Różne ujęcia tematu "wieś" w literaturze renesansowej: Rej - Kochanowski -
Szymonowic


Tematyka rustykalna ("rusticus", po łacinie - wiejski) w twórczości poetów
renesansowych wiąże się na ogół z humanistyczną pochwałą piękna świata
naturalnego. Doskonała harmonijnie zorganizowana przyroda staje się częstokroć
tłem dla prezentowania zachowań i postaw ludzkich.
Mikołaj Rej temat wiejski rozwinął w "Żywocie człowieka poczciwego", nadając mu
uniwersalny charakter. Powołaniem człowieka, w myśl humanistycznych koncepcji
Mistrza z Nagłowic, jest życie zgodne z prawami natury. Opisując rok
przyrodniczy podzielony na wzór kalendarza biologicznego (cztery pory roku)
artysta przedstawił kolejne fazy życia ludzkiego w sposób adekwatny do zjawisk
naturalnych. Człowiek jest gospodarzem organizującym przyrodę i z tej przyrody
zarazem czerpiącym korzyści materialne i duchowe. Wieś w "Żywocie człowieka
poczciwego", jako miejsce gospodarskiego trudu i gospodarskiego owocobrania,
służy Rejowi do przedstawienia najistotniejszych wartości i dobrodziejstw
natury.
Odmienną tematykę podejmuje "Pieśń świętojańska o Sobótce" Jana Kochanowskiego.
Jej odmienność wyraża się już w zakresie gatunkowym. O ile pisany prozą "Żywot
człowieka poczciwego" Reja nawiązuje do form parenetycznych, o tyle cykl
poetycki twórcy z Czarnolasu mieści się w pełni w rodzaju lirycznym i korzysta
z doświadczeń poezji pastoralno-sielankowej. Utwór świętojański staje się
pieśnią o śpiewaniu, dwanaście panien opowiada o odpoczynku po pracy, wywodzi
pochwałę tańca, nawiązuje do ludowych pieśni miłosnych. Ostatnia z panien
wygłasza pochwałę życia wiejskiego:
"Wsi spokojna, wsi wesoła!
Który głos twej chwale zdoła ?
Kto twe wczasy, kto pożytki ?
Może wspomnieć za raz wszytki ?"
Cykl świętojański Kochanowskiego nawiązuje więc do mitu arkadyjskiego (Arkadia
- kraina wiecznej szczęśliwości) oraz staje się pochwałą kultury ludowej
przechowującej nakazy moralne, pocieszającej i radującej człowieka.
Gatunek sielanki rozwijał także w późnej fazie renesansu Szymon Szymonowic. W
wydanym przez poetę zbiorze idylli znalazła się sielanka "Żeńcy". Jej treść, z
punktu widzenia cech gatunku, jest nietypowa, przedstawia bowiem pracę
pańszczyźnianą, buduje obraz niedoli chłopa. O sielankowym charakterze utworu
Szymonowica decyduje więc nie temat, ale sposób, w jaki zostaje przedstawiona
rola pieśni ludowej. Bohaterka utworu Pietrucha nuci melodię-pieśń opartą na
motywach ludowych. Ta właśnie pieśń "uczłowiecza" srogiego ekonoma, dzięki niej
sielanka Szymonowica potrafi odnaleźć pierwotną dobroć człowieka.
Schyłek epoki renesansu przypada, o czym pisaliśmy, na lata osiemdziesiąte XVI
wieku. Z przełomem kultury ściśle związana jest postać Piotra Skargi
(1536-1612). Ten wybitny kaznodzieja, hagiograf, polemista kontrreformacji
dzięki legendzie historyczno-literackiej ukształtowanej w okresie rozbiorów (za
sprawą głównie Adama Mickiewicza i Jana Matejki), urósł do roli
kapłana-proroka, gorącego orędownika miłości ojczyzny, której upadek umiał
przepowiedzieć. Za znaczące dzieło Skargi należy uznać traktat polityczny
zapisany w formie ośmiu kazań "Kazania sejmowe" (1597). Groził w nich zagładą
ojczyzny, jeżeli nie nastąpi moralne i polityczne odrodzenie Rzeczypospolitej.
Zdecydowana krytyka anarchii oraz wad szlacheckich spotyka się w "Kazaniach" z
ideą wzmocnienia władzy królewskiej oraz surową, ascetyczną wizją moralną.
Epoka humanizmu zaznaczyła się w dziejach kultury europejskiej wieloma
osiągnięciami.
Zainteresowanie człowiekiem sprzyjało wszechstronnemu pogłębianiu wiedzy
antropologicznej. Tradycja kultury antycznej oraz kontynuacja wielu osiągnięć
literatury i sztuki średniowiecznej pozwoliły z kolei renesansowi - jako epoce
w dziejach Europy - stać się ważnym ogniwem w rozwoju kultury
śródziemnomorskiej. Renesans w Polsce wyraził się także doskonaleniem języka
literackiego oraz kształtowaniem wielu gatunków i form artystycznych (między
innymi ogromne znaczenie dla rozwoju poezji posiada ukształtowanie przez
Kochanowskiego sylabicznego systemu wiersza).
Ważny wydaje się także wkład Polaków do europejskiej kultury renesansu. Była
już mowa o artystycznych osiągnięciach Jana Kochanowskiego. Przypomnijmy także
fundamentalną dla rozwoju nauki pracę Mikołaja kopernika "O obrotach sfer
niebieskich" oraz społeczno-polityczną działalność Andrzeja
Frycza-Modrzewskiego, owocującą dziełem o europejskim zasięgu "De republica
Emendanda" ("O naprawie Rzeczypospolitej"). Idee renesansowe żywe są w kulturze
polskiej i europejskiej do dnia dzisiejszego.