W poezji rym pełni bardzo istotną rolę jako wyrazisty i najłatwiej dostrzegalny elemant rytmu. W staropolszczyżnie wyraz "rym" oznaczał właśnie wiersz i w tym znaczeniu występuje często u Koczanowskiego ("Proszę, niech ze mnązaraz me rymy nie giną,/ Ale kiedy ja umrę, ony niechaj słyną!", fraszka "Ku muzom"). Rym opiera się w wierszu na częściowej lub całkowitej zgodności brzmienia zakończeń wyrazów zajmujących określoną pozycję w wersie. Stopień tej zgodności, od identyczności aż do jedynie odległego podobieństwa, oraz rozmiar rymujących się cząstek, a wieć cechy określające postać rymu, ulegały w ciągu wieków rozwoju polskiej poezji wielu przemianom. RODZAJE:
- -rym ż e ń s k i (paroksytoniczny- rymują się wyrazy lub zestroje akcentowe paroksytoniczne, in. półtorazgłoskowy, charakterystyczny dla sylabizmu- rymują się końcówki akcentowane na drugą sylabę od końca), np.: "zostawuje-gotuje", "więcej- pręcej".
-rym m ę s k i (jednozgłoskowy, występuje w wyrazach czy zestrojach akcentowanych oksytonicznie- na pierwszą sylabę od końca, wprowadził go na szerszą skalę romantyzm w związku z rozwojem sylabotonizmu), np.: "gór-kur", "łez-bez".
---(też) rymy z ł o ż o n e ( składające się z więcej niż jednego wyrazu, pojawiają się już u Kochanowskiego: "na te-bogate", często mają zabarwienie humorystyczne gdy wymagają transakcentacji, czyli przesunięcia akcentu, np.: "Ildefonsie- robią się?").
--rymy g ł ę b o k i e (in. bogate), w których obszar współdżwięczności zostaje wysunięty poza tylko końcową część wyrazu łącznie z akcentowaną samogłoską, np.: "nisko-ognisko", dziedzictwa- dziewictwa".
-rymy u b o g i e (we współdżwięczności zdarzają się najczęściej w grupie rymów męskich, w których akcentowana samogł. znajduje się w wygłosie), np.: "me-żle", "ja- dwa".
--rymy g r a m a t y c z n e (żródłem współdżwięczności rymów jest zbieżność ich gramatycznych form, czasem ograniczona tylko do końcówek, czasem zagarniająca także i rdzenną część wyrazu; "wychwalane" przez klasycyzm), np.: "czerwony- zhańbiony", "marmuru-jaszczuru".
-rymy n i e g r a m a t y c z n e (nie opierają się na zbieżności gramatycznych form i nie zagarniające rdzennej części wyrazu), np.: "więcej- dziecięcy", cicha- odpycha".
Rymy ustalone w twórczości Kochanowskiego były d o k ł a d n e, ś c i s ł e, tzn. opierały się na identyczności rymujących się cząstek. Identyczność ta polega na tożsamości ich wymawiania, niekoniecznie zaś postaci graficznej. Są to więc "rymy dla ucha" (np. "dalej- pojechali"- samogł. "e" w wyrazie" dalej" była pochylona i w wymowie upodabniała się do "i"). "Rymy dla oka" oparte na zasadzie podobieństwa tylko optycznego są bardzo rzadkie i natknąć się na nie można tylko u niektórych poetów (np. u Felińskiego "króla- wola".
-rymy n i e d o k ł d n e (polegają na przybliżonej tylko zgodności brzmień rymujących się ze sobą cząstek wyrazów, skala podobieństwa jest duża: od uderzającej bliskości aż do dalekiego jedynie współbrzmienia, np.; "wozy-mrozu", "w głąb-zziąbł".
-- rymy o k l e p a n e, b a n a l n e (często używane, powtarzane, zużyte zestawienia rymowe, spopularyzowane na szeroką skalę, np.: "kobiercem- sercem"," zdrowie- dowie", "podstępnej-następnej".
-rymy egzotyczne ( rzadkie, najczęściej wykorzystują słowa brzmiące w polszczyżnie obco, np.; "Janeiro-oranżerią", "Flamboyanty- giganty", lub opierają się na wyrazach polskich, ale zestawionych wbrew potocznej bliskości skojarzeń, np." "w święcie-na kaszlnięcie", "muzyka- kuśtyka".
w rymach przybliżonych wyróżniamy:
--asonanse (polegające na tożsamości samogłosek), np.: "l u z e m- str u dz e ", p o t o k- m o t o r"
-konsonanse (wykorzystują tożsamość układów spółgłoskowych), np.; "werk-wrak"
*Ale w ogólności możemy mówić o rymach asonantycznych( zakończonych na samogłoskę"lata-kata") i rymach konsonantycznych (zakończonych spółgłoską- "głąb-w głąb").
Rymy niedokładne dają nieograniczone możliwości rozsnuwania w wierszu niepowtarzalnych układów skojarzeń dżwiękowych. Postać rymów przybliżonych nie jest jednolita. Rym w pewnych wypadkach nie ogranicza się jedynie do zakończeń wyrazów, a wydobywa podobieństwa ich budowy dżwiękowej jako całości ("zakopał- łopot"). Poza tym współdzwięczności rymowe oprócz ustalonego miejsca w klauzuli poczynają przenikać cały wiersz i pojawiać się w jego różnych punktach. Tak więc pojęcie rymu we wspólczesnej poezji ulega daleko odbiegającym od jego klasycznej postaci przemianom i rozszerza się na różnego rodzaju współbrzmienia. Jednym z nich jest a l i t e r a c j a, tzn. zgodność brzmień początkowych głosek wyrazów w wierszu, może też obejmować i głoski wewnętrzne (powtarzane w całym wierszu zestawienia głoskowe: "świt, sikorka, sit, świst, swój", wikła- słowika", "słońce- kolce", "wiersze- w wietrze").
MIEJSCE RYMU W WIERSZU:
Najczęstszym i niejako kanonizowanym rodzajem są rymy k o ń c o w e, występujące w klauzuli wiersza. Obok nich pojawiają się rymy w e w n ę t r z n e dwojakiego rodzaju: ustabilizowane (najczęściej w średniówce, np. -rym wewnętrzny średniówkowy: "Liro ty moja śpiewna! z czarodziejskiego drewna/ Snadż ciebie wyrobiono!? Skoro wezmę cię w ręce, gdy twą rączką zakręcę,/ Zaraz kipi mi łono.") i nieustabulizowane, występujące w różnych, dowolnych miejscach wiersza, np. wewnętrzne nieregularne: "Czy można się bawić ptakami/ -jak piłkami?(...)Skowronkiem- jak dzwonkiem/ Kawką- jak zabawką?"). Zupełną rzadkością są rymy obejmujące zakończenia początkowych wyrazów kolejnych wersów- mają one charakter swego rodzaju "sztuczki poetyckiej".Układy rymów w klauzuli mogą być nieregularne i regularne, o bardzo różnorodnym rozłożeniu: od najprostszych do bardzo kunsztownych. Układy rymowe odgrywają dużą rolę przy budowie strof wierszowych (dokładniej omówi ten, kto pisze o strofice).
FUNKCJE RYMU:
1)instrumentacyjna, 2)rymotwórcza, 3)stylistyczna
1)rym jest jednym z najbardziej wyrazistych sposobów kształtowania brzmienia wiersza. Decyduje zarówno postać jak i układ występujących rymów. Odmienny walor foniczny ma więc stosowanie rymów żeńskich (najczęściej spokojny, ustabilizowany tok) lub męskich (częstow manifestach, podudkach, apelach), bogatych czy też ubogich we współbrzmieniu, powtarzających się wielokrotnie czy tylko w parach pojedynczych. Nie można jednak konkretnemu rodzajowi przypisać jednej funkcji, zawsze może jego funkcja być odwrócona, przejaskrawiona, sparodiowana, może służyć pastiszowi czy stylizacji- dlatego jego funkcja jest zależna od interpretacji, kontekstu.
2)Rytmiczny kontur wiersza jest wyodrębniany przez regularne miejsce występowania rymu w wierszu lub jego układ czy postać cechuje powtarzalność. Ta rymotwórcza funkcja rymu jest tym wyrazistsza, im więcej cech rymu ma charakter ustabilizowany. Z reguły występuje w wierszach regularnych, natomiast w wierszu wspólczesnym, a zwłaszcza w wierszu wolnym, traci swój charakter bezwyjątkowy. Rozłożenie bowiem rymów i ich postać są tu często nieregularne, niepodporządkowane żadnej ustalonej zasadzie p o w t a r z a l n o ś c i będącej podstawą rytmicznej funkcji jakiegokolwiek elementu językowego. W w. wolnym wysuwają się dwie inne funkcje rymu: instrumentacyjna i stylistyczna.
3)Poprzednie funkcje dotyczyły warstwy fonicznej. Stylistyczna funkcja rymu wynika z zespolenia roli fonicznej i semantycznej rymów( zespoleń jednostek mających konkretną wartość dżwiękową o znaczeniową). Odmienną wartość znaczeniową będą miały rymy oklepane i egzotyczne (znów również zależnie od kontekstu). Stylistyczne znaczenie doboru rumujących się słów uwydatnia się jasno, kiedy zdamy sobie sprawę ze szczególnego "uwidocznienia" umieszczonych w rymie wyrazów. Z tego właśnie względu niektóre poetyki, jak np. pseudoklasyczna, postulowały umieszczanie w rymie wyrazów o pełnym ładunku sematycznym, takich, na które pada akcent logiczny lub emocjonalny( np. u Krasickiegow bajce "Lwica i maciora" rym męski wydobywa pointę całego utworu podkreślając wagę słowa "lew": "(...)Ródż ty dziesięć, cztery, dwa,/ Ja jednego, ale l w a", np. w poezji satyrycznej wysuwanie na miejsca rymowe wyrazów mało znaczących jest zabiegiem cz ęsto stosowanym, by zaznaczyć żartobliwy, ironiczny czy parodystyczny s e n s wypowiedzi: "Donoszę, panie naczelniku,/ Że w naszym mieście student Bresz/ Czesze się bardzo ekscentrycznie,/ Przedziałek z tyłu robiąc też", czy humorystyczne rymy składane i sztuczki rymowe- u Boya w wierszyku ze "Słowek" rymują się też wewnętrzne cząsteczki wyrazów; "Gdy się człowiek robi starszy,/ Wszystko w nim po trochu parszy- / wieje;/ Ceni sobie spokój miły/ I czeka, aż całkiem wyły-/ sieje...". Rym męski na tle przeważającej w poezji polskiej paroksytonezy ostro kształtuje kontur wiersza, wyraziście odróżniając go od toku potocznej wypowiedzi ( choć wspólcześnie, w czasach hasłowej reklamy typu; "Wrzuć to", "Stop!", "Jedz i pij" nie ma już tej oryginalności i dziwności). Stylistyczne znaczenie rymu nie ogranicza swego oddziaływania tylko do rymujących się bezpośrednio wyrazów, ale sięga o wiele dalej w głąb t r e ś c i o w e j materii utworu. Oczywistą jest przecież rzeczą, że skojarzenie rymem dwu wyrazów w pewien sposób wyznacza rozpiętość możliwości modulowania treści zawartej w polu ich promieniowania ("Lety- krety", "zgryzoty-tęsknoty", "godzino-minąć", "nocy-oczy", "palę- szale", "chuć!- gódż!", "tchórz-nóż"). Rymy gramatyczne pociągają za sobą oczywistą monotonię wiersza, szczególnie jeżeli są to rymy czasownikowe ("jechania- najechania", "palenia-modlenia"). Stylistyczne działanie rymu nie ogranicza się do wyrazów, ale polega na zaostrzeniu wyrazistości brzmieniowych i semantycznych układów językowych na całej przestrzeni wiersza, bywa ich ukonorowaniem i zam,knięciem- tak dzieje się w "Lokomotywie" Tuwima, gdzie rymy podkreślają jeszcze onomatopeiczne ukształtowanie języka: " A skądże to, jakże to, czemu tak gna?/ A co to to, co to to , kto to tak pcha, / Że pędzi, że wali, że bucha buch, buch?/ To para gorąca wprawiła to w ruch,".
THE END