2013-04-08
Metody empirycznych badań społecznych
Wykład 4
Pojęcia i ich definiowanie
dr Marcin Kocór
IS UJ, 2012/2013
Plan wykładu
" Czym są pojęcia?
" Rodzaje pojęć w badaniach społecznych
" Pojęcia klasyfikujące i typologizujące
" Definiowanie pojęć
" Rodzaje definicji
1
2013-04-08
Czym są pojęcia?
Pojęcie jest abstrakcją  symbolem, reprezentacją obiektu,
jednej z jego właściwości lub zjawiska behawioralnego.
Nachmias, Nachmias
Pojęcie to opisana za pomocą słów (słowa) treść
wyobrażenia. Pomiędzy pojęciem a przedmiotem nie
zachodzi bezpośrednia odpowiedniość/tożsamość,
ponieważ nasze postrzeganie rzeczywistości jest z
konieczności niepełne.
Renate Mayntz i in.
Przykłady:
status społeczny, rola społeczna, interakcja społeczna,
władza, klasa społeczna, kohorta demograficzna
Funkcje pojęć
" Umożliwiają komunikację (potoczną i w ramach
nauki)
" PorzÄ…dkujÄ… spojrzenie na zjawiska (dostarczajÄ…
odpowiedniÄ… perspektywÄ™)
" Pozwalają na klasyfikację i uogólnianie
" Umożliwiają budowanie teorii (stają się jej
składnikami)
2
2013-04-08
Wymogi stawiane pojęciom
" Intersubiektywizm  trwała zgoda co do treści
wyobrażeń
" Precyzja w definiowaniu pojęć
" Ekwiwalent empiryczny  pojęcia stosowane w
badaniach muszą być dostępne doświadczeniu:
bezpośrednio (demografia) lub pośrednio (za
pomocÄ… wskaz
ników)
Rodzaje pojęć ze względu na treść
Samoistne
Cechy
jednostek
Kontekstowe
Zrelatywizowane
Cechy wytworów
Pojęcia w
ludzkich działań
badaniach
społecznych
Integralne
Cechy
zbiorowości
Agregatywne
3
2013-04-08
Rodzaje pojęć ze względu na treść
Ratownik GOPR
Więzi grupowe
Åšrednia wieku w
grupie
Konserwatysta
Ojciec
Udział studentów
socjologii w UJ
Kobieta
Średni dochód
gospodarstwa
Styl zarzÄ…dzania w
firmie
Polak
Rodzaje pojęć
" ilościowe (wielkość, stopień, ilość) i jakościowe
(sposób, styl, rodzaj)
" jednostkowe (pojedynczy desygnat  nazwy własne) i
ogólne (wiele desygnatów  często stopniowalne)
" pojęcia ogólne mogą być: historyczne (określone
czasoprzestrzennie) lub uniwersalne (nie majÄ…
określonego kontekstu historyczno-przestrzennego)
4
2013-04-08
Pojęcie klasyfikujące
Klasyfikacja dzieli zbiór przedmiotów na te, które posiadają daną
cechę i te, które jej nie posiadają (np. rolnik, nieletni, forma
przedsiębiorstwa).
Poprawna klasyfikacja powinna być:
" wyczerpywalna  każdy przedmiot powinien zostać
przyporzÄ…dkowany do JAKIEJÅš klasy,
" rozłączna  każdy przedmiot może należeć TYLKO do jednej
klasy.
Klasyfikacja może być:
" wielostopniowa (podział administracyjny  gmina, powiat,& )
" wielowymiarowa (studia  tryb, rok, kierunek)
Pojęcie typologizujące
Typologia składa się z dwóch rodzajów pojęć 
klasyfikujÄ…cego oraz porzÄ…dkujÄ…cego.
Przywództwo
PorzÄ…dek
Charyzma Brak Niska Åšrednia Wysoka
Kontrola Brak Niska Åšrednia Wysoka
Empatia Brak Niska Åšrednia Wysoka
5
Klasyfikacja
2013-04-08
Rodzaje typów
Budując typologię dąży się do wyodrębnienia kilku
typów:
" skrajnych  na wszystkich wymiarach minimalne bÄ…dz

maksymalne natężenie cech
Charyzma Brak Niska Åšrednia Wysoka
Kontrola Brak Niska Åšrednia Wysoka
Empatia Brak Niska Åšrednia Wysoka
Rodzaje typów
Budując typologię dąży się do wyodrębnienia kilku
typów:
" czystych  na wyróżnionych wymiarach maksymalne
natężenie cech, na pozostałych minimalne
Charyzma Brak Niska Åšrednia Wysoka
Kontrola Brak Niska Åšrednia Wysoka
Empatia Brak Niska Åšrednia Wysoka
6
2013-04-08
Rodzaje typów
Budując typologię dąży się do wyodrębnienia kilku
typów:
" mieszanych  na wyróżnionych wymiarach
maksymalne natężenie cech, pozostałe wymiary są
bez znaczenia
Charyzma Brak Niska Åšrednia Wysoka
Kontrola Brak Niska Åšrednia Wysoka
Empatia Brak Niska Åšrednia Wysoka
Definiowanie pojęć
Definicja  wyłożenie zawartości treściowej pojęcia,
wyspecyfikowanie jej w sposób opisowy przy użyciu
określonych słów
To pewna wypowiedz
określająca, jakie jest znaczenie
terminu.
Elementy definicji:
" Definiendum  człon definiowany
" Definiens  człon definiujący, którego sens jest
znany i za pomocą którego określa się definendum
" Spójka definicyjna o charakterze równości
7
2013-04-08
SPÓJKA DEFINICYJNA
Zespół osób spokrewnionych ze sobą lub
niespokrewnionych, mieszkajÄ…cych razem i
wspólnie utrzymujących się (gospodarstwo
Gospodarstwo
domowe wieloosobowe) lub osoba
to
utrzymująca się samodzielnie, bez względu
domowe
na to, czy mieszka sama, czy też z innymi
osobami (gospodarstwo domowe
jednoosobowe).
DEFINIENDUM DEFINIENS
(człon definiowany) (człon definujący)
Dlaczego definicje sÄ… potrzebne?
Niektóre pojęcia funkcjonujące w badaniach
społecznych są rozumiane kontekstowo (np. kobieta).
Większość pojęć wymaga jednak ustalenia ich sensu.
Pozwala to na:
Ä…ðusuniÄ™cie wieloznacznoÅ›ci (np. instytucja, szkoÅ‚a,
zatrudnienie);
Ä…ðzaostrzenie zakresu: doprowadzenie do możliwoÅ›ci
ustalenia dla każdego przedmiotu, czy należy do
zakresu pojęcia, czy nie (osoba młoda, członek
gospodarstwa domowego).
8
2013-04-08
Rodzaje definicji
Definicje
Nominalne Realne
Sprawozdawcze ProjektujÄ…ce RegulujÄ…ce
Rodzaje definicji
Nominalne Ä…ðwypowiedzi okreÅ›lajÄ…ce jÄ™zykowe znaczenie danego
terminu.
" Sprawozdawcza (analityczna)  zmierzamy do wiernego
odtworzenia sensu wyrażenia w danym języku, przez pewnych
ludzi
" Projektująca (syntetyczna)  gdy wyrażenie nie było w danym
języku używane lub gdy ustala się dla niego nowe znaczenie
(neologizmy)
" Regulująca  jeśli częściowo dostosowujemy się do znaczenia
wyrażenia w danym języku, a częściowo odbiegamy od niego, by
np. zaostrzyć jego zakres dla potrzeb naukowych
RealneÄ…ðcharakterystyka cech specyficznych wspólnych przedmiotom
składających się na zakres pewnego terminu.
9
2013-04-08
Definicje nominalne
Konformizm w psychologii społecznej to dopasowanie się
jednostki do nacisków grupy, społeczeństwa, organizacji,
przywódcy
Sprawozdawcza
Clubbing jest rozumiany przez jego uczestników jako sposób
spędzania czasu wolnego, polegający na odwiedzaniu w
ciągu jednego wieczora kilku klubów w celach rozrywkowo-
towarzyskich.
Przez werbatywizm będziemy rozumieć dominację
ProjektujÄ…ca
aktywności werbalnej nad intelektualną.
Kształcenie ustawiczne należy rozumieć jako uczestnictwo
RegulujÄ…ca
w edukacji pozaszkolnej i samokształcenie.
Opis pewnego z góry założonego zakresu rzeczywistości z
Definicja realna punktu widzenia cech dlań charakterystycznych. Student
to&
Błędy w definiowaniu pojęć
Tautologia (błędne koło) to definiowanie pojęcia za pomocą jego
samego. Może mieć charakter:
" bezpośredni  gdy dane wyrażenie występuje w definiendum i
definiensie
 Biurokracja to organizacja posiadajÄ…ca cechy biurokratyczne.
 Inteligencja to cecha ludzi inteligentnych.
" pośredni  gdy ujawnia się dopiero w serii powiązanych ze sobą
definicji
 Emocja estetyczna jest to przeżywanie znaczącej formy w
dziele sztuki.
 Znacząca forma w dziele sztuki jest to ta cecha dzieła, która
wzbudza emocjÄ™ estetycznÄ….
(Pawłowski, 22)
10
2013-04-08
Błędy w definiowaniu pojęć
Ignotum per ignotum to definiowanie pojęcia o nieznanym sensie
przez inne pojęcie, którego sens również jest nieznany.
" Ma charakter relatywny
" Jest błędem dydaktycznym a nie logicznym
" Często okazuje się efektem błędnego koła pośredniego
(Pawłowski, 22)
 Okrąg jest to zbiór punktów oddalonych dokładnie o zadaną
odległość od jednego zadanego punktu na płaszczyz
nie.
 Strukturalizacja to proces badawczy polegający na właściwym
ukształtowaniu i stworzeniu hierarchii struktur.
Błędy w definiowaniu pojęć
Nieadekwatność definicji pojawić się może tylko w definicji
sprawozdawczej, gdy zakres definiensu nie jest równy zakresowi
definiendum. Definicja może być wtedy:
" za wÄ…ska
 Robotnik jest to pracownik fizyczny zatrudniony w
przedsiębiorstwie państwowym.
" za szeroka
 Adwokat jest to osoba wykonująca zawód prawnika.
11
2013-04-08
Zasady tworzenia definicji
1. Definicja nie może być tautologiczna (definiens nie może
zawierać definiendum).
2. Definicja nie powinna być formułowana w formie
przeczenia.
3. Znaczenie pojęć użytych w definiens powinno być
możliwie precyzyjne i jednoznaczne.
4. Definicja musi wskazywać na unikatowe własności lub
jakości dotyczące tego, co jest definiowane. Musi
włączać wszystkie przypadki, których dotyczy i wyłączać
wszystkie, których nie dotyczy.
Definicje pojęcie a definicje operacyjne
Definicje pojęciowe Definicje operacyjne
Opisują zbiór procedur,
które powinien
Opisują pojęcia za pomocą przeprowadzić badacz w
innych pojęć celu ustalenia przejawów
zjawiska opisywanego
przez dane pojęcie
12