okazuje pokwitowanie wystawione przez wierzyciela, wówczas uznaje się tę osobę za upoważnioną do odbioru świadczenia, chyba że dłużnik działał w złej wierze, a więc wiedział, że tak nie jest, lub gdy zastrzeżono w treści zobowiązania, iż świadczenie ma nastąpić do rąk własnych wierzyciela (art. 464 KC).
W literaturze reprezentowany jest również pogląd, że w zlej wierze jest także dłużnik, który powinien był na podstawie towarzyszących okoliczności zorientować się, że posiadacz pokwitowania nie jest uprawniony do odbioru świadczenia (por. bliżej W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. l 125). Pogląd taki znacznie jednak osłabia pewność obrotu prawnego.
735 Jeżeli istnieje dokument stwierdzający zobowiązanie, wystawienie pokwitowania nie w pełni chroni interesy dłużnika, ponieważ w ręku wierzyciela nadal pozostaje dowód zaciągnięcia przez dłużnika zobowiązania. Dlatego w takich przypadkach dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać zwrotu dokumentu lub uczynienia na nim odpowiedniej wzmianki, a w razie utraty dokumentu - niezależnie od pokwitowania - oświadczenia wierzyciela, że dokument został utracony (art. 465 ż l i 2 KC).
Gdyby wierzyciel odmówił wykonania tych czynności, dłużnik może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego bez ujemnych dla siebie konsekwencji prawnych J (art. 463, 465 ż 3 KC).
ż 27. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania
Literatura: J. Dąbrowa [w:] System, t. III. cz. l, ż 56-60, 63, 64, 66, 67; taż, Wina jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej, Wrocław 1968; Czachórski, Zobowiązania..., ż 49-54; A. Brzozowski, Wpływ zmiany okoliczności na zobowiązania w prawie polskim, Warszawa 1992; E. Kitlowski, Surogacja rzeczowa w prawie cywilnym, Warszawa 1969;
ż 27. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania 265
A. Klein, Ustawowe prawo odstąpienia od umowy wzajemnej, Wrocław 1964; W. Kocot, Prawo zatrzymania w prawie cywilnym i handlowym, PiP z. 5/1994; K. Kruczałak. Niemożliwość świadczenia w prawie zobowiązań, Gdańsk 1981; tenże, Skutki niemożliwości świadczenia według prawa cywilnego, Warszawa 1983; B. Lewaszkiewicz-Petiykowska, Niemożliwość świadczenia następcza, SPE 1970, t. IV; T. Pajor, Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie zobowiązania, Warszawa 1982; W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 1130 i n.; J. Preussner-Zamorska, Nieważność czynności prawnej w prawie cywilnym, Warszawa 1983; Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych (ciągłych) na tle Kodeksu cywilnego, SC 1969, t. X111-XIV; M. Sośniak, Należyta staranność. Katowice 1980; L. Stccki, Opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych. Poznań 1970; tenże, Opóźnienie wierzyciela w przyjęciu przedmiotu świadczenia, [w:] "Studia z prawa cywilnego", Warszawa-Lódź 1983; Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; W. Warkallo, Gradacja winy a obowiązek naprawienia szkody w świetle przepisów Kodeksu cywilnego, SP 1970, z. 26-27; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, t. l, ks. III, s. 469 i n.; K. Wyżyn-Urbanik, Ustawowe prawo odstąpienia jako środek ochrony wierzyciela w razie zwłoki dłużnika, PS Nr 11-12/95.
I. Ogólne reguły określające odpowiedzialność dłużnika
1. Wprowadzenie
Jeżeli dłużnik zachowuje się w sposób niezgodny z treścią zobowiążą- 736 nią, w następstwie czego interes wierzyciela nie zostaje zaspokojony, można powiedzieć, że narusza on zobowiązanie, a jego zachowanie uzyskuje z tego względu kwalifikację zachowania bezprawnego. Odnosi się to zarówno do przypadków całkowitego niewykonania świadczenia, jak i do nienależytego jego wykonania polegającego w szczególności na nieprzestrzeganiu przedstawionych w ż 26 norm regulujących prawidłowe spełnienie świadczenia (por. Nb. 684-735).
Chodzi tu o tzw. bezprawność względną, a to z uwagi na naruszenie re- 737 guł postępowania w stosunku do wierzyciela. Natomiast tzw. bezprawność bezwzględna polega na naruszeniu powinności powszechnych, ciążących na wszystkich członkach społeczeństwa. Stanowi ona przesłankę odpowiedzialności deliktowej, której treściąjest pierwotny obowiązek naprawienia szkody. Do tych sytuacji nie odnosi się rozważana obecnie odpowiedzialność za naruszenie powstałego już wcześniej stosunku zobowiązaniowego.
W razie naruszenia zobowiązania przez dłużnika, wierzycielowi przysługuje droga sądowa prowadząca do przymusowego wykonania zobowiązania zgodnie z jego treścią (tzw. realne wykonanie zobowiązania). Jednakże na sankcji tego typu nie można poprzestać, ponieważ świadczenie pierwotne nie zawsze jest jeszcze wykonalne, a często i sam wierzyciel nie jest już - po upływie pewnego czasu - zainteresowany w jego wykonaniu zgodnie z pierwotną treścią. Ponadto należy mieć na uwadze, że jeżeli nawet wierzyciel
Nb. 736-737
Nb. 733-735
266 Rozdzial VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
uzyska po ustalonym terminie należne mu świadczenie, to zwykle nie prowa" i dzi to jeszcze do pełnego zaspokojenia jego interesu.
2. Odpowiedzialność odszkodowawcza
738 Z powyższych względów system prawny łączy z naruszeniem zobowiązania odpowiedzialność odszkodowawczą dłużnika, określaną w języku prawniczym nieścisłym mianem odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 i n. KC). Jak w każdej odpowiedzialności odszkodowawczej, tak i w tym przypadku przesłankami jej są: 1) fakt, z którym system prawny wiąże czyjąś odpowiedzialność; 2) związek przyczynowy między tym zdarzeniem a 3) powstałą szkodą. Dwie ostatnie przesłanki są wspólne dla odpowiedzialności delikto-wej i kontraktowej. Zostały one już wyjaśnione w ż 7 (por. Nb. 203-270). Konieczne są wszakże pewne uwagi uzupełniające.
739 W szczególności należy podkreślić, że odpowiedzialność kontraktowa obejmuje tylko szkody majątkową. Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę może być bowiem przyznane wyłącznie w przypadkach określonych w ustawie, która łączy je z odpowiedzialnością deliktową. Uwzględnia się przy tym jedynie szkody bezpośrednio poniesione przez samego pokrzywdzonego, a nie szkody pośrednie doznane przez inne osoby.
Przykład: jeżeli X nie dostarczył Y-owi surowca, na skutek czego Y nie zdołał wykonać dla Z części potrzebnej dla produktu finalnego, to Z nie ma roszczenia odszkodowawczego do X-a. Jednakże odszkodowanie, jakie Y winien jest X-owi, ma doniosłość przy ustalaniu wysokości odszkodowania, które X obowiązany jest zapłacić Y-owi.
740 Zgodnie z ogólną regułą art. 361 ż 2 KC dłużnik odpowiada zarówno za stratę, jak i za utracone przez wierzyciela korzyści. Na straty składa się przede wszystkim wartość utraconego przez wierzyciela świadczenia (najczęściej pomniejszona w umowach wzajemnych o niewykonanie własnego świadczenia wierzyciela) lub zmniejszona wartość świadczenia, wynikająca z nienależytego jego spełnienia. Ponadto mogą tu wchodzić w rachubę wydatki poniesione dla zrekompensowania szkody (np. nabycie przedmiotów zastępczych po wyższej cenie, zapłata odszkodowania za niewykonanie własnego zobowiązania) oraz tzw. szkody następcze, stanowiące rezultat niewłaściwego wykonania zobowiązania - zwłaszcza złej jakości przedmiotu świadczenia.
Przykład: Dostarczony kit złej jakości kruszy się i powoduje wypadnięcie szyb w szklarni, w następstwie czego wymarzły rośliny, orz. SN z 16.2.1978 r.; opubl. OSN 1979, póz. 7.
741 Z kolei przy uwzględnianiu utraconych korzyści trzeba mieć na uwadze, czy istnieje dostatecznie wysoki stopień prawdopodobieństwa uzyskania spodziewanych korzyści. Sama bowiem szansa osiągnięcia zysku nie wystarczy
L 27. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania 267
do wykazania zasadności roszczenia odszkodowawczego. Typowy przykład stanowi utrata korzyści z dalszej umowy, jaką zrealizowałby wierzyciel, gdyby dłużnik należycie wykonał swoje zobowiązanie. Utracone korzyści mogą także być rezultatem pozbawienia wierzyciela pożytków z rzeczy lub tzw. szkody następczej.
Przykład: Dostarczony niewłaściwy środek chwastobójczy niszczy plantację maku, pozbawiając plantatora spodziewanych zbiorów tej rośliny, por. orz. SN z 12.7.1979 r.; opubl. OSP 1981, póz. 71 z glosą M. Korzyckiej.
Konieczność istnienia związku przyczynowego akcentuje art. 471 KC, sta- 742 nowiąc o naprawieniu szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
3. Wina
Z kolei bliższego objaśnienia wymaga pierwsza z wymienionych w ustę- 743 pie poprzednim przesłanek.
W świetle art. 471 KC nie ulega wątpliwości, że elementem stanu faktycznego, z którym związana jest odpowiedzialność odszkodowawcza, jest naruszenie zobowiązania przez dłużnika, polegające na niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania. Jednakże końcowy fragment tego przepisu ("chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi") wskazuje na to, że ponadto istniejąjeszcze jakieś inne okoliczności, od których istnienia zależy obowiązek naprawienia szkody przez dłużnika. Sens tej formuły wyjaśnia bliżej art. 472 KC, według którego "Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej staranności".
Wzorzec należytej staranności należy w myśl art. 355 ż l KC konstruo- 744 wać według kryteriów obiektywnych. Jest to bowiem staranność "ogólnie wymagana w stosunkach danego rodzaju". Wzorzec ten nie opiera się więc na uwzględnianiu indywidualnych cech dłużnika - w szczególności na zapobiegliwości, jaką zwykł on sam w życiu przestrzegać. Natomiast powinno się go tworzyć przez ustalenie, jakie są oczekiwania społeczne wobec osób, które znalazły się w sytuacji określonego typu. Będą to zatem wzorce skonkretyzowane i przystosowane do owych sytuacji typowych; różne np. dla architekta, nauczyciela gimnastyki lub lekarza. Owa obiektywizacja wzorca należytej staranności służy ochronie interesów wierzyciela, a w szczególności jego zaufania, że dłużnik zachowa się zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami w tym względzie.
Nb. 742-744
Nb. 738-741
268 Rozdzial VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
745 Pojawia się z kolei pytanie, czy ogólną okolicznością uchylającą odpowiedzialność dłużnika jest wyłącznie jego zachowanie niezgodne ze wspomnianym wzorcem należytej staranności. Odpowiedź pozytywna oznaczałaby oparcie odpowiedzialności dłużnika na zasadzie obiektywnej. Jednakże zgodnie z dominującym poglądem nauki i judykatury użyty w art. 472 KC zwrot o niezachowaniu należytej staranności w istocie znaczy, że dłużnik odpowiada za swoje zawinione zachowanie, z którego to względu można mu postawić zarzut. Za taką wykładnią przemawia tradycja językowa ukształtowana jeszcze pod rządem Kodeksu zobowiązań. Pozostała ona nadal aktualna w Kodeksie cywilnym, na co wyraźnie wskazuje treść art. 473 KC, a zwłaszcza jego ż 2 odwołujący się do szkody wyrządzonej umyślnie.
Por. orz. SN z 27.1.1972 r.; opubl. OSN 1972, póz. 160, orz. SN z 25.2.1986 r.; opubl. OSN 1987, póz. 10 powołujące się na zasadę winy.
746 Jednakże reprezentowany jest także pogląd, że przesłanka odpowiedzialności dłużnika ma charakter obiektywny, a używanie terminu "wina" dla określenia odpowiedzialności kontraktowej jest niewłaściwe1.
W przeciwieństwie do prawa karnego dłużnik odpowiada z reguły za każdą winę. Mimo to dla pewnych szczególnych przypadków, także na obszarze odpowiedzialności kontraktowej, dokonuje się gradacji winy.
747 Najwyższym stopniem winy jest wina umyślna. Pojęcie to nie zostało bliżej określone w przepisach prawa cywilnego. W związku z tym należałoby w tym względzie korzystać z dorobku prawa karnego i na tej podstawie uznać, że wina umyślna polega na tym, że albo dłużnik chce naruszyć ciążące na nim obowiązki powinnego zachowania (dolus directus) albo przewidując możliwość takiego naruszenia na to się godzi (dolus eventualis).
748 Z kolei wszystkie postacie winy nieumyślnej określa się w prawie cywilnym mianem niedbalstwa (inne jest znaczenie tego terminu w prawie karnym). Niedbalstwo można zarzucić temu, kto nie dochował należytej staranności w sytuacji, gdy powinien i zarazem mógł zachować się prawidłowo. Samo już jednak podjęcie się przez dłużnika działań przerastających jego kwalifikacje lub siły nosi zawsze znamiona winy.
749 W obrębie niedbalstwa wyróżnia się z kolei rażące niedbalstwo. Ustawa nie wyjaśnia, według jakich kryteriów należy dokonać tego podziału winy nieumyślnej. Także nauka i orzecznictwo nie wypracowały ścisłych i powszechnie aprobowanych w tym względzie wskazań. Najbliższy ustawie zdaje się być pogląd akcentujący znaczne odchylenie od wzorca należnego zachowania się dłużnika.
1 J. Rezler, O odpowiedzialności kontraktowej w jej stosunku do odpowiedzialności delik-towej - inaczej, Pal. z. 10-11/1987 , s. 86 i n.; por. też Stelmachowski, Zarys teorii..., s. 217 i n.
Nb. 745-749
L 27. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania 269
Natomiast dalszej gradacji winy nieumyślnej polski system prawny już nie 750 ustanawia. W szczególności brak jest podstaw do przyjmowania przebrzmiałej już koncepcji "winy najlżejszej" stanowiącej korelat niedołożenia "najwyższej staranności".
Wyróżnienie wspomnianych stopni winy ma doniosłe znaczenie prawne 751 w przypadkach, gdy przepisy szczególne stanowią odstępstwa od ogólnej reguły, że dłużnik odpowiada za każdą winę.
Szereg przepisów prawnych regulujących szczególne stosunki zobowiązaniowe łagodzą odpowiedzialność dłużnika wiążąc ją tylko z winą umyślną lub rażącym niedbalstwem, najczęściej wymieniając łącznie obie te postacie winy (por. art. 757, 777, 788 ż l, 791 ż 2, 801 ż l, 849 ż 2, 852 ż l, 856 ż l, 858 ż 2, 891 S l KC).
Niekiedy zaostrzają tę odpowiedzialność rozszerzając ją na tzw. przypadek (casus mi-xtus), por. np. art. 478, 739 KC.
Także same strony mogą w umowie rozszerzyć zakres okoliczności, za które 752 dłużnik nie będzie odpowiadał (art. 473 ż l KC). W szczególności więc dłużnik może przejąć odpowiedzialność za zwykłe niedbalstwo w przypadkach, gdy ustawa ogranicza jego odpowiedzialność do winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa, albo w ogóle może wyjść poza zasadę winy. Ponadto strony mogą złagodzić odpowiedzialność dłużnika, postanawiając np., że dłużnik będzie odpowiadał jedynie za winę umyślną lub za rażące niedbalstwo w przypadkach, gdy zgodnie z regułą ogólną odpowiada on za każdą winę. Jednakże niedopuszczalne jest uchylenie odpowiedzialności dłużnika za winę umyślną (art. 473 ż 2 KC).
Odpowiedzialność na zasadzie winy może być przypisana tylko osobie 753 poczytalnej. Wychodząc z tych założeń, trzeba dojść do wniosku, że również przesłankę odpowiedzialności kontraktowej stanowi poczytalność dłużnika, jeżeli, oczywiście, jego odpowiedzialność opiera się na winie. Jednakże w zespole przepisów dotyczących skutków niewykonania zobowiązań nie ma normy regulującej tę kwestię. Dlatego należy w tym względzie stosować odpowiednio art. 425 i 426 KC, dotyczące odpowiedzialności deliktowej; por. uchw. SN (7) z 22.10.1975 r.; opubl. OSN 1976, póz. 90.
Kwestia ta ma w zakresie odpowiedzialności kontraktowej jedynie znikome znaczenie praktyczne, ponieważ z reguły w stosunkach tych występują osoby w pełni poczytalne, a jeżeli posługują się osobami niepoczytalnymi, ponoszą za nie i tak odpowiedzialność na zasadach ogólnych (por. Nb. 754-758).
4. Odpowiedzialność za inne osoby
Doniosłej wagi odstępstwo od ogólnej reguły, że dłużnik odpowiada za 754 swoją winę, zawiera art. 474 KC odnoszący się do odpowiedzialności dłużnika za inne osoby.
Nb. 750-754
270
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
Chodzi tu o osoby, z pomocą których dłużnik wykonuje zobowiązanie (w szczególności jego pracownicy) lub którym powierza w całości lub w części wykonanie zobowiązania, jak również o przedstawicieli ustawowych dłużnika. We współczesnych stosunkach społecznych, opartych na dużej koncentracji sił wytwórczych i daleko idącej specjalizacji produkcji, sfera zastosowania art. 474 KC jest ogromna. Sprzyja temu zresztą ogólna zasada, według której dłużnik nie jest zobowiązany do osobistego świadczenia (art. 356 ż l KC).
755 Otóż za działania lub zaniechania tych osób dłużnik odpowiada tak jak za własne działania lub zaniechania (art. 474 KC). Z reguły więc odpowiada on wtedy, gdy osobom tym można przypisać winę polegającą na niezachowaniu należytej staranności (art. 472 KC). Dzięki takiemu rozstrzygnięciu ustawodawcy interes wierzyciela jest w taki sam sposób chroniony w przypadku, gdy świadczenie spełnia dłużnik osobiście, jak w razie, gdy dokonuje tego ktoś inny.
756 Jednakże przyjęcie tej zasady prowadzi w konsekwencji do zaostrzenia podstaw odpowiedzialności samego dłużnika w przypadkach, gdy spełnia on świadczenie przez inne osoby, za które odpowiada. Sam bowiem nie może uchylić się od odpowiedzialności powołując się na brak winy po swojej stronie; zwłaszcza za to, że nie dołożył należytej staranności w wyborze osoby lub w sprawowaniu nadzoru nad wykonywanym przez nią świadczeniem. Jego odpowiedzialność względem wierzyciela opiera się tu na zasadzie ryzyka, aczkolwiek jej przesłanką jest wina innej osoby.
757 Dotychczas rozważaliśmy sytuację typową, gdy odpowiedzialność dłużnika opiera się na winie. Jednakże, jak wspomniano o tym - zarówno z mocy szczególnych przepisów prawnych, jak i postanowień czynności prawnych - odpowiedzialność ta może być modyfikowana wykraczając nawet poza zakres winy (por. art. 472 KC). W przypadkach takich również do osób wymienionych w art. 474 KC trzeba przyłożyć tę samą miarę odpowiedzialności co do samego dłużnika. Może się więc zdarzyć, że odpowiedzialność dłużnika za osoby wymienione w art. 474 KC nie będzie uzależniona od ich zachowań zawinionych. Poza art. 474 KC także przepisy szczególne zaostrzają odpowiedzialność dłużnika uniezależniając ją od jego winy.
Przykład: Przepisy o rękojmi za wady rzeczy (por. art. 556 i n., 609, 612, 637, 638, 656, 664, 682, 694 KC); za rzeczy wniesione do hoteli i podobnych zakładów (por. art. 846, 852 KC).
758 Natomiast nie ma podstaw normatywnych, aby odpowiedzialność na zasadzie ryzyka rozciągnąć na tzw. zobowiązania rezultatu (por. Nb. 108-111), a ogólną zasadę winy ograniczać tylko do tzw. zobowiązań starannego działania. Trudno również przyjąć, aby tego rodzaju dyferencjacja zasad odpowiedzialności wynikała z jakichś dorozumianych klauzul umownych.
Nb. 755-758
ż 27. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania 271
5. Ciężar dowodu
Duże znaczenie praktyczne przy realizacji roszczeń odszkodowawczych 759 ma rozkład ciężaru dowodu.
Zgodnie z ogólną regułą art. 6 KC na wierzycielu spoczywa ciężar dowodu co do następujących trzech, istotnych dla roszczenia odszkodowawczego okoliczności:
1) że dłużnik nie wykonał zobowiązania albo że wykonał je nienależycie;
2) że wierzyciel poniósł szkodę majątkową;
3) że między tymi faktami istnieje adekwatny związek przyczynowy.
Natomiast z faktem, że dłużnik nie wykonał lub nienależycie wykonał zo- 760 bowiązanie (ad 1), sprzężone zostało domniemanie prawne, iż nastąpiło to wskutek okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (art. 471 KC), a więc w zasadzie z winy dłużnika lub osób, za które odpowiada on na mocy art. 474 KC. Przesłankę domniemania stanowi tu zatem naruszenie zobowiązania przez dłużnika, a wniosek domniemania, który sędzia obowiązany jest przyjąć bez dowodu, obejmuje z reguły winę dłużnika lub osób wskazanych w art. 474 KC. Wniosek domniemania zostanie obalony dopiero wtedy, gdy w procesie wykaże się, że naruszenie zobowiązania nastąpiło wskutek okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, a w szczególności nie z jego winy lub nie z winy osób, za które odpowiada on z mocy art. 474 KC. Ustanowienie takiego korzystnego dla wierzyciela domniemania uzasadnione jest przede wszystkim tym, że z reguły nie wie on, jakie okoliczności wpłynęły na niespełnienie zobowiązania przez dłużnika; natomiast zwykle są one znane dłużnikowi. Jeżeli więc chce on doprowadzić do uchylenia swojej odpowiedzialności, powinien przedstawić dowody obalające to domniemanie.
Wskazane reguły rozkładu ciężaru dowodu w sensie materialnoprawnym 761 wymagaj ą jeszcze pewnych uwag uzupełniających, zaczerpniętych z ogólnej teorii dowodowej, a należącej już raczej do nauki o procesie cywilnym. W szczególności należy podkreślić, że do wykazania, iż dłużnik naruszył zobowiązanie, niezbędne jest uprzednie ustalenie, czy i do czego był on zobowiązany wobec wierzyciela, a ciężar tego dowodu spoczywa na wierzycielu. Jeżeli zobowiązanie dłużnika polega na czynieniu - co stanowi regułę - a dłużnik naruszył takie zobowiązanie przez jego niewykonanie, to pojawia się pytanie, w jaki sposób wykazać fakt negatywny, na który zwykle brak jest dowodu bezpośredniego. Wystarczy jednak, że sędzia na podstawie innych okoliczności dojdzie do przekonania, iż dłużnik zobowiązania nie wykonał. W praktyce poprzestaje się zwykle na odpowiednim oświadczeniu wierzyciela, chyba że dłużnik przedstawi dowód na okoliczność pozytywną, a mianowicie, że zobowiązanie wykonał. Ustawodawca, licząc się z takim tokiem prowadzenia
Nb. 759-761
272 Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
dowodów, zapewnia dłużnikowi możliwość uzyskania od wierzyciela pisemnego dowodu wykonania przez niego zobowiązania (por. art. 462-466 KC). 762 Trudności nie tylko natury praktycznej, ale i wątpliwości teoretyczne wywołuje kwestia dowodu obalającego domniemanie, iż naruszenie zobowiązania nastąpiło z przyczyn, za które dłużnik odpowiada - w szczególności z jego winy. Koncepcja bardziej rygorystyczna dla dłużnika - podzielona w znacznej mierze przez judykaturę - wymaga, aby zwolnienie dłużnika od odpowiedzialności nastąpiło dopiero wtedy, gdy zostanie ustalona konkretna przyczyna niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, za którą dłużnik nie ponosi odpowiedzialności (tzw. przypadek).
Przykład: Por. orz. SN z 17.9.1980 r.; opubl. OSP 1982, póz. 3; orz. SN z 12.7.1979 r.; opubl. OSP 1981, póz. 71.
Konkuruje ona z poglądem bardziej wyrozumiałym dla dłużnika; zgodnie z nim dowód zwalniający dłużnika nie zawsze musi polegać na wykazaniu, z jakiej przyczyny zobowiązanie nie zostało wykonane lub wykonane zostało nienależycie. Wystarczy dowód, iż dłużnik dołożył w danych warunkach wymaganej staranności, a zatem, że przyczyny naruszenia są inne niż te, za które odpowiada. Kwestia ta powinna być raczej pozostawiona do swobodnej oceny sędziego.
II. Niemożliwość świadczenia
1. Wprowadzenie
763 Niemożliwość świadczenia jest szczególnie unormowanym przypadkiem niewykonania zobowiązania przez dłużnika (art. 475, 493, 495 KC). Chodzi tu o tzw. niemożliwość następczą, powstałą już po zawiązaniu stosunku obligacyjnego.
Pojęcie niemożliwości świadczenia zostało już wyjaśnione poprzednio (por. Nb. 100-107). Wbrew zgłaszanym niekiedy poglądom, nie wydaje się, aby dla następczej niemożliwości świadczenia należało konstruować inne jej pojecie niż dla niemożliwości uprzedniej (pierwotnej).
W związku jednak z wprowadzeniem do KC klauzuli rebus sic stantibus (art. 357' KC) szerokie uznanie zyskuje pogląd, że tzw. niemożliwość gospodarcza (praktyczna) przestała stanowić podstawę wygaśnięcia zobowiązania, ponieważ funkcję jej przejął art. 357' KC (por. Z. Cawlik, Gospodarcza niemożliwość świadczenia, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe, "Prawo-Ekonomia" 1996, t. XIX, s. 3 i n.; W. Popiolck, [w:] KC. Komentarz, s. 1156; T. Wiśniewski, Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 435).
Za odmiennym poglądem przemawiają wszakże dwa argumenty:
Nb. 762-763
$ 27. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania 273
1) podstawową przesłanką zastosowania art. 357' KC jest "nadzwyczajna zmiana stosunków", który to zwrot właśnie w imię stabilności stosunków cywilnoprawnych należy interpretować ściśle, nie odnosząc go do indywidualnych tylko wydarzeń,
2) ogromny postęp techniki, który niepomiernie poszerza możliwości działań człowieka przy odpowiednich jednak nakładach, co wbrew tradycyjnym wyobrażeniom uzyskuje współcześnie doniosłość społeczną.
Jeżeli więc np. zatonie statek z zamówionymi maszynami, to trudno uznać to wydarzenie za "nadzwyczajną zmianę stosunków" uzasadniającą zastosowanie art. 357' KC. Natomiast przy współczesnym stanie techniki wydobycie tych maszyn z głębi oceanu będzie możliwe, lecz przy tak wielkich nakładach w stosunku do wartości tych maszyn, że nie można zgodnie z art. 354 ż l KC wymagać, aby dłużnik działania takie podjął. Rozwiązaniu tego problemu służy właśnie konstrukcja gospodarczej (praktycznej) niemożliwości świadczenia.
Z punktu widzenia następstw, jakie system prawny łączy z niemożliwością świadczenia, wyróżnić należy niemożliwość świadczenia spowodowaną okolicznościami, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność, od niemożliwości świadczenia wynikającej z innych przyczyn.
2. Niemożliwość nie objęta odpowiedzialnością
Jeżeli niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które 764 dłużnik nie odpowiada, zobowiązanie wygasa (art. 475 ż l KC). Jego dalsze istnienie pozbawione jest bowiem sensu, ponieważ ani nie może być ono wykonane zgodnie z jego treścią, ani nie ma podstaw do przekształcenia go w zobowiązanie odszkodowawcze. W razie częściowej niemożliwości świadczenia należy przyjąć, że zobowiązanie wygasa w odpowiedniej części (per analogiom z art. 495 ż 2 KC).
Jeżeli jednak przedmiotem świadczenia była rzecz, a świadczenie stało się 765 niemożliwe wskutek tego, że rzecz ta została zbyta, utracona lub uszkodzona, to wierzyciel może żądać od dłużnika surogatów (art. 475 ż 2 KC). Obejmują one to wszystko, co dłużnik uzyskał w zamian za tę rzecz albo jako naprawienie szkody - w tym także ubezpieczenie należne od zakładu ubezpieczeń. Gdy wierzyciel skorzysta z tego uprawnienia i zażąda surogatów, wówczas pierwotne zobowiązanie nie wygłasza, lecz utrzymuje się ze zmienionym przedmiotem świadczenia.
W zobowiązaniach wzajemnych, gdzie każda ze stron zobowiązana jest do 766 świadczenia drugiej stronie, a świadczenia te są ze sobą związane (art. 487 ż 2 KC), niemożliwość świadczenia jednej strony z konieczności musi wywierać także wpływ i na obowiązek świadczenia drugiej strony. Z tego względu art. 495 ż l KC zwalnia tę drugą stronę od obowiązku świadczenia, a jeżeli świadczenie już spełniła, może żądać zwrotu tego, co świadczyła, i to według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 KC). W sytuacji takiej cały stosunek zobowiązania wzajemnego wygasa. Może się jednak zdarzyć, że
Nb. 764-766
274
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
wierzyciel dłużnika, którego świadczenie stało się niemożliwe, zażąda od niego surogatów. W takim przypadku także wierzyciel powinien spełnić swoje świadczenie i wówczas zobowiązanie wzajemne utrzymuje się nadal, z tym zastrzeżeniem że po jednej stronie następuje zmiana przedmiotu świadczenia. Z reguły wierzyciel wtedy będzie żądał surogatów i tym samym obstawał przy utrzymaniu całego stosunku zobowiązaniowego wraz ze swoim obowiązkiem świadczenia, gdy uzyskane przez dłużnika surogaty przedstawiają wyższą wartość niż świadczenie wierzyciela.
767 Problem komplikuje się jeszcze bardziej w przypadku, gdy jedno ze świadczeń wzajemnych stało się tylko częściowo niemożliwe. W takim razie z reguły następuje odpowiednia redukcja świadczenia drugiej strony (art. 495 ż 2 zd. l KC). Jednakże rozstrzygnięcie takie mogłoby w niektórych przypadkach naruszać interesy tej strony, która nie może uzyskać całego należnego jej świadczenia. Mając to na względzie, ustawodawca przyznaje jej prawo do odstąpienia od całej umowy, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe (art. 495 ż 2 zd. 2 KC).
768 Odstąpienie od umowy jest jednostronnym oświadczeniem woli o charakterze prawo kształtującym; oświadczenie to powinno być złożone drugiej stronie (art. 61 KC). W następstwie tego wygasa stosunek prawny z reguły ze skutkiem ex tunc, tzn. od momentu zawarcia umowy, przy czym w odniesieniu do stosunków zobowiązaniowych trwałych należałoby przyjąć, iż odstąpienie działa ex nunc. Jeżeli odstąpienie wywiera skutek ex tunc, strony powinny zwrócić sobie wszystko to, co dotąd świadczyły (art. 496 KC).
3. Niemożliwość objęta odpowiedzialnością
769 W przypadku gdy niemożliwość świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiada, wówczas w istocie chodzi o szczególny przypadek objęty zakresem regulacji art. 471 KC. Dłużnik zobowiązany jest więc do naprawienia wierzycielowi wynikłej z niewykonania zobowiązania lub jego części szkody i w tym zakresie ulega zmianie pierwotna treść zobowiązania.
770 Natomiast wątpliwości budzi problem, czy wierzycielowi przysługuje uprawnienie do żądania surogatów w miejsce niemożliwego świadczenia. Artykuł 475 ż 2 KC stanowi o tym bowiem tylko w związku z niemożliwością świadczenia, za którą dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Jednakże stosując argu-mentum a fortiori zwolennicy dominującego poglądu stoją na trafnym stanowisku, że uprawnienie takie tym bardziej przyznać należy wierzycielowi
Nb. 767-770
ż 27. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania 275
przeciwko dłużnikowi, który ponosi odpowiedzialność za niemożliwość świadczenia. Jeżeli jednak poniesiona przez wierzyciela szkoda jest wyższa od wartości surogatów, roszczenie odszkodowawcze obejmuje jedynie różnicę między szkodą a wartością surogatów, ponieważ surogaty zalicza się na poczet odszkodowania. Natomiast wierzyciel nie ma obowiązku zwracać części surogatów, gdy wartość ich jest wyższa od szkody, ponieważ i w tym przypadku dłużnik nie powinien być lepiej traktowany od dłużnika, który nie odpowiada za niemożliwość świadczenia. W literaturze reprezentowane są jednak i odmienne poglądy.
W zobowiązaniach wzajemnych wierzycielowi przysługują do wyboru 771 dwa następujące uprawnienia (art. 493 ż l KC):
1) może on żądać od dłużnika odszkodowania na zasadach ogólnych lub surogatów. W przypadkach takich zobowiązanie wzajemne utrzymuje się nadal i wierzyciel zobowiązany jest spełnić swoje świadczenie;
2) może on od umowy odstąpić, w następstwie czego także sam będzie zwolniony od obowiązku świadczenia, przy czym powinien wówczas zwrócić to wszystko, co sam uprzednio otrzymał (art. 494 KC). Poza tym przysługuje mu roszczenie o naprawienie ewentualnej szkody, jaką poniósł w związku z niewykonaniem zobowiązania przez dłużnika, lecz przy uwzględnieniu tego, że sam świadczenia nie spełnił.
Zasady te odnoszą się odpowiednio do częściowej niemożliwości świad- 772 czenia w zobowiązaniach wzajemnych. Jeżeli jednak wykonanie częściowe zobowiązania nie miałoby dla wierzyciela znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na cel zobowiązania wiadomy obu stronom, wierzyciel może nawet od umowy odstąpić (art. 493 ż 2 KC). W szczególności gdy przedmiotem świadczenia są rzeczy niepodzielne uznać należy, że właściwość zobowiązania wskazuje na to, iż częściowe wykonanie zobowiązania nie ma dla wierzyciela znaczenia. Natomiast przez cel zobowiązania rozumie się konkretne stany rzeczy, jakim funkcjonalnie ma być przyporządkowane dane zobowiązanie, a które nie są objęte treścią zobowiązania (np. nabycie samochodu dla celów wyścigowych wraz z odpowiednim oprzyrządowaniem); cel ten musi być znany drugiej stronie.
Odstąpienie z reguły dokonuje się ze skutkiem ex tunc. Jednakże w odnie- 773 sieniu do zobowiązań trwałych można bronić poglądu, że konsekwencje te następują - co do zobowiązań już zrealizowanych - ze skutkiem ex nunc, a więc od momentu złożenia oświadczenia o odstąpieniu. Wskazuje na to gospodarcza niecelowość, a często niemożliwość zwrotu świadczeń już spełnionych. Można przy tym przyjąć, że chodzi w tym przypadku o swoiste częściowe spełnienie świadczenia podzielnego ze względu na czas.
Nb. 771-773
276 Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
III. Opóźnienie i zwłoką dłużnika
1. Wprowadzenie
774 Drugim - poza niemożliwością świadczenia - szczególnie uregulowanym przypadkiem naruszenia zobowiązania jest niedotrzymanie przez dłużnika terminu spełnienia świadczenia. Chodzi tu o sytuację, gdy świadczenie wprawdzie jest możliwe do spełnienia, ale nie zostało w terminie wykonane.
Niedotrzymanie terminu spełnienia świadczenia może nastąpić wskutek okoliczności:
775 l) za które dłużnik ponosi odpowiedzialność - w szczególności więc za winę własną lub osób wskazanych w art. 474 KC; sytuację taką Kodeks cywilny określa mianem zwłoki dłużnika (art. 476 KC);
776 2) za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, co nazywa się opóźnieniem; nazwa ta opatrywana jest często dodatkowymi omówieniami, takimi jak "zwykłe", "proste", sensu stricto, ponieważ Kodeks używa wyrazu "opóźnienie" na oznaczenie wszelkich postaci niewykonania świadczenia w terminie (por. art. 476 zd. 2, 481 ż l KC).
777 Nie tylko z art. 471, ale także z art. 476 KC wynika domniemanie prawne, że niewykonanie zobowiązania w terminie nastąpiło z przyczyn, za które dłużnik odpowiada; przybiera zatem postać zwłoki. System prawny łączy odmienne skutki prawne z opóźnieniem i ze zwłoką dłużnika.
2. Następstwa opóźnienia
778 Następstwa opóźnienia w odniesieniu do świadczeń niepieniężnych nie są w szczególny sposób uregulowane. Wierzyciel może więc zgodnie z ogólnymi zasadami domagać się ich wykonania, lecz nie ma z tego tytułu roszczeń odszkodowawczych. Natomiast jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, obowiązany jest zapłacić wierzycielowi odsetki za czas opóźnienia, chociażby wierzyciel nie poniósł żadnej z tego powodu szkody (art. 481 ż l KC). Skutki opóźnienia przy świadczeniu pieniężnym są więc dla dłużnika bardzo surowe w porównaniu z ogólną regułą art. 471 KC.
Wierzyciel może domagać się odsetek ustawowych, a wyższych wtedy tylko, gdy zostały one przez strony ustalone (art. 481 ż 2 KC).
3. Następstwa zwłoki
779 a) Zgodnie z regułami ogólnymi wierzyciel może domagać się od dłużnika spełnienia świadczenia, tak jak zostało ono określone w treści zobowiązania.
Nb. 774-779
ż 27. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania 277
b) Natomiast swoiste następstwa prawne zwłoki - jako naruszenia zobo- 780 wiązania wskutek okoliczności, za które dłużnik odpowiada - polegają przede wszystkim na zastosowaniu zasady z art. 471 KC, według której wierzyciel może domagać się naprawienia wynikłej dla niego stąd szkody. Jeżeli domaga się on spełnienia świadczenia, to odszkodowanie należy mu się tylko za szkodę wynikłą z nieterminowego wykonania zobowiązania (art. 477 ż l KC). Jeżeli jednak wskutek zwłoki świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie, to może go nie przyjąć i żądać wówczas naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 477 ż 2 KC); w tym przypadku odszkodowanie obejmuje co najmniej całą wartość nie spełnionego w terminie świadczenia. Nieprzyjęcie świadczenia należy uznać za oświadczenie woli wierzyciela o charakterze prawo kształtującym, na mocy którego następuje zmiana przedmiotu świadczenia z pierwotnego na odszkodowanie. Jak wspomniano o tym, opóźnienie świadczenia pieniężnego powoduje obowiązek płacenia odsetek, i to bez względu na to, czy wierzyciel poniósł szkodę. Jeżeli jednak dłużnik popadł w zwłokę ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, a wierzyciel poniósł szkodę wyższą, niż wynoszą odsetki opóźnienia, może ponadto żądać uzupełniającego odszkodowania na pokrycie pełnej szkody (art. 481 ż 3 KC).
Ogólne reguły odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika ulegają obo- 781 strzeniu, jeżeli w czasie trwania zwłoki rzecz oznaczona co do tożsamości, będąca przedmiotem świadczenia, została utracona lub uszkodzona. Od odpowiedzialności zwalnia dłużnika tylko dowód, że utrata lub uszkodzenie rzeczy nastąpiłyby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym (art. 478 KC).
Przykład: A popadł w zwlokę z wydaniem B konia, który padł w gospodarstwie A na zarazę panującą także w gospodarstwie B.
Dłużnik odpowiada więc tu nawet za przypadek, a zatem za okoliczność przez siebie lub przez osoby wymienione w art. 474 KC nie zawinioną, i tylko brak związku przyczynowego między zwłoką a utratą lub uszkodzeniem rzeczy przesądza o tym, że nie ponosi on odpowiedzialności. Ciężar dowodu co do tej okoliczności spoczywa na dłużniku.
Jest to odpowiedzialność za tzw. casus mixtus (przypadek mieszany). Przypadek, a więc okoliczność niezawiniona, będąca bezpośrednią przyczyną szkody, łączy się tu bowiem z winą dłużnika polegającą na zwłoce.
c) Kolejna konsekwencja zwłoki wyraża się w tym, że wierzycielowi przy- 782 sługuje uprawnienie do wykonania zastępczego w trzech następujących sytuacjach:
Nb. 780-782
278 Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewvkonania
783 1) gdy przedmiotem świadczenia są rzeczy oznaczone co do gatunku, wierzyciel może nabyć na koszt dłużnika taką samą ilość rzeczy tego samego rodzaju albo może żądać od dłużnika ich wartości. Dla realizacji tego uprawnienia wierzyciel nie musi uzyskać decyzji sądowej (art. 479 KC),
784 2) gdy świadczenie polega na czynieniu tego rodzaju, że nie wymaga ono osobistego działania dłużnika, wierzyciel może żądać w takim przypadku upoważnienia przez sąd do wykonania należnej czynności na koszt dłużnika (art. 480 ż l KC). Zastrzeżona tu kontrola sądu ma na względzie ochronę interesu dłużnika. Świadczenia polegające na czynieniu nie mają bowiem zwykle ściśle ustalonej ceny rynkowej. Jednakże w przypadkach nagłych wierzyciel może wykonać czynność zastępczą nawet bez upoważnienia sądu (art. 480 ż 3 KC),
785 3) gdy świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może żądać upoważnienia sądu do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił (art. 480 ż 2 KC), przy czym w przypadkach nagłych uprawniony jest do takiego działania nawet bez upoważnienia sądu (art. 480 ż 3 KC). Rozwiązanie to przyjął ustawodawca, kierując się względami wskazanymi ad 2).
786 Obok uprawnienia do wykonania zastępczego wierzycielowi przysługuje roszczenie o odszkodowanie za ewentualną szkodę wynikłą ze zwłoki (art. 479, 480 KC).
4. Następstwa zwłoki w umowach wzajemnych
787 Wszystkie wskazane wyżej uprawnienia przysługują wierzycielowi także w razie zwłoki dłużnika przy wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej. Wierzyciel może więc nadal żądać wykonania pierwotnego świadczenia lub rnoże wykonać na koszt dłużnika świadczenie zastępcze, zachowując w obu przypadkach ponadto roszczenie odszkodowawcze dla naprawienia wynikłej ze zwłoki szkody (art. 477 ż l, 491 ż l zd. 2 KC). Jeżeli skorzysta z tych roszczeń, to dotychczasowy stosunek zobowiązaniowy trwa nadal i w konsekwencji wierzyciel sam zobowiązany jest do wykonania swojego świadczenia wzajemnego.
788 Jednakże wątpliwości budzi zastosowanie do umów wzajemnych wskazanego w art. 477 ż 2 KC uprawnienia wierzyciela do nieprzyjęcia świadczenia dłużnika w przypadkach, gdy straciło ono dla wierzyciela znaczenie. Można bowiem sądzić, że problem ten dla umów wzajemnych został uregulowany przepisem szczególnym, jakim jest art. 492 KC (por. Nb. 791).
789 Natomiast główna modyfikacja skutków prawnych zwłoki dłużnika w zakresie umów wzajemnych polega na przyznaniu wierzycielowi alternatywnego
Nb. 783-789
ż 27. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania 279
uprawnienia do odstąpienia od umowy wzajemnej i umożliwienia tym samym wierzycielowi zaspokojenia jego potrzeby gospodarczej w ramach innego stosunku prawnego zawiązanego z innym dłużnikiem. Uwzględniając jednak w pewnej mierze także interes dłużnika, ustawa uzależnia wykonanie prawa do odstąpienia od wyznaczenia dłużnikowi będącemu w zwłoce odpowiedniego dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania połączonego z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu tego terminu, wierzyciel od umowy odstąpi (art. 491 ż l KC). Dopiero po bezskutecznym upływie tego terminu wierzyciel może odstąpić od umowy. Nie jest jednak do tego zobowiązany; może bowiem nie skorzystać z tego uprawnienia i domagać się wykonania zobowiązania oraz ewentualnego odszkodowania za zwłokę (art. 491 ż l KC). Uprzednie wyznaczenie dodatkowego terminu do spełnienia świadczenia nie jest jednak konieczne w dwóch następujących przypadkach (art. 492 KC):
1) gdy uprawnienie do natychmiastowego odstąpienia zostało wyraźnie za- 790 strzeżone w umowie (tzw. lex commissoria);
2) gdy wykonanie zobowiązania przez jedną stronę po terminie nie miałoby 791 dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce. Przykład: Zamówienie sukni ślubnej na dzień ślubu.
Jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się 792 zwłoki tylko co do części świadczenia, wówczas uprawnienie drugiej strony do odstąpienia od umowy ulega ograniczeniu; mianowicie wierzyciel nie może odstąpić od umowy co do części świadczenia wykonanego już przez dłużnika, zanim popadł on w zwłokę. Przed wierzycielem staje tylko alternatywa odstąpienia od tej części świadczenia, z którą dłużnik popadł już w zwłokę, albo także co do całej pozostałej jeszcze części świadczenia, obejmującej zarówno część świadczenia już zaległego, jak i część świadczenia jeszcze niewymagal-nego, a więc którego termin wykonania jeszcze nie nadszedł. Tylko gdyby wykonanie częściowe nie miało dla wierzyciela znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez niego cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce, może on odstąpić od umowy w całości, mimo iż oba wzajemne świadczenia są podzielne (art. 491 ż 2 KC).
W następstwie złożenia oświadczenia woli o odstąpieniu od umowy wza- 793 jemnej umowa ta przestaje strony wiązać, i to z mocą wsteczną (ex tunc), a więc tak jak gdyby nie była zawarta. W konsekwencji każda ze stron obowiązana jest zwrócić drugiej stronie to, co już świadczyła i, oczywiście, zostaje zwolniona z obowiązku dalszych świadczeń (art. 494 KC). Każdej ze stron przysługuje przy tym prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje
Nb. 790-793
280
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot. W ten dodatkowy sposób ustawa chroni interesy strony przed nieuczciwością lub niewypłacalnością drugiej strony.
Należy przyjąć, że odstąpienie od umowy o charakterze trwałym powodu-je sktuki ex nunc.
Wierzyciel, który odstępuje od umowy wzajemnej, może żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania tej umowy (art. 494 in fine KC). Odszkodowanie to ma więc naprawić nie tylko szkodę wynikłą ze zwłoki, lecz wszelką szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania. Od odszkodowania należy jednak odliczyć to, co wierzyciel uzyskał tytułem zwrotu swego świadczenia (por. orz. SN z 14.5.1956 r.; opubl. OSP 1957, póz. 64).
IV. Prawo zatrzymania
794 Prawo zatrzymania (im relentionis) polega na tym, że osoba zobowiązana do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać do czasu zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej (art. 461 ż l KC). Jednakże nie przysługuje ono, gdy obowiązek wydania rzeczy wynika z czynu niedozwolonego albo gdy chodzi o zwrot rzeczy wynajętych, wydzierżawionych lub użyczonych (art. 461 ż 2 KC). W sytuacjach tych ustawodawca uznał, że interes wierzyciela przemawiający za wydaniem rzeczy jest silniejszy, niż interes dłużnika w uzyskaniu zaspokojenia lub zabezpieczenia jego roszczeń związanych z rzeczą'.
Prawo zatrzymania może także powstać w innych przypadkach ściśle przez ustawę wskazanych.
Przykład: Art. 496 i 497 KC, art. 518 KH; por. bliżej W. Kocol, Prawo..., s. 54, 55.
Ma ono charakter uprawnienia względnego, skutecznego tylko wobec wierzyciela a nie osób trzecich2. Służy ono dłużnikowi dla wywarcia na wierzycielu nacisku, aby ten zaspokoił lub zabezpieczył wykonanie roszczenia dłużnika wobec wierzyciela. Prawo zatrzymania gaśnie więc wtedy, gdy wierzyciel dokonał tych czynności.
Może ono być uwzględnione przez sąd tylko w razie zgłoszenia przez pozwanego odpowiedniego zarzutu procesowego (por. orz. SN z 10.9.1993 r.; opubl. OSN 1994, póz. 161).
1 Por. W. Kocol, Prawo..., s. 57.
2 Por. bliżej W. Kocol, Prawo..., s. 56.
Nb. 794
ż 27. Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania 281
Przykład: Właściciel rzeczy żąda jej wydania od posiadacza w dobrej wierze, który podnosi zarzut, że służy mu roszczenie o zwrot dokonanych nakładów (art. 226 KC)
V. Zwłoka wierzyciela
1. Wprowadzenie
Często dłużnik nie zdoła spełnić świadczenia bez współdziałania wierzy- 795 ciela, co najmniej w postaci przyjęcia przedmiotu świadczenia.
Niekiedy jednak współdziałanie musi przybrać bardziej intensywną postać, a mianowicie dokonania pewnej czynności (np. stawienie się do przymiarki ubrania, wpuszczenie do mieszkania dla dokonania naprawy urządzeń tam się znajdujących). Natomiast dłużnik może spełnić świadczenie bez udziału wierzyciela, np. gdy polega ono na zaniechaniu lub na złożeniu oświadczenia woli innej osobie, przesłaniu sumy pieniężnej na konto wierzyciela.
W myśl art. 354 ż 2 KC wierzyciel powinien współdziałanie takie podjąć. 796 Nałożenie na niego tej powinności nie zmienia jednak jego zasadniczej pozycji strony uprawnionej w stosunku zobowiązaniowym, a uchybienia w tej mierze nie mogą być traktowane tak jak opóźnienie lub zwłoka dłużnika w spełnieniu świadczenia. Powinności te nie mają bowiem za przedmiot świadczenie, lecz są funkcjonalnie przyporządkowane realizacji całego stosunku zobowiązaniowego. W konsekwencji dłużnikowi nie przysługują środki prawne w celu przymuszenia wierzyciela do współdziałania z nim, ani uprawnienie do odstąpienia od umowy. Problem ten uregulowany został odrębnie jako zwłoka wierzyciela (art. 486 KC).
W literaturze reprezentowane są także poglądy Zmierzające do zrównania zwłoki wierzyciela ze zwłoką dłużnika.
2. Przesłanki
W myśl art. 486 ż 2 KC wierzyciel dopuszcza się zwłoki, gdy bez uzasad- 797 nionego powodu:
1) albo uchyla się od przyjęcia zaofiarowanego faktycznie, a nie tylko słownie, świadczenia,
2) albo odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione,
3) albo oświadcza dłużnikowi, że świadczenia nie przyjmie.
Nie ulega wątpliwości, że do uzasadnionych powodów wspomnianych zachowań wierzyciela należą wszelkie postacie niewłaściwego wykonania zobowiązania przez dłużnika.
W szczególności zaofiarowanie świadczenia w czasie lub w miejscu nie odpowiadającym treści zobowiązania, nieodpowiedniej jakości, niekiedy także tylko części świadczenia itp
Nb. 795-797
283
282
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
ż 28. Dodatkowe zastrzeżenia umowne
798 Zgodnie przyjmuje się, że mogą to być okoliczności nie związane z osobą wierzyciela (np. przypadkowe utrudnienia transportowe). Natomiast kontrowersje budzi już kwestia, czy chodzi tu także o okoliczności związane z osobą wierzyciela, które wszakże nie uzasadniają zarzutu nagannego jego postępowania (np. nieprzyjęcie świadczenia z powodu choroby wierzyciela). Bardziej przekonywająca wydaje się odpowiedź negatywna, opierająca się na założeniu, że ryzyko takich zdarzeń powinno obciążać wierzyciela, a nie dłużnika. Jeżeli więc wierzyciel z powodu tych okoliczności nie przyjmuje świadczenia, odmawia dokonania czynności, bez której świadczenie nie może być spełnione, albo oświadcza, że świadczenia nie przyjmie - to popada w zwłokę wierzyciela (jest to zresztą pogląd dominujący w literaturze polskiej). Już chociażby z tego tylko powodu trudno przyjąć, że zwłoka wierzyciela opiera się na jego winie, która zawsze przecież wymaga postawienia zarzutu zachowania się nagannego.
3. Skutki
799 Zwłoka wierzyciela nie zwalnia dłużnika z obowiązku spełnienia świadczenia i nie powoduje tym samym zgaśnięcia zobowiązania. Natomiast interes dłużnika doznaje ochrony w trojaki sposób (art. 486 ż l KC).
800 1) Może on złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego (por. też art. 467 pkt 4 KC), co jest dogodne dla niego z tego względu, że zwalnia go z obowiązku pieczy nad tym przedmiotem.
801 2) Może żądać od wierzyciela naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
Przykład: Kosztów transportu rzeczy nie odebranych, utraconych korzyści z wynajęcia pomieszczenia przeznaczonego do dalszego przechowywania; zwrot kosztów złożenia do depozytu sądowego zapewnia art. 470 KC.
802 3) Niespełnienie w terminie świadczenia wskutek zwłoki wierzyciela powoduje uchylenie ujemnych dla dłużnika konsekwencji nie tylko związanych ze zwłoką, ale nawet z opóźnieniem dłużnika. W szczególności więc dłużnik nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd dla wierzyciela szkodę oraz nie obciąża go obowiązek płacenia odsetek za opóźnienie. Nie dotyczy to jednak odsetek za korzystanie z pieniędzy wierzyciela. Dla zwolnienia się z tego obowiązku dłużnik musiałby złożyć pieniądze do depozytu sądowego. Natomiast nadal ciąży na nim odpowiedzialność za przypadkową utratę lub uszkodzenie rzeczy, chyba że złoży przedmiot świadczenia do depozytu sądowego.
L. Stecki proponuje ograniczyć ten skutek tylko do sytuacji, gdy wierzycielowi można przypisać winę w nieprzyjęciu świadczenia, co zasługuje na aprobatę de legeferenda, lecz trudne do przyjęcia de legę lata.
Nb. 798-802
W umowach wzajemnych zwłoka wierzyciela obezwładnia przysługujące mu z mocy art. 488 ż 2 KC uprawnienie powstrzymania się ze spełnieniem własnego świadczenia wzajemnego (tzw. zarzut non adimpleli contractus).
ż 28. Dodatkowe zastrzeżenia umowne
Literatura: J. Dąbrowa, [w:] System, t. III, cz. l, ż 65; Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. l, ż 34; Czachórski, Zobowiązania..., ż 27, 53; A. Klein, Ustawowe prawo odstąpienia od umowy wzajemnej, Wrocław 1964; A. Kunicki, Umowne prawo odstąpienia, Lwów 1939; W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 892 i n., 1168 i n.; J. Szwa/a, Kara umowna według Kodeksu cywilnego, Warszawa 1967; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, t. I, ks. III, s. 495; Z. Wożniuk, Wpływ zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia na sferę stosunku obligacyjnego, [w:] O źródłach i elementach stosunków cywilnoprawnych, Kraków 2000, s. 375 i n.; Cz. Żuławska, [w:] Komentarz do KC, t. I, ks. III, s. 160 i n.
I. Uwagi wstępne
W nauce prawa cywilnego wyróżnia się dodatkowo zastrzeżenia umowne, 804 które wraz z warunkiem i terminem należy zakwalifikować do tzw. acciden-talia negotii. Jednakże w odróżnieniu od warunku i terminu dodatkowe zastrzeżenia umowne mogą być składnikiem jedynie określonej kategorii czynności prawnych, jakimi są umowy (por. orz. SN z 24.10.1996 r.; opubl. OS W 1997, póz. 23).
Ponadto podstawą wyróżnienia dodatkowych zastrzeżeń umownych jest ich swoista funkcja. Zastrzeżenia te - najogólniej rzecz ujmując - wpływają pośrednio lub bezpośrednio na stopień związania stron stosunkiem zobowiązaniowym i w konsekwencji także na wykonanie lub niewykonanie zobowiązania. Przyjmując te kryteria wyróżniające, należy zaliczyć do dodatkowych zastrzeżeń umownych: zadatek (art. 393 KC), umowne prawo odstąpienia (art. 395 KC), odstępne (art. 396*C) oraz karę umowną (art. 483-485 KC). Wprawdzie ze względów praktycznych ostatnio wymieniona instytucja uregulowana została odrębnie, to jednak tematycznie należy ona również do omawianego w tym paragrafie kręgu zagadnień.
II. Zadatek 1. Pojęcie
Zgodnie z potocznym znaczeniem, do którego nawiązuje art. 394 ż l KC, przez 805 zadatek rozumie się pewną sumę pieniężną lub rzecz daną przy zawarciu
Nb. 803-805
284
285
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań \ skutki ich niewykonania
ż 28. Dodatkowe zastrzeżenia umowne
umowy. Kwota wręczona kontrahentowi po zawarciu umowy nie może więc być uznana za uiszczoną tytułem zadatku (orz. SN z 7.10.1999 r.; opubl. OSN 2000, póz. 71).
Konsekwencje prawne tego faktu mogą być jednak różne. Wyznaczają je przede wszystkim postanowienia umowy lub zwyczaj (art. 394 ż l KC).
Przykład: Strony mogą postanowić, że jest to zaliczka na poczet przyszłego świad czenia albo kaucja zabezpieczająca wierzytelność. Zadatek może być również na mocy zwyczaju uznany za znak zawarcia umowy.
806 Jeżeli jednak na tej podstawie nie da się ustalić następstw prawnych, należy stosować szczególną regułę interpretacyjną art. 394 KC, która określa sens prawny tego zachowania się stron. W świetle wspomnianego przepisu należy więc uznać, że zadatek to swoisty element czynności prawnej (zastrzeżenie). o charakterze realnym, który wywołuje zespół określonych w art. 394 KC następstw prawnych.
2. Skutki
807 Szczególna rola zadatku ujawnia się w razie niewykonania umowy z powodu okoliczności, za które dłużnik ponosi wyłączną odpowiedzialność W przypadku takim wierzyciel może bez wyznaczania terminu dodatkowego (por. art. 491 ż l KC) od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli go sam dał, może żądać sumy dwukrotnie wyższej (art. 394 ż l KC), i to bez względu na to, czy poniósł szkodę i w jakiej wysokości. Roszczenie to ulega 10-letniemu przedawnieniu (orz. SN z 4.12.1973 r.; opubl. OSN 1974, póz. 194). Dany zadatek pełni tu funkcję surogatu odszkodowania za niewykonanie umowy i dlatego wierzyciel nie może domagać się uzupełniającego odszkodowania na zasadach ogólnych. Wierzyciel nie musi jednak korzystać z przysługującego mu prawa do odstąpienia od urnowy i zachowania lub zapłaty zadatku, lecz może obstawać przy umowie, domagając się jej wykonania wedle reguł ogólnych. Stosownie do tego dłużnikowi nie przysługuje prawo do zwolnienia się z zobowiązania przez rezygnację z przedmiotów danych tytułem zadatku. Zastrzeżenie zadatku pozwala więc łatwiej i skuteczniej stosować represję wobec dłużnika, który bezpodstawnie nie wykonuje zobowiązania. W tym sensie zastrzeżenie to umacnia umowę, stanowiąc dla dłużnika silny bodziec do jej wykonania.
808 Jeżeli dłużnik spełni świadczenie, zastrzeżenie zadatku nie odgrywa więc szczególnej roli. Pieniądze lub rzeczy dane tytułem zadatku zalicza się wówczas na poczet świadczenia tej strony, która je dała. Jest to jednak możliwe tylko wtedy, gdy są one tego samego rodzaju co przedmiot świadczenia.
Mb. 806-808
n:
W przeciwnym razie ulegają zwrotowi (art. 394 ż 2 KC) i nie uwzględnia się ich przy dalszych rozliczeniach między stronami.
Rozwiązanie umowy na skutek zgodnego w tej mierze oświadczenia woli stron powoduje zgaśniecie zastrzeżenia zadatku ze względu na to, że jest
wi on integralnąjej część. W związku z tym art. 394 ż 3 KC każe w przypdku takim zwrócić zadatek.
Taki sam obowiązek zwrotu zadatku przewiduje art. 394 ż 3 KC w razie niewykonania umowy wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony. W przypadkach takich pozostałe skutki niewykonania umowy ocenia się dług zasad ogólnych.
III. Umowne prawo odstąpienia 1. Pojęcie
Umowa prawidłowo zawarta w zasadzie nie może być z mocy decyzji
jednej strony rozwiązana - poza przypadkami wyraźnie przez ustawę przewi-
dzianymi. Celem złagodzenia tego rygoru, który w pewnych okolicznośćach
może okazać się niedogodny ze względu na przewidywaną przez strony zmia-
nę sytuacji faktycznej, ustawa zezwala im na zastrzeżenie prawa odstąpienia (art. 395 KC).
Prawo to polega na tym, że - stosownie do treści dokonanego zastrzeże nia - jedna albo każda ze stron umowy może od niej odstąpić bez konieczno-ści uzasadniania tej decyzji (art. 395 ż l KC). Tego rodzaju zastrzeżenie w istotny sposób osłabia - w przeciwieństwie do zadatku - łączący strony węzeł umowny, stwarzając zarazem stan niepewności co do tego, czy umowa utrzyma się. W celu ograniczenia tych niekorzystnych konsekwencji art. 395 KC wymaga, by w zastrzeżeniu o umownym prawie odstąpienia podany był ter-min, w ciągu którego uprawniony może odstąpić od umowy. Niespełnienie tego wymagania ustawy powoduje nieważność zastrzeżenia umownego
Zawarta w ogłoszeniu o sprzedaży w drodze przetargu klauzula, w myśl której
ogłaszająca przetarg zastrzega sobie prawo "unieważnienia" bezpośrednio po przetargu jego wyników, nie stanowi umownego prawa odstąpienia od umowy, ponieważ jej działanie odnosi się do fazy zawierania umowy, a nie do odstąpienia od już zawartej umowy (orz. SN z 4.11.1982 r.; opubl. OSN 1983, póz. 97).
Strony mogą jednak zastrzec także, że prawo do odstąpienia przysługiwać 811 będzie stronie lub obu stronom, jeżeli spełni się określone w umowie zdarze-nie przyszłe i niepewne (warunek). O jednej tradycyjnie już stosowanej klau-zuli tego rodzaju (lex commissoria) wspomina art. 492 KC.
Nb- 809-811
285
284
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
ż 28. Dodatkowe zastrzeżenia umowne
umowy. Kwota wręczona kontrahentowi po zawarciu umowy nie może wii,-i być uznana za uiszczoną tytułem zadatku (orz. SN z 7.10.1999 r.; opubl. OSN 2000, póz. 71).
Konsekwencje prawne tego faktu mogą być jednak różne. Wyznaczają n przede wszystkim postanowienia umowy lub zwyczaj (art. 394 ż l KC).
Przykład: Strony mogą postanowić, że jest to zaliczka na poczet przyszłego ś\u.ul czenia albo kaucja zabezpieczająca wierzytelność. Zadatek może być również na mm \ zwyczaju uznany za znak zawarcia umowy.
806 Jeżeli jednak na tej podstawie nie da się ustalić następstw prawnych, nakv> stosować szczególną regułę interpretacyjną art. 394 KC, która określa seir. prawny tego zachowania się stron. W świetle wspomnianego przepisu nale/> więc uznać, że zadatek to swoisty element czynności prawnej (zastrzeżenie), o charakterze realnym, który wywołuje zespół określonych w art. 394 K( następstw prawnych.
2. Skutki
807 Szczególna rola zadatku ujawnia się w razie niewykonania umowy z powodu okoliczności, za które dłużnik ponosi wyłączną odpowiedzialność. W przypadku takim wierzyciel może bez wyznaczania terminu dodatkowego (por. art. 491 ż l KC) od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli go sam dał, może żądać sumy dwukrotnie wyższej (art. 394 ż l KC), i to bez względu na to, czy poniósł szkodę i w jakiej wysokości. Roszczenie to ulega 10-letniemu przedawnieniu (orz. SN z 4.12.1973 r.; opubl. OSN 1974, póz. 194). Dany zadatek pełni tu funkcję surogatu odszkodowania za niewykonanie umowy i dlatego wierzyciel nie może domagać się uzupełniającego odszkodowania na zasadach ogólnych. Wierzyciel nie musi jednak korzystać z przysługującego mu prawa do odstąpienia od umowy i zachowania lub zapłaty zadatku, lecz może obstawać przy umowie, domagając się jej wykonania wedle reguł ogólnych. Stosownie do tego dłużnikowi nie przysługuje prawo do zwolnienia się z zobowiązania przez rezygnację z przedmiotów danych tytułem zadatku. Zastrzeżenie zadatku pozwala więc łatwiej i skuteczniej stosować represję wobec dłużnika, który bezpodstawnie nie wykonuje zobowiązania. W tym sensie zastrzeżenie to umacnia umowę, stanowiąc dla dłużnika silny bodziec do jej wykonania.
808 Jeżeli dłużnik spełni świadczenie, zastrzeżenie zadatku nie odgrywa więc szczególnej roli. Pieniądze lub rzeczy dane tytułem zadatku zalicza się wówczas na poczet świadczenia tej strony, która je dała. Jest to jednak możliwe tylko wtedy, gdy są one tego samego rodzaju co przedmiot świadczenia.
Nb. 806-808
W przeciwnym razie ulegają zwrotowi (art. 394 ż 2 KC) i nie uwzględnia się ich przy dalszych rozliczeniach między stronami.
Rozwiązanie umowy na skutek zgodnego w tej mierze oświadczenia woli 809 stron powoduje zgaśniecie zastrzeżenia zadatku ze względu na to, że stanowi on integralnąjej część. W związku z tym art. 394 ż 3 KC każe w przypadku takim zwrócić zadatek.
Taki sam obowiązek zwrotu zadatku przewiduje art. 394 ż 3 KC w razie niewykonania umowy wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony. W przypadkach takich pozostałe skutki niewykonania umowy ocenia się według zasad ogólnych.
III. Umowne prawo odstąpienia 1. Pojęcie
Umowa prawidłowo zawarta w zasadzie nie może być z mocy decyzji 810 jednej strony rozwiązana - poza przypadkami wyraźnie przez ustawę przewidzianymi. Celem złagodzenia tego rygoru, który w pewnych okolicznościach może okazać się niedogodny ze względu na przewidywaną przez strony zmianę sytuacji faktycznej, ustawa zezwala im na zastrzeżenie prawa odstąpienia (art. 395 KC).
Prawo to polega na tym, że - stosownie do treści dokonanego zastrzeżenia -jedna albo każda ze stron umowy może od niej odstąpić bez konieczności uzasadniania tej decyzji (art. 395 ż l KC). Tego rodzaju zastrzeżenie w istotny sposób osłabia - w przeciwieństwie do zadatku - łączący strony węzeł umowny, stwarzając zarazem stan niepewności co do tego, czy umowa utrzyma się. W celu ograniczenia tych niekorzystnych konsekwencji art. 395 ż l KC wymaga, by w zastrzeżeniu o umownym prawie odstąpienia podany był termin, w ciągu którego uprawniony może odstąpić od umowy. Niespełnienie tego wymagania ustawy powoduje nieważność zastrzeżenia umownego.
Zawarta w ogłoszeniu o sprzedaży w drodze przetargu klauzula, w myśl której strona ogłaszająca przetarg zastrzega sobie prawo "unieważnienia" bezpośrednio po przetargu jego wyników, nie stanowi umownego prawa odstąpienia od umowy, ponieważ jej działanie odnosi się do fazy zawierania umowy, a nie do odstąpienia od już zawartej umowy (orz. SN z 4.11.1982 r.; opubl. OSN 1983, póz. 97).
Strony mogą jednak zastrzec także, że prawo do odstąpienia przysługiwać 811 będzie stronie lub obu stronom, jeżeli spełni się określone w umowie zdarzenie przyszłe i niepewne (warunek). O jednej tradycyjnie już stosowanej klauzuli tego rodzaju (lex commissorio) wspomina art. 492 KC.
Nb. 809-811
285
287
za-pa-
go.
>eł- 819
ol-
'od
iw-
lik
zo-
my
;dy
va-
iu,, 820
iy,
w-ku
ją- 821
na
go 822
ię.
84
h: 823
y;
10
st
23
284
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
umowy. Kwota wręczona kontrahentowi po zawarciu umowy nie może wici być uznana za uiszczoną tytułem zadatku (orz. SN z 7.10.1999 r.; opubl. OSN 2000, póz. 71).
Konsekwencje prawne tego faktu mogą być jednak różne. Wyznaczają je przede wszystkim postanowienia umowy lub zwyczaj (art. 394 ż l KC).
Przykład: Strony mogą postanowić, że jest to zaliczka na poczet przyszłego świail czenia albo kaucja zabezpieczająca wierzytelność. Zadatek może być również na moc> zwyczaju uznany za znak zawarcia umowy.
806 Jeżeli jednak na tej podstawie nie da się ustalić następstw prawnych, należ) stosować szczególną regułę interpretacyjną art. 394 KC, która określa sens prawny tego zachowania się stron. W świetle wspomnianego przepisu należ) więc uznać, że zadatek to swoisty element czynności prawnej (zastrzeżenie). o charakterze realnym, który wywołuje zespół określonych w art. 394 KC' następstw prawnych.
2. Skutki
807 Szczególna rola zadatku ujawnia się w razie niewykonania umowy z powodu okoliczności, za które dłużnik ponosi wyłączną odpowiedzialność W przypadku takim wierzyciel może bez wyznaczania terminu dodatkowego (por. art. 491 ż l KC) od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli go sam dał, może żądać sumy dwukrotnie wyższej (art. 394 ż l KC), i to bez względu na to, czy poniósł szkodę i w jakiej wysokości. Roszczenie to ulega 10-letniemu przedawnieniu (orz. SN z 4.12.1973 r.; opubl. OSN 1974, póz. 194). Dany zadatek pełni tu funkcję surogatu odszkodowania za niewykonanie umowy i dlatego wierzyciel nie może domagać się uzupełniającego odszkodowania na zasadach ogólnych. Wierzyciel nie musi jednak korzystać z przysługującego mu prawa do odstąpienia od umowy i zachowania lub zapłaty zadatku, lecz może obstawać przy umowie, domagając się jej wykonania wedle reguł ogólnych. Stosownie do tego dłużnikowi nie przysługuje prawo do zwolnienia się z zobowiązania przez rezygnację z przedmiotów danych tytułem zadatku. Zastrzeżenie zadatku pozwala więc łatwiej i skuteczniej stosować represję wobec dłużnika, który bezpodstawnie nie wykonuje zobowiązania. W tym sensie zastrzeżenie to umacnia umowę, stanowiąc dla dłużnika silny bodziec do jej wykonania.
808 Jeżeli dłużnik spełni świadczenie, zastrzeżenie zadatku nie odgrywa więc szczególnej roli. Pieniądze lub rzeczy dane tytułem zadatku zalicza się wówczas na poczet świadczenia tej strony, która je dała. Jest to jednak możliwe tylko wtedy, gdy są one tego samego rodzaju co przedmiot świadczenia.
Nb. 806-808
28. Dodatkowe zastrzeżenia umowne
W przeciwnym razie ulegają zwrotowi (art. 394 ż 2 KC) i nie uwzględnia się ich przy dalszych rozliczeniach między stronami.
Rozwiązanie umowy na skutek zgodnego w tej mierze oświadczenia woli 809 stron powoduje zgaśniecie zastrzeżenia zadatku ze względu na to, że stanowi on integralnąjej część. W związku z tym art. 394 ż 3 KC każe w przypadku takim zwrócić zadatek.
Taki sam obowiązek zwrotu zadatku przewiduje art. 394 ż 3 KC w razie niewykonania umowy wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony. W przypadkach takich pozostałe skutki niewykonania umowy ocenia się według zasad ogólnych.
III. Umowne prawo odstąpienia
1. Pojęcie
Umowa prawidłowo zawarta w zasadzie nie może być z mocy decyzji 810 jednej strony rozwiązana - poza przypadkami wyraźnie przez ustawę przewidzianymi. Celem złagodzenia tego rygoru, który w pewnych okolicznościach może okazać się niedogodny ze względu na przewidywaną przez strony zmianę sytuacji faktycznej, ustawa zezwala im na zastrzeżenie prawa odstąpienia (art. 395 KC).
Prawo to polega na tym, że - stosownie do treści dokonanego zastrzeżenia - jedna albo każda ze stron umowy może od niej odstąpić bez konieczności uzasadniania tej decyzji (art. 395 ż l KC). Tego rodzaju zastrzeżenie w istotny sposób osłabia - w przeciwieństwie do zadatku - łączący strony węzeł umowny, stwarzając zarazem stan niepewności co do tego, czy umowa utrzyma się. W celu ograniczenia tych niekorzystnych konsekwencji art. 395 ż l KC wymaga, by w zastrzeżeniu o umownym prawie odstąpienia podany był termin, w ciągu którego uprawniony może odstąpić od umowy. Niespełnienie tego wymagania ustawy powoduje nieważflbść zastrzeżenia umownego.
Zawarta w ogłoszeniu o sprzedaży w drodze przetargu klauzula, w myśl której strona ogłaszająca przetarg zastrzega sobie prawo "unieważnienia" bezpośrednio po przetargu jego wyników, nie stanowi umownego prawa odstąpienia od umowy, ponieważ jej działanie odnosi się do fazy zawierania umowy, a nie do odstąpienia od już zawartej umowy (orz. SN z 4.11.1982 r.; opubl. OSN 1983, póz. 97).
Strony mogą jednak zastrzec także, że prawo do odstąpienia przysługiwać 811 będzie stronie lub obu stronom, jeżeli spełni się określone w umowie zdarzenie przyszłe i niepewne (warunek). O jednej tradycyjnie już stosowanej klauzuli tego rodzaju (lex commissoria) wspomina art. 492 KC.
Nb. 809-811
T
287
286
Rozdzial VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
ż 28. Dodatkowe zastrzeżenia umowne
812 Prawo do odstąpienia ma charakter kształtujący. Uprawniony wykonuje je w ten sposób, że składa odpowiednie oświadczenie woli drugiej stronie (art. 395 ż l i art. 61 KC).
2. Skutki
813 W razie wykonania prawa do odstąpienia umowę uważa się za nie zawartą (art. 395 ż 2 zd. l KC). Następuje więc zniesienie skutków prawnych z mocą wsteczną (ex tunc). Co do wyjątków od tej reguły por. Nb. 859.
814 Ponieważ uprawniony może od umowy odstąpić również po całkowitym lub częściowym jej wykonaniu, jeżeli oczywiście nie minął jeszcze zastrzeżony do odstąpienia termin, pojawia się kwestia, jak w takim przypadku kształtują się stosunki między stronami. Artykuł 393 ż 2 KC rozwiązuje ten problem w ten sposób, że nakazuje stronom zwrócić to wszystko, co sobie świadczyły, i to w stanie nie zmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Ponadto za korzystanie z rzeczy należy się odpowiednie wynagrodzenie, podobnie jak i za świadczone usługi, które, oczywiście, nie mogą być zwrócone w naturze.
IV. Odstępne
815 Szczególnym rodzajem umownego prawa odstąpienia jest odstępne (art. 396 KC). W zastrzeżeniu tym strony uzależniają prawo do odstąpienia od zapłaty określonej sumy pieniężnej, co łagodzi osłabienie umowy wynikające z zastrzeżenia prawa odstąpienia.
816 Gwoli ochrony interesów strony przeciwnej oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego (art. 396 KC).
817 Ponieważ odstępne stanowi szczególny rodzaj umownego prawa odstąpienia, stosuje się do niego wszystkie postanowienia art. 395 KC. Dotyczy to zwłaszcza konieczności zastrzeżenia terminu do wykonania prawa odstąpienia, sposobu odstąpienia i wynikających stąd skutków prawnych.
V. Kara umowna 1. Pojecie i funkcja
818 W zastrzeżeniu kary umownej (zwanej również odszkodowaniem umownym) strony postanawiają, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę
Nb. 812-818
określonej sumy pieniężnej (art. 483 ż l KC). Kara umowna opiewa więc zawsze na określoną sumę pieniężną i zastrzeżona może być tylko na przypadek niewykonania lub nienależytego wykonania świadczenia niepieniężnego.
Kara umowna zastępuje odszkodowanie przewidziane w razie niedopeł- 819 nienia zobowiązania i dlatego dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej (art. 483 ż 2 KC). Pod tym względem istnieje więc zasadnicza różnica między odstępnym a karą umowną. Jako surogat odszkodowania należy się ona tylko wtedy, gdy dłużnik ponosi odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 471 KC).|Gdyby strony zastrzegły zapłatę określonej sumy pieniężnej za samo niespełnienie świadczenia, a więc także dla sytuacji, gdy dłużnik nie ponosi odpowiedzialności, zastrzeżenie takie miałoby cechy gwarancji, a nie kary umownej.
Zastrzeżenie kary umownej jest dla wierzyciela korzystne z tego względu, 820 że zwalnia go z konieczności wykazywania istnienia i wysokości szkody, który to dowód ciąży na nim w myśl ogólnych zasad prawa odszkodowawczego. Dzięki temu zastrzeżenie kary umownej - podobnie jak zadatku - umacnia pozycję wierzyciela i przyczynia się do realnego wykonania zobowiązania przez dłużnika ułatwiając zastosowanie wobec niego sankcji odszkodowawczej.
2. Ochrona dłużnika
Jednakże funkcja ta ulega znacznemu osłabieniu w aktualnie obowiązują- 821 cym prawie, które w szerokiej mierze chroni interesy dłużnika. Wskazuj ą na to rozwiązania dotyczące trzech następujących kwestii.
a) Wierzyciel nie może żądać od dłużnika odszkodowania przenoszącego 822 wysokość zastrzeżonej kary, chociażby wykazał, że poniósł większą szkodę. Jednakże strony mogą w umowie kwestię tę uregulować odmiennie (art. 484 ż l zd. 2 KC).
b) Dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej w dwóch przypadkach: 823
1) gdy jest ona rażąco wygórowana w porównaniu do poniesionej szkody;
Por. zwłaszcza orz. SN z 20.5.1980 r.; opubl. OSN 1980, póz. 243 z glosą A. Wojcie-chowskiej, NP Nr 2/1983.
2) gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane (art. 484 ż 2 KC). Ciężar udowodnienia tych faktów spoczywa na dłużniku (art. 6 KC). Mimo to przewidziana tu możliwość miarkowania kary umownej (niedopuszczalna przy zadatku) w znacznej mierze osłabia skuteczność tej instytucji, co jest niepożądane w profesjonalnym obrocie gospodarczym.
Nb. 819-823
288
Rozdział VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania
824 c) Kontrowersyjny jest w doktrynie polskiej problem, czy kara umowna w ogóle należy się wierzycielowi, gdy dłużnik wykaże, iż szkody nie poniósł. Zawarty w art. 483 KC zwrot stanowiący o "naprawieniu" szkody mógłby sugerować, że dowód braku szkody zwalnia dłużnika z obowiązku zapłaty kary umownej.
Jednakże tak znaczne osłabienie skuteczności kary umownej byłoby trudne do przyjęcia i groziłoby pozbawieniem ochrony zwłaszcza interesów konsumentów w przypadkach, gdy zwłoka dłużnika lub nienależyta jakość świadczenia przysparzają im wiele różnego rodzaju dolegliwości nie znajdujących wyrazu w szkodzie majątkowej. Z tego względu trzeba przychylić się do funkcjonalnej interpretacji art. 483 i 484 KC, która znajduje podstawę w samej nazwie ("kara umowna") oraz oparcie w zwrocie stanowiącym, iż "kara umowna należy się wierzycielowi (...) bez względu na wysokość poniesionej szkody". Natomiast brak szkody stanowi podstawę do obniżenia wysokości kary umownej.
Tak też orz. SN z 7.2.1975 r.; opubl. OSN 1976, póz. 34; orz. SN z 20.5.1980 r.; opubl. OSN 1980, póz. 243. Natomiast orz. SN z 2.6.1970 r.; opubl. OSN 1970, póz. 214 i orz. SN z 14.7.1976 r.; opubl. OSN 1977, póz. 76 stały na stanowisku, że dowód braku szkody zwalnia dłużnika z obowiązku zapłaty kary umownej.
W myśl orz. SN z 14.7.1976 r.; opubl. OSN 1977, póz. 76 w żądaniu dłużnika nieuwzględnienia roszczenia o zapłatę kary umownej mieści się również żądanie zmniejszenia tej kary.
3. Kara ustawowa
825
Przepisy o karze umownej należy stosować również do przypadków, gdy dłużnik na mocy przepisu szczególnego - bez zastrzeżenia umownego - obowiązany jest do zapłacenia wierzycielowi określonej sumy pieniężnej w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 485 KC).
Instytucja ta była w szerokiej mierze stosowana zwłaszcza przy regulowaniu obrotu między jednostkami gospodarki uspołecznionej. Natomiast w systemie gospodarki rynkowej, panującej w Rzeczypospolitej Polskiej, rola jej jest ograniczona1.
826
W jakim zakresie do ustawowej kary stosować należy przepisy o karze umownej - w znacznej mierze zależy od szczególnej regulacji prawnej wprowadzającej karę ustawową. W każdym razie dotychczasowy dorobek judyka-tury pozwala sformułować ogólny pogląd, że obowiązkowe kary nie wyłączają możliwości ich miarkowania według zasad przewidzianych dla kar umownych.
Por. orz. SN z 2.6.1970 r.; opubl. OSN 1970, póz. 210; orz. SN z 11.10.1973 r.; opubl. OSN 1974, póz. 149; orz. SN z 7.2.1975 r.; opubl. OSN 1976, póz. 34.
1 Por. W. J. Katner, [w:] Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod redakcją S. Wlo-dyki. Kraków 1993, s. 69, 70.
Nb. 824-826
Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania
ż 29. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela
Literatura: K. Gandor, [w:] System, t. III, cz. l, ż 68-72; Czacfiórski, Zobowiązania..., ż 56-60; T. Kościńska, Praktyka w sprawach o złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, "Problemy Wymiaru Sprawiedliwości", z. 1/1977; W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 1109 i n.; M. Pyziak-Szafnicka, Uznanie długu, Łódź 1995, s. 203 i n.; L. Stąpniak, Potrącenie w systemie polskiego prawa cywilnego, Wro-cław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, 1.1, ks. III, s. 442 i n.; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 1216 i n.
I. Uwagi wstępne
Zasadniczym celem zobowiązania jest zaspokojenie interesu wierzyciela. Ma- 827 jąć to na względzie, należy wśród rozmaitych zdarzeń powodujących wygaśnięcie zobowiązań wyróżnić takie, z którymi łączy się realizacja wspomnianego celu.
Typowym zdarzeniem tego rodzaju jest wykonanie zobowiązań zgodnie z ich treścią. Interes wierzyciela zostaje także zaspokojony w razie naprawienia szkody wyrządzonej mu wskutek niewykonania pierwotnego świadczenia.
Obok tych zdarzeń, szczegółowo przedstawionych już w ż 26, są także inne stany faktyczne, prowadzące do wygaśnięcia zobowiązania, które zarazem powodują zaspokojenie interesu wierzyciela. Należą do nich:
1) świadczenie w miejsce wykonania,
2) odnowienie,
3) potrącenie,
4) złożenie do depozytu sądowego.
Omówienie tych instytucji stanowi treść niniejszego paragrafu.
II. Świadczenie w miejsce wykonania
Zobowiązanie wygasa, gdy dłużnik w celu zwolnienia się z niego spełnia 828 za zgodą wierzyciela inne świadczenie od pierwotnie ustalonego (tzw. datio
Nb. 827-828
290
Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania
in solutum, art. 453 KC). Zdarzenie to obejmuje więc dwa następujące elementy:
1) umowę między dłużnikiem a wierzycielem co do zmiany przedmiotu świadczenia,
2) faktyczne spełnienie nowego świadczenia.
Wydanie weksla nie jest wykonaniem świadczenia, lecz zobowiązaniem się do jcęo spełnienia, por. orz. SN z 20.4.1946 r.; opubl. OSN 1948, póz. 32; por. też glos? M. Ko:iń skiego, OSP 1977, póz. 95.
829 Jeżeli przedmiotem nowego świadczenia jest rzecz, która ma wady, dłużnik odpowiada za nie według przepisów o rękojmi przy sprzedaży (art. 453 KC). W przypadku takim wierzyciel nie może więc żądać pierwotnego świadczenia, które w rezultacie dalio in solutum definitywnie wygasło.
Przykład: A zobowiązał się pierwotnie do zapłaty B x zł. Następnie A za zgodą H w celu zwolnienia się z tego zobowiązania przenosi na B własność konia, który jest chor\ W przypadku takim B nie może żądać od A x zł, lecz przysługują mu uprawnienia z tytułu rękojmi (art. 556 i n. KC).
III. Odnowienie
1. Pojęcie
830 Odnowienie (nowację) konstruuje art. 506 ż l KC jako umowę zawarty między wierzycielem a dłużnikiem, w której strony postanawiają, że dotychczasowe zobowiązanie zostaje umorzone w związku z powstaniem nowego stosunku zobowiązaniowego. Ten nowy stosunek zobowiązaniowy powinien różnić się od dawnego:
1) albo innym świadczeniem, lecz już nie samym tylko zmienionym sposobem jego wykonania (np. terminem, miejscem),
2) albo inną podstawą prawną nawet przy nie zmienionym świadczeniu dawnym.
Przykład: A winien jest B z tytułu reszty ceny kupna x zł; w przypadku wskazanym ad 1) strony postanawiają, że treściąnowego zobowiązania będzie przeniesienie własności konia; w przypadku ad 2) A pozostaje nadal zobowiązany do zapłaty x zł, lecz nic z tytułu umowy kupna, ale np. z tytułu darowizny.
831 Na podobieństwo zatem świadczenia w miejsce wykonania umowa nowa-cji także prowadzi do umorzenia dotychczasowego zobowiązania. Natomiast w przeciwieństwie do wspomnianej instytucji skutek ten nie następuje prze/ spełnienie świadczenia, lecz przez zaciągnięcie nowego zobowiązania.
Nb. 829-831
ż 29. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela 291 2. Związek nowego z dawnym zobowiązaniem
Związek między dawnym a nowym zobowiązaniem stanowi cechę koń- 832 stytutywną nowacji. Przy zawieraniu umowy nowacyjnej strony powinny jasno wyrazić, że nowe zobowiązanie powstało w celu umorzenia dawnego (tzw. animus novandi, to znaczy zamiar umorzenia dotychczasowego zobowiązania przez zaciągnięcie nowego zobowiązania). Reguła interpretacyjna art. 506 ż 2 KC przemawia bowiem na rzecz uznania nowego zobowiązania za zobowiązanie samodzielne, powstałe obok, a nie w miejsce zobowiązania dawnego. Nowacja jednak nie wymaga zachowania formy szczególnej, chyba że właściwe przepisy ją przewidują dla tego zobowiązania, które ma powstać w wyniku nowacji (np. dla zobowiązania o przeniesienie własności nieruchomości).
Doniosłe znaczenie związku między dawnym a nowym zobowiązaniem 833 polega na tym, że przesłanką powstania nowego zobowiązania jest ważne istnienie dawnego zobowiązania. Może to być nawet zobowiązanie niezupełne, w szczególności obejmujące roszczenie już przedawnione. Natomiast nie odnosi się to do niezaskarżalnych roszczeń z gry (art. 413 ż l KC), ponieważ urnowa taka prowadziłaby do obejścia prawa (art. 58 KC).
Jeżeli nowe zobowiązanie ma charakter abstrakcyjny, to w zasadzie jego ważność nie jest uzależniona od istnienia prawidłowej causae, a więc ważnego zobowiązania podlegającego umorzeniu. Jednakże i w takich przypadkach drogą pośrednią- przez instytucję bezpodstawnego wzbogacenia - ocenia się prawidłowość przysporzenia uzyskanego na mocy czynności abstrakcyjnej. W praktyce problem ten może pojawić się np. w razie wystawienia weksla lub czeku, co z reguły traktowane jest przez art. 506 ż 2 KC jako zaciągnięcie zobowiązania samodzielnego. Z mocy wyraźnej umowy stron można jednak i tę czynność objąć nowacją.
3. Skutki
i*
Wskutek odnowienia nie tylko wygasa dotychczasowe zobowiązanie, ale 834 również związane z nim prawa akcesoryjne, jak zwłaszcza poręczenie, zastaw lub hipoteka. Jednakże mogą one być utrzymane w celu zabezpieczenia nowego zobowiązania, jeżeli poręczyciel lub osoba trzecia zgodzą się na to (art. 507 KC).
Odnowienie dokonane między wierzycielem a jednym z dłużników solidarnych zwalnia pozostałych współdłużników, chyba że wierzyciel zastrzegł, iż zachowuje przeciwko nim swe prawa (art. 374 ż l KC). Z reguły nie ma bowiem powodu, aby odpowiadali oni za nowe zobowiązanie.
Nb. 832-834
292
Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania
Jak wspomniano o tym, art. 506 KC konstruuje nowację jako umowę zawieraną micd/\ dłużnikiem a wierzycielem. Jednakże zwolennicy panującego poglądu stoją na stanowisku. że skutki nowacji może także wywołać umowa zawarta między wierzycielem a osoki trzecią, która zaciąga nowe zobowiązanie na miejsce dawnego. W przypadku takim now;i cja jest więc połączona ze zmianą dłużnika. Pogląd ten opiera się na założeniu, że skoro osoba trzecia może zwolnić dłużnika przez spełnienie świadczenia (art. 356 KC), to mo/r również zwolnić go przez nowację. Koncepcja ta jest trafna, z tym zastrzeżeniem jednak, że dłużnik powinien na taką nowację wyrazić zgodę, ponieważ osoba trzecia nie mo/c sama decydować o zwolnieniu go z długu (por. art. 508 KC).
IV. Potrącenie
1. Pojęcie
835
Potrącenie - zwane także kompensacją - polega na umorzeniu dwóch przeciwstawnych sobie wierzytelności w następstwie złożenia oświadczeni:) woli przez jednego wierzyciela drugiemu wierzycielowi (art. 498-499 KC).
Terminów "potrącenia" lub "kompensacji" używa się także w innym znaczeniu na określenie rożnych postaci pomniejszenia wysokości świadczenia nie polegających na przeciwstawianiu sobie dwóch wierzytelności.
Przykład: "Potrącenie" zapłaconej zaliczki z sumy ogólnej należności; "kompensowanie" korzyści odniesionej z czynu niedozwolonego z wysokości poniesionej szkody (compensatio lucri cum danino); "potrącenie" z wynagrodzenia określone w przepisach art. 87-91 KP.
Społeczna użyteczność tej instytucji wyraża się w tym, że uchyla ona konieczność realnego wykonania świadczeń przez obie strony; zostają one bowiem zaspokojone przez zwolnienie każdej z nich z obowiązku świadczenia na rzecz drugiej strony. Ponadto potrącenie pełni funkcję egzekucji świadczenia, i to bez udziału sądu i organów egzekucyjnych. W przypadkach więc, gdy potrącenie jest dopuszczalne, istnieje całkowita pewność, że interes wierzyciela zostaje zaspokojony, co stanowi zarazem najlepsze umocnienie wierzytelności.
Przykład: A jest winien B x zł z tytułu pożyczki, a B jest winien A również x zł z tytułu nie uiszczonej ceny kupna jakiegoś przedmiotu, który nabył od A. Według zasad ogólnych A powinien zapłacić B x zł, a B powinien zapłacić A również x zł. Dzięki potrąceniu można uniknąć tych podwójnych świadczeń, przy czym istnieje całkowita pewność zaspokojenia tą drogą interesów obu stron.
2. Przesłanki
836 Jednakże potrącenie jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy spełnione zostają następujące cztery przesłanki (a-d).
Nb. 835-836
ż 29. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela 293
L>]
a) Dwie Osoby sąjednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużni- 837
karni (art. 483 ż l KC). Nie znaczy to jednak, aby musiała je wiązać umowa wzajemna. Natomiast ze wspomnianego stwierdzenia wynika, że
1) dłużnik nie może potrącić względem swojego wierzyciela wierzytelności przysługującej mu wobec osoby trzeciej (ex iure tertii);
2) osoba trzecia nie będąca dłużnikiem tego, wobec kogo ma nastąpić potrącenie, nie może potrącenia dokonać.
Od zasady tożsamości stron istnieją jednak wyjątki uzasadnione szczególną pozycją niektórych osób trzecich.
Por. np. art. 513 ż 2 KC dotyczący przelewu wierzytelności; art. 883 ż l KC przyznaje prawo potrącenia także poręczycielowi przeciwko wierzycielowi, chociaż sam poręczyciel nie ma wierzytelności przeciwko wierzycielowi, a jest jedynie jego dłużnikiem. Por. też orz. SN z 14.9.1965 r.; opubl. OSP 1967, póz. 60.
b) Przedmiotem świadczeń obu stron są pieniądze lub rzeczy tej samej 838 jakości oznaczone co do gatunku (art. 498 ż l KC). Ograniczenie potrącenia do przypadków, gdy wierzytelności obu stron są jednorodzajowe, podyktowane jest ochroną interesów wierzyciela, który chciałby uzyskać świadczenie innego rodzaju, niż sam zobowiązany jest w stanie spełnić, a także ze względu na łatwość zarachowania obu wierzytelności. Przesłanka ta z reguły eliminuje z kręgu dopuszczalnych potrąceń wierzytelności wynikające z umów wzajemnych, ponieważ ich sens społeczny polega właśnie na wymianie dóbr niejednorodnych. W praktyce więc w stosunkach takich potrącenie będzie dopuszczalne wtedy, gdy jedno ze świadczeń miało pierwotny charakter świadczenia pieniężnego, a świadczenie wzajemne drugiej strony przybrało tę samą postać przez to, że przekształciło się w zobowiązanie odszkodowawcze.
Za odmiennością świadczeń w zasadzie nie przemawia okoliczność, że mają one być spełnione w różnych miejscach. Jednakże strona korzystająca w takim przypadku z potrącenia zobowiązana jest uiścić drugiej stronie sumę potrzebną do pokrycia wynikającego dla niej uszczerbku (art. 500 KC).
Przykład: Koszty przewozu 'Przedmiotu świadczenia, koszty ubezpieczenia itp.
c) Obie wierzytelności są wymagalne (art. 498 ż l KC), a więc musiały 839 już upłynąć terminy ich spełnienia. Jednakże odroczenie wykonania zobowiązania udzielone przez sąd albo bezpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza dopuszczalności potrącenia (art. 501 KC). Znajduje tu wyraz ogólniejsza zasada prawna, że czynności bezpłatne stwarzają gorszą sytuację dla ich beneficja-riuszy w porównaniu z czynnościami odpłatnymi.
d) Wierzytelność osoby, która dokonuje potrącenia, jest zaskarżalna (art. 498 840 ż l KC). Niezaskarżalne wierzytelności nie korzystają z ochrony w drodze przymusu egzekucyjnego, a zatem nie mogą być także przedstawiane do potrącenia,
Nb. 837-840
294
Rozdział F///. Wygaśnięcie zobowiązania
ponieważ instytucja ta pełni podobną do egzekucji funkcję. Natomiast ktoś, komu przysługuje zaskarżalna wierzytelność, może potrącić ją ze skierowaną przeciwko niemu wierzytelnością niezaskarżalną, ponieważ działanie takie nie tylko nie narusza interesu drugiej strony, ale jest wręcz dla niej korzystne, jeśli się weźmie pod uwagę fakt, że nie ma ona szans realizacji swojego prawa za pomocą przymusu państwowego. Wyjątek od tej reguły przewiduje art. 502 KC dla wierzytelności przedawnionej, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.
Przykład: Wierzytelność A przeciwko B stalą się wymagalna 1.2.1980 r. i uległa przedawnieniu 1.2.1981 r. Natomiast wierzytelność B przeciwko A stała się wymagalna 30.12.1980 r. W przypadku takim A może po 1.2.1981 r. potrącić swoją przedawnioną wierzytelność z nieprzedawnionej wierzytelności B.
3. Skutki
841 Spełnienie wspomnianych przesłanek ma tylko ten skutek, że każda ze stron uzyskuje prawo do potrącenia, które realizuje się dopiero przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli drugiej stronie (art. 499 KC). Jest to oświadczenie woli prawo kształtujące, prowadzi bowiem do umorzenia wierzytelności. Oświadczenia woli tego typu nie dopuszczają zastrzeżenia ani warunku, ani terminu i są nieodwołalne (art. 61 KC).
Skutki złożenia takiego oświadczenia woli następują z mocą wsteczną - od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe (art. 499 KC). W konsekwencji liczą się te wszystkie fakty, które miały miejsce po tej chwili (np. opóźnienie, zwłoka).
842 W następstwie potrącenia umorzeniu ulegają wprawdzie obie wierzytelności, ale tylko do wysokości wierzytelności niższej (art. 498 ż 2 KC). Wierzytelność o niższej wysokości ulega więc umorzeniu w całości, a wierzytelność o wyższej wysokości - tylko częściowo.
Przykład: A ma wierzytelność przeciwko B o 1000 zł, a B przeciwko A o 500 zł. Wskutek potrącenia wierzytelność B ulegnie umorzeniu w całości, a wierzytelność A utrzyma się nadal w zredukowanej wysokości 500 zł.
Jedynie wtedy, gdy obie wierzytelności opiewają na tę samą wysokość, podlegają umorzeniu w całości.
843 Jeżeli jednej lub obu stronom przysługuje kilka wierzytelności nadających się do potrącenia, wówczas stosuje się odpowiednio przepisy o zaliczeniu zapłaty (art. 503,451 KC).
4. Wyłączenia
844 Niekiedy ważne względy społeczne wymagają, aby wierzyciel otrzymał od dłużnika efektywne świadczenie. Z uwagi na to ustawa nie zezwala, aby
Nb. 841-844
ż 29. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela 295
następujące wierzytelności zostały umorzone w następstwie złożenia oświadczenia woli o potrąceniu przez podmiot do tego uprawniony na zasadzie przepisów ogólnych (art. 505 KC). Są to:
1) wierzytelności nie podlegające zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym (art. 829-839, 1084 KPC); uzasadnione jest to faktem, że potrącenie stanowi surogat egzekucji;
2) wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
Przykład: Roszczenia alimentacyjne, renta, roszczenia z tytułu dożywocia.
3) wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
4) inne wierzytelności wyłączone przez przepisy szczególne (por. np. art. 122
ż l, 1087 KPC).
Natomiast osoby, którym przysługują te chronione wierzytelności mogą je przedstawić do potrącenia i w ten sposób umorzyć swój dług wobec wierzyciela.
Przykład: A ma przeciwko B wierzytelność wynikającą z czynów niedozwolonych. B sprzedał A samochód i żąda od A zapłaty ceny. A może - zamiast płacić cenę - potrącić z wierzytelności B swoją wierzytelność z tytułu czynów niedozwolonych.
Poza tym art. 504 KC, chroniąc interesy osób trzecich, wyłącza potrącenie w sytuacjach bliżej w przepisie tym określonych.
Przepis ten stanowi, że zajęcie wierzytelności przez osobę trzecią wyłącza umorzenie tej wierzytelności przez potrącenie tylko wtedy, gdy dłużnik stał się wierzycielem swego wierzyciela dopiero po dokonaniu zajęcia albo gdy jego wierzytelność stała się wymagalna po tej chwili, jednakże później niż wierzytelność zajęta (por. też orz. SN z 10.11.1977 r.; opubl. OSN 1978, póz. 206).
Z podobnych przyczyn ograniczenia w tym względzie przewiduje także Prawo upadłościowe (art. 34 ż 1).
Również same strony mogą w umowie z góry wyłączyć dopuszczalność potrącenia wierzytelności wynikających z określonego stosunku prawnego. Postanowienie tego rodzaju -jak wszystkie postanowienia umowy - podlegaj ą jednak
ocenie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego (art. 58 ż 2 i 353' KC).
^
Przykład: Klauzula wyłączająca potrącenie wierzytelności własnej konsumenta z wierzytelnością kontrahenta byłaby nieskuteczna - jako abuzywna.
5. Potrącenie umowne
Przedstawiona powyżej instytucja potrącenia odnosi się wyłącznie do umo- 845 rżenia wzajemnych wierzytelności na podstawie oświadczenia woli jednego z wierzycieli. Związane z tym skutki prawne następują więc nawet wbrew woli drugiego wierzyciela. Dlatego właśnie niezbędna okazała się szczególna regulacja prawna tej instytucji - tak aby uzasadnione interesy drugiego wierzyciela (odbiorcy oświadczenia o potrąceniu) były należycie chronione.
Nb. 845
296
Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania
Natomiast nie ma takiej potrzeby w przypadkach, gdy umorzenie przeciwstawnych wierzytelności ma nastąpić na podstawie umowy obu wierzycieli, a więc w sytuacji, gdy każda ze stron może sama podejmować decyzje, mając na względzie swoje interesy. Umowy tego typu są dopuszczalne w ramach ogólnej zasady swobody umów. W szczególności należy podkreślić, że wymienione w art. 505 KC wyłączenia nie odnoszą się do umowy potrącenia (por. orz. SN z 21.12.1967 r.; opubl. OSP 1968, póz. 186).
Natomiast nie mogą one naruszać interesów osób trzecich, które ustawodawca miał na względzie wyłączając dopuszczalność potrącenia we wspomnianych wyżej (por. Nb. 844) przepisach art. 504 KC i art. 34 prawa upadłościowego.
846 Wśród potrąceń umownych można wyróżnić potrącenia (kompensaty) stałe i jednorazowe. Do kompensat stałych należą w szczególności ustalone w umowach rozliczenia pieniężne za pośrednictwem banków.
V. Złożenie do depozytu sądowego
1. Tryb
847 Tryb składania do depozytu sądowego regulują przepisy proceduralne zawarte w art. 692-694 KPC oraz w rozp. Ministra Sprawiedliwości z 24.9.1965 r. (Dz.U. Nr 42, póz. 261).
Stanowią one, że do depozytu można składać pieniądze, kosztowności, książeczki oszczędnościowe, dokumenty, a także inne rzeczy. Jeżeli jednak przechowywanie tych innych rzeczy pociągnęłoby za sobą znaczne trudności lub koszty albo powodowało obniżenie ich wartości, sąd na wniosek dłużnika postanowi sprzedać je, a sumę stąd uzyskaną złożyć do depozytu sądowego.
Wspomniane przedmioty przechowywane są we właściwym sądzie, banku albo w innym miejscu wyznaczonym przez sąd i pod opieką ustanowionego dozorcy.
2. Skutki
848 Złożenie do depozytu sądowego "ma takie same skutki jak spełnienie
świadczenia" (art. 470 KC). W szczególności więc dłużnik pozwany o spełnienie świadczenia może odesłać wierzyciela do depozytu sądowego po odbiór złożonego tam przedmiotu świadczenia, a przy zobowiązaniach wzajemnych sam może domagać się należnego mu świadczenia. Ponadto ustaje jego obowiązek troski o rzeczy, obowiązek zapłaty odsetek za opóźnienie świadczenia pieniężnego oraz przechodzi na wierzyciela ryzyko przypadkowej utraty
Nb. 846-848
ż 29. Wygaśnięcie zobowiązania związane z zaspokojeniem wierzyciela 297
rzeczy. Nie mogą być również realizowane prawa akcesoryjne, zabezpieczające wierzytelność (poręczenie, zastaw).
Jeżeli jednak dłużnik odbierze przedmiot świadczenia z depozytu sądowe- 849 go, złożenie do depozytu uważa się za niebyłe (art. 469 ż 2 KC). W przypadku takim uchylone zostają wszystkie wspomniane konsekwencje prawne, i to ze skutkiem wstecznym (ex tunc). Dopóki więc dłużnikowi przysługuje prawo wydania mu przedmiotów złożonych przez niego do depozytu sądowego, dopóty nie następuje definitywne wygaśniecie zobowiązania. Natomiast skutek ten nastąpi z chwilą, gdy dłużnik utraci to prawo. System prawny łączy utratę wspomnianego prawa z następującymi zdarzeniami:
1) gdy wierzyciel zażąda wydania mu przedmiotu świadczenia z depozytu sądowego (art. 469 ż l KC);
2) gdy nastąpiło wykreślenie z księgi wieczystej wpisu zabezpieczającego wierzytelność (ż15 rozp. depozytowego);
3) gdy nastąpiła likwidacja nie podjętego depozytu (art. 5 dekretu z 18.9.1954 r., Dz.U. Nr 41, póz. 184).
O przejściu na własność Państwa przedmiotów nie podjętych z depozytu sądowego orzeka sąd; por. uchw. SN (7) z 5.12.1986 r.; opubl. OSN 1987, póz. 146).
Poza tym dłużnik może żądać od wierzyciela zwrotu kosztów złożenia do depozytu sądowego (art. 470 KC), jeżeli sam nie odebrał złożonego tam przedmiotu świadczenia (art. 469 ż 2 KC).
Wspomniane następstwa prawne jednak są uzależnione od "ważnego" zło- 850 żenią przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego (art. 470 KC). Wymaga to spełnienia następujących przesłanek.
1) Istnienie okoliczności uzasadniających złożenie do depozytu sądowego. 851 Jest to postać zaspokojenia interesu wierzyciela mniej dla niego dogodna w porównaniu ze zwykłym spełnieniem świadczenia. Z tego względu ustawa zastrzega, że złożenie do depozytu sądowego jest uzasadnione jedynie wtedy, gdy dłużnik nie mpże spełnić świadczenia w sposób właściwy z powodu okoliczności dotyczących osoby wierzyciela (art. 467 pkt 4 KC).
Należą do nich w szczególności: zwłoka wierzyciela (art. 486 ż l KC), niewydanie pokwitowania lub dokumentu (art. 463, 465 KC), sprzeciw jednego z wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego (art. 381 ż 2 KC), brak wiadomości o osobie wierzyciela (art. 467 pkt l KC) lub powstały spór o to, kto jest wierzycielem (art. 467 pkt 3 KC), brak pełnej zdolności do czynności prawnych wierzyciela lub jego przedstawiciela uprawnionego do przyjęcia świadczenia (art. 467 pkt 2 KC), uzasadnione wątpliwości, czy okaziciel papieru wartościowego jest wierzycielem (art. 921" ż l KC).
2) Przedmiot złożony do depozytu sądowego powinien odpowiadać treści 852
zobowiązania (art. 467 KC), co znaczy, że dłużnik świadczył to, co powinien
Nb. 849-852
298
Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania
świadczyć, i to w należytym czasie. Świadczenie musi więc być również wymagalne (por. orz. SN z 19.5.1972 r., OSP 1973, póz. 90).
853 Okoliczności tych nie sprawdza sąd w toku przyjmowania przedmiotu do depozytu, poprzestając w tym względzie na twierdzeniach zawartych we wniosku dłużnika (ż l rozp. depozytowego). Dłużnik chcąc się zabezpieczyć przed ewentualnym późniejszym zarzutem wierzyciela, że nie zostały spełnione przesłanki ważnego złożenia do depozytu sądowego, powinien ustalić to w odrębnym postępowaniu spornym. Jednakże wydanie orzeczenia sądowego ustalającego prawidłowość złożenia nie pozbawia dłużnika prawa odbioru świadczenia. Dlatego trudno zgodzić się z poglądem, że orzeczenie takie powoduje wygaśnięcie zobowiązania.
854 Na dłużniku ciąży obowiązek niezwłocznego zawiadomienia na piśmie wierzyciela o złożeniu przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, chyba że zawiadomienie napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody (art. 468 ż l KC). Jednakże niedopełnienie tego obowiązku nie uchybia ważności złożenia do depozytu sądowego, lecz powoduje jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą dłużnika (art. 468 ż 2 KC).
ż 30. Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela
Literatura: K. Gandor, [w:] System, t. III, cz. l, ż 73; Czachórski, Zobowiązania..., ż 61-63; K. Kruczalak, Rozwiązanie umownego stosunku zobowiązaniowego na mocy wzajemnego porozumienia stron w prawie cywilnym, Pal. Nr 9/1975; A. Pvrzyńska, Rozwiązanie umowy przez strony, Warszawa 2000; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz do KC, t. l, ks. III, s. 536 i n.; M. Wrzolek-Romańczuk, Rozwiązanie umownego stosunku prawnego wskutek oświadczeń woli stron, [w:] Prace z prawa prywatnego, Warszawa 2000, s. 339 i n.; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 1034 i n.
ż 30. Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela 299
4) połączenie w jednej osobie praw wierzyciela i obowiązków dłużnika (tzw. confusio), co ma miejsce na przykład wskutek dziedziczenia lub fuzji osób prawnych; w takim przypadku dalsze trwanie zobowiązania z reguły nie ma już sensu;
5) niemożliwość świadczenia;
6) rozwiązanie umowy przez sąd (art. 357' ż l KC). Do tego samego rzędu zdarzeń należą także umowy:
1) zwolnienia z długu;
2) rozwiązania umowy.
Instytucje te wymagają jednak poniżej szczególnego rozważenia.
II. Zwolnienie z długu
Wbrew sugestii płynącej z nazwy tej instytucji, zwolnienie z długu nie 856 zostało skonstruowane jako jednostronne oświadczenie woli wierzyciela, lecz jako umowa wierzyciela z dłużnikiem. W myśl bowiem art. 508 KC oświadczenie wierzyciela w tym względzie wymaga przyjęcia przez dłużnika. Dzięki takiej konstrukcji ustawa zapewnia dłużnikowi udział również w takich czynnościach prawnych, które prowadzą do korzystnych dla niego skutków prawnych. Jest nim niewątpliwie wygaśnięcie zobowiązania (art. 508 KC), bez konieczności spełnienia świadczenia lub jego surogatu.
Umowa o zwolnienie z długu nie musi mieć charakteru nieodpłatnej czyn- 857 ności prawnej. Strony mogą się również umówić, że zwolnienie z długu nastąpi odpłatnie. Umowa ta nie wymaga zachowania formy szczególnej. Wywołuje ona skutki na przyszłość (ex nunc).
Jako nieformalna może ona być dokonana także per facia concludentia.
Przykład: Na prośbę dłużnika o zwolnienie go z długu wierzyciel niszczy dokument stwierdzający istnienie zobowiązania. Jest to czynność rozporządzająca i kauzalna zarazem.
I. Uwagi ogólne
855 Do zdarzeń powodujących wygaśnięcie zobowiązania nawet bez zaspokojenia wierzyciela należą:
1) zdarzenia wskazane w treści czynności prawnej - zwłaszcza zastrzeżenie warunku rozwiązującego lub terminu końcowego;
2) upływ czasu, jeżeli ustawa wiąże z tym faktem wspomniany skutek prawny, a nie poprzestaje tylko na ustanowieniu przedawnienia (por. art. 117 KC);
3) śmierć dłużnika lub wierzyciela, jeżeli zobowiązanie ma charakter ściśle osobisty (por. np. art. 747, 748, 908, 445, 449 KC);
Nb. 853-855
III. Rozwiązanie umowy
Ustawa nie reguluje rozwiązania umowy pierwotnej przez późniejszą urno- 858 we stron (contrarius consensus}. Jednakże jest to dopuszczalne na zasadzie i w granicach swobody kontraktowej stron.
W umowie takiej strony zobowiązują się do zakończenia łączącego je umownego stosunku prawnego przez uchylenie w całości lub w części umowy pierwotnej, tworzącej ten stosunek prawny. Ów niweczący skutek następuje więc przez oddziaływanie na zdarzenie kreujące stosunek umowny, to znaczy na
Nb. 856-858
301
300
Rozdział VIII. Wygaśnięcie zobowiązania
30. Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela
umowę pierwotną. W związku z tym umowa rozwiązująca może być zawarta w zasadzie tylko wtedy, gdy stosunek zobowiązaniowy powstały z umowy pierwotnej jeszcze istnieje1.
859 Wskutek rozwiązania umowy pierwotnej gasną podjęte w umowie pierwotnej zobowiązania stron. Jednakże nie zawsze gaśnie stosunek prawny. Przeważnie bowiem po wstaj ą wówczas wtórne obowiązki rozliczenia się stron, po spełnieniu których wygasa dopiero stosunek prawny zawiązany umową pierwotną2.
Dyskusyjna jest kwestia, czy umowa rozwiązująca wywołuje skutki ex tunc (z mocą wsteczną od momentu zawarcia umowy pierwotnej), czy ex nunc (od chwili zawarcia umowy rozwiązującej, a więc na przyszłość)1.
Otóż jeżeli strony kwestii tej nie uregulowały w umowie rozwiązującej, to należy w zasadzie przyjąć, że jej skutek niweczący następuje ex tunc. W szczególności wskazuje na to okoliczność, iż umowa rozwiązująca bezpośrednio oddziałuje na zdarzenie kreujące stosunek umowny, a mianowicie uchyla pierwotną umowę stron i tylko pośrednio - tą drogą - oddziałuje na stosunek umowny. W konsekwencji więc strony powinny zwrócić sobie to, co już świadczyły na podstawie rozwiązanej umowy4.
Konsekwencje te byłyby jednak niezmiernie uciążliwe w odniesieniu do zobowiązań trwałych i dlatego w doktrynie wysuwany jest postulat, aby w odniesieniu do takich zobowiązań przyjąć regułę, że umowa rozwiązująca działa ex nunc (na przyszłość), jeżeli weszła już w stadium wykonywania. Koncepcja ta znajduje mocne uzasadnienie w założeniu, że umowa rozwiązująca w zasadzie nie odnosi się do zobowiązań już wygasłych wskutek ich wykonania, chociażby częściowego - w określonym czasie5. Z analogicznych względów należy przyjąć, że także uchwały rozwiązujące korporacyjne osoby prawne wywierają skutek ex nunc6.
Także rozwiązanie umowy obligacyjnej, na mocy której nastąpiło przeniesienie prawa własności lub innego prawa rzeczowego, nie może wywoływać skutku wstecznego w zakresie tego przeniesienia. Byłoby to bowiem
przekroczeniem zakresu przysługującej stronom swobody kontraktowej1. Strona, która nabyła takie prawo, obowiązana jest zatem przenieść je na drugą stronę, a gdy stało się to niemożliwe (w szczególności dlatego, że prawo to zbyła już osobie trzeciej), należy -jak się zdaje - odpowiednio stosować art. 495 KC.
1 A. Pyrzyńska, Rozwiązanie, s. 29, 100 i in. : Jw., s. 28.
1 Por. bliżej A. Pyrzyńska, Rozwiązanie s. 110 i n. 4 Jw., s. 159 i n.
s Por. szerzej A. Pyrzyńska, op. cii., s. 128 i n.; por. też Z. Radwański, Uwagi o zobowiązaniach trwałych (ciągłych) na tle kodeksu cywilnego, SC, t. 13-14, Kraków 1969, s. 251. Koncepcję tę krytykuje Z. Wożniak, Wpływ, s. 387 i n., z powołaniem się na poglądy A. Kleina.
'' Tak trafnie M. Wrzolek-Romańczuk, Rozwiązania, s. 349 i n. Nb. 859
A. Pyrzyńska, Rozwiązanie, s. 119, 120.
Nb. 859
303
ż 32. Zmiana wierzyciela
Natomiast w rozdziale tym pominięto zagadnienie przeniesienia wierzytelności z papierów wartościowych, ponieważ immanentnie należy ono do wykładu poświęconego papierom wartościowym, co stanowi przedmiot wykładu części szczegółowej prawa zobowiązań.
ż 32. Zmiana wierzyciela
Rozdział IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika
860
Przelew wierzytelności (cesja) jest umową zawieraną przez dotychczaso- 863 wego wierzyciela (cedenta) z osobą trzecią (cesjonariuszem), na mocy której cesjonariusz nabywa od cedenta przysługującą mu wierzytelność.
Wierzyciel (cedent)
861
862
ż 31. Uwagi wstępne
Literatura: E. Łętowska, [w:] Syslcm, t. III, cz. l, ż 74; Czachórski, Zobowiązania..., ż 64.
W początkowym okresie rozwoju prawa zobowiązań - widocznym zwłaszcza na przykładzie prawa rzymskiego - stosunek zobowiązaniowy pojmowano jako więź ściśle osobistą, a w konsekwencji i nieprzenaszalną na inne podmioty. Dopiero w rezultacie długotrwałej ewolucji dopuszczono najpierw możliwość zmiany wierzyciela, a znacznie później także zmiany dłużnika przy zachowaniu identyczności stosunku zobowiązaniowego. W ten sposób wierzytelność i dług włączone zostały do obrotu gospodarczego, przyjmując w zasadzie postać aktywu lub pasywu majątkowego o charakterze zdeperso-nifikowanym. Koncepcje te ostatecznie ukształtowane w strefie naszej kultury prawnej w XIX wieku legły także u podstaw rozstrzygnięć przyjętych w polskim KC.
Konstruuje on odrębne instytucje prawne dla zmiany wierzyciela i dłużnika. Natomiast nie zawiera ogólnej instytucji, która wskazywałaby sposób łącznego przenoszenia wierzytelności i długu, co pojawia się w zobowiązaniach wzajemnych. Wobec tego do przeniesienia takiej wierzytelności i długu konieczne jest spełnienie przesłanek przewidzianych zarówno dla zmiany wierzyciela, jak i dłużnika. Jedynie w zakresie niektórych, szczególnych stosunków zobowiązaniowych Kodeks cywilny wskazuje zdarzenia, z którymi związane jest łączne przejście wierzytelności i długu określonej strony stosunku zobowiązaniowego (por. art. 625, 626, 678, 691 KC).
W ż 32 przedstawione zostaną dwie ogólne instytucje regulujące zmiany po stronie wierzyciela, a mianowicie przelew wierzytelności (por. Nb. 863-881) i wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (por. Nb. 882-892). Z kolei ż 33 poświęcony jest transformacjom podmiotowym po stronie długu; obejmuje on problematykę: przejęcia długu (por. Nb. 893-910) i kumulatywnego przystąpienia do długu (por. Nb. 911-916).
Nb. 860-862
Literatura: E. Łętowska, [w:] System, t. III, cz. l, ż 74-76; Czachórski, Zobowiązania..., !) 65; H. Ciepla, Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 539 i n.; J. Mojak, Przelew wierzytelności w polskim prawie cywilnym, Lublin 1990; tenże, Przelew a inne wypadki singularnej sukcesji w wierzytelność, SP z. 2/1991; tenże, Obrót wierzytelnościami. Podstawowe zagadnienia prawne, Lublin 1998; tenże, [w:] K. Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 1222 i n.; A. Ohanowicz, Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela, SC 1969, t. XIII-XIV; A. Szpunar, Wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela, Kraków 2000; K. Zawada, Umowa przelewu wierzytelności, Kraków 1990; tenże, Ochrona dłużnika przy przelewie wierzytelności, ZNUJ MLYIII, Kraków 1992.
I. Przelew wierzytelności
1. Pojęcie
Dłużnik
Przelew wierzytelności (cesja)
Osoba trzecia (cesjonariusz)
Ze względu na skutek prawny cesja należy do czynności prawnych rozporządzających, albowiem przenosi prawo podmiotowe (wierzytelność) z jednego podmiotu na inny podmiot. Przelew wierzytelności może jednak przybrać dwojaką postać:
Nb. 863
304
Rozdzial IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika
305
i> 32. Zmiana wierzyciela
864
865
866
1) umowy o podwójnym skutku (zobowiązująco-rozporządzającym) albo
2) czystej umowy rozporządzającej.
Przelew w pierwszej postaci polega na umowie zobowiązującej, w wykonaniu której następuje przeniesienie wierzytelności. Skutek ten (rozporządzający) nie musi być jednak w umowie takiej wyrażony, ponieważ statuuje go norma względnie wiążąca art. 510 ż l KC. W myśl tego przepisu umowa sprzedaży, zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia wierzytelności przenosi wierzytelność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo że strony inaczej postanowiły.
Przykład: A (cedent) ma wierzytelność do B (dłużnika) o 1000 zt. Z uwagi na to, że ściągnięcie jej jest niepewne, A przenosi tę wierzytelność C (cesjonariuszowi) za 500 zł. W braku odmiennych postanowień umowy, umowa przeniesienia wierzytelności powoduje skutek rozporządzający, polegający na tym, że A przestaje być wierzycielem B, a staje się nim C.
Natomiast przelew w drugiej postaci polega na realizacji tylko jego skutków rozporządzających. Pomimo to pozostaje on umową kauzalną, której ważność zależy od istnienia zobowiązania do dokonania przysporzenia przez przeniesienie wierzytelności. Zobowiązanie to może wynikać nie tylko z jakiejś umowy, ale także z innych zdarzeń prawnych, jak np. z zapisu, z bezpodstawnego wzbogacenia, prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, czynu niedozwolonego1 itp.
Przykład: A jako sprawca szkody wyrządzonej B naprawiają, dokonując na rzecz B cesji wierzytelności przysługującej mu wobec C, albo A sporządza testament na rzecz B, w którym ustanawia zapis tej treści, iż przysługującą mu wierzytelność do D przekazuje E; wykonując ten zapis B zawiera z E umowę przelewu wierzytelności w postaci czynności wyłącznie rozporządzającej, której kauzę wyraża zapis.
Konstrukcja przeniesienia wierzytelności -jako czynności rozporządzającej - została więc oparta na tych samych zasadach co przeniesienie własności (por. art. 155 i 510 KC).
Umowa przelewu ma poza tym charakter czynności prawnej konsensualnej i w zasadzie nieformalnej. Tylko wtedy, gdy wierzytelność została stwierdzona pismem, także jej przelew powinien być pismem stwierdzony (art. 511 KC), jednakże tylko pod rygorami dowodowymi (ad probationem). W tej samej formie, w myśl ogólnej reguły art. 75 KC, należy sporządzić cesję wierzytelności, której wartość przenosi określoną tam kwotę. Forma szczególna może być także zastrzeżona w umowie stron lub w regulaminie wydanym przez jedną stronę (por. art. 385 KC).
1 Odmiennie K. Zawada, Umowa..., s. 34. Nb. 864-866
Przykład: Regulamin bankowy określający formę przelewu wierzytelności z tytułu wkładów oszczędnościowych.
Do przeniesienia wierzytelności w drodze przelewu zbędna jest zgoda 867 dłużnika (art. 509 ż l KC). Zmiana wierzyciela nie wpływa bowiem na sytuację prawną dłużnika i dlatego nie zagraża jego interesom.
2. Dopuszczalność
Wierzycielowi przysługuje prawo (kompetencja) do przeniesienia w drodze 868 przelewu każdej wierzytelności z następującymi jednak wyjątkami (art. 509 ż l KC):
1) gdy przelewu zakazują szczególne normy prawne (por. np. art. 449, 595 869 ż l, 602 ż l, 912 KC);
2) gdy przelew sprzeciwia się właściwości zobowiązania, chociaż nie był 870 zakazany wyraźnym przepisem prawnym. W szczególności charakter taki mają wierzytelności typu akcesoryjnego (wynikające np. z umowy poręczenia, art. 876 KC), z uwagi na to, iż pełnią one funkcję pomocniczą wobec innej wierzytelności lub innego jakiegoś prawa, a także wierzytelności osobiste.
Przykład: Nieprzenoszalna jest wierzytelność (prawo) do świadczeń z umowy renty (art. 903 KC), aczkolwiek można cedować roszczenia o zapłatę wymagalnych już rat rentowych.
3) gdy przelew sprzeczny jest z odpowiednim zastrzeżeniem (tzw. pactum 871 de non cedendo), zawartym w umowie między wierzycielem a dłużnikiem; w drodze wyjątku ód ogólnej reguły art. 57 KC strony stosunku zobowiązaniowego mogą bowiem wykluczyć cesję wierzytelności lub uzależnić ją od zgody dłużnika, i to ze skutkiem wobec osób trzecich - a więc wobec ewentualnego cesjonariusza. Jeżeli jednak wierzytelność została stwierdzona pismem, zastrzeżenie jej^iezbywalności jest tylko wtedy skuteczne, gdy pismo zawiera o nim wzmiankę, chyba że nabywca (cesjonariusz) o zastrzeżeniu tym wiedział w chwili przelewu (art. 514 KC). Strony mogą na podstawie art. 509 KC nie tylko wyłączyć dopuszczalność przelewu, ale - tym bardziej -jąograniczyć uzależniając skuteczność cesji od spełnienia określonych przesłanek (por. orz. SN z 25.3.1969 r., OSN 1970, póz. 34). Ograniczenia takie często ustanawiane są w regulaminach bankowych określających treść wierzytelności wynikających z umów rachunku bankowego;
4) przeniesienia wierzytelności związanej z dokumentem na okaziciela lub 872 z dokumentem zbywalnym przez indos dokonuje się w odmienny sposób (art. 517 KC).
Nb. 867-872
306
$ 32. /nn,i".*
Rozdzial IX. Zmiana \vierzvciela lub dłużnika
873 Można dokonywać cesji nie tylko wierzytelności już istniejących, ale i przyszłych, byleby treść ich została w umowie przelewu określona (por. uchw. SN z 19.9.1997 r.; opubl. OSN 1998, póz. 22).
Przykład: A wziął kredyt od banku B i zabezpiecza go cedując na rzecz B wierzytelność, którą uzyska w przyszłości wobec C.
874 Dopuszczalny jest również przelew wierzytelności na zabezpieczenie, co ma szczególną doniosłość gospodarczą w razie udzielenia kredytu bankowego (por. orz. SN z 25.3.1992 r.; opubl. OSN 1992, póz. 185). Polega on na tym, że zgodnie z porozumieniem stron wierzytelność przelana dla zabezpieczenia powinna wrócić do cedenta, gdy cel przelewu odpadnie.
Przykład: Przez zastrzeżenie, że z chwilą spłaty kredytu powstanie zobowiązanie ce-sjonariusza do przelewu zwrotnego1.
3. Skutek wobec wierzyciela
875 Przelew powoduje ten skutek, że cedent przestaje być wierzycielem, a staje się nim cesjonariusz. Nabywa on wierzytelność w takim stanie, w jakim znajdowała się ona w chwili dokonania przelewu. Wraz z wierzytelnością przechodzą na cesjonariusza wszelkie związane z nią prawa (art. 509 ż 2 KC). Odnosi się to w szczególności do praw kształtujących, na mocy których wierzyciel może np. wypowiedzieć stosunek zobowiązaniowy lub odstąpić od niego. Na cesjonariusza przechodzą także wszelkie zabezpieczenia wierzytelności. Służą mu również roszczenia o zaległe odsetki.
876 Należy podkreślić, że cesjonariusza nie chroni dobra wiara i dlatego nabędzie on wierzytelność tylko wtedy i w takim zakresie, w jakim służyła ona cedentowi. W przeciwieństwie więc do nabycia własności, przy przelewie nie została przełamana zasada, iż nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw, niż sam ma (nemo in alium plus iuris transferre potest ąuam ipse ha-bet). Jest to zresztą zrozumiałe, ponieważ uczynienie wyjątku od tej reguły nastąpiłoby kosztem rzekomego dłużnika.
Natomiast cesjonariusz może korzystać z ochrony dobrej wiary na podstawie art. 83 ż 2 KC regulującego skutki pozornej czynności prawnej wobec osób trzecich2.
877 Jeżeli cedent przelał wierzytelność, która mu nie przysługuje lub przysługuje w mniejszym zakresie, ponosi za to odpowiedzialność wobec cesjonariusza (art. 516 zd. l KC). Chodzi tu o odpowiedzialność za wady prawne cedowanej wierzytelności. Pojawia się jednak pytanie, czy odpowiedzialność ta
1 Por. bliżej K. Zawada, Umowa..., s. 42 i n.
2 Por. bliżej K. Zawada, Umowa..., s. 106 i n.
ma charakter jednolity, czy zróżnituu ""\
jakiego stosunku zobowiązaniom vi 'o H.I-KI"H chylić się do tego drugiego poglądu l'i..-" .1.1 = 1 =="= odpłatnej cesji sięgać powinno się do mml, In ...lit" skonstruowanego w przepisach o IIHIH^U |" następuje nieodpłatnie właściwy h\ll>\ mmlii nej w ramach umowy darowi/ny
Natomiast cedent nie ponosi odpuu u .1 ka (art. 516 zd. 2 KC), chyba A- M n. chodzi o odpowiedzialność ccdaii.i .>pui i gwarancyjnej, a więc o typ odpcmi, .i.-i-ii z tytułu wady prawnej2.
4. Skutek wobec dłużnika
Sytuacja prawna dłużniku nic uli w* *wi"nłt *
-IMM ** tu "i> .<*itti
tylko zastrzeżeniem, że powinien mi jemu aktualnemu wierzycieloui l' mi .1 >* m aby dokonywał w tym wzglcd/i. .( i-łi"n" dobrą wiarę dłużnika, stano\\i.n , .I..|ti4s dłużnika o przelewie, dopóty '.p. Im. względem nabywcy (cesjonamr./.n czenia dłużnik uzyskał w inn\ .]" (art. 512 KC). Najbardziej /ami< n cji będzie cesjonariusz, a \\iv> "' h tyczy wszelkich czynności pra\\n\, l> rzycielem.
ii*
Przykład: Odnowienia, zwolnii-iu.i > wysokości oprocentowania długu
Mtt
Dobra wiara dłużnika^esl mum świadczył cesjonariuszowi, Ulói\ |
waż przelew okazał się nie\va/n\ l HM-MM^ m.tfc się przed roszczeniem cedenla. MVI h .'n.,m"ł piśmie o dokonanym przelewu.1. N.ii nią do rąk cedenta, jeżeli len mlo\\
1 Por. K. Zawada, Odpowicil/ulim-.. ' wypłacalność dłużnika (art. 51 d M l. . K i ' s."lll i n.
: Por. bliżej K. Zawada, Umou.i >'<
Nb. 873-877
308
Rozdział IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika
przelewu lub o zarzutach wynikających z podstawy prawnej przelewu (np. sprzedaży, darowizny itp.). Zasadę tę stosuje się także do czynności prawnych dokonanych między cesjonariuszem a dłużnikiem (art. 515 KC), które -domyślnie - ograniczają lub umarzają prawa wierzyciela (cedenta).
Przykład: Zwolnienie z długu, prolongata terminu wykonania świadczenia, ograniczenie przedmiotu świadczenia, obniżenie procentu itp.
881 Ustawodawca realizując zasadę, że sytuacja prawna dłużnika nie ulega pogorszeniu w następstwie cesji oraz chroniąc dobrą wiarę dłużnika, postanowił w art. 513 ż l KC, iż dłużnikowi przysługują wobec cesjonariusza wszelkie zarzuty, które miał dłużnik przeciwko cedentowi w chwili powzięcia wiadomości o przelewie.
W szczególności dłużnik może podnieść przeciwko cesjonariuszowi także zarzut potrącenia, który mu przysługiwał wobec cedenta (art. 513 ż 2 KC). W przypadku takim w interesie dłużnika poszerzona została możliwość potrącenia w porównaniu z ogólnymi przesłankami zastosowania tej instytucji, według których można potrącić tylko wierzytelności jednocześnie wymagalne (art. 498 ż l KC). W myśl bowiem art. 513 ż 2 KC dłużnik może potrącić także wierzytelność, która stała się wymagalna dopiero po otrzymaniu przez dłużnika zawiadomienia o przelewie.
Przykład:
A (cedent)
cesja
D (dłużnik)
B (cesjonariusz)
Jeżeli D dowiedział się w dniu 2 lutego 1997 r. o cesji wierzytelności dokonanej między jego wierzycielem A a B (cesjonariuszem), to może z nabytej przez B wierzytelności potrącić służącą mu wobec A wierzytelność, nawet wtedy, gdy jest ona płatna później - np. 2 marca 1997 r.
Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy wierzytelność dłużnika względem cedenta stała się wymagalna później, niż wierzytelność będąca przedmiotem przelewu. Ograniczenie to ma zapobiec powstrzymywaniu się przez dłużnika cedowanej wierzytelności ze spełnieniem świadczenia do chwili, gdy jego wierzytelność stanie się wymagalna (art. 513 ż 2 KC).
Nb. 88!
ż 32. Zmiana wierzyciela 309
II. Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela
1. Przesłanki i skutki
Jeżeli osoba trzecia spłaca cudzy dług, a nie czyni tego na podstawie za- 882 wartej z dłużnikiem umowy, to w zasadzie przysługują jej wobec dłużnika tylko niepewne i ograniczone roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia dla zrekompensowania poniesionego wydatku. Uważa się, że jest to ochrona niedostateczna. Kodeks cywilny wzmacniają, przyznając wspomnianej osobie trzeciej pozycję prawną zaspokojonego wierzyciela (art. 518 KC). Stosunek zobowiązaniowy nie ulega wiec, mimo zaspokojenia wierzyciela, wygaśnięciu, lecz trwa nadal ze zmienionym jednak podmiotem po stronie wierzyciela (tzw. subrogacja).
Skutek ten realizuje się jednak nie w każdym przypadku spłaty cudzego 883 długu. Ustawa wymaga ponadto (art. 518 ż l KC), aby:
1) zachowana była tożsamość zobowiązania mimo zmiany wierzyciela;
Przykład: Brak jest tej cechy, gdy ktoś płaci cudzy podatek; ze względu na publicznoprawny charakter tego zobowiązania niedopuszczalne jest bowiem wstąpienie na miejsce państwa (por. bliżej orz. SN z 17.6.1980 r.; opubl. ÓSPiKA 1981, póz. 134, z glosą A. Ohanowicza).
2) osoba trzecia spłacająca cudzy dług odpowiadała za niego osobiście (np. 884 poręczyciel) lub pewnymi przedmiotami (zastaw, hipoteka);
3) osobie trzeciej przysługiwało prawo, przed którym spłacana wierzytelność 885 ma pierwszeństwo zaspokojenia (np. hipoteka z wyższym pierwszeństwem wpisu w księdze wieczystej);
4) zaplata cudzego długu nastąpiła za zgodą dłużnika i w celu wstąpienia 886 w prawa zaspokojonego wierzyciela. Zgoda dłużnika, pod sankcją nieważności, powinna być wyrażona na piśmie. Zwykle udziela jej dłużnik dlatego, aby uzyskać od osoby trzeciej - to znaczy swojego przyszłego wierzyciela - korzystniejszą sytuację prawną (np. niższe odsetki, dłuższe terminy spłaty). Jest to tak zwana konwersja;
5) spełniły się inne przesłanki wskazane w szczególnych przepisach praw- 887
nych (por. np. art. 828 KC).
Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela dokonuje 888 się jednak tylko w zakresie rzeczywistego zaspokojenia wierzyciela. W razie częściowego zaspokojenia wierzyciela nie tylko zachowuje on wierzytelność co do pozostałej części, ale nawet przysługuje mu pierwszeństwo zaspokojenia przed wierzytelnością, która przeszła na osobę trzecią wskutek częściowej zapłaty (art. 518 ż 3 KC).
Nb. 882-888
310
Rozdział IX. Zmiana wierzyciela lub dlużnika
889 Poza tym skutki prawne wstąpienia są podobne do skutków przelewu (per analogiom). Pamiętać jednak należy, że wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela realizuje się ex legę, podczas gdy przelew na podstawie umowy.
890 Jest kwestią dyskusyjną, czy osoba trzecia może wstąpić w prawa zaspokojonego wierzyciela także na mocy umowy zawartej z wierzycielem. Raczej należy przychylić się do poglądu, że może to nastąpić przy spełnieniu wymagań określonych dla cesji.
Tak zwłaszcza A. Ohanowicz, Wstąpienie..., s. 230; A. Szpunar, Wstąpienie..., s. 43; E. Łętowska, System, s. 919. Odmiennie Czachórski, Zobowiązania..., s. 336, 337 i L. Slecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 511.
Natomiast umowa o wstąpieniu w prawa zaspokojonego wierzyciela będzie w każdej sytuacji dopuszczalna, jeżeli wyrazi na nią zgodę dłużnik. W przypadku takim tracą bowiem sens wszelkie ograniczenia ustawowe.
2. Obowiązek przyjęcia świadczenia
891 We wszystkich przypadkach, w których ustawa przewiduje wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 ż l KC), wierzyciel nie może odmówić przyjęcia świadczenia, jeżeli jest już ono wymagalne
(art. 518 ż 2 KC). W szczególności - poza konwersją wymagającą zgody dłużnika (art. 518 ż l pkt 3 KC) - także sprzeciw dłużnika nie uchyla tego obowiązku wierzyciela. Inaczej interes osoby trzeciej w podstawieniu na miejsce dotychczasowego wierzyciela nie mógłby znaleźć należytej ochrony.
Ściśle rzecz biorąc, art. 518 KC bezpośrednio odnosi się do wierzytelności pieniężnych na co wskazuje słowo "spłaca". W konsekwencji może on znaleźć zastosowanie do wierzytelności niepieniężnych tylko w drodze analogii. Tak A. Szpunar, Wstąpienie..., s. 61, 76, 126, 167; J. Mojak, Przelewa singularna sukcesja..., s. 48. Odmiennie^. Ohanowicz, Wstąpienie..., s. 233.
3. Ochrona dłużnika
892 Problem ochrony dłużnika w razie wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela nie został uregulowany. Należy z tego względu stosować analogicznie przepisy o przelewie wierzytelności.
W konsekwencji, jeżeli dłużnik nie wiedząc o wstąpieniu osoby trzeciej w miejsce zaspokojonego wierzyciela zapłacił swojemu dotychczasowemu wierzycielowi, zostaje zwolniony z zobowiązania (art. 512 KC). Osoba trzecia jest więc zainteresowana w szybkim powiadomieniu dłużnika o zmianie wierzyciela.
Stosując z kolei analogicznie art. 513 KC należy dojść do wniosku, że dłużnikowi przysługują wobec nowego wierzyciela te wszystkie zarzuty, jakie miał względem dotychczasowego wierzyciela.
Nb. 889-892
31]
ż 33. Zmiana dlużnika
ż 33. Zmiana dłużnika
Literatura: E. Łętowska, [w:] System, t. III, cz. l, ż 77, 78; taż. Charakter przejęcia dtugu i poręczenia w Kodeksie cywilnym, RPEiS z. 2/1967; H. Ciepła, Komentarz do KC, ks. III, t. I, s. 551 i n; Czachórski, Zobowiązania..., (j 66; J. Gwiazdomorski, Przejęcie długu, Kraków 1927; A. Lichorowicz, Stosowanie przepisów art. 526 KC w obrocie rolnym, SP z. 73-74/1982; J. Mojak, [w:] K. Pielrzykowuki, KC. Komentarz, s. 1286 i n; Z. K. Nowakowski, Przejęcie długu według Kodeksu zobowiązań, Poznań 1937.
I. Przejęcie długu
1. Pojęcie
a) Zgodnie z art. 519 ż l KC przejęcie długu znamionują trzy cechy: 893
1) nabycie długu przez osobę trzecią (przejemcę) -jako jej własnego zobowiązania;
2) zwolnienie z długu dotychczasowego dłużnika;
3) zachowanie tożsamości przejmowanego zobowiązania, a więc utrzymanie się dotychczasowego stosunku zobowiązaniowego, co w szczególności odróżnia przejęcie długu od nowacji.
Kodeks nie zawiera wprawdzie przepisów, które by wyraźnie wskazywały, jakie długi nie podlegają przejęciu, jednakże oczywiste jest, że zakazem takim objęte są długi immanentnie związane z osobą dłużnika (np. namalowanie obrazu). Inna osoba nie mogłaby bowiem wykonać danego świadczenia.
b) Przejęcie długu konstruuje Kodeks cywilny jako umowę dwustronną, 894 która może przybrać d wojaka postać: 1) umowy między wierzycielem a przejemcą długu - za zgodą dłużnika
(art. 519 ż 2 pkt l KC);
Dłużnik
Wierzyciel
stosunek zobowiązaniowy
Umowa
o przejęcie
długu
Przejemcą długu
2) umowy między przejemcą długu a dłużnikiem - za zgodą wierzyciela 895 (art. 519 ż 2 pkt 2 KC).
Nb. 893-895
312 Rozdzial IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika
Wierzyciel stosunek zobowiązaniowy Dłużnik
Umowa o przejęcie długu
-/e/a
Przejemca długu
896 W odróżnieniu więc od przelewu wierzytelności przejęcie długu wymaga zawsze udziału dwóch stron stosunku zobowiązaniowego. Dla wierzyciela ma bowiem istotne znaczenie, jaki jest stan majątkowy dłużnika, co stanowi gwarancję wykonania przez niego zobowiązania. Dlatego Kodeks cywilny nie tylko wymaga zgody wierzyciela - w przypadku gdy umowę o przejęcie długu zawiera przejemca z dłużnikiem (wariant 2) - ale zastrzega ponadto, że zgoda taka jest bezskuteczna, gdy wierzyciel nie wiedział, iż osoba przejmująca dług jest niewypłacalna (art. 519 ż 2 pkt 2 KC). Uznano także, że interes dłużnika, w pozostaniu w dotychczasowym stosunku prawnym, zasługuje na ochronę (np. umożliwia mu potrącenie) i dlatego przejęcie długu wymaga i jego akceptacji.
2. Forma
897 Oświadczenia woli stron umowy o przejęcie długu powinny być pod sankcją nieważności złożone na piśmie (art. 522 zd. l KC). Przemawia za tym troska o pewność obrotu prawnego.
W umowie o przejęcie długu jako strona zawsze występuje przejemca długu i dlatego jego oświadczenie woli w każdym przypadku wymaga zachowania wspomnianej formy. Natomiast gdy zawiera on umowę z wierzycielem (wariant 1), wówczas, w myśl wspomnianej zasady, także oświadczenie woli wierzyciela musi być złożone w tej samej formie; a gdy zawiera tę umowę z dłużnikiem, to samo odnosi się do oświadczenia dłużnika.
898 Ponadto art. 522 zd. 2 KC zastrzega formę pisemną pod sankcją nieważności dla zgody wierzyciela. Postanowienie to znajduje więc zastosowanie do drugiego wariantu umowy o przejęcie długu, zawieranej między dłużnikiem a przejemca długu. Wtedy pisemne oświadczenie woli (ad solemnitatem) powinny złożyć nie tylko jej strony, ale i udzielająca na nie zgodę osoba trzecia (wierzyciel).
899 Natomiast forma ta nie została zastrzeżona dla wyrażenia zgody przez dłużnika, a więc w pierwszym wariancie umowy o przejęcie długu, gdy dłużnik
Nb. 896-899
ż 33. Zmiana dlużnika
występuje w roli osoby trzeciej. Może on swoją zgodę wyra/.ić w loiinic dowolnej (art. 60 KC), por. orz. SN z 26.6.1998 r.; opubl. OSN l'")'). ,",/ |".
U podstaw odmiennego uregulowania formy oświadczenia woli pi/e/ wic- 900 rzyciela albo dłużnika - w postaci zgody na umowę o przejęcie dlueu le/y wzgląd na potrzebę silniejszego uwzględnienia interesu wier/u iel.i. kim y ponosi ekonomiczne ryzyko przejęcia długu. Trzeba zatem, aby deis/|e w lym względzie zawsze wyraził w sposób niewątpliwy i po zastanowieniu i /emu sprzyja forma pisemna. Natomiast dłużnik nie wymaga w tym piv\|uilku s/e/c-gólnej jakiejś ochrony. Z reguły umowa o przejęcie długu doelmd/i ilu skiilkii z jego inicjatywy i leży w jego interesie - nawet gdy nic jesi 3. Zgoda na przejęcie długu
Osoba, której zgoda jest potrzebna do przejęcia dhijjn (.1 \MV< wiei/y- 901 ciel albo dłużnik), może ją wyrazić składając odpowiednie tr.uu.l. /, me woli (art. 63 KC) którejkolwiek ze stron umowy (art. 519 ż 2 K< i l'u /.mmi m umowy każda ze stron może wyznaczyć osobie, której /giul.t ) ! |>"ii/ehnit, odpowiedni termin do wyrażenia zgody, przy czym bezskuie. /m |. yn up|\ w jest jednoznaczny z odmówieniem zgody (art. 520 KC).
Skutki odmowy zgody są różne w zależności od tego, kin N i .'fmh pmvl nien udzielić.
1) Jeżeli przejęcie długu następuje na podstawie umów s w n i .-M n In / jii/r 902 jemcąi za zgodą dłużnika, brak tej zgody powoduje MU-W.I.-H.I-M iiiium\ (art. 521 ż l KC).
2) Jeżeli przejęcie długu przyjmuje postać umowy micd/\ |>i , t. m. ,| iHugu Wtt a dłużnikiem i za zgodą wierzyciela, brak zgody pmw.ul.-i ilu ii-yn. /t> umowa stron wywiera tylko ograniczone skutki mied/\ MMIU ,nnMiii l'n legają one na tym, że osoba, która miała przejąć dlii)'. I>I||UI>"I>H|M vs#ylv dem dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie żądał od im i -,|i. lnu m,i ^siitil czenia (art. 521 ż 2 KC). Chodzi tu więc o t/w IISIMMIIM^ kuHM"ii|f przejęcia długu w umoWę o zwolnienie dłużniLi pi^i / .1 ..l,, u.-,, i,t nil obowiązku świadczenia (art. 392 KC).
Por. bliżej E. Łętowska, [w:] System, s. 926; odmiennu- II /1,/".!". |-< | Y HIMUI tarz 1972, s. 1234.
Cechy konstytutywne umowy o przejęcie długu |>mvinm In. w jej treści. Jednakże reguła interpretacyjna art. 523 K( k.i,-i |n*i|^t t* w umowie o przeniesienie własności nieruchomośi i n.iK >*. .1 ...i zwolnić zbywcę od związanych z własnością długów, in HU.M.I ^ ił "iiniiv zawarły umowę o przejęcie tych długów prze/, M;I!>\\MV 1'nniF.Mł w tym przypadku o wariant drugi tej umowy, zatem do m -.kuu. *iu". i
314
Rozdzial IX. Zmiana wierzyciela lub dlużnika
315
$ 33. Zmiana dlużnika
jest jeszcze zgoda wierzyciela (art. 519 ż 2 pkt 2 KC). Gdyby wierzyciel odmówił swojej zgody, nabywca nieruchomości jest odpowiedzialny względem zbywcy za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia świadczenia (art. 521 ż 2 KC), do czego wierzyciel pozostaje nadal uprawniony.
4. Prawa uboczne
905 Prawa uboczne zabezpieczające wierzytelność (poręczenie, zastaw, hipoteka) wygasają z chwilą przejęcia długu, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze ich trwanie (art. 525 KC). Przepis ten ma na względzie ochronę interesów osób, które udzieliły zabezpieczenia. Od sytuacji majątkowej dłużnika bowiem z zasady zależy, czy będą oni odpowiadać za cudzy dług i czy w takim przypadku zaspokojone zostaną ich roszczenia regresowe do dłużnika.
5. Zarzuty przysługujące przejemcy
906 Przejemca długu, wstępując w istniejący już stosunek zobowiązaniowy, może w konsekwencji przedstawić zarzuty wynikające z treści tego stosunku
według stanu istniejącego w chwili przejęcia (art. 524 ż l KC).
Przykład: jeżeli przejemca przejął dług z tytułu umowy pożyczki, to może wobec wierzyciela podnieść zarzuty, że zgodnie z tą umową nie upłynął jeszcze termin płatności.
907 Zarzutem tego rodzaju nie jest jednak zarzut potrącenia, jaki miał wobec wierzyciela dotychczasowy dłużnik (art. 524 ż l KC), ponieważ stanowi on emanację jego własnego prawa nie objętego treścią stosunku zobowiązaniowego, w obrębie którego nastąpiła zmiana dłużnika.
908 Ponadto przejemca może podnieść zarzuty wynikające z umowy zawartej między nim a wierzycielem o przejęcie długu, jak również osobiste zarzuty przysługujące mu wobec wierzyciela z innego tytułu prawnego - w szczególności zarzut potrącenia. Wynika to z ogólnych zasad prawa zobowiązań i dlatego kwestia ta nie wymaga szczególnego uregulowania w dziale poświęconym zmianie dłużnika (art. 519 i n. KC).
909 Problemem najbardziej kontrowersyjnym w teorii i różnie rozstrzyganym w poszczególnych systemach prawnych jest kwestia dopuszczalności zarzutów wynikających ze stosunku będącego podstawą przejęcia długu, a łączących przejemcę długu z dawnym dłużnikiem.
Przykład: Przejemca X zobowiązał się w umowie z dłużnikiem Y przejąć jego dług względem W jako zaspokojenie jakiejś wierzytelności Y-a przeciwko X-owi. Jeżeli jednak owa wierzytelność nie istnieje, powstaje pytanie, czy przejemca X może na tej podstawie odmówić wierzycielowi W spełnienia przejętego świadczenia.
Nb. 905-909
Otóż w myśl art. 524 ż 2 KC przejemca nie może powoływać się względem wierzyciela na zarzuty wynikające z istniejącego między przejmującym dług a dotychczasowym dłużnikiem stosunku prawnego, będącego podstawą prawną przejęcia długu. Czyni jednak od tej reguły poważny wyjątek, zastrzegając, że przejemcy przysługują z tego stosunku zarzuty, jeżeli wierzyciel o nich wiedział i to najpóźniej w chwili udzielenia zgody na przejęcie długu.
W powołanym wyżej przykładzie przejemca X nie może więc podnieść wobec wierzyciela W zarzutu, że jego (X-a) zobowiązanie wobec dotychczasowego dłużnika (Y-a) nie istniało - chyba że wierzyciel o tym wiedział.
Rozwiązanie to ma na względzie ochronę interesu wierzyciela. Gwarantuje bowiem, że bez jego wiedzy i woli nie ulegnie pogorszeniu jego sytuacja prawna w następstwie dokonanego przejęcia długu. W tych granicach chronione są zarazem interesy przejemcy długu.
Rozwiązanie to jest źródłem trwającej w teorii polskiego prawa cywilnego kontrower- 910 sji co do tego, czy przejęcie długu jest kauzalną czynnością prawną. Dylemat ten nie może być rozwiązany w sposób stanowczy, ponieważ rozstrzygnięcia ustawy są połowiczne. Nie ma to zresztą znaczenia praktycznego, ponieważ polski system prawny nie zawiera reguł ogólnych dla kauzalnych albo abstrakcyjnych czynności prawnych.
II. Kumulatywne przystąpienie do długu
1. Reguły ogólne
W razie kumulatywnego przystąpienia do długu dotychczasowy dłużnik 911 - w odróżnieniu od przejęcia długu - nie zostaje zwolniony z zobowiązania;
pozostaje więc nadal dłużnikiem, przy czym obok niego pojawia się przystępujący do długu jako drugi dłużnik odpowiedzialny solidarnie. W rezultacie następuje tu więc pomnożenie podmiotów po stronie długu.
Kumulatywne przystąpienie do długu może mieć swe źródło w umowie lub w innych zdarzeniach pralnych określonych w ustawie (ex legę).
Umowa o przystąpienie do długu nie została uregulowana żadnymi szczególnymi przepisami prawnymi. Jest jednak dopuszczalna w ramach ogólnej swobody umów. Może ona być zawarta między dłużnikiem a przystępującym do długu; przyjmuje wówczas postać umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej albo między przystępującym a wierzycielem.
2. Ustawowe przystąpienie
Ustawowe kumulowanie przystąpienia do długu reguluje art. 526 KC. W myśl 912 tego przepisu nabywca przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego staje się
Nb. 910-912
I
316
Rozdzial IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika
dłużnikiem solidarnym - obok zbywcy - w zakresie zobowiązań związanych z prowadzeniem tego przedsiębiorstwa lub gospodarstwa, i to bez względu na to, z jakiego zdarzenia zobowiązania te powstały (umowy, bezpodstawnego wzbogacenia, itp.).
Natomiast przez nabywcę rozumie się tego, kto nabył przedsiębiorstwo lub grunt rolny stanowiący substrat gospodarstwa rolnego (por. art. 553 KC) w drodze umowy. Chodzi tu zatem o pochodne i translatywne nabycie. Normy art. 526 KC nie stosuje się więc np. do nabycia w drodze dziedziczenia, zasiedzenia, egekucji lub rękojmi wiary publicznej, por. bliżej J. Mojak, [w:] Pietrzykowski. KC. Komentarz, s. 1306.
Dzięki tej instytucji wierzyciel uzyskuje silne zabezpieczenie wykonania swojej wierzytelności. Chroniąc jednak zarazem interesy nabywcy ustawa:
913 1) wyłącza przystąpienie do długu, o którego istnieniu nabywca nie wiedział mimo zachowania należytej staranności. Ustawa chroni więc w tym przypadku dobrą wiarę nabywcy (por. orz. SN z 5.5.1993 r.; opubl. OSN 1993, póz. 218);
914 2) ogranicza odpowiedzialność nabywcy do wartości nabytego gospodarstwa lub przedsiębiorstwa (pro viribus patrimonii).
Por. orz. SN z 13.2.1985 r.; opubl. OSP 1986, póz. 53 z glosą M Kępińskiego.
915 Norma art. 526 KC ma charakter bezwzględnie wiążący z uwagi na to, że chroni interesy osoby trzeciej - to znaczy wierzyciela zbywcy (por. orz. SN z 25.1.1983 r.; opubl. OSN 1983, póz. 139). Bez jego zgody odpowiedzialność zbywcy i nabywcy przedsiębiorstwa oraz gospodarstwa rolnego nie może być ograniczona lub wyłączona (art. 526 zd. 3 KC).
916 W związku z tym należy stanąć na stanowisku, że umowa zbycia przedsiębiorstwa (art. 75' KC) obejmującego w myśl art. 551 pkt 5) KC zobowiązania związane z jego prowadzeniem, nie powoduje zwolnienia zbywcy przedsiębiorstwa z jego zobowiązań wobec wierzyciela1, jeżeli ten nie wyraził na to swojej zgody. Sama umowa zbycia wywoła więc jedynie konsekwencje w stosunkach wewnętrznych (tj. między nabywcą a zbywcą przedsiębiorstwa). Znaczy to, że zbywca będzie miał roszczenia zwrotne wobec nabywcy przedsiębiorstwa, w razie gdy z racji swojej odpowiedzialności solidarnej świadczyć będzie wierzycielowi (art. 376 KC).
1 Odmiennie M. Pożniak-Niedzielska, Zbycie przedsiębiorstwa w świetle zmian w Kodeksie cywilnym, PiP z. 6/1991, s. 42.
Rozdział X. Zbieg roszczeń
ż 34. Uregulowanie prawne zbiegu roszczeń
Literatura: W. Czachórski, Zbieg odpowiedzialności cywilnej według Kodeksu zobowiązań. Warszawa 1960; S. Garlicki, M. Piekarski, A. Slelmachowski, Odpowiedzialność cywilna za niedobory, Warszawa 1970, s. 74 i n.; E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie. Warszawa 2000; A. Ohanowicz, Zbieg norm w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1963; A. Szpunar, Zbieg roszczeń odszkodowawczych, RPEiS z. 1/1974.
I. Uwagi ogólne
a) Bywa tak, że dane zdarzenie podpada pod kilka norm prawnych, 917
wyznaczających roszczenia, które nie mogą być łącznie spełnione. Jeżeli zarazem reguły preferencyjne systemu prawnego nie wskazują, jakim z konkurujących roszczeń należy dać priorytet, można sytuację taką określić mianem zbiegu roszczeń. W przypadku takim pozycję uprawnionego znamionuje to, że przysługują mu wszystkie zbiegające się roszczenia, i to dopóty, dopóki zgaśniecie jednego roszczenia nie wpłynie na zgaśniecie innych konkurujących roszczeń.
O tym, które z roszczeń ma być realizowane, decyduje wówczas sam uprawniony, formułując w odpowiedni sposób żądanie procesowe.
W literaturze prezentowane s^jednakże również inne określenia "zbiegu roszczeń".
Pojęcie zbiegu roszczeń okaże się przydatne w szczególności do ustalenia wzajemnych stosunków instytucji: odpowiedzialności deliktowej, odpowiedzialności kontraktowej i bezpodstawnego wzbogacenia.
b) Z łatwością więc można znaleźć przykłady, gdzie określone zachowa- 918 nie człowieka należy uznać nie tylko za niewykonanie uprzednio istniejącego zobowiązania, ale równocześnie i za delikt.
Przykład: Zawalenie się części domu, w której mieszkał najemca, nie tylko uzasadnia jego roszczenie deliktowe z art. 434 KC, ale i z racji niewykonania umowy najmu (art. 662 ż l KC); jeżeli pracownik kradnie przedmioty lub pieniądze powierzone mu
Nb. 917-918
Nb. 913-916
318
Rozdział X. Zbieg roszczeń
319
,sv 34. Uregulowanie prawne zbiegu roszczeń
przez pracodawcę, odpowiada nie tylko z deliktu (art. 415 KC), ale także na podstawie umowy o pracę; kto wprowadza na skutek niedbalstwa (winy) do obrotu przedmioty zagrażające życiu lub zdrowiu ludzkiemu (np. samochód z wadą produkcyjną, keks ze szpilką, samozapalający się telewizor, niebezpieczny preparat chemiczny nie opatrzony należytym ostrzeżeniem) odpowiada nie tylko z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy sprzedanej (art. 556 i n. KC), ale i z deliktu (art. 415 KC) oraz z art. 449'^ł49'" KC.
919 c) Z kolei w dużej masie przypadków, a mianowicie tam, gdzie sprawca szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym uzyskał stąd korzyść majątkową, spełnione zostaną przesłanki powstania roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia.
Przykład: kradzież rzeczy (por. bliżej orz. SN z 2.12.1964 r.; opubl. OSP 1966, póz. 128, z glosą Z. Radwafiskicgo).
920 d) We wszystkich tych sytuacjach roszczenia wyznaczone wspomnianymi instytucjami nie mogą być łącznie (kumulatywnie) spełnione, ponieważ prowadziłoby to do sprzecznego z założeniami prawodawcy nadmiernego obciążenia jednej strony i nieusprawiedliwionego wzbogacenia drugiej strony.
Kolizję tę próbowano rozwikłać przez przyjęcie koncepcji jednego "mieszanego" roszczenia, opartego na różnych podstawach prawnych. Jednakże konstrukcja ta jest nie do przyjęcia, ponieważ dowolnie łączy elementy różnych instytucji prawnych.
Toczona jeszcze pod rządem Kodeksu zobowiązań dyskusja wykazała zarazem, że nie ma dostatecznych podstaw do uznania generalnego pierwszeństwa jednego ze wspomnianych reżimów prawnych i wyznaczonych nimi roszczeń - przed pozostałymi. Natomiast doprowadziła ona do wniosku - zaakceptowanego także przez judykaturę - że najlepsze rozwiązanie wspomnianej kolizji wskazuje koncepcja zbiegu roszczeń. Nie tylko bowiem odpowiada ona systematyce normatywnej ustawy, ale przede wszystkim zapewnia najpełniejszą ochronę interesów uprawnionego (poszkodowanego).
Koncepcja ta znalazła normatywny wyraz w przepisach kolizyjnych art. 414 i 443, a także w art. 449' KC.
II. Rozwiązania szczególne 1. Bezpodstawne wzbogacenie
921 Pierwszy z tych przepisów (art. 414 KC) dopuszcza zbieg roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniami odszkodowawczymi.
Reguła ta w całości odnosi się do roszczeń odszkodowawczych z tytułu czynów niedozwolonych. Jeżeli więc dany stan faktyczny wypełnia ustawowe
Nb. 919-921
przesłanki obu roszczeń, od wyboru poszkodowanego zależy, jakie roszczenie ma być spełnione. Wybór ten może być dokonany jedynie co do całości danego re/imu prawnego, a więc powinien uwzględniać przesłanki i konsekwencje prawne przez niego określone.
/wykle żądanie odszkodowania będzie korzystniejsze dla poszkodowanego, ponieważ pozwoli mu uzyskać świadczenie w większym rozmiarze niż roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia. Poszkodowany musi się jednak wówczas liczyć z trudniejszą sytuacją dowodową, albowiem na nim spoczywa ciężar dowodu winy sprawcy i wysokości szkody, podczas gdy przy bezpodstawnym wzbogaceniu trzeba jedynie wykazać transfer korzyści majątkowych.
Ponadto roszczenia z tytułu czynów niedozwolonych często ulegają krótszym terminom przedawnienia niż roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, które zawsze przedawniają się dopiero po upływie 10 lat. Jeżeli więc roszczenie deliktowe już się przedawniło, a roszczenie o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia jeszcze nie, oczywiste jest, że interes poszkodowanego przemawia za powołaniem się na ostatnio wspomniany tytuł prawny.
Natomiast nie dochodzi do zbiegu roszczeń z tytułu bezpodstawnego 922 wzbogacenia z roszczeniami z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, ponieważ kwestie te są swoiście uregulowane w art. 494 i 495 KC stanowiących podstawę do konstruowania szczegółowych przypadków bezpodstawnego wzbogacenia. Zagadnienie to jest jednak kontrowersyjne w nauce polskiej.
Otwarty, bo nie uregulowany żadnymi przepisami kolizyjnymi, pozostaje 923 problem stosunku roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia do roszczeń windykacyjnych. Wbrew reprezentowanemu niekiedy poglądowi, który przyznaje - ograniczonymi pewnymi zastrzeżeniami - priorytet roszczeniom windykacyjnym1, wydaje się, że i tu przyjąć należy generalną zasadę zbiegu roszczeń i w konsekwencji pozostawić uprawnionemu swobodę wyboru2.
Co do zbiegu roszczenia* tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z innymi roszczeniami, por. E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 48 i n.
2. Delikty
Drugi przepis kolizyjny (art. 443 KC) ma na względzie stosunek rosz- 924 czeń deliktowych do kontraktowych. W pierwszej jego części wyraźnie ustanowiona została ogólna reguła zbiegu roszczeń. Przy podejmowaniu decyzji
Por. W. Czachórski, Zobowiązania..., s. 182.
Por. A. Ohanowicz [w:] System, t. III, cz. l, s. 512.
Nb. 922-924
320
Rozdział X. Zbieg roszczeń
Akl uilmliiUlMifyJny 63-68; 395 Anilino/III l 'H
o wyborze zbiegających się roszczeń poszkodowany powinien w szczególności wziąć pod uwagę z jednej strony fakt, że jedynie reżim odpowiedzialności deliktowej umożliwia mu dochodzenie zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę i przeważnie wyznacza dłuższe terminy przedawnienia, a z drugiej strony liczyć się z trudniejszą dla siebie sytuacją dowodową w porównaniu z reżimem odpowiedzialności kontraktowej.
Natomiast druga część art. 443 KC przewiduje dopuszczalność wyjątków od zasady zbiegu roszczeń, jeżeli wynika to "z treści istniejącego uprzednio zobowiązania". Na tle tego postanowienia należy przyjąć, że dopuszczalne są umowy wyłączające odpowiedzialność deliktową na rzecz odpowiedzialności określonej w czynności prawnej. Jednakże mając na uwadze art. 58 KC oraz funkcję odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych nasuwa się wniosek, że tego rodzaju klauzule umowne w bardzo tylko wąskim zakresie mogą być uznawane za ważne.
W literaturze podnosi się, że niedopuszczalne byłoby uchylenie odpowiedzialności deliktowej, jeżeli opiera się ona na przestępstwie lub na winie umyślnej sprawcy. Poza tym art. 437 KC wyraźnie wyłącza możliwość uchylenia lub ograniczenia odpowiedzialności deliktowej określonej w art. 435 i 436 KC, ale już nie jej rozszerzenie.
3. Szkoda wyrządzona przez produkt niebezpieczny
925 W myśl art. 449' KC następuje zbieg roszczenia z tytułu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny z odpowiednimi roszczeniami opartymi na podstawie deliktowej albo kontraktowej.
Indeks rzeczowy
thv i>:nDalio in sotutum, p. Świadczenie w miejsce wykonania
Delikt, p. Czyn niedozwolony Depozyt sądowy 847-858 Dług 26, 38, 39 Dłużnik 25
tt
Dodatkowe zastrzeżenia umowne 804 Dolus, p. Wina umyślna
lic/pmUiimnr wzbogacenie 71; 648-657 wyiliinir w/houuccnia 664-668; (.7(1 (.X". ')J| ')2.1
Ur/primii"tl /Kth<>wania 472-479 \v/l(;(liiii 7 Ui
Facultas alternativa, p. Upoważnienie przemienne
Jmpossibilium nulla obligatio, p. Niemożliwość świadczenia
ml\iu\ 22*> Cesja, p 1'i/dcw wierzytelności tir/ar dowodu 241, 242; 498, 499;
7V) 7(O
Kara umowna 818-826 Kodeks cywilny 9-11 Kodeks handlowy 10, 11 Kodeks morski 11 Kodeks zobowiązań 10 Konsument 20
Kumulatywne przystąpienie do długu 911-916
CliiuMilii rehus \lc slantibus 688-702
Coniprnaaliii lucri cum damno 268
Contliflio, p. l'ola.c/.cnie
Culpu -f
- in cnntrahenJo 367-369; 394
p. Wina nieumyślna Czynność prawna 61
- jednostronna 62 p. także Umowy Czyny niedozwolone 71; 459^466; 924 p. także Odpowiedzialność deliktową
D
Dtimnum emergens, p. Szkoda Danie zabezpieczenia 124
Literatura do prawa zobowiązań 21-23 Lucrum cessans, p. Szkoda
Nb. 925
323
322
Indeks rzeczowy
Indeks rzeczowy
N
Nakłady, p. Zwrot
Naprawienie szkody, p. Odpowiedzialność,
odszkodowanie, szkoda Negatywny interes umowny, p. Ujemny
interes
Niedbalstwo 487-489 Niedozolone postanowienia (klauzule)
umowne 427^140 Niemożliwość świadczenia 100-107; 115;
356-358; 763-773 Nienależne świadczenie 658-663 Nominalizm, p. Świadczenie Nowacja, p. Odnowienie
Odstępne 815-817 Odszkodowanie 203-206
- funkcja odszkodowania 243-248
- miarkowanie odszkodowania 255; 594-598
- ograniczenie odszkodowania 256-258
- przyczynienie się poszkodowaneso 249-254
- sposób naprawienia szkody 259-262
- umowne, p. Kara umowna
- wysokość 263-270
Ogólne warunki umów, p. Wzorce umóv
Opóźnienie dłużnika 776, 778
Orzeczenie sądu 69, 70
Osoba trzecia 31
Przedawnienie 201, 202; 383; 641-647;
668
Przedsiębiorca 19 Przedstawienie spisu masy majątkowej
albo zbioru rzeczy 122 Przejecie długu 893-910 Przelew wierzytelności 863-881
R
Regulamin, p. Wzorce umów Renta 620-625
Rozwiązanie umowy 858, 859 Rzecz 134-140
- oznaczone co do tożsamości i oznaczone co do gatunku 136-140
- pieniężne 149-152
- podzielne i niepodzielne 134, 135
- równorzędne 120
- uboczne 121-126
- ustalenie 96-99
- w miejsce wykonania 828, 829; p. Dalio in solutum
- zasada nominalizmu 159
- zasada waloryzacji 161-165
- - waloryzacja umowna 166-172
- - waloryzacja sądowa 173-183
- zasada walutowości 153, 154
- ze świadczeniem pieniężnym 160 p. także Wymagalność zobowiązania
O
Obrona konieczna 474, 475 Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika 43; 73-91 Odnowienie 830-834 Odpowiedzialność 50
- deliktowa 213; 459-466
- kontraktowa 213-215; 738-803
- na zasadzie gwarancyjno-repartycyjnej 211, 216; p. Ubezpieczenia
- na zasadzie ryzyka 208
- na zasadzie słuszności 210
- na zasadzie winy 207; 743-753
- osobista 51, 56-58
- państwa i gmin 524-540
- rzeczowa 59
- solidarna, p. Zobowiązania solidarne
- w związku z użyciem sił przyrody 559-586
- za cudze czyny 501-523; 754-758
- za produkt niebezpieczny 647a-647p; 925
- za szkody poniesione w cudzym i we własnym interesie 591-593
- za szkody wyrządzone legalnie 217
- za własne czyny 467-479
- za zwierzęta i rzeczy 542-558 Odsetki 126; 184-190
- przedawnienie 201-202
- terminy płatności 199, 200
- wysokość 195, 196
- zakaz anatocyzmu 197, 198
- źródła obowiązku płacenia 191-194
Pacia sunt servanda 689-691 Pieniądz 144-145
- gotówkowy i bezgotówkowy 155-158
- system pieniężny 146, 147
- znak pieniężny 148
p. także Świadczenia pieniężne Podżeganie 492, 493 Pomocnictwo 492, 493 Potrącenie 835-846 Powstanie zobowiązania 60-72 Prawo
- autorskie 11
- cywilne
- - część ogólna 7
- czekowe 11
- intertemporalne (międzyczasowe) 16
- rodzinne 4
- rzeczowe 3
- spadkowe 4
- stanowione 8-11
- upadłościowe l l
- wekslowe 11
- własności intelektualnej 6
- zobowiązań w systemie prawnym l, 2, 17-20
- zwyczajowe 14 Prawo podmiotowe
- akcesoryjne 905
- bezwzględne 48
p. także Wierzytelność Prawo zatrzymania 794
Samopomoc 546, 547 Siła wyższa 209, 574 Skarga pauliańska, p. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika Stosunek zobowiązaniowy 28-32
- jako jedna całość 30, 49
- strona 29
- treść 24, 33
- wielostronny 32 Surogaty 665 Szkoda 228-230
- compensatio lucri cum damno 237
- na mieniu 232
- na osobie 232; 606-629
- niemajątkowa (krzywda) 230, 231; 630-640
- skorzystanie 494-497
- strata (damnum emergens) 233
- utracone korzyści (lucrum 234-236
- zapobieganie szkodzie 587-590
Świadczenie 27; 92-111
- ciągłe 132, 133
- jednorazowe 128
- niemożliwe, p. Niemożliwość świadczenia
- okresowe 129
Termin zawity 89
U
Ubezpieczenia komunikacyjne 585, 586 Ujemny interes umowny 238-240 Układ Europejski 13
Umowa 61; 307-312
- abstrakcyjna i klauzalna 332, 333
- adhezyjna 313-315
- jednostronne i dwustronnie zobowiązująca 316
- losowa 334, 335
- niewłaściwa umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej 447
- o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (paclum in favorem tertii] 441-451
- o świadczenie przez osobę trzecią 452-456
- o zwolnienie dłużnika przez osobę trzecią 457, 458
- przedwstępna 370-384
- realna 329-331
- swoboda umów 336-343
- - ograniczenia 344-355
- treść umów 336
- wzajemna 317-328
- zawarcie umowy 385-395
- - ograniczenia 385-395
- - tryb 396, 397
324
Indeks rzeczowy
Umowne prawo odstąpienia 810-814 Umowy konsumenckie 422-426 Umowy międzynarodowe 12, 13 Umowy zawierane na odległość
440h-444w
Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa 440a-444g Upoważnienie przemienne (facultas al-
ternativa) 117-119 Uprawnienia główne i uboczne 37
W
Wierzyciel 25
Wierzytelność 26, 33-37
- rozszerzona skuteczność 42, 43-48 Wina 480^184; 743-753
- anonimowa 500
- osoby trzeciej 577, 578
- poszkodowanego 575, 576
- umyślna 486
Współodpowiedzialność 598-605
Wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela 882-892
Wygaśniecie zobowiązania 827-859; 856-859
Wykonanie zobowiązania 684-688
- dowody 731-735
- miejsce 716-719
- podmioty 703-707
- przedmiot 708-715
- termin 720-723
- wzajemnych 725-730
Wymagalność świadczenia lub wierzytelności 724
Wyzysk 359-365
Względna bezskuteczność czynności prawnej 75
Wzorce umów 398-403
- konsumenckie 407-^tlO
- kwalifikowane 411-419
- niekwal i Pikowane 420-423
- nienormatywne 424-440
- normatywne 404-410
- stosunku ciągłego 435^40 Wzory umów, p. Wzorce umów
Zadatek 805-809
Zadośćuczynienie pieniężne, p. Krzywda
Zbieg roszczeń 917-925
Złiożenie rachunku zarządu 123
Zmiana wierzyciela lub dłużnika
860-862 Zobowiązanie 24
- ciągłe (trwałe) 132, 133; 435; 728; 768; 859
- niepodzielne 299-302
- niezupełne (naturalne) 52-55
- podzielne 303-306
- przemienne 112-115
- realne 28, 46
- rezultatu 108-111
- solidarne 294-296
- - bierne 272-285
- - czynne 286-293
- solidarne niewłaściwe 297, 298 -Związek
- normatywny 226
- przyczynowy 218-227 Zwłoka
- dłużnika 775, 779-793
- wierzyciela 795-803 Zwolnienie z długu 856, 857 Zwrot nakładowi wydatków 141, 142 Zwyczaj 15
Źródła prawa zobowiązań 8-16
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Radwański Część Ogólna Prawa Cywilnego
skrypt część ogólna J Woźniak
zagadnienia egzaminacyjne czesc ogolna rekreacja ruchowa
zagadnienia egzaminacyjne czesc ogolna sport
PC czesc ogolna 30 str dobre fajne
1 Część ogólna KC folie
Prawo prywatne cywilne 1 czesc ogolna prawa cywilnego
Specyfikacja techniczna Budynek Szpitala Część Ogólna
CZĘŚĆ OGÓLNA
więcej podobnych podstron