19.05.2012
OPIEKA I KURATELA
OPIEKA była stosowana wobec osób sui iuris, które nie pozostawały pod władzą zwierzchnika
familijnego pater familias, które nie miały zdolności do czynności prawnych, albo ta zdolność była
ona ograniczona.
Opieka była sprawowana nad kobietami i nad osobami niedojrzałymi (osoby powyżej 7 roku życia,
w przypadku dziewcząt do 12 roku życia, a chłopców do 14).
Powołanie opiekuna:
 mogło nastąpić albo na podstawie testamentu  tutelae testamentaria.
 mogła wynikać też z ustawy  tutelae legitima  miała zastosowanie wtedy, kiedy nie było
zapisu testamentowego (testamentu), nie było opiekuna testamentowego. Wtedy takiego
opiekuna powoływano z ustawy spośród najbliższych krewnych agnacyjnych, a w
przypadku ich braku spośród członków rodu. Takie osoby powołane do sprawowania opieki
były automatycznie dziedzicami ustawowymi pupila.
 Tutela dativa  opieka, która mogła być ustanowiona na podstawie zarządzenia władzy 
czyli jeśli nie było opiekuna testamentowego lub opiekunó ustawowych, wtedy Pretor
ustanawiał opiekuna dla osoby niedojrzałej.
 Na prowincjach osobą uprawnioną do ustanawiania opiekunów był namiestnik.
Podstawowym celem opieki było zabezpieczenie interesów majątkowych podopiecznego, ale tez
sprawowania troski, w zakresie zarzÄ…dzania majÄ…tkiem podopiecznegio, w zakresie wychowania,
utrzymania. Sprawowanie opieki w Rzymie było publicznym obowiązkiem. Odmówić można było
tylko z ważnych przyczyn. Nie wszyscy też byli zdolni do sprawowania opieki nad drugą osobą.
Wyłączeni byli:
 chorzy umysłowo,
 niemi,
 głusi,
 osoby, na które spadła infamia,
 początkowo też kobiety nie mogły.
Po ustaniu opieki opiekun miał obowiązek rozliczyć się z podopiecznym/pupilem, zwrócić mu
majątek, rachunki z wszystkich podjętych działań.
Środkami prawnymi, które przysługiwały ochronie interesów pupila były:
 Actio tutelae directa. Była to skarga bonae fidei. Za pomocą tej skargi pupil mógł odsunąć
od sprawowania jego opieki opiekuna, który naruszył jego zaufanie.
 Actio tutelae  za pomocą której pupil po dojściu do dojrzałości mógł się domagać od
opiekuna rozliczenia ze sprawowania opieki, to powództwo pociągało za sobą infamię.
Opiekun miał również wzajemne powództwo o zwrot nakładów poniesionych nakładów w
w interesie pupila ze swojego majÄ…tku.
 Actio rationibus distrahendis  za pomocą tego powództwa pupil do chodził już po
zakończeniu opieki podwójnej wartości tego co opiekun utracił z jego majątku pupila w
trakcie sprawowania opieki.
(nazw łacińskich znać nie trzeba)
Początkowo w starożytnym Rzymie nawet kobiety sui iuris (wolne) po dojściu do dojrzałości
również wymagały opieki. Taka opieka nad kobietami nazywała się tutela mulierum. Taka kobieta
dojrzała sama prowadziła swoje sprawy majątkowe, sama prowadziła gospodarstwo, mogła czerpać
korzyści, nabywać prawa, natomiast przy wykonywaniu innych ważnych czynności prawnych,
które miały na celu obciążenie jej majątku (np przy sporządzeniu testamentu, przy zaciąganiu
zobowiązań, przy wyzwalaniu niewolnika, przy zbywaniu rzeczy res mancipi) musiała uzyskać
zgodÄ™ opiekuna. LikwidacjÄ™ opieki nad kobietami rozpoczÄ…Å‚ cesarz August znoszÄ…c w pierwszej
kolejności opiekę nad kobietami wielodzietnymi. Z biegiem czasu ta opieka nad kobietami była
ograniczana.
Od opieki należy odróżniać kuratelę.
KURATELA (kura)  różnica sprowadza się do tego, że kurator był ustanawiany tylko i wyłącznie
do zarządu majątkiem. Nie ważna była osoba nad która sprawował kuratelę, ale sam zarząd
majątkiem, bo opiekun miał jeszcze dbać o wychowanie, utrzymanie podopiecznego itp. miał
otoczyć pupila troską, a w kurateli chodziło o sam zarząd majątkiem osoby, nad którą kuratela była
sprawowana. Kurateli były poddawane osoby, które potrzebowały z różnych przyczyn
opieki/pieczy nad własnym majątkiem.
Podstawowymi rodzajami kurateli jest kuratela sprawowana nad marnotrawcami jak i osobami
chorymi umysłowo. Istniały też inne.
 Kuratela nad osobami chorymi umysłowo nazywała się cura furiosi i wg ustawy XII tablic
przysługiwała najbliższemu agnatowi, a w razie przypadku braku agnata członkami rodu.
Osoby powołane do kurateli były równocześnie spadkobiercami ustawowymi tej osoby
chorej umysłowo.
Z biegiem czasu ta kuratela ustawowa wyszła z użycia i pojawiła się kuratela z nominacji
urzędnika.
 Cura prodigi - Kuratela nad marnotrawcami - osobami które były ograniczone w zdolności
do czynności prawnych. Ta kuratela miała taką samą podstawę co cura furiosi. Ten sam krąg
osób powołanych do sprawowania kurateli nad marnotrawcami. Spełniała dokładnie te same
cele co cura furiosi.
 Kuratela była sprawoana również nad osobnami dojrzałymi od 14 roku życia ale poniżej 25
roku życia. Taka kuratela była ustanawiana na wniosek najbliższych krewnych tej osoby,
albo na wniosek tej osoby (między 14 a 25), można było ustanowić kuretalę do zarządku
majątkiem nasciturusa  dziecka nienarodzonego, oraz dla majątku niewypłacalnego
dłużnika.
(na egzaminie może paść pytanie, dla jakich osób mogłabyć ustanawiana kuratela).
Prawo spadkowe
Osoby wolne  alieni iuris, które znajdują się bezpośrednio pod władzą zwierzchnika, z chwilą
jego śmierci, z mocy samego prawa (ipso iure) nabywają status osób sui iuris. Natomiast wszystkie
inne osoby znajdujące się pod władzą zwierzchnika pośrednio, z chwią jego śmierci wchodzą pod
władzę swoich ojców czy mężów. Spadkodawca zmarły nazywany jest defunctus; po zmarłym
następuje dziedzic (heres, sukcesor). Dziedzic nabywa po zmarłym rzeczy nie pojedynczo ale w
całości (per universitatem) czyli nabywa cały spadek, a nie poszczególne elementy wchodzące w
skład spadku. Dziedziczenie było zasadą, że nabywamy po zmarłym wszystkie prawa, ale długi i
obciążenia, ale były pewne uprawnienia majątkowe zmarłego, które nie przechodziły na
dziedziców, a były to uprawnienia o charakterze ściśle osobistym np. służebności osobiste zmarłego
(bo one mają charakter dożywotni  kończą się wraz ze śmiercią osoby upranionej), uczestnictwo w
spółce - nie przechodzą na dziedziców zmarłego. Trzonem masy spadkowej były rzeczy materialne,
ale majątek stanowią zarówno rzeczy materialne, jak i niematerialne tak więc na dziedziców
przechodziły także rzeczy nie materialne czyli np. wierzytelności, również niektóre wierzytelności z
deliktów czy quasi deliktów, jest to również odpowiedzialność, która jest bardzo ściśle związana z
osobą dłużnika, czyli za wszelkie zobowiązania o ściśle osobistym charakterze, spadkobiercy nie
ponoszą odpowiedzialności.
Spadek (hereditas)  spadek jest to wejście w ogół praw zmarłego. Zawarta definicja w digertach.
Hereditas jest to spadek rozumiany wg. prawa cywilnego, bo wg. prawa pretorskiego terminem
spadku określano bonorum possessio - jest to również spadek ale i dziedziczenie.
Zasady dziedziczenia wg. prawa cywilnego pojawiły się w ustawie XII tablic i przetrwały do
czasów Justyniana. To dziedziczenie wg. prawa pretorskiego powstało z powodu niedomagań
dziedziczenia w świetle prawa cywilnego. Ustawa XII tablic zamknęła prawo do dziedziczenia w
świetle ius cyvile w bardzo wąskim kręgu osób, i ta regulacja ustawy XII tablic bardzo wielu
przypadkach porawdziała do tego, ze nie było dziedzica  powstawały spadki bezdziedziczne, były
one zjazwiskiem niepożądanym w prawie rzymskim, zawsze domagano się żeby pozostał po
zmarłym dziedzic. W związku z tym pretor na mocy swojego imperium udzielał bonorum
possiessio (dopuszczał do dziedziczenia każdego kto stracił z przyczyn formalnych prawo do
dziedziczenia w świetle prawa cywilnego, wszystkich tych spoza kręgu dziedziców cywilnych,
którzy wg. uznania protora zasługiwali na to aby dopuścić ich do dziedziczenia po zmarłym którzy,
zasłużyli na uwzględnienie lub zostali pominięci. Ci dziedzice wg. prawa cywilnego nie byli
dziedzicami, oni byli jak gdyby dziedzicami. Pretorowie robili to po to aby nikt nie zmarł bez
dziedzica. Pretor zapowiedzi udzielania bonorum possesio (dopuszczenia do dziedziczenia nwg
prawa pretorskiego) ogłaszał w edykcie. W przeciwieństwie do spadku cywilnego, który otwierał
się z chwilą śmierci spadkodawcy, to o bonorum posesion (o powołanie do dziedziczenia z mocy
prawa pretorskiego) trzeba było zwrócić się do pretora. Czyli dziedzicem prawa cywil nego stawało
się automatycznie z chwilą śmierci zmarłego z mocy prawa (ipso iure). Tutaj były zakreślone
bardzo krótkie terminy o bonorum possessio pod rygorem pominięcia przy dziedziczeniu.
Jeżeli spadek nie został objęty przez najbliższych dziedziców to każdy mógł wejść w posiadanie
takiego majątku spadkowego i po roku nieprzerwanego posiadania (bez względu na dobrą wiarę i
słuszny tytuł) mógł nabyć spadek na własność. Ten bonorum posesorr (dziedzic prawa pretorskiego)
był chroniony wg prawa pretorskiego za pomocą formułek z fikcją  jak gdyby był dziedzicem , bo
po roku faktycznego włądania tym spadkiem stawał stawał się njego właścicielem poprzez
specjalny rodzaj zasiedzenia  usucapio pro herede. Nie każda bonotum possessio (dziedziczenie w
świetle prawa pretorskiego) pozwalała definitywne władanie spadkiem.
Ze względu na skutki Gajus wyróżnia 2 rodzeje dziedziczenia b.p:
" bonorum possesio cum re  zapewniał stanowisko dziedzica na zawsze - jeśli nie było
dziedzica wg prawa cywilnego, wtedy spadek obejmował dziedzic prawa pretorskiego
(bonorum possesor)  on stawał się dziedzicem na zawsze. Czasami były sytuacje kiedu
ponorum possesor musiał ustąpić wobec osoby lepiej uprawnionej w świetle prawa
cywilnego do spadku  wtedy mówi się o bonorum possessio sine re
" bonorum possesio sine re  taką osobą lepiej uprawnioną był np. pogrobowiec czyli np.
dziecko, które urodziło się już po śmierci spadkodawcy i ten pogrobowiec obalał testament i
automatycznie opartą na tym testamencie również bonorum possesio. Czyli bonorum
possessio sine re zapewniała tylko władanie spadkiem prowizorycznie  był powoływany
dziedzić ale jeśli pojawił się dziedzic lepiej uprawniony (j.w), który ma pierwszeństwo do
spadku to musi mu ustąpić.
Rodzaje dziedziczenia:
" Ex testamento  dziedziczenie testamentowe  najważniejsze. Dziedziczenie na podstawie
testamentu. Powołanie wynika z testamentu czyli z ostatniej woli spadkodawcy.
Dziedziczenie testamentowe zawsze ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem
beztestamentowym. Te dwa rodzaje dziedziczenia się wyłączają. Nawet jeśli testator nie
rozporządził w testamencie całym swoim majątkiem to i tak pozostała część majątku, która
nie została rozdysponowana w testamencie i tak będzie przypadała dziedzicom
testamentowym. Nie może być tak że część dziedziców będzie dziedziczyła na mocy
testamentu, a część na mocy ustawy.
" Ab intestato  dziedziczenie beztestamentowe  dziedziczenie po kimś kto nie pozostawił
testamentu, albo kto pozostawił testament ale inaczej okazał się on nieważny bądz

nieskuteczny  na podstawie ustawy.
" Contratabulas - dziedziczenie przeciw-testamentowe  w dziedziczeniu beztestamentowym
lub przeciw-testamentowym to powołanie wynika z ustawy albo z edyktu pretorskiego.
Dziedziczenie przeciw-testamentow prowadziło albo do obalenia testamentu albo
przynajmniej części dyspozycji testamentowej, w tym przypadku dziedziczenie przeciw-
testamentowe mogło istnieć z dziedziczeniem testamentowym
Koniecznym wymogiem dziedziczenia jest powołanie do spadku.
(na egzaminie może być definicja testamentu)
Testament !!!!!!!!!  jest to jednostronna czynność prawna, przejaw woli testatora, bez
udziału, najczęściej nawet bez wiedzy osób zainteresowanych - jest to akt ostatniej woli, czyli jest
odwołalny aż do śmierci i skuteczny dopiero po śmierci.
W treści testamentu musiał być ustanowiony dziedzic. Ważny testament można było sporządzić
tylko w ściśle określonej formie, ta forma była na przestrzeni wieków zmieniania
Formy testamentu:
Dwie najstarsze formy testamentu wg prawa cywilnego można było sporządzić tylko publicznie, w
szczególnych okolicznościach:
1) w czasie pokoju na zgromadzeniu ludowym, które zbierało się dwa razy w roku w tym celu
2) sporządzany w czasie wojny przed gotowym do boju oddziałam
Te formy wyszły z użycia pod koniec republiki i pojawia się kolejny rodzaj testamentu -
- Testament mancypacyjny  był zawierany w w formie mancypacji czyli w obecności 5
świadków, libripensa, osoba sporządzająca testament  testator mancypował czyli
sprzedawał/oddawał swój majątek osobie zaufanej (familie emptor), przekazywał swój majątek i
tej osobie zaufanej testator daje polecenie komu po jego śmierci ma wydać majątek. Zapłata z
strony tej osoby zaufanej była symboliczna. Testament był na piśmie, na woskowych tabliczkach,
które testator wręczał osobie zaufanej/powiernikowi zachowując wszystkie formalności
mancypacyjne przewidziane przez prawo. Tabliczki były zamknięte i opieczętowane i od tych
tabliczek to dziedziczenie testamentowe jest nazywane dziedziczeniem wg. tabliczek.
- Testament prawa pretorskiego  Pretor odrzuca wymogi tego testamentu mancypacyjnego i
ogłasza w edykcie, że udzieli bonorum possesio, czyli dopuści do dziedziczenia, każdego, kto
przedłoży mu na piśmie testament, oparzony pieczęciami conajmniej 7 świadków. Ta liczba 7
świadków wynika z tradycji testamentu mancypacyjnego (5 świadków+libripens+osoba zaufana).
Bonorum possessio udzielone na podstawie takiego testamentu, który został przedłożony pretorowi
początkowo miał skuteczność względną czyli (bonorum possesio sine re), czyli mogło zostać
odwołane, gdyby pojawił się dziedzic prawa cywilnego (bo zawsze prawo dziedzica cywilnego było
silniejsze), dopiero reskrypt cesarza Piusa zapewnił dziedzicom z tego testamentu prawa
pretorskiego bezwzględną skuteczność  possesio cum re (raz powołany dziedzic prawa
pretorskiego już jest nim na zawsze nawet jeżeli znalazł by się dziedzic prawa cywilnego, to
dziedzic pr. pretorskiego może bronić się za pomocą exceptio doli, czyli zarzutu podstępu.
Kolejne rodzaje testamentów to testamenty prawa poklasycznego i okresu justyniańskiego:
Tutaj mamy początkowo testamenty publiczne, z biegiem czasu zaczynają pojawiać się nowe formy
sporządzania testamentu, również prywatne, pisemne nie tylko ustane. Formy publiczne polegały na
wpisie ostatniej woli testatora do akt sądowych lub gminnych, albo na złożeniu ostatniej woli
testatora u cesarza. Testamenty były sporządzane dla bezpieczeństwa zazwyczaj większej ilości
egzemplarzy, dla środków dowodowych, gdyby coś się stało z którymś z egzemplarzy, można było
również sporządzić testament ustnie wobec 7 świadków. Próbę powolnego odchodzenia od
tradycyjnych form sporzÄ…dzania testamentu zapoczÄ…tkowali dwa cesarze Teodozjusz II i
Walentynian III, którzy wprowadzili kolejne formy testamentu:
* testamentum tripertitum  jest to testament, który składał się z 3 elementów  ta forma
testamentu zachowała wymogi z 3 pozostałych: z testamentu mancypacyjnego, z testamentu
pretorskiego i z prawa pretorskiego. Z testamentu mancypacyjnego zachował wymóg jednoczesnej
obecności świadków, z prawa pretorskiego wymóg opieczętowania pieczęciami 7 świadków, z
prawa cesarskiego podpisy testatora i świadków.
* Kilka lat póz
niej w 446r. ceasza Wlentynian III zapoczątkował na zachodzi kraju kolejną formę
testamentu - testament cholograficzny, przetrwał on do dnia dzisiejszego, nie wymagał dla swojej
ważności, skuteczności ani żadnych pieczęci ani obecności świadków, był napisany własnoręcznie
przez testatora i przez niego podpisany. Ta forma pozostała do dzisiaj.
* Były tzw. testamenty szczególne. W niektórych sytuacjach w odniesieniu do pewnej kategorii
osób, sporządzenie testamentów w normalnych warunkach, w przepisanej formie było niemożliwe
dlatego też pojawiły się zarówno obostrzenia, co do sposobu sporządzania testamentu albo tez
pewne złagodzenia. Złagodzono wymogi co do formy i treści testamentu żołnierskiego. Można było
sporządzić testament żołnierki w dowolnej formie. Ułatwione zostały wymogi dotyczące
testamentów, które były sporządzane np. w czasie zarazy, różnych klęsk żywiołowych. Utrudnione
poprzez zastosowanie wymogu dodatkowego świadka były zwykle testamenty, które były
sporządzone przez osoby niewidome i niepiśmienne.
Fundamentem testamentu było ustanowienie dziedzica. Ustanowienie dziedzica musiało odbyć się
na samym początku. Ważna była kolejność postanowień testamentowych, które były zawierane w
testamencie. Potem to ulegało zmianie. Dziedzica trzeba było powołać w konkretnych stanowczych
słowach. Z biegiem czasu zaczęto odchodzić od tego formalizmu, również co do postanowień
testamentowych. Póz
niej odpadał również wymógł stosowania tych konkretnych stanowczych
słów. Najczęściej ustawniaono jednego dziedzica. Testator mógł ustamowić kilku dziedziców.
Udziały dziedziców zawsze były określane w częściach ułamkowych. Prawo rzymskie operowało
ucjami. Całość spadku to był as, który składał się z 12 unicji. Udziały były uzależnione od woli
testarora. Tersttor zgodnie z zasadą semer heres semper heres mógł powołać dziedzica na stałe, z
wyjątkiem bonorum posseror. Nie wolno było ograniczyć testatora ani terminem początkowym, ani
końcowym, nie można było również ustanowić z warunkiem zawieszającym, a jedynie z
warunkiem rozwiÄ…zujÄ…cym.
Zazwyczaj testator powoływał do spadku kolejnych dziedziców na wypadek gdyby dziedzic
powołany do dziedziczenia odmówił, albo nie mógł dziedziczyć wtedy mówimy o substytucji, czyli
o podstawieniu. Najczęściej się to zdarzało kiedy nabywało się majątek zadłużony gdzie
zobowiązania przewyższały korzyści i wtedy dziedzic musiał swoim majątkiem odpowiadać za
zobowiązana zmarłego i wtedy taki spadek najczęściej był odrzucany. Testator dla bezpieczeństwa
powoływał obok dziedzica głównego kolejnych dziedziców na wypadek tego gdyby główny
dziedzic odmówił albo nie mógł dziedziczyć i to się nazywa podstawieniem, czyli substytucja.
W Rzymie istniały trzy rodzaje podstawienia:
" podstawienie pospolite  (substitutio vulgaris)  najbardziej popularny rodzaj podstawienia -
polegało to na tym, że testator ustanawiał substytuta czyli kolejnego dziedzica dla siebie,
póz
niej kolejnych, a na samym końcu powoływał do dziedziczenia niewolnika, bo on jako
dziedzic konieczny nie mógł odmówić spadku.
" podstawienie pupilarne  (substitutio pupillaris)  zasadniczo można było sporządzić
testament tylko osobiście, ale istniał wyjątek  ojciec powołując do dziedziczenia po sobie
niedojrzałe dziecko mógł w tym samym testamencie powołać do dziedziczenia kolejnego
dziedzica, który dziedziczył by po tym dziecku, gdyby ono zmarło zanim dojdzie do wieku
dojrzałości.
OdmianÄ… tego podstawienia jest podstawieniem jak gdyby pupilarne podstawienie
(substitutio quasi pupillaris) czyli na wzór podstawienia pupilarnego Justynian zezwolił
ascendentom czyli zstępnym na ustanowienie dziedzica w testamencie spadkobierców dla swoich
descendentów czyli potomków chorych umysłowo. Jeżeli ten potomek zmarł po testatorze nie
odzyskawszy zdrowia to dziedziczył po nim powołany ten kolejny substytut.
Poza uregulowaniem kwestii dziedziczenia (poza powołaniem do dziedziczenia w
testamencie dziedzica) testamenty mogły zawierać różne zapisy (legaty  cząstkowe przysporzenia
majÄ…tkowe):
 W testamencie można było wyzwolić niewolnika,
 powołać opiekuna dla osoby niedojrzałej, dla kobiety.
 Mogły zawierać różne zapisy które były skierowane nie tylko do dziedziców ale również do
legatariuszów czyli zapisobiorców.
KTO MÓGA
TESTAMENT SPORZADZ
Ć?
Nie każdy testament był ważny i wywierał skutki prawne nawet jeśli był sporządzony w
dobrej formie i zawierał właściwą treść. Mogło się zdarzyć tak, że testament, który był od samego
początku ważny został pozbawiony póz
niej znaczenia prawnego. Ważny testament mógł
sporządzić obywatel rzymski sui iuris, nieograniczony w zdolnościach do czynności prawnych. Z
biegiem czasu testamenty mogli sporządzać również Latyni i Peregryni, którzy mieli commercio z
Rzymianami czyli pozostawali w stosunkach gospodarczych z obywatelami rzymskimi na osoby
podległe władzy ojcowskiej. Osoby alieni iuris znajdujące się pod władza pater familias mogły
sporządzać testamenty w zakresie peculium castrense i quasi castrense, oraz kobiety i niewolnicy co
do połowy peculium.
Zdolność do dziedziczenia testamentowego pokrywała się ze zdolnością prawną,
aczkolwiek znajdowały się wśród osób zdolnych do dziedziczenia osoby spoza kręgu osób, które
posiadały zdolność prawną. Można było powołać do dziedziczenia niewolnika, a on nie miał
zdolności prawnej, trzeba go było jednocześnie wyzwolić. Póz
niej w prawie justyniańskim nie
trzeba było już aktu wyzwolenia bo uważano, że samo powołanie niewolnika do dziedziczenia
zawiera w sobie automatyczne wyzwolenie. Niewolnik dziedziczył zazwyczaj ten spadek bardzo
zadłużony, którego już nikt z powołanych osób nie chciał przyjąć, a niewolnik jako dziedzic
konieczny musiał, przyjąć taki spadek. Cudzego niewolnika można było ustanowić dziedzicem, ale
spadek przypadał jego właścicielowi. Ten sam skutek następował jeżeli powoływano do
dziedziczenia osoby alieni iuris podległych władzy pater familias, spadek nabywał właściciel osoby
powołanej do dziedziczenia. Ten sam zwierzchnik, który nabył spadek po osobie alieni iuris, która
została powołana do dziedziczenia musiał mieć zdolność do dziedziczenia. Zdolności do
dziedziczenia z testamentu rzymskiego byli pozbawieni perygryni, którzy nie mieli commercium z
Rzymianami. Przez jakiś czas kobiety były pozbawione zdolności do dziedziczenia z testamentu
rzymskiego, pewne związki osób (gminy, korporacje, stowarzyszenia), przez chwile instytucje
kościelne  uzyskały zdolność do dziedziczenia za panowania Konstantyna Wielkiego.
Jeżeli testament był sporządzony przez osobę nieuprawnioną, w niewłaściwej formie, nie
zawierał minimalnej treści czyli przede wszystkim nie było ustanowionego dziedzica, to taki
testament nie wywoływał żadnych skutków prawnych, jest nieważny. Taki testament początkowo
ważny tracił swoje znaczenie np. w przypadku zmiany stanowiska prawnego testatora (capitis
dominutio). Tak mogło się stać również w przypadku urodzenia pogrobowca (dziecka, które
nabywało prawo do spadku i ważny testament wcześniej sporządzony wtedy tracił swoje
znaczenie), na skutek adopcji, również osoby dzieci adoptowane musiały zostać uwzględnione w
testamencie. Testament na podstawie którego nikt nie dziedziczył był ważny ale bezskuteczny.
Odwołanie testamentu  można go było odwołać tylko przez akt przeciwny czyli tylko
poprzez sporządzenie nowego testamentu, zniszczenie testamentu nic nie dawało, pojawić się
mogły tylko trudności dowodowe. Stary testament traci znaczenie wtedy kiedy mamy sporządzony
nowy testament, zawsze liczy się ostatni testament, ostatnia data jest najważniejsza. W prawie
pretorskim gdzie trzeba było przedstawić testament napisany i opieczętowany, zniszczenie
testamentu przez testatora rozumiano jako zmianÄ™ jego woli i wtedy dziedzice z takiego testamentu
nie byli dopuszczani do dziedziczenia. Nie zawsze było możliwe sporządzenie testamentu w
przepisanej formie i nie zawsze było możliwe zachowanie wymogów co do treści testamentów.
Osoby zainteresowane mogły formułować swoje dyspozycje pośmiertne także w zwykłych listach 
kodycyl (codicylli), były one kierowane do spadkobierców czy zapisobiorców.
Spadkobierca dziedziczy spadek ze wszystkim, razem z długami. Zapisobiorca (legatariusz) są to
cząstkowe przysporzenia bez odpowiedzialności za długi spadkowe.
Różnica pomiędzy kodycylem a testamentem:
- w kodycylu nie można było nie można było ustanowić dziedzica ani dokonać wydziedziczenia bo
ustanowienie dziedzica i wydziedziczenie musiało nastąpić w ściśle określonej formie, natomiast
można było w nim zawrzeć wszystkie inne zapisy. Kodycyl, który nie był potwierdzony przez
testament. Kodycyl który nie był potwierdzony przez testament mógł zawierać tylko jeden rodzaj
zapisów a mianowicie fideikomisy.
Ta sama klauzula kodycylarna umieszczona w testamencie pozwalała na utrzymanie znaczenia
testamentu w przypadku braku formalnych czy materialnych  przynajmniej jako kodycylu. Jeżeli
nawet testament był nieważny z powodów formalnych czy materialnych bo nie zostały zachowane
formy czy treści testamentu, to można było utrzymać w mocy taki testament przynajmniej jako
kodycyl.
Rzymski system dziedziczenia beztestamentowego był oparty głównie na zasadach agnacji, czyli w
mniejszym stopniu był oparty na małżeństwie i tutaj to dziedziczenie beztestamentowe zmieniało
się, inne kręgi osób dziedziczyły na podstawie ustawy 12 tablic, inne w świetle prawa pretorskiego,
a inne w ustawodawstwie justyniańskim.
Dziedziczenie beztestamentowe wg ustawy 12 tablic  wg tej ustawy do dziedziczenia ustawowego
byli kolejno powoływani:
 sui heredes - osoby wolne które podlegały bezpośrednio władzy ojcowskiej/spadkodawcy,
którzy z chwilą śmierci stawały się osobami siu iuris:
* była to żona w małżeństwie cum manum, która zajmowała miejsce agnacyjnej córki,
* dzieci bez różnicy płci, także dzieci adoptowane, ale z wyłączeniem np. dzieci
emancypowanych (takie, które wyszły spod władzy ojcowskiej i z wyłączeniem córek
wydanych za mąż cum manum  wyszły spod władzy ojca i weszły pod władzę męża).
Natomiast osoby, które podlegały władzy spadkodawcy pośrednio np. potomkowie
synów pozostawali po jego śmierci osobami alieni iuris i nie byli powołani do
dziedziczenia, wyłączali ich od niego ich ojcowie. Sui heredes byli to tzw. dziedzice
domowi, oni jak gdyby kontynuowali wspólnotę majątkowe po zmarłym. Ich
dziedziczenie było naturalnym przedłużeniem dotychczasowej sytuacji, bo już za życia
ojca byli uważani jak gdyby za właścicieli majątku rodzinnego. Po śmierci oj ci sui
heredes mogli utrzymywać nadal wspólnotę majątkową (consorcium), ale nie było to
konieczne, bo można było ją znieść za pomocą powództwa działowego actio familiae
erciscundae. Podział spadku pomiędzy sui heredes odbywał się albo w częściach
równych ( wg głów ), albo  wg szczepów czyli w częściach nierównych. Wg głów
spadek dzielono pomiędzy sui heredes tego samego stopnia (czyli dzieci między sobą i
żona w małżeństwie cum manum jako agnacyjna córka), natomiast w częściach
nierównych wg. szczepów sui dalszego stopnia reprezentowali osobę poprzednika i
otrzymywali jego część do równego podziału pomiędzy sobą.
 Jeżeli nie było sui heredes (najbliższych dziedziców domowych), to do dziedziczenia
powoływano proximi agnatus czyli agnatów najbliższego stopnia, tylko pod
warunkiem, że owa więz
agnacyjna jeszcze istniała  najbliższe tutaj było rodzeństwo
spadkodawcy, oraz matka w małżeństwie cum manum jako agnacyjna siostra, a póz
niej
powoływano w dalszej kolejności stryjów, braci stryjecznym itd. Jeżeli było wielu
współuprawnionych do dziedziczenia spadek był dzielony w częściach równych  wg
głów . Jeżeli nie było ani sui heredes ani agnatów wtedy spadek był przyznawany
gentylom czyli członków rodu, do którego należał spadkodawca, którzy nosili to samo
nazwisko. Ten rodzaj dziedziczenia wyszedł szybko z użycia i powołanie do spadku było
jednorazowe, tzn, że jeżeli najbliższy z powołanych do dziedziczyli nie chciał czy nie
mógł dziedziczyć odpadali wszyscy dalsi.
Kolejne dziedziczenie ustawowe wg. prawa pretorskiego.
W tym dziedziczeniu pretorowie wprowadzali coraz to nowsze kategorie osób uprawnionych do
dziedziczenia i ono było oparte o kognację i małżeństwo sine manum. Pretorowie odstąpili od
jednorazowego powołania do spadku osoby najbliżej uprawnionej, wprowadzili zasadę, że to
bonorum possesssio jest ogłaszane sukcesywnie dla coraz do dalszych uprawnionych wg
następujących po sobie klas stopni pokrewieństwa i zawsze pozostawiano im termin do przyjęcia,
bÄ…dz
odrzucenia spadku.
Krąg osób powołanych do dziedziczenia wg prawa pretorskiego składał się z 4 kolejnych klas:
" unde liberii  w tej klasie byli powoływani do dziedziczenia potomkowie spadkodawcy
(liberi), zarówno związani węzłem agnacji, jak również osoby emancypowane, dzieci
dziedziczyli wg. głów a dalsi potomkowie wg. Szczepów.
" unde legitimi  jeżeli nikt z klasy poprzedniej nie zgłosił się w terminie, to pretor
dopuszczał do spadku dziedziców ab intestato wg prawa cywilnego, a więc kolejno: sui
heredes, proximi agnati i genitiles. Jeżeli i tutaj nie pojawił się żaden z dziedziców wtedy
pretor dopuszczał kognatów.
" unde cognati  czyli po agnatach pretordopuszcza kognatów aż do 6 stopnia wszystkich, a z
7 stopniu jeszcze rodzeństwo. Bliżsi stopniem wykluczali dalszych, a równi stopniem
dziedziczyli wg głów,
" unde vir et upsor  na samym końcu po agnatach i kognatach pretor dopuszcza jeszcze
małżonków.
Dziedziczenie ab intestato wg. Nowel justyniańskich
Tutaj Justynian oparł dziedziczenie beztestamentowe na zasadzie kognacji i równouprawnienia płci.
Spadkobiercy dzieli się na 4 kolejne klasy i każda poprzednia wykluczała następną grupę.
1. Do pierwszej grupy należeli zstępni, czyli descendenci, zarówno podległych władzy
spadkodawcy, jak i emancypowani. Osoby żyjące wykluczają swoich zstępnych (czyli syn
wyklucza swoje dzieci). Natomiast w miejsce zmarłych wstępowali następnych i wtedy podział
odbywa się w częściach nierównych czyli wg szczepu.
2. Wstępni (ascendenci) oraz rodzeństwo rodzone i dzieci po zmarłym rodzeństwie rodzonym czyli
po zmarłych braciach i siostrach.
3. Rodzeństwo przyrodnie oraz dzieci po zmarłym rodzeństwie przyrodnim.
4. Wszyscy pozostali krewni bez ograniczenia i oczywiście bliżsi stopniem wykluczali dalszych, a
równi dziedziczą wg głów.
Podobnie za Justyniana wyglądało dziedziczenie małżonków, pozostawił ich na ostatnim miejscu po
kognatach, jedynie wdowa, która nie miała dodatkowego z
ródła utrzymania mogła wg Nowel
Justyniana być powołana do czwartej części spadku czyli tzw. Kwarta ubogiej wdowy - nabywała
ź spadku po mężu.
Spadki które nie były objęte przez nikogo z uprawnionych do dziedziczenia, to przypadały państwu,
po zmarłym duchownym kościołowi, a po żołnierzu właściwej jednostce wojskowej.
Dziedziczenie przeciw-testamentowe
Miało podstawę zarówno w prawie cywilnym, jak i w prawie pretorski, dochodziło do skutku
pomimo istnienia ważnego testamentu. Dziedziczenie przeciw-testamentowe polegało na tym, że
powoływano do spadku osoby najbliższe spadkodawcy wbrew odmiennej woli wyrażonej w
testamencie !!!!
Ta ochroną przciw-testamentową zostali objęci najbliżsi członkowie rodziny agnacyjne i
kognacyjnej, natomiast nie znalez
li się w tym kręgu osób małżonkowie z małżeństwa sine manum.
Tutaj sytuację żyjącego małżonka określał testament zmarłego.
Z czego wynikło dziedziczenie przeciw-testamentowe?
- Z tego, że pater familias nie mógł pominąć w testamencie nikogo z sui, czyli tych najbliższych
osób, musiał ich powołać do dziedziczenia albo ich wydziedziczyć.
- Wydziedziczenie nie wymagało uzasadnienia natomiast konieczne było zachowanie przy
wydziedziczeniu określonej formy.
- Syna trzeba było wydziedziczyć imiennie, natomiast pozostałych sui heredes, czyli córki, żona w
małżeństwie cum manum, wnuków, można było wydziedziczyć bezimiennie.
-Pater familias musiał uwzględnić również przyszłych członków rodziny czyli pogrobowca, czy
osoby adoptowane.
- Skutki wydziedziczenia nie były jednakowe w stosunku do wszystkich osób, w przypadku syna
lub nowego członka rodziny cały testament tracił znaczenie i następowało dziedziczenie
beztestamentowe. W pozostałych przypadkach testament utrzymywał się w mocy, a osoby
pominięte dopuszczono dopuszczano do dziedziczenia obok dziedziców z testamentu.
Tą ochronę przeciw-testamentową, która została zapoczątkowana została w prawie cywilnym
przejęli i kontynuowali pretorowie i stworzyli osoby rodzaj dziedziczenia dziedziczenia
nazywanego bonorum possessio contra tabulas. Dotychczasową ochronę przed pominięciem
rozciągnięto na w testamencie na wszystkich liberi czyli także na osoby emancypowane (na
emancypowanych potomków spadkodawcy), rozszerzono także wymóg imiennego wydziedziczenia
dla wszystkich męskich potomków spadkodawcy. A Justynian rozciągnął ten wymóg również na
wszystkich potomków bez różnicy płci pod rygorem nieważności testamentu. Jeżeli spadkodawca
wydziedziczył swoich najbliższych przysługiwała im skarga zwana Querela inofficiosi testamenti 
była ona kierowana przeciwko dziedzicom ustanowionym w testamencie. Zaczepiała wolę testatora.
Taką skargę można było wnieść w ciągu 5 lat. Zaczepić testament (podważyć) mogli (zstępni
spadkodawcy) potomkowie, póz
niej rodzice i na koniec rodzeństwo, które miało wspólnego ojca ze
spadkodawcą ale mogli to zrobić tylko wtedy, gdy testator odsunął je od dziedziczenia na rzecz
osoby bezecnej, czyli niegodnej dziedziczenia. Zaczepić testament mógł tylko ten uprawniony,
który nie otrzymał z testamentu co najmniej minimalnego udziału w spadku tzw. zachowek. Ten
zachowek oznaczał sąd, początkowo wg swojego uznania, z biegiem czasu ustalił się sposób i
wymiar obliczania zachowku. Zachowek rzymski obliczano w stosunku do tej części jaką osoba
uprawniona otrzymałaby przy dziedziczeniu beztestamentowym. Do Justyniania ten wymiar
zachowku wynosił1/4 część tej części tej, którą uprawniony otrzymałby na podstawie dziedziczenie
beztestamentowego. Jeżeli sąd uwzględnił tę skargę uprawnionego (Querela inofficiosi testamenti),
to wtedy taki testament upadał. Osoby uprawnione do dziedziczenia w takim testamencie
traktowane były tak jak gdyby nigdy nie objęły spadku, a ta osoba która wystąpiła ze skargą
otrzymywała nie zachowek, ale pełny udział jaki należał się się na podstawie ab intestato.
Jeżeli spadkodawca umniejszył swój majtek, a tym samym umniejszył również na skutek tych
przysporzeń majątkowych na rzecz osób trzecich i umniejszył także zachowek dziedziców
koniecznych poprzez chociażby darowiznę, posag itp., to osoby poszkodowane czyli spadkobiercy
mogli dochodzić swoich strat od osób obdarowanych przez spadkodawcę za pomocą również
specjalnych skarg. Za pomocą tej skargi, Justynian poczynił pewne zmiany. Za pomocą skargi
Querela inofficiosi testamenti, za pomocą której osoby pomięte w testamencie mogły dochodzić
swojej części, ta skarga od czasów Justyniana była środkiem ochrony tylko dla tych dziedziców
koniecznych, którzy zostali zupełnie pominięci w testamencie. Natomiast jeżeli osoba uprawniona
otrzymała w testamencie chociażby najmniejsze przysporzenia, ale mniejsze od zachowku wtedy
przysługiwało jej nowo utworzone powództwo o uzupełnienie zachowku. Wysokość zachowku
Justyniam podniósł dla zstępnych do 1/3 części, która anleżała im się na podstawie Ab intestato.
Jeżeli byÅ‚o wiÄ™cej niż 4 dzieci do ½. Ostatnia reforma, która zostaÅ‚a wprowadzona przez Justyniana
dotyczy możliwości pomijania w testamencie i wydziedziczania krewnych w linii prostych
(wstępnych i zstępnych). Ta możliwość została ograniczone do 14 wyraz
nie ustalonych przypadków
niewdzięczności czy niegodziwości  przewidywała to nowela Justyniana z 542r.
Nabycie spadku
Sui heredes  dziedzice domowi nabywali spadek z chwilą śmierci spadkodawcy, bez potrzeby
podejmowania dodatkowych czynności. Czasami stawali się dziedzicami bez wiedzy o tym, że
nabywali spadek bo taki spadek otwierał się z mocy samego prawa z chwilą śmierci spadkodawcy.
Działo się tak dlatego, że jako dziedzice domowi byli takim naturalnym przedłużeniem,
kontynuowali majątek rodzinny po zmarłym ojcu. Z nabyciem spadku łączyła się także
odpowiedzialność za długi spadkowe. Pretor umożliwiał dziedzicom uchylenie się od tej
odpowiedzialności tym spośród powołanych (sui heredes), którzy jeszcze nie zaczęli zajmować się
sprawami spadku i odmówili przyjęcia tego spadku. Wówczas wierzyciele zaspokajali się
bezpośrednio z majątku spadkowego w drodze egzekucji. Jedynie na niewolnika, którego właściciel
powoła do dziedziczenia, jednocześnie go wyzwalając spadała odpowiedzialność za długi
spadkowe bo on jako dziedzic konieczny nie mógł uciec od tego spadku.
Heredes extranei  dalsi dziedzice, zewnętrzni, którzy nie podlegali władzy spadkodawcy. Aby
nabyć spadek musieli złożyć stosowne oświadczenie o przyjęciu spadku. Takie oświadczenia można
było złożyć w trojaki sposób.:
1. cretio  formalne oświadczenie dziedzica, o przyjęciu spadku które było składane ustanie w
obecności świadków. Testatorzy żądali zwykle złożenia takiego oświadczenia w ciągu 100 dni pod
rygorem wydziedziczenia i wtedy w miejsce dziedzica wchodziła osoba podstawiona czyli
substytut. Ta forma złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku wyszła z użycia w okresie prawa
poklasycznego. Jeżeli takie formalne oświadczenie w postaci cretio nie było wymagane, wówczas
wolę przyjęcia spadku można było wyrazić przez jakiekolwiek nieformalne oświadczenie, można
było wyrazić również w sposób dorozumiany np. podejmując czynności związane z objęciem
spadku, czyli wykonując funkcję dziedzica. Dziedzice powołani do dziedziczenia na mocy ustawy,
albo powołani do dziedziczenia w testamencie wobec, których nie było obowiązku składania
takiego oświadczenia o przyjęciu czy odrzuceniu spadku, mogli swobodnie zastanawiać się nad tym
czy taki spadek przyjąć czy odrzucić, jednak na żądanie wierzycieli spadkowych pretor wyznaczał
im odpowiedni czas do namysłu i to było 100 dni na podjęcie decyzji. Powołany dziedzic mógł
złożyć zarówno oświadczenie o przyjęciu jak i o tym, ze go odrzuca. O bonorum possessio trzeba
było zgłosić się do pretora i prosić o pozwolenie do dziedziczenia pretorskiego. Czyli dziedzice
prawa pretorskiego w ten sposób przejawiali wolę, że chcą spadek przyjąć. Krewni w linii prostej
mieli rok na złożenie takiego oświadczenia o odrzucenie spadku, na pozostali dziedzice 100 dni.
Taki spadek nie objęty przez nikogo nazywany jest spadkiem leżącym albo bezpańskim. Każdy
spadek leżący mógł nabyć poprzez specjalny tryb zasiedzenia usucapio pro heredne na własność po
roku nieprzerwanego posiadania bez względu na dobrą wiarę i słuszny tytuł.
Dziedziczenie samego powołania do spadku tzw. transmisja powołania. Jeżeli osoba powołana
do dziedziczenia - dziedzic zewnętrzny (Heredes extraneus) przed złożeniem oświadczenia o
przyjęciu bądz
odrzuceniu spadku zmarł, to wtedy jego udział w spadku nie przechodziło na jego
dziedziców, na kolejnych dziedziców powołanych do dziedziczenia po tym dziedzicu, który zmarł
przed objawieniem woli o przyjęciu spadku, czyli przechodziło w takich przypadkach na kolejnych
substytutów, albo na kolejne klasy istotnych dziedziców powołanych do dziedziczenia wg
Ab inestato. Było to niesprawiedliwe dlatego, że osoba powołana do spadku, nie przyjęła go nie z
powodu śmierci ale np. z powodu nieobecności w kraju. W takich przypadkach, w okresie prawa
poklasycznego dopuszczano jego spadkobierców do przyjęcia spadku. Kolejne wyjątki
wprowadzono w okresie prawa poklasycznego, w konstytucjach cesarskich. Najdalej poszedł
Justynian, który dopuścił transmisję powołania w każdym przypadku dziedziczenia i tylko
ograniczył ją rocznym terminem. Spadkobierca który nabył spadek mógł się nie utrzymać przy
dziedziczeniu z z powodu niegodności. Te przyczyny niegodności sprowadzały się do różnych
przewinień, to mogły być przewinienia w stosunku do spadkodawcy, np. spowodowanie śmierci
spadkodawcy, ale to mogły być tez naruszenia związane z naruszeniem jego ostatniej woli (np.
zniszczenie testamentu). Taka niegodność była stwierdzona w postępowaniu extra ordinem czyli w
nadzwyczajnym postępowaniu i wtedy cały spadek przypadał na rzecz fiskusa.
Przez nabycie spadku dziedzic wchodził jak gdyby w miejsce spadkodawcy. Wg Justyniana
spadkodawca i spadkobierca byli jak gdyby jedną osobą. Dziedzic miał pewne obowiązki związane
z powołaniem do dziedziczenia:
- musiał podtrzymywać kult rodzinny, miał dbać o zachowanie dobrego imienia zmarłego. Dziedzic
nabywał spadek wraz z długami, czyli majątek dziedzica zlewa się z majątkiem spadkowym w
jedną całość. Dziedzic mógł sprzedać majątek na inną osobę, stawał się jego właścicielem więc
swobodnie mógł swobodnie jako właściciel majątkiem spadkowym rozporządzać. Dziedzic stawał
się właścicielem spadku, ale nie znaczy, że był posiadaczem, spadku. Jeżeli posiadacz majątku
spadkowego nie chciał wydać spadku dziedzicowi dobrowolnie, to taki dziedzic miał do dyspozycji
powództwo zwane hereditatis petitio o wydanie spadku, a wg prawa pretorskiego interdykt
Quorum bonorum.
Odpowiedzialność za długi spadkowe:
Dziedzic nabywał majątek spadkowy i czasami się zdarzało, że był tak zadłużony, taki załużony
majątek spadkowy mógł być dla dziedzica niebezpieczny, bo długi spadkowe mogły przewyższać
majątek własny dziedzica, a dziedzic odpowiada za długi spadkowe własnym majątkiem. W takiej
sytuacji taki dziedzic miał środki ochrony:
* separtio bonorum  tutaj niebezpieczeństwo kryło się również dla wierzycieli spadkowych bo
dziedzic, który nabył spadek, mógł mieć swój własny majątek własny bardzo zadłużony i wtedy
niebezpieczeństwo dla wierzycieli spadkowych. Jeżeli dziedzic był podejrzany, że jest
niewypłacalny, wtedy wierzyciele spadkowi, którzy domagali się spłaty wierzytelności, mogli
domagać się u Pretora albo u namiestnika prowincjonalnego separatio bonorum czyli oddzielenia
majątku prywatnego dziedzica i majątku spadkowego tego dziedzica i domagać się kuratora do
zarządu odrębnym majątkiem, aż do zaspokojenia należności wierzycieli.
* Beneficjum inventarii  przyjęcie spadku mogło się wiązać z pewnym ryzykiem, bo mogło się
okazać, że dziedzicowi po spłacie długów nie zostanie nic poza gołym mianem dziedzica, albo
mogło się okazać, że dług spadkodawcy przewyższy majątek spadkowy, który dziedzic nabył w
drodze dziedziczenia. Przez długi okres czasu jedynym środkiem ochrony było odrzucenie spadku,
albo dla tych najbliższych dziedziców powstrzymanie się przed nabyciem spadku. Zdarzało się
jednak, że kandydaci na dziedziców mogli negocjować z wierzycielami spadkowymi obniżenie
swoich należności. Dopiero Justynian zredukował radykalnie przyjęcie spadku, w Konstytucji z
roku 531. wprowadził beneficjum inventarii -  dobrodziejstwo inwentarza - spadkobieraca mógł
domagać się inwentaryzacji rzeczy spadkowych i tylko tymi rzeczami spadkowymi odpowiadał
przed wierzycielem za długi spadkowe spadkodawcy.
TO są dwa środki ochrony dziedzica : separatio bonorum i bonorum inventaii
Legaty i fideikomisy  zapisy testamentowe:
Rzymianie odróżniali dziedziczenie, które było połączone z odpowiedzialnością za długi spadkowe
od zapisów testamentowych czyli od częściowych zapisów majątkowych ze spadku bez
odpowiedzialności za długi spadkowe - zapisy. Rzymianie znali 2 rodzaje zapisów testamentowych:
legaty i fidei komisy.
Legaty były instytucją prawa cywilnego, a fideikomisy były wytworem prawa cesarskie, mniej
formalne, szerzej dostępne niż legaty (były bardziej ograniczone w zastosowaniu), a za Justyniana
te dwie odmiany zapisów zostały ze sobą zrównane.
Legaty mogły być ustanawiane w testamencie w określonych, stanowczych słowach. Od rodzaju
użytej formuły zależał rodzaj legatów. Istniały 4 (omówimy) 2 rodzaje legatów!!!:
* legaty windykacyjne (legatum per vindicationem)  wywierał skutki rzeczowe. Testator
przenosił na legatariusza, czyli zapisobiorcę własność kwirytarną jakiejś rzeczy, a nie na dziedzica.
Z chwilą objęcia spadku przez dziedzica legatariusz legatariusz stawał się właścicielem
kwirytarnym zapisanej mu rzeczy i mógł domagać się jej wydania od dziedzica, czy jakiejkolwiek
osoby w zależności od tego w czyim posiadaniu ta rzecz się znajdowała. Miał do dyspozycji rei
vindicatio czyli skargÄ™ wydobywczÄ….
* legaty damnacyjny (legatum per demnationem)  powodował powstanie stosunku
zobowiązaniowego o charakterze jak gdyby kontraktowym pomiędzy legatariuszem jako
wierzycielem, a dziedzicem jako dłużnikiem, który został zobowiązany przez spadkodawce do
wydania zapisobiorcy zapisanej mu rzeczy. Legatami (zapisami) często obciążano spadki do tego
stopnia, że dziedzice testamentowi odrzucali je, bo tak naprawę to ich dziedziczenie sprowadzało
się tylko do wykonania woli testatora, nie nabywali niczego bo testament był obiciążony na tyle
zapisami, że ich rola sprowadzała się tylko do wykonawcy roli spadkodawcy. Bardzo często
dziedzice testamentowi odrzucali spadki, a to prowadziło do dziedziczenia beztestamentowego, a
tym samym prowadziło do odpadnięcia legatów bo legat jest zawsze związany z testamentem.
Ograniczenie legatów:
Dwa razy próbowano ograniczyć wysokość legatów i dopiero w ustawie Lex falcidia z 40r. p.n.e
udało się ograniczyć wysokość tych legatów. Pozwoliła testatorom obciążać legatami spadek tylko
do 3/4 wysokości, a 1/4 spadku zawsze musiała zostać wolna od jakichkolwiek obciążeń. W ten
sposób powstała  kwarta falcydyjska  to miała być zachęta dla dziedziców do przyjmowania
spadku, była ona obliczana w taki sposób, że podstawą obliczania była wartość spadku w chwili
śmierci spadkodawcy, od niej odliczano wszystkie długi spadkowe, koszty pogrzebu i wszystkie
zobowiązania, nawet wartość wyzwalanych niewolników spadkowych i wtedy dziedzic otrzymywał
czwartą część pozostałej kwoty czyli czysty spadek nie obciążony żadnymi zobowiżaniami.
Fideikomisy  spadkodawca nie ustanawaił formalnie żadnego legatu, tylko zwracał się z prośbą do
dziedzica albo do zapisobiorcy (legatariusza) o wydanie określonego przysporzenia majątkowego
wskazanej osobie. Dopiero cesarz August, który uznał zaskarżalność kodycylów polecił konsulom
realizować także fideikomisy na drodze pozstępowania poza normalnym porządkiem czyli
extraordinem. Ta instytucja fideikomisu na tyle się rozpowszechniła, że niebawem trzeba było
powołać do życia specjalny urząd pretora tylko do rozpoznawania spraw o fideokomisy i on
nazywał się pretor fideicommissarius. Fideikomisy nie wymagały żadnej określonej formy, wola
testatora mogła być wyrażona także ustnie. W treści takiego fideikomisu spadkodawca mógł się
zwrócić do dziedzica z prośbą o wydanie całego majątku wskazanej osobie  fideikomis
uniwersalny. W zasadzie dziedzic spadł do roli powiernika, do wykonawcy woli spadkodawcy, jeśli
to wydanie miało nastąpić po jakimś określonym czasie, to dziedzic spadał do roli tymczasowego
dziedzica i wtedy była naruszana bardzo ważna zasada Semer heres semper heres  raz ustanowiony
dziedzic jest nim na stałe.
Justynian wprowadził pewne zmiany w kwestii fideikomisów:
- za Justyniana nałożono na dziedzica obowiązek przyjęcia spadku, z zachowaniem tytułu
dziedzica, bez odpowiedzialności za długi spadkowej, z zapewnieniem takiemu dziedzicowi
kwarty falcydyjskiej natomiast fideikomisariusz uniwersalny (ten, który miał wydać cały majątek
spadkowy wskazanej przez spadkodawcę osobie) otrzymywał wraz zresztą spadku stanowisko
podobne do dziedzica i była niestety z tym stanowiskiem związana odpowiedzialność za długi.