Katarzyna Sobolewska-Myślik
Partie i systemy partyjne na świecie
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004



I � Partie polityczne - definicje i geneza
1.1. Definicje partii politycznej
Ustalenie jednoznacznej definicji partii politycznej jest, wbrew pozorom, zagadnieniem skomplikowanym. Partia polityczna jako zjawisko podlega ciągłej ewolucji, zmieniają się realia polityki, w których partie działają, nie wspominając już o różnorodności wynikającej z warunków lokalnych. W efekcie, definicji partii politycznych, sformułowanych przez naukowców jest bardzo dużo. Zawierają one oczywiście wiele elementów wspólnych, ale eksponowane są również cechy traktowane przez autora definicji jako ważne, co czasem prowadzi do kontrowersji z innymi ujęciami zagadnienia. Przytoczenie samych tylko najbardziej znaczących definicji partii politycznej, jakie ukazały się w opracowaniach naukowych, byłoby zadaniem trudnym i jednocześnie nużącym. Zatem w poniższym rozdziale zaprezentowane zostaną jedynie przykłady, które pozwolą czytelnikowi na zorientowanie się w podstawowych kwestiach, uważanych w nauce za istotne przy definiowaniu partii politycznej.
Używając terminologii socjologicznej, partię można opisać jako grupę społeczną, dobrowolną, dużą, formalną, celową. Taka charakterystyka nie jest jednak wystarczająca dla odróżnienia partii od innych grup działających we współczesnych społeczeństwach. Dlatego definicje partii zawierają elementy pozwalające na określenie specyfiki, najczęściej wskazując na obszar działania partii jakim jest polityka lub też wymieniając charakterystyczne funkcje, wypełniane przez te organizacje.
Pierwsze rozważania na ten temat pochodzą z XVIII w., chociaż struktury, które dały początek współczesnym partiom i były podstawą tych rozważań pojawiły się sto lat wcześniej, w okresie Chwalebnej Rewolucji angielskiej. Dla ówczesnych badaczy jednym z ważniejszych problemów było rozróżnienie pomiędzy partią a fakcją. Fakcja była określana jako grupa zorientowana na partykularne interesy, oceniana jednoznacznie negatywnie, partię natomiast określano jako grupę opartą na zasadach, zorientowaną na dobro wspólne1. Za takie uważano właśnie brytyjskie ugrupowania parla-
1 Szeroki przegląd historycznych podejść do definiowania partii prezentuje G. Sartori, Parties and Party Systems. A Frameworkjor Analysis, New York 1976, rozdz. I.

8


mentarne z XVII w. Rozróżnienia między nimi a współczesnymi sobie, osiemnastowiecznymi Whigami i Torysami dokonał m.in. David Hume, który twierdził, że partie Chwalebnej Rewolucji to "partie zasad", ugrupowania swoich czasów nazwał raczej fakcjami1. Jak pisze Sartori to właśnie ten autor wytyczył drogę dla wyraźnego rozróżnienia tych dwóch grup - partii i fak-cji - posługując się właśnie kategorią zasad, na podstawie których działają partie, w odróżnieniu od interesów lub emocji, będących podstawą tworzenia fakcji.
Jedną z najczęściej cytowanych definicji pochodzących z pierwszego okresu rozważań nad partiami jest definicja sformułowana przez Edmunda Burke'a i głosząca, że partia "jest całością złożoną z ludzi pragnących drogą wspólnych wysiłków realizować interes narodu, zgodnie z zasadą przez wszystkich akceptowaną"2.
Definicje proponowane przez współczesnych badaczy znacznie mniej skoncentrowane są na problemie zasad i wartości. W wielu z nich podkreślane są te elementy charakterystyki partii, które wiążą się z ich konkretnymi działaniami i funkcjami w życiu politycznym.
Bardzo wiele definicji eksponuje rolę partii jako łącznika pomiędzy rządem a społeczeństwem. Przykładem mogą być definicje Sigmunda Neumanna czy Kay Lawson. Neumann definiuje partię następująco: "wyodrębniona organizacja aktywnych politycznie aktorów społecznych, którzy są zainteresowani kontrolowaniem władzy wykonawczej i którzy konkurują o poparcie społeczne z inną grupą lub grupami o odmiennych poglądach. Tak rozumiana [partia] jest to ważny pośrednik łączący siły społeczne i ideologie z oficjalnymi instytucjami rządowymi i wiążący je z działaniem politycznym w ramach szerszej wspólnoty politycznej"3.
Kay Lawson definiuje partię jako organizację zrzeszającą jednostki, która poszukuje wyborczego i pozawyborczego wsparcia ze strony społeczeństwa (lub jego części) dla określonych przedstawicieli tej organizacji, po to, by mogli sprawować władzę polityczną związaną z konkretnymi stanowiskami rządowymi, twierdząc, że władza ta wykonywana jest dla społecznego dobra4. Dla tej autorki funkcja łącznika między władzą a społeczeństwem jest specyficzna tylko dla partii i tylko przez nie wypełniana. Najpoważniejszą krytyką, jakiej poddawane są te definicje jest fakt, że zbyt ściśle wiążą partie z procesami zachodzącymi w społeczeństwie, nie doceniając w nich aktywnych współtwórców procesów politycznych.
Wiele definicji akcentuje z kolei działania partii w polityce, kładąc nacisk na tafcie Ich funfecje Jak uczestnictwo w wyborach czy sprawowanie władzy. Tutaj przykładem mogą być definicje sformułowane przez A. Down-sa czy G. Sartoriego.
1 Ibidem, s. 7.
2 Cytat za P.A. Beck, Porty Politlcs In America, New York 1979, s. 8.
3 Modern Political Parttes, S. Neumann (red.) Chicago 1958, s. 396.
4 K. Lawson, The Compamtiwe Study ofPolittcal Parties, New York 1976, s. 3, 4.

9

Anthony Downs definiuje partię jako koalicję osób chcących legalnymi środkami zdobyć kontrolę nad aparatem władzy wykonawczej1. Giovanni Sartori proponuje definicję, w której partia jest grupą biorącą udział w wyborach i zdolną do obsadzenia, w drodze wyborów, swoimi kandydatami urzędów publicznych2.
Spośród zarzutów wysuwanych pod adresem tych definicji można wskazać na dwa najistotniejsze a mianowicie, że na ich podstawie trudno odróżnić partie od innych struktur, wykonujących podobne funkcje a także, że trudno odróżnić partie działające w warunkach demokracji od tych, które funkcjonują w warunkach niedemokratycznych.
Jeżeli chodzi o pokrywanie się funkcji wypełnianych jednocześnie przez partie i inne organizacje, można zauważyć, że nieczęste ale znane są przypadki, kiedy w wyborach uczestniczą np. związki zawodowe, uważając, że problemy ich członków nie znajdują wystarczającej reprezentacji w działalności partii. Ten przypadek jest akurat dla polskiego czytelnika bardzo bliski poprzez niedawny udział "Solidarności" w wyborach w roku 1991 i 1993, z wyraźnym przesłaniem próżnowania interesów związkowych. "Solidarność", co ważne, podkreślała wówczas, że jej reprezentacja parlamentarna ma mieć charakter związkowy a jej głównym celem jest obrona interesów pracowniczych. Wyraźnie dystansowała się także od obsadzania swoimi kandydatami funkcji w aparacie wykonawczym, zatem spełniała jedynie częściowo warunki określone w cytowanych definicjach Downsa i Sartoriego. Niemniej dla obserwatora nie zwracającego bacznej uwagi na szczegółowe motywacje, obraz był jednoznaczny: podmiot jakim był związek zawodowy "Solidarność" uczestniczył w wyborach parlamentarnych. Wydaje się zatem, że ten przykład najlepiej ilustruje zarzuty stawiane cytowanym definicjom, które wiążą się z trudnościami w rozróżnieniu na ich podstawie partii i organizacji, które nimi nie są, a które czasami wykonują podobne funkcje.
Z kolei problem partii działającej w warunkach niedemokratycznych wiąże się z faktem, że partia taka nie konkuruje z innymi partiami, często będąc jedyną partią w państwie. Ten właśnie brak uwzględnienia elementu konkurencji w walce z innymi ugrupowaniami o poparcie społeczne uważany jest za niedociągnięcie definicji określających partie jedynie poprzez funkcje sprawowania władzy czy uczestnictwo w wyborach a więc m.in. także cytowane powyżej definicje Downsa i Sartoriego.
Krytyka taka formułowana jest w świetle poglądu, że partia nie konkurująca z innymi w ogóle nie jest partią. Ten punkt widzenia reprezentowany jest np. w przytoczonej powyżej definicji Neumanna czy definicji Schlesingera, który rozumie partię jako "organizację polityczną. Ten ostatni rozumie
1 Cytat za P.A. Beck, op. cyt., s. 8.
2 G. Sartori, op. cyt., s. 63.

10

partię jako organizację polityczną, która aktywnie i efektywnie angażuje się w konkurencję, której stawką jest wybieralny urząd"1.
Tu z kolei należy podkreślić, że Giovanni Sartori nie tylko w sformułowanej definicji nie uwzględnia elementu konkurencji, ale wyraźnie stwierdza, że proponowana przez niego definicja odnosi się także do monopartii, czyli partii nie mających w państwie konkurencji innych2. Zdaniem tego autora bowiem, nawet wybory, mające jedynie charakter rytualny czy fasadowy, wciąż pozwalają odróżnić organizacje, które się do nich odwołują, czyli partie, od grup, które tego nie robią.
Można zgodzić się z poglądem, że definicje nie podkreślające elementu konkurencji, a eksponujące funkcje partii związane z aktywnością polityczną, a zwłaszcza z wykonywaniem funkcji rządzenia, rzeczywiście nie pozwalają zorientować się, czy dany autor uważa monopartię za taką samą organizację jak partię działającą w warunkach demokratycznej konkurencji. Problem ten pozostaje zresztą kwestią nierozstrzygniętą - w tej książce pojawi się on raz jeszcze przy okazji omawiania typologii systemów partyjnych.
Ryszard Herbut z kolei wskazuje na inny problem związany z definicjami eksponującymi głównie funkcje partii, do których zaliczyć można w zasadzie wszystkie przytoczone powyżej. Otóż według prof. Herbuta w definicjach tego typu nadmiernie akcentowana jest rola partii jako ogniwa pośredniczącego między władzą a społeczeństwem3. Ważne jest przy tym, by nie mylić tej uwagi krytycznej z innymi, przytoczonymi przy okazji definicji Neu-manna czy Lawson. Nie chodzi tu bowiem o nadmierne wyeksponowanie społecznego zakorzenienia partii, ile o zbyt duży akcent na wykonywanie funkcji w pewnym sensie zawężających postrzeganie partii jedynie do działań legitymizacyjnych.
Ciekawe podejście do problemu definiowania partii politycznych zaprezentował amerykański autor V. O. Key Jr. W kolejnych publikacjach poświęconych kwestii partii i grup nacisku autor ten przeprowadzał dosyć szczegółowe rozważania zmierzające do precyzyjnego określenia partii politycznej. Efektem tych dywagacji było wyróżnienie kilku sfer lub płaszczyzn grupowej aktywności politycznej, z których każda może być samodzielnie określana terminem "partia" a jednocześnie termin ten można też odnieść do wszystkich tych sfer jednocześnie. Jak pisał Key: "Wśród wyborców powstają grupy osób, uważające się za członków partii. [... ] W innym sensie termin partia odnosi się do grupy mniej lub bardziej profesjonalnych działaczy politycznych. [...] Czasem partia oznacza grupę w rządzie. [...] Czasem zaś
I
1 Cytat za K. Lawson, op.clt., s. 3. S. Neumann wyraźnie pisze, że z definicją partii łączy się "klimat demokracji", natomiast warunki reżimu dyktatorskiego sprawiają, że działające w nich organizacje nie są partiami. Patrz Modern Politlcal Partles, op. ctt., s. 395.
2 G. Sartori, op. cit., s. 63. Według tego autora podstawowy problem związany z monopar-tyjnością nie tyle dotyczy definicji partii, ile problemu systemu partyjnego - kwestię tę omawiam w dalszej części pracy, poświęconej systemom partyjnym.
3 R. Herbut, Teoria I praktykafunkcjonowania partii politycznych, Wrocław 2002, s. 23,24.
1.1. Definicje partii politycznej

11

odnosi się do całości, łączącej w jedno partię wśród wyborców, profesjonalną grupę polityczną, partie w legislaturze i partię w rządzie. [...] W istocie to ogólne określenie może być uzasadnione bowiem wszystkie te grupy składające się na partię wchodzą ze sobą w mniej lub bardziej ścisłe interakcje a czasem tworzą jedność"1. Ostatecznie Key rozróżnił trzy płaszczyzny składające się na partię: partia wśród wyborców, partia w rządzie i partia jako organizacja2. Perspektywa zaproponowana przez tego autora jest znacznie bardziej rozpowszechniona na gruncie nauki amerykańskiej, m.in. dlatego, że partie amerykańskie stanowią w istocie stosunkowo luźne połączenie tych trzech płaszczyzn3. Partie europejskie są znacznie bardziej zwarte i spójne.
Także dwaj inni autorzy, Peter Mair i Richard Katz, wyróżnili w partii trzy sfery, określając je jako party in public office, party on the ground i party in central office, co można przetłumaczyć odpowiednio jako partia obsadzająca urzędy publiczne, partia "u podstaw" i partia jako struktura biurokratyczna4. Pod określeniem "urzędy publiczne" należy rozumieć przede wszystkim centralne organy państwa, takie jak rząd czy parlament, partia "u podstaw" odnosi się zarówno do członków, jak i luźniej związanych z partią jej zwolenników i wyborców. Trzecie określenie dotyczy struktur organizacyjnych samej partii.
Tym, co wydaje się bardzo trafne w tych podejściach jest analityczne spojrzenie na partię jako całość, łączącą różne sfery aktywności politycznej. Spojrzenie to nie pomija także istotnej sfery organizacyjnej partii. Zarówno w jednym, jak drugim przytoczonym przykładzie większy nacisk położony jest na fakt złożonej i wielowymiarowej struktury partii niż na funkcje, które wypełnia. Tę perspektywę badawczą Herbut nazywa orientacją strukturalną5.
Oba sposoby definiowania partii - funkcjonalny i strukturalny - nie wykluczają się wzajemnie. Natomiast w moim przekonaniu podejście strukturalne może być bardziej trafne w analizie zmian i przekształceń, które są udziałem współczesnych partii. Uchwycenie ich wymaga spojrzenia analitycznego, m.in. dlatego, że zmiany te nie dotyczą równomiernie wszystkich wyróżnionych sfer, a także dlatego, że wiele z nich przynosi rezultat w postaci coraz większej niespójności wewnętrznej, zwłaszcza w sferze organizacyjnej, co z kolei rzutuje na sposób działania partii i funkcje przez nią spełniane. Perspektywa strukturalna pozwala na lepsze zrozumienie tych procesów, ponieważ nie akcentuje wyłącznie jednego atrybutu czy roli partii, ale pozwala dostrzec wielowymiarowość jej usytuowania i aktywności.
1 V.O. Key Jr, Politics, Parties and Pressure Groups, New York 1958.
2 V.O. Key Jr, Politics, Parties and Pressure Groups, New York 1964 {Party-in-the electo-rate, party-ln-government,party-as-organlzation).
3 Tak widzi to m.in. P.A. Beck, op. clt., str. 11.
4 P. Mair, Party Organtzatlons: From CWtl Soctety to the State, w: How Parties Organlze. Change and Adapatatlon tn Party Organtzattons In Western Democracies, R.S. Katz, P. Mair (red.), London 1994, s. 4.
5 R. Herbut, op. clt.
14
i


parlamentem, nawet jeżeli jakaś forma przedstawicielstwa została z woli władz kolonialnych ustanowiona. Te przykłady wymagają szerszego wytłumaczenia niż jedynie odwoływanie się do rozwoju parlamentaryzmu.
Rozbudowując niejako swoją koncepcję genezy partii, zwracają uwagę na dwie kwestie: procesy politycznych przesileń, które określają mianem kryzysów oraz procesy modernizacji. Istotny sens tej koncepcji polega na tym, że tego rodzaju przesilenia polityczne, wiążące się z powstawaniem partii a także procesy modernizacji rozszerzają perspektywę badawczą, albowiem oprócz krajów europejskich można je zaobserwować w innych krajach, poza starym kontynentem, gdzie także powstały partie polityczne, mimo że nie zawsze towarzyszyły temu instytucje i procedury związane z demokracją przedstawicielską.
Do kryzysów (przesileń) stanowiących kontekst powstania partii omawiani autorzy zaliczają szczególnie trzy: kryzys legitymacji, partycypacji i integracji. Pierwszy wiąże się z wyzwaniem stawianym dotychczasowym strukturom władzy, drugi polega na mobilizacji politycznej grup dotąd nieaktywnych w tej sferze, trzeci wiąże się z przekształcaniem struktur państwowych, ich rozpadem lub wprost przeciwnie, powstawaniem nowych. Mogą one zachodzić sekwencyjnie lub łącznie, czas ich. trwania może być rozłożony na ŚwVe\e \aWato s\Łvvrcvu\.owafc s\e_"w Vltó\&.\tiy okresie. "Kryzysy Ye są swoistym katalizatorem powstawania partii, chociaż zapewne nie doprowadziłyby do takiego skutku, gdyby nie został w danym kraju osiągnięty pewien stopień zaawansowania procesów modernizacyjnych1.
Odnosząc się do kwestii modernizacji LaPalombara i Weiner używają żywej analogii stwierdzając, że tak jak elektrownia wodna lub huta są symbolami nowoczesności gospodarczej, tak partia jest symbolem nowoczesności politycznej2. Procesy unowocześnienia są związane z masową mobilizacją a to właśnie masowe uczestnictwo polityczne wymaga takiej organizacji, jaką jest partia. Podając przykłady procesów modernizacyjnych LaPalombara i Weiner wskazują m.in. na rozwój gospodarki kapitalistycznej, zwiększający mobilność społeczną i rozsadzający struktury lokalnych zależności; na rozwój systemów komunikacyjnych i transportowych, ułatwiających przepływ ludzi i informacji czy też na procesy sekularyzacyjne, pozwalające jednostkom na rozbudowę zaufania do własnych sił i wpływu na własne losy3. Ta lista oczywiście nie wyczerpuje całości procesów ekonomiczno--społecznych składających się na unowocześnienie, ale zawiera bardzo czytelne przykłady pozwalające na zrozumienie związku modernizacji i mobilizacji dużych grup społecznych. Warto podkreślić raz jeszcze, że w omawianej koncepcji przesilenia polityczne (kryzysy) i modernizacja razem stanowią warunki sprzyjające powstaniu partii.
1 Ibidem, s. 21.
2 Ibidem, s. 4.
3 Ibidem, s. 20, 21.


15

Koncepcja LaPalombary i Weinera jest w moim przekonaniu dobrym uzupełnieniem ujęć koncentrujących wyjaśnienia genezy współczesnych partii na rozwoju parlamentaryzmu i prawa wyborczego. Bez niej bowiem trudno odpowiedzieć na pytanie o przyczyny rozszerzania praw wyborczych i konieczności zdobywania przez parlamentarzystów poparcia nowych grup społecznych. Pozwala też ona na wytłumaczenie, nierzadkich poza Europą, sytuacji, kiedy pierwsze partie polityczne pojawiają się poza istniejącym parlamentem albo też jeszcze przed jego powstaniem.
Przedstawione koncepcje genezy partii politycznych odnoszą się przede wszystkim do sytuacji powstawania partii w nowoczesnym systemie politycznym po raz pierwszy. Obecnie takie sytuacje raczej się już nie zdarzają. Jeżeli powstają nowe partie, to albo dzieje się to w kontekście ustabilizowanego systemu politycznego i partyjnego i polega na podziale w obrębie istniejących partii, bądź też wiąże się ze znaczącymi przemianami we wspomnianych systemach. Tej kwestii poświęcony jest podrozdział zatytułowany Zmiany w europejskich systemach partyjnych w ostatnich dekadach XX w. Innym ważnym kontekstem stawania nowych partii na większą skalę są procesy demokratyzacji, czyli przejścia od systemów niedemokratycznych do demokracji, które odbyły się niedawno w wielu krajach, w tym także w naszej części Europy. Mechanizmy powstawania partii w procesach demokratyzacji są przedmiotem dalszej części rozdziału.



1.3. Mechanizmy powstawania partii politycznych w procesach demokratyzacji

Omówione powyżej koncepcje genezy partii politycznych łączą powstanie tych organizacji z rozwojem demokracji, parlamentaryzmu i praw wyborczych. Jednak skupiają się one głównie na problemie powstawania pierwszych partii politycznych, w momencie kształtowania się także pierwszych współczesnych demokracji. Partie polityczne powstają i w obecnych czasach, ważnym kontekstem ich genezy są współczesne procesy demokratyzacji. Jednakże te ostatnie mają nieco inną charakterystykę, m.in. dlatego, że w wielu przypadkach, przede wszystkim w krajach europejskich, nie oznaczają powstania ustroju demokratycznego po raz pierwszy a raczej po raz kolejny. Grecja, Hiszpania, Portugalia czy kraje Europy Środkowej i Wschodniej, kraje przechodzące procesy demokratyzacyjne odpowiednio w latach siedemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX w., mają już w swojej współczesnej historii, a przynajmniej niektóre z nich, dłuższe lub krótsze okresy funkcjonowania ustroju demokratycznego. Zatem także powstawanie partii nie zdarza się tam po raz pierwszy. Fakt ten tworzy specyficzne uwarunkowania dla nowo powstających partii.
Rozważanie kwestii partii w związku z demokratyzacją można rozpocząć od odpowiedzi na pytanie o rolę, jaką te struktury odgrywają w pro-
16
1. Partie polityczne - definicje i geneza
cesach zmian ustrojowych. Zdania są tutaj podzielone, niektórzy autorzy uważają, że partie odgrywają rolę wręcz dominującą, inni z kolei sądzą, że o ile rola partii w samym procesie demokratyzacji może być różna, o tyle z pewnością partie dominują w procesie konsolidacji demokracji. Analizujący przemiany ustrojowe w Europie Środkowej Attila Agh uważa, że partie odegrały w nich rolę centralną1. Z kolei uczeni badający procesy demokratyzacji w Europie Południowej w latach siedemdziesiątych wskazują na znaczenie osobistości życia politycznego nie związanych z partiami, jak np. hiszpański monarcha Juan Carlos2. Pridham i Lewis zwracają też uwagę na rolę mediów jako pewną alternatywę dla organizacji partyjnych i partyjnego członkostwa3. Autorzy nie rozwijają tego wątku, można się jednak domyślać, że chodzi tu o funkcję mobilizacji elektoratu czy też funkcję informacyjną, która kiedyś w znacznie większym stopniu była realizowana przez udział w strukturach partyjnych a obecnie została przejęta przez środki masowego przekazu, szczególnie telewizję.
W mojej opinii nie istnieje jednoznaczna odpowiedź na pytanie czy partie odegrały w procesach przemian ustrojowych rolę decydującą, czy nie. Zależy to od konkretnych przypadków. Z pewnością natomiast można powiedzieć, że w każdym z tych procesów partie spełniały podobne funkcje: w większości przypadków były uczestnikami pierwszych wolnych wyborów, w parlamentach inicjowały szereg reform składających się na proces demokratyzacji, były jednym z kanałów rekrutacji elit politycznych, obsadzały pozycje władzy wykonawczej a także kształtowały główne kierunki jej działań zgodnie ze swoją linią programową. Z tego powodu, nawet jeżeli nie były decydującymi, to były ważnymi uczestnikami tych procesów a zatem warto poświęcić nieco uwagi mechanizmom, które umożliwiły ich działanie: ich powstawaniu i uwarunkowaniom.
Odnowienie działalności partii politycznych po drugiej wojnie światowej w Niemczech, Włoszech i Austrii w dużej mierze polegało na odtworzeniu się nurtów politycznych funkcjonujących w tych krajach przed zwycięstwem sił faszystowskich. Częściowo, głównie w przypadku partii socjalistycznych czy komunistycznych, partie powróciły do działalności przedwojennej w niezmienionej postaci. Tak było w przypadku niemieckiej SPD, włoskich komunistów (PCI) czy socjalistów (PSI). Także Socjaldemokratyczną Partię Austrii można w dużym stopniu uważać za kontynuatorkę ugrupowania powstałego w 1889 r. Niekiedy nowo powstające partie nawiązywały do niedawno działających ugrupowań o podobnym obliczu programowym. Tu najlepszym przykładem mogą być powojenne partie chadeckie, które powstając jako ugrupo-
1 A. Agh, The Emerglng Party Systems tn East Central Europę, "Budapest Papers on De-mocratic Transition" 1992, nr 13, 1992, s. 3.
2 G. Pridham, P.G. Lewis, Introduction. Stabilising Jragtle democracies and party system development, w: Stabllistng Fragile Democracies. Comparing new party systems in sout-hern and eastern Europę, G. Pridham, P.G. Lewis (red.) London-New York 1996, s. 7.
3 Ibidem s. 7.
1.3. Mechanizmy powstawania partii politycznych...
17
wania nowe, w mniejszym lub większym stopniu kontynuowały tradycje swoich przedwojennych poprzedniczek. We Włoszech powojenna Chrześcijańska Demokracja miała pewne tradycyjne związki z przedwojenną Partią Ludową, Austriacka Partia Ludowa nawiązywała do Partii Chrześcijańsko-Społecznej. W Niemczech CDU podkreślając fakt, że jest partią nową, bazowała w pewnym stopniu na tradycjach Partii Centrum.
Tranzycja w krajach Europy Południowej, zwłaszcza w Hiszpanii w latach siedemdziesiątych, przyniosła ze sobą zarówno odtworzenie partii "historycznych", jak i powstanie szeregu nowych ugrupowań. Ważny dla tego procesu był fakt, że partie "historyczne", czyli te, które kontynuowały działalność sprzed okresu autorytaryzmu, najczęściej działały także nielegalnie w trakcie trwania dyktatury w kraju a także na emigracji.
Wszystkie wymienione sposoby powstawania partii dotyczyły także przypadków demokratyzacji w Europie Środkowej: powstawały tu zarówno partie nowe, jak i "historyczne". Jednocześnie jednak demokratyzacja środkowoeuropejska różniła się od wymienionych przykładów dwoma ważnymi elementami: po pierwsze nastąpiło tu przekształcenie się byłych partii rządzących w warunkach braku demokracji i ich sojuszniczek, w partie o nowej tożsamości, bazujące jednak na zasobach strukturalnych i członkowskich swoich poprzedniczek. Po drugie pewna grupa partii nowo powstających wyłoniła się w procesie dekompozycji dużych, wielonurtowych, heterogenicznych struktur nazywanych ruchami społecznymi, organizacjami typu forum czy wielkimi koalicjami.
Każda z dróg powstawania partii wiązała się z określonymi, szczególnymi uwarunkowaniami. Nawiązywanie do przeszłości i powstawanie partii, które określiłam mianem "historycznych" zwraca uwagę na rozmaite aspekty związków z przeszłością.
Fakt istnienia partii w przeszłości oddziałuje na powstawanie nowych ugrupowań w kilku przynajmniej aspektach. Przeszłość może działać na korzyść partii jako bardzo dobra legitymacja, wzmacniająca jej wiarygodność w nowych warunkach. Na tego rodzaju dobre skojarzenia liczyły partie w Europie Środkowo-Wschodniej - przede wszystkim były to partie socjaldemokratyczne, które podkreślając swoje historyczne korzenie, chciały wyraźnie odróżnić się od tych socjaldemokracji, które powstały po przekształceniu się byłych ugrupowań rządzących. Przykładem może być tutaj Czeska Partia Socjaldemokratyczna, która rozpoczynając działanie jeszcze w Czechosłowacji, pod nazwą Czechosłowackiej Socjaldemokracji, podkreślała, że jest bezpośrednią kontynuatorką partii przedwojennej. Na swoje przedwojenne tradycje liczyła też w pierwszych latach działania węgierska Niezależna Partia Drobnych Posiadaczy, kontynuująca tradycje partii o tej samej nazwie z lat trzydziestych1.
1 Więcej na temat partii, które powstały w krajach Europy Środkowej po 1989 r. czytelnik znajdzie w publikacji K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej po roku 1989, Kraków 1999.
18

1. Partie polityczne - definicje i geneza
Przeszłość jednakże może też być obciążeniem, zwłaszcza jeżeli stanie się źródłem konfliktów między działaczami pamiętającymi czasy dawne i nowymi, którzy wskazują na konieczność nieuchronnych zmian, wiążących się z podjęciem działalności na nowo. Tego rodzaju spory mogą być przezwyciężane z korzyścią dla partii, jak w przypadkach czeskich czy hiszpańskich socjalistów, lub też mogą stać się powodem upadku partii, jak to się stało w przypadku Węgierskiej Partii Socjaldemokratycznej.
W procesach demokratyzacji w Europie Środkowej i Wschodniej zwraca uwagę stosunkowo niewielka liczba partii "historycznych", które zdołały znaleźć sobie trwałe miejsce na obecnej scenie politycznej. Być może wiąże się to z długim okresem funkcjonowania systemów niedemokratycznych, co przyczyniło się do zerwania tej ciągłości. Z kolei przypadek hiszpański sugeruje, że sam fakt długiego trwania okresu niedemokratycznego nie tłumaczy wszystkiego. W kraju tym autorytaryzm frankistowski funkcjonował ponad trzydzieści lat, a jednak w procesach demokratyzacyjnych i potem znaczącą rolę odgrywały mające historyczne korzenie partie orientacji lewicowej, komunistyczna i socjalistyczna. Ta ostatnia do dzisiaj jest jedną z dwóch największych partii hiszpańskich. W tym przypadku pewne znaczenie wydaje się mieć fakt działania tych ugrupowań "w podziemiu", jako opozycji wobec frankizmu, jednak, co ważne, nie przybrały one wówczas jakiejś odmiennej postaci: ruchu czy innej niepartyjnej struktury.
Ta kwestia prowadzi nas do następnej, a mianowicie do wyłaniania się partii z ruchów społecznych. Proces ten także miał swoje uwarunkowania, tym razem charakterystyczne tylko dla przypadków demokratyzacji środkowoeuropejskich. Ponieważ jedną z bardziej znaczących konsekwencji tego rodzaju genezy partii były problemy instytucjonalizacji, kwestie te są bardziej szczegółowo omawiane w rozdziale Partia jako organizacja, sporo miejsca poświęciłam też relacjom między ruchami a powstającymi partiami w rozdziale poświęconym nowym ruchom społecznym. W tym miejscu zatem zasygnalizuję jedynie fakt swoistej konkurencji, jaką stworzyły one partiom w organizowaniu działań politycznych w pierwszym okresie przekształceń ustrojowych. Konkurencji tym trudniejszej, że partie jako takie nie cieszyły się w tym okresie akceptacją społeczną, kojarzono je raczej z rządowymi strukturami byłego reżimu niż z demokracją i możliwościami uczestnictwa politycznego, jakie partie stwarzają. Natomiast ruchy zyskiwały sobie sympatię m.in. silnym akcentowaniem swojego niepartyjnego charakteru. W tym kontekście podkreślano zwłaszcza jedność, jaką umożliwiała tym strukturom ich heterogeniczna charakterystyka, w przeciwieństwie do partii, które nieuchronnie łączą się z podziałami.
W procesach demokratyzacji w Europie Południowej wpływ prepartyj-nych, heterogenicznych koalicji był dużo bardziej ograniczony, najbardziej znana była w tym kontekście Unia Centrum Demokratycznego w Hiszpanii, która zwyciężyła w pierwszych wyborach w 1977 r. Jej działanie tym m.in. odróżniało ją od ruchów znanych z transformacji w Europie Środkowej, że nie odcinała się od partyjnego charakteru, jej specyfiką było raczej bardzo
1.3. Mechanizmy powstawania partii politycznych...

19

szerokie spektrum ideowe, nie zaś negacja partyjności. Także jej osłabienie a następnie zniknięcie w następnych latach przebiegło stosunkowo łagodnie i nie miało decydującego wpływu na działanie partii1. W procesach powrotu do demokracji w okresie tuż po wojnie w zasadzie nie można mówić o jakiejkolwiek roli ruchów społecznych.
W odniesieniu do partii nowo powstających należy wspomnieć jeszcze o jednym ważnym czynniku warunkującym ich działanie, a mianowicie ich wewnątrzparlamentarnej genezie. W swojej koncepcji dotyczącej genezy partii, która została przedstawiona w części pierwszej tego rozdziału, Maurice Duverger dokonał rozróżnienia między genezą wewnątrz- i pozaparlamentarną, wskazując jednocześnie, że geneza wewnątrzparlamentarna była częsta w partiach tworzonych do roku 1900, po tej dacie regułą jest raczej powstawanie partii poza parlamentem2. W procesach demokratyzacji, zwłaszcza w Europie Środkowej, można stwierdzić wyraźne naruszenie tej reguły. Pierwsze partie były przede wszystkim efektem działania niewielkich grup ludzi, aktywnych politycznie, poszukujących dróg oddziaływania na dokonujące się procesy polityczne. Często kandydowali oni do parlamentu z ramienia wspomnianych powyżej ruchów społecznych, natomiast w trakcie pracy w ciałach przedstawicielskich uświadamiali sobie konieczność znacznie większej dywersyfikacji poglądów i działań niż to było możliwe w ramach tych heterogenicznych struktur3. Stało się to jednym z bodźców tworzenia przez nich partii politycznych, choć oczywiście nie można też wykluczyć istnienia wielu innych motywacji, w tym związanych z osobistymi ambicjami. Tak więc wiele z pierwszych partii politycznych w procesach demokratyzacji w Europie Środkowej zostało utworzonych przez elity parlamentarne, z wieloma konsekwencjami tego faktu, o których pisze m.in. Duverger. Jedną z najważniejszych jest niewielka identyfikacja z tak uformowanymi partiami dużych grup społecznych. Partie wywodzące się z elit politycznych i z nimi kojarzone nie były zdolne do pobudzenia masowej mobilizacji i identyfikacji. Nie sprzyjała temu także słabość ich struktur, zwłaszcza na poziomie lokalnym.
Geneza wewnątrzparlamentarna nie była jedynym powodem tych problemów. Wśród innych przyczyn wskazywana jest często słaba krystalizacja interesów, utrudniająca wytworzenie się stabilnej relacji między partią a określoną grupą społeczną; słabość społeczeństwa obywatelskiego w krajach post-socjalistycznych a także fakt, że współczesne relacje między wyborcą a kandydatem zdominowane są przez media, zwłaszcza elektroniczne, co także nie sprzyja formowaniu się grupowych lojalności.
1 Więcej szczegółów na temat hiszpańskiego systemu partyjnego patrz m.in. K. Sobolew-ska-Myślik, System partyjny współczesnej Hiszpanii, w: Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, M. Grzybowski, A. Zięba (red.), Kraków 1996.
2 M. Duverger, op. cit., s. xxxvi.
3 Taką sytuację opisuje czeski autor w odniesieniu do postów wybranych w ramienia Forum Obywatelskiego. Patrz J. Honajzer, Obćanske Forum. Vznik, vyvqj a rozpad, Praha 1996.
20 1. Partie polityczne - definicje i geneza
Innym ważnym uwarunkowaniem tworzenia się partii politycznych w procesach transformacji demokratycznych były uregulowania prawne, określające charakter i sposób funkcjonowania najważniejszych instytucji ustrojowych. Dotyczyło to w równym stopniu wszystkich partii, bez względu na ich genezę. W szczególności chodzi tutaj o prawo wyborcze, mające istotny wpływ na kształt ciał przedstawicielskich, w tym oczywiście na ich skład partyjny. We wszystkich przypadkach transformacji ustrojowych zdecydowano się na systemy nie stawiające wysokich barier dla zaistnienia partii na rynku wyborczym. Mowa tu o systemach opartych na zasadzie proporcjonalności, które nie ograniczając nadmiernie dostępu partii do instytucji przedstawicielskich, pozwalają na znaczną swobodę ekspresji sympatii politycznych obywateli, choć jednocześnie ich konsekwencją jest raczej większa niż mniejsza liczba partii aktywnych w polityce i obecnych w instytucjach systemu politycznego. Wpływ wywierany przez system wyborczy ma w zasadzie większe znaczenie z punktu widzenia kształtu systemu partyjnego niż poszczególnych partii, jednakże w szczególnej sytuacji powstawania nowych partii, system wyborczy oddziaływał także i na pojedyncze ugrupowania. Mógł bowiem albo ułatwić, albo utrudnić nie tyle samo ich powstanie, ile przetrwanie na scenie politycznej1.
W tym miejscu warto wspomnieć interesujący kontekst powstawania nowych ordynacji wyborczych zwłaszcza w krajach Europy Środkowo-Wschod-niej, gdzie kwestie te negocjowano w trakcie rozmów prowadzonych przez przedstawicieli byłego reżimu oraz opozycji antykomunistycznej. Fakt, że dyskusje na temat kształtu pierwszych ordynacji wyborczych toczyły się z udziałem takich a nie innych partnerów, sprawiał, że powstała sytuacja nasuwała skojarzenie z procesami demokratyzacji z XIX i początków XX w., kiedy "stare", ustabilizowane siły polityczne stanęły wobec wyzwania nowych, które poszukiwały dla siebie miejsca w systemie2. W tym kontekście Arend Lijphart przytacza tezę Steina Rokkana, że w wytworzonej logice "podziału władzy", kiedy zarówno stare, jak i nowe siły polityczne chcą uzyskać najkorzystniejsze dla siebie rozwiązanie, najczęstszym wyborem jest właśnie proporcjonalna ordynacja wyborcza.
Z drugiej strony ciekawym przykładem różnorodności motywacji, którymi kierowały się "stare" i "nowe" siły polityczne w ustalaniu ordynacji może być ordynacja węgierska, oparta na interesującym, chociaż skomplikowanym, połączeniu systemów proporcjonalnego i większościowego. Zjawisko to jest interesujące także ze względu na wcześniej omawiane różne uwarunkowania, jakim poddane były partie ze względu na swoją genezę. Otóż elementy ordynacji większościowej, wiążące się z wyborem kandyda-
1 O rozmaitych systemach wyborczych i ich konsekwencjach patrz także A. Żukowski, Systemy wyborcze - wprowadzenie, Olsztyn 1999. Patrz także podrozdział poświęcony tym problemom w rozdziale 7 niniejszej pracy.
2 Pisze o tym A. Lijphart, Democratization and Constltutional Cholces in Czecho-Sloua-kia, Hungary and Poland 1989-1991, w: Flying Blind. Emerglng Democracles in East Central Europę, Budapest 1992, s. 101.
1.3. Mechanizmy powstawania partii politycznych.
21
tów w okręgach jednomandatowych, popierane byty zarówno przez wiele nowo powstałych partii, liczących przede wszystkim na popularność aktywistów i działaczy okresu opozycyjnego, a także okresu transformacji, jak i przez Węgierską Socjalistyczną Partię Robotniczą (późniejszą Węgierską Partię Socjalistyczną), która również spodziewała się skorzystać z popularności wielu swoich działaczy, przede wszystkim tych, którzy w poprzednich kadencjach parlamentu wiele zrobili dla swoich wyborców1. Głosowanie na listy partyjne, wiążące się z kolei z wielomanadtowymi okręgami wyborczymi i jednoznacznie proporcjonalną ordynacją wyborczą, popierały z kolei partie "historyczne", które liczyły przede wszystkim na dobre skojarzenia wyborcy z nazwą a nie konkretnym kandydatem.
Pisząc o uregulowaniach prawnych warto też wspomnieć o oddziaływaniu rozstrzygnięć odnoszących się do pozycji ustrojowej głowy państwa. Podstawową różnicą mającą m.in. związek z rolą i pozycją partii politycznych jest różnica pomiędzy systemami prezydenckimi, w których głowa państwa jest najsilniejszym organem egzekutywy a systemami parlamentarnymi, w których rola ta przypada raczej rządowi, wyłanianemu z parlamentu2. W systemach prezydenckich partie polityczne mają znacznie mniejszy wpływ na kształtowanie polityki władzy wykonawczej, przez co ich rola jest wyraźnie słabsza niż w systemach parlamentarnych. Z tego punktu widzenia nowe europejskie demokracje raczej wzmocniły niż osłabiły rolę partii, wyjątkiem są niektóre kraje postradzieckie. Tu warto wspomnieć też o sytuacji Polski, w naszym kraju bowiem na początku lat dziewięćdziesiątych tendencja do ewentualnego silniejszego umocowania ustrojowego prezydenta była bardziej wyraźna niż w krajach sąsiadujących. Nie działał na korzyść nowych partii także fakt, że pierwsze w pełni demokratyczne wybory, które odbyły się w 1990 r. nie dotyczyły parlamentu, jednego z ważniejszych miejsc działania partii, ale właśnie prezydenta. Od tego czasu jednak zmiany ustrojowe upodobniły Polskę do innych demokracji o charakterze parlamentarnym.
Na końcu wreszcie warto wspomnieć ciekawe uwarunkowanie powstawania partii w procesach współczesnej demokratyzacji, jakim jest ewolucja partii w krajach, w których działały one w zasadzie bez przeszkód od momentu powstania w XIX w. Zwraca na to uwagę Philippe Schmitter pisząc, że powstające w nowych demokracjach partie działają w otoczeniu międzynarodowym, w którym model reprezentacji oparty na partii politycznej jest poddany coraz silniejszej konkurencji ze strony innych struktur takich jak grupy interesu czy ruchy społeczne, co według tego autora należy brać pod
1 Nie bez znaczenia była w tym przypadku reforma ordynacji wyborczej, przeprowadzona na Węgrzech jeszcze w 1985 r., kiedy starano się urealnić wybór, przedstawiając więcej niż jednego kandydata. Osoby te, chcące zdobyć miejsca w parlamencie, rywalizowały o sympatie wyborców i wiele z tych usiłowań zostało ukoronowanych pewnym sukcesem.
2 O zależnościach między pozycją ustrojową poszczególnych organów państwa a rolą partii politycznych mówi koncepcja rządu partyjnego Richarda Katza, w tej pracy omówiona w rozdziale 7.
22 1. Partie polityczne - definicje i geneza
uwagę, analizując procesy demokratyzacji z punktu widzenia partii politycznych1. Innymi słowy, Schmitter zwraca uwagę, że warunki dziaiania współczesnych partii są trudniejsze niż byty kiedyś, co z pewnością należy brać pod uwagę analizując, komentując czy oceniając działanie nowo powsta-J<%ćfćfipćZfffl W państwach przechodzących procesy demokratyzacyjne.
1 P. Schmitter, The consoltdation oj democracy and representation oj soctal groups, .American Behavioural Scientist", 1991, za Stabilistng Fraglle Democracles, op. cit, s. 6.



Funkcje partii politycznych. Od partii kadrowej do kartelu - ewolucja modelu partii a zmiana funkcji

2.1.Funkcje partii politycznych - ujęcie ogólne

Jedną z istotnych kwestii, odnoszących się do partii politycznych są ich funkcje. Intuicyjnie każdy z nas, obywateli demokratycznego państwa, potrafiłby wskazać przynajmniej kilka, które jego zdaniem partie spełniają. Kilka z nich zostało zasygnalizowanych już w poprzednim rozdziale, w którym omawiałam definicje partii politycznych. Wielu badaczy definiuje te organizacje właśnie eksponując ich funkcje, w ujęciach przytoczonych przykładowo powyżej można było odnaleźć m.in. takie, jak udział w wyborach, sprawowanie władzy czy - w niektórych definicjach uznawana wręcz za wiodącą - funkcja łącznika między władzą a społeczeństwem.
Badacze zastanawiają się nad problemem funkcji spełnianych przez partie nie tylko przy okazji próby zdefiniowania tych organizacji, jest to także odrębne zagadnienie, któremu poświęcono wiele uwagi. Próbując analizować istniejący w tym zakresie dorobek, natrafiamy od razu na ogromną trudność, polegającą na jego wielkości. Każdy prawie autor zajmujący się problematyką partii pisze o ich funkcjach w nieco inny sposób, mniej lub bardziej ogólnie.
W ujęciu Sigmunda Neumanna funkcje wypełniane przez partie polityczne można opisać następująco: partia
(1) organizuje opinię publiczną i wyraża interesy zarówno pojedynczych obywateli, jak też grup, uzgadniając je z interesem całej społeczności;
(2) jest łącznikiem pomiędzy rządem i opinią publiczną;
(3) rekrutuje elity przywódcze1.
W jednym ze swoich opracowań Klaus von Beyme stwierdza, że można wyróżnić cztery funkcje partii, co do których, jak stwierdza autor, większość badaczy mogłaby się zgodzić. Są to:
(1) określanie celów poprzez ideologię i program;
(2) artykulacja i agregacja interesów społecznych;
1 S. Neumann, Toward a ComparatWe Study oJPolltical Parttes, w: Modern Political Par-ties, S. Neumann (red.), Chicago 1958, s. 396-398.
24
2. Funkcje partii politycznych
(3) mobilizacja i socjalizacja społeczeństwa w obrębie systemu politycznego, szczególnie w okresie wyborów;
(4) rekrutacja elit i formowanie rządu1.
W literaturze polskiej można spotkać podobne ujęcie, którego autor wymienia z kolei następujące funkcje partii:
{1) funkcja kształtowania opinii i postaw politycznych;
(2) funkcja wyborcza;
(3) funkcja rządzenia,
przy czym każda z tych ogólnie ujętych funkcji jest następnie rozbita na bardziej szczegółowe2.
Ponieważ jednak, jak przyznają cytowani autorzy, nie są to bynajmniej jedyne możliwości opisu i typologii funkcji partii, poprzestanę na tych przykładach i zrezygnuję z przytaczania kolejnych.
Podejmując ten problem oprę się na wyodrębnieniu trzech płaszczyzn aktywności partii, co wiąże się opisanym w pierwszym rozdziale podejściem do definiowania partii zaproponowanym przez amerykańskiego autora V. O. Key. Przypomnę, że autor ten wskazał trzy współistniejące ze sobą płaszczyzny, które składają się na partię polityczną: są to partia-wobec-wyborcy, partia-w-rządzie i partia-jako-organizacja. Jak to już napisałam w rozdziale pierwszym podejście to wydaje się bardzo trafnie ujmować współczesne partie, pozwalając także na bardzo szerokie spojrzenie na ich aktywność. Z punktu widzenia analizy problemu funkcji partii stanowi ono rodzaj podstawy, na której można nadbudowywać kolejne, bardziej już dokładnie potraktowane zadania, które partie wypełniają. Co więcej, pozwala ono wśród funkcji partii ująć także działalność organizacyjną, często pomijaną. Pomijanie funkcji organizacyjnych wydaje się związane z naciskiem na powiązanie partii ze społeczeństwem i eksponowaniem w działaniach partii głównie tych, które partia wykonuje w tym zakresie. Natomiast sfera organizacyjna jest równie ważna, tym bardziej, że współcześnie przyciąga ona coraz więcej uwagi m.in. ze względu na powstawanie nowych partii, jak i na zmiany, które dotyczą ugrupowań istniejących od dawna.
Zacznę od sfery określonej jako partia-wobec-wyborcy3. W tym obszarze ważną funkcją, na jaką wskazuje wielu autorów jest wyrażanie i agregacja interesów.
Tu od razu należy wskazać na pewien istotny problem wiążący się z bardzo rozpowszechnionym użyciem pojęcia "interes", a który dotyczy kojarzenia interesów artykułowanych przez partie z grupowymi interesami ekono-
1 K. von Beyme, Party Leadership and Change In Party Systems: Toward a Postmodern Party State?, "Government and Oposition", t. 31, nr 2, wiosna 1996, s. 136.
2 M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1977.
3 Używani tego określenia za sformułowaniem V.O. Key, jednakże chcę podkreślić, że obszar ten odnosi się zarówno do wyborców, jak i do członków partii.
2.1. Funkcje partii politycznych - ujęcie ogólne

25

micznyini. Podejście to poddał bardzo kompleksowej krytyce m.in. Giovan-ni Sartori, który wykazał, że na zachowania wyborcze wpływają także inne, poza ekonomicznymi, elementy określające grupową tożsamość i, co za tym idzie, trudno jednoznacznie wiązać ekspresyjne działania partii jedynie z interesami ekonomicznymi1. Także, jak wskazują autorzy badający powstawanie nowych partii w krajach przechodzących procesy transformacji demokratycznej , wyborcy w tych krajach nie zawsze wiedzą, jakie są ich interesy ekonomiczne, natomiast kształtują swoje zachowania wyborcze według innych kryteriów identyfikacji: religijnych, narodowych czy nawet biograficznych2.
W obliczu tych problemów, proponuję tutaj ujęcie stosunkowo ogólne, użyte przez Ryszarda Herbuta, a mianowicie, że partie oferują swoim wyborcom pewną tożsamość wyborczą a ekspresja dotyczy tych wartości, które się na nią składają3. Innymi słowy partie wyrażają to, co dla danej grupy społecznej jest istotne i co sprawia, że ludzie popierają je w wyborach.
Takie szerokie ujęcie pozwala widzieć partj^zarówno jako wyrazicielkę interesów ekonomicznych, jak i postaw religijnych czy nawet powiązać poparcie dla danej partii z czynnikami biograficznymi. Bardzo ciekawie ten ostatni problem przedstawiają Mirosława Grabowska i Tadeusz Szawiel w odniesieniu do partii polskich, pisząc o kształtowaniu się ich elektoratów między innymi pod wpływem uczestnictwa w wielkich wydarzeniach historycznych związanych z transformacją ustrojową4. Tak więc biograficzne uwarunkowania mogły skłonić osobę do wsparcia w wyborach 1989 r. strony rządowej, co z kolei mogło stać się ważną motywacją leżącą u podstaw dalszych decyzji wyborczych, faworyzujących kandydatów i ugrupowania "postkomunistyczne".
Tu warto wspomnieć także ciekawy punkt widzenia Sartoriego, który zwraca uwagę, że gdyby chodziło jedynie o samą artykulację tych ważnych spraw, partia niekoniecznie byłaby potrzebna, wystarczyłby tu jedynie efektywny kontakt obywatela z odpowiednimi ogniwami systemu. Zamiast partii wystarczyłyby sondaże opinii publicznej albo komputer, za pomocą którego wyborca informowałby rządzących o swoich oczekiwaniach. To, co sprawia, że partia jest niezbędna to połączenie ekspresji z naciskiem; partia polityczna jest w tym kontekście narzędziem "przekładającym preferencje mas na decyzje polityczne"5. Dodatkowym elementem, który także zazwyczaj wystę-
1 Szerzej na ten temat patrz G. Sartori, The Sociology oJParties: A Critical Revtew, w: The West European Party System, P. Malr (red.), Oxford 1990, s. 150-184.
2 O problemie trudności w obiektywnym i subiektywnym definiowaniu pojęcia "interes" a także o trudnościach z kierowaniem się interesami ekonomicznymi w sytuacji transformacji ustrojowej patrz M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji, Warszawa 2003, s. 24.
3 Leksykon politologu, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wrocław 1999, s. 386.
4 M. Grabowska, T. Szawiel, op. cit, s. 30.
5 G. Sartori, Parties and Party Systems. A Framework Jor Analysis, t. 1, Cambridge 1976, s. 28.
\
26


puje wraz z funkcją ekspresji w odniesieniu do partii politycznych jest wspomniana na początku agregacja. Oznacza to, że partia, w odróżnieniu od np. grupy nacisku, nie powinna skupiać się na wyrażaniu wartości i żądań bardzo wąskich, wiążących się jedynie z jakimś jednym bardzo konkretnym problemem lub jedną wąską grupą społeczną. Rolą partii jest raczej łączyć te kwestie w większe "całości".
Funkcja ekspresji oznacza, że partia wyraża to, co ważne dla poszczególnych grup w danym społeczeństwie. Drugą stroną tej relacji jest jednakże praca samej partii nad kształtowaniem tych elementów, które składają się na wspomnianą tożsamość grupową. To co ważne dla uchwycenia owej roli partii to fakt, że nie są one jedynie biernymi zwierciadłami życia społecznego, a biorą aktywny udział w tworzeniu tego obrazu.
Podsumowując to, co do tej pory zostało powiedziane, można stwierdzić, że w sferze relacji partia-wyborca partie zdobywają poparcie społeczne i kształtują swoje elektoraty zarówno wyrażając to, co składa się na ich tożsamość, jak też aktywnie przyczyniając się do jej uformowania. Mówiąc innymi słowy między partią a jej wyborcami występuje rodzaj relacji zwrotnej - my wybieramy partię, ponieważ porusza ona ważne dla nas kwestie, ale też i ona często pomaga nam je dokładnie sprecyzować.
W omawianym obszarze do ważnych funkcji należy także mobilizacja. Rola ta polega na stworzeniu obywatelom możliwości uczestnictwa politycznego, zachęcaniu ich do tej aktywności i poprzez to włączaniu ich w proces polityczny w danym kraju. Partie realizują te zadania przede wszystkim poprzez szeroko pojęty proces wyborczy, współtworząc szeroki wachlarz możliwości uczestnictwa: od poparcia swoim głosem kandydata lub listy, proponowanej przez partie, poprzez zapoznawanie się z rozmaicie podanymi przez partię informacjami politycznymi aż do osobistego zaangażowania się w roli kandydata związanego z partią i popieranego przez nią.

Partia-w-rządzie
Tu do najczęściej wymienianych funkcji partii należą: rekrutacja elit politycznych, obsadzanie stanowisk rządowych czy opozycja wobec aktualnego rządu.
Wypełnianie tych funkcji wiąże się z formułowaniem propozycji rozwiązań problemów politycznych, ekonomicznych czy społecznych a następnie podejmowaniem i realizacją decyzji politycznych. Tu także mieszczą się przetargi i negocjacje, jakie wiążą się z formowaniem rządu oraz z grą parlamentarną pomiędzy aktualną ekipą rządową i opozycją.
Wypełnianie funkcji w obszarze władzy podlega stosunkowo dużemu zróżnicowaniu z punktu widzenia rozwiązań systemu politycznego. Partie nie wszędzie pełnią jednakowa rolę, w systemach parlamentarnych jest ona dużo większa niż w systemach prezydenckich, inaczej też wypełniają swoje funkcje rządowe partie, które maja szansę tworzyć rządy samodzielnie, inaczej wygląda to w sytuacjach konieczności tworzenia koalicji. Powracam do tych problemów w rozdziale Partie w strukturach władzy, jednakże dla

27

pełnego obrazu niezbędne jest analizowanie konkretnych przypadków, co wykracza poza ramy niniejszego opracowania.
W tym miejscu chcę zwrócić uwagę na problem zmieniającej się perspektywy, w jakiej postrzegane może być wypełnianie funkcji w strukturach władzy w zależności od relacji pomiędzy partią a jej członkami i wyborcami. W sytuacji, kiedy relacje te były stosunkowo bliskie a związki łączące partię i jej zwolenników wieloaspektowe i silne, wówczas przedstawiciele partii zajmujący stanowiska decyzyjne w strukturach władzy uważani byli przede wszystkim za wyrazicieli opinii i interesów swoich wyborców. Współcześnie, kiedy związki wzajemne między partią a jej członkami i wyborcami uległy osłabieniu, pojawiły się opinie, że działacze partyjni w strukturach władzy zajmują raczej pozycje pośrednika niż łącznika między państwem a społeczeństwem. Kwestie te będą jeszcze omawiane w dalszych częściach tego rozdziału. Tu jedynie chcę zwrócić uwagę, że rozdzielenia funkcji partii-wo-bec-wyborcy i partii-w-rządzie nie należy interpretować w ten sposób, że funkcje z obu tych obszarów nie łączą się ze sobą. Wprost przeciwnie, wydaje się, że możliwe na poziomie teoretycznym rozróżnienie pomiędzy funkcją ekspresyjną a funkcją rządzenia, na poziomie praktyki politycznej jest niezmiernie trudne także i dlatego, że partia, będąc w rządzie, musi się sprawdzić jako wyraziciel preferencji popierającej ją grupy. Inaczej straci swoich zwolenników, którzy zarzucą jej np. niewiarygodność lub koniunkturalizm.
Partia-jako-organizacja
Ta sfera działania partii przez wielu autorów bywa pomijana. Nie wydaje się to słuszne, m.in. z bardzo oczywistego, graniczącego z truizmem powodu: by wypełniać wszystkie inne funkcje partia musi istnieć. Oprócz samego istnienia, ważne też jest, by partia była skuteczna, a w tym zakresie wiele zależy od organizacji: jej stabilności, trwałości, efektywności jej wewnętrznych procedur.
W tym obszarze będzie się zatem mieścił cały ten zespół działań, które partie kieruje "na siebie": budując swoje struktury, określając reguły rządzące aktywnością poszczególnych części składowych, wyznaczające miejsce dla rozmaitych kręgów ludzi związanych z partią: członków, aktywistów, liderów.
Reguły rekrutacji członków i przywódców, zasady wyłaniania władz partyjnych, zasady selekcji kandydatów mających stawać w wyborach, wszystkie te elementy stanowią w znacznej mierze o tożsamości partii, często mają znaczenie w określaniu atrakcyjności partii w oczach osób chcących włączyć się do prac partyjnych np. z zamiarem aktywnego działania w polityce.
Jednakże stabilna organizacja, wyznaczona przez wyraźnie określone i trwałe reguły, odgrywa także ogromną rolę w budowaniu relacji partii z jej otoczeniem. Z jednej strony bowiem przyczynia się do wytworzenia lojalności osób zaangażowanych w aktywność danej partii w rolach jej członków czy przywódców, co z kolei przynosi zwiększenie jej trwałości w czasie. Ma to znaczenie dla wyborców partii, niekoniecznie związanych z nią więziami organizacyjnymi, niemniej w miarę stabilnie oddających na nią swoje głosy. Trwale funkcjonująca na scenie politycznej partia umożliwia wytworzenie się

28


stabilnych sympatii politycznych, oszczędza czas na poszukiwanie przy okazji każdych wyborów ugrupowania czy polityka, który spełnia oczekiwania wyborcy. Oczywiście do wytworzenia się takich związków nie wystarczy sama organizacja, stabilizacja zachowań wyborczych uzależniona jest od wielu innych czynników, które omawiam w rozdziale Zmiany w europejskich systemach partyjnych w ostatnich dekadach XX w. Jednakże stabilne struktury organizacyjne mają do odegrania swoją rolę. Ta kwestia z kolei jest bardzo wyraźnie wyeksponowana w rozdziale Systemy partyjne w procesach demokratyzacji, gdzie omawiana jest m.in. kwestia wzajemnego zwiąku między niestabilnymi zachowaniami wyborców a brakiem stabilności organizacyjnej partii w państwach przechodzących procesy zmiany politycznej.
Podsumowując, chcę podkreślić, że zmiany zachodzące w partiach w ostatnim okresie szczególnie mocno dotyczą funkcji, jakie partie wypełniają przede wszystkim wobec elektoratu, ale także i w sferze organizacyjnej. Zmianom podlega charakter i doniosłość tych funkcji, co sprawia, że zmienia się także spojrzenie badaczy. Nieco szerzej piszę o tym poniżej analizując ewolucję modelu partii.



2.2. Od partii kadrowej do kartelu
- ewolucja modelu partii a ewolucja funkcji

Do problemu ewolucji modelu organizacyjnego partii politycznych można podejść z kilku rozmaitych punktów widzenia. Po pierwsze można go potraktować jako kwestię typowo teoretyczną, będącą jednym z aspektów zjawiska jakim są partie. Można jednakże spojrzeć nań z szerszej perspektywy, patrząc na tę ewolucję jako na element przekształceń, którym podlega, wraz z upływem czasu, zarówno partia, jak i pełnione przez nią funkcje. Tocząca się współcześnie dyskusja nad ewolucją modelu partii politycznych koncentruje się raczej właśnie wokół problemu zmieniających się funkcji partii, częściowo kwestia ta łączy się też z problemem kryzysu, jaki partie przechodzą, stając się przedmiotem krytyki a także rozmaitego rodzaju wyzwań stawianych przez inne, nie partyjne podmioty polityczne.
Analizę tych kwestii oprę na trzech, często cytowanych w literaturze modelach partii: koncepcji partii kadrowej i masowej wypracowanej przez Maurice'a Duvergera, modelu partii wyborczej Otto Kirchheimera oraz modelu partii kartel, zaproponowanym przez Petera Maira i Richarda Katza1. We wszystkich tych trzech koncepcjach dostrzec można podejście o charakterze ewolucyjnym, wyraźnie łączącym partie ze zmieniającym się środowi-
1 M. Duverger, Polittcal Partles, New York 1965; O. Klrchheimer, The Transformatton oj the Western European Party Systems, w: Polttlcal Parties and Polltical Deuelopment, J. LaPa-lombara, M. Wełner (red.), Princeton 1966; RS. Katz, P. Malr, Changlng Models ojParty Orga-nization and Party Democracy, "Party Politlcs" 1995, t. 1, nr 1, s. 5-28.
2.2. Od partii kadrowej do kartelu - ewolucja modelu partii...

29

skiem społecznym, w którym funkcjonują oraz ze zmieniającym się sposobem ich działania a także formułowanymi wobec nich oczekiwaniami.

2.2.1. Partia kadrowa i partia masowa

Do klasycznych, ale wciąż aktualnych analiz modelu organizacyjnego partii politycznych należy koncepcja Maurice'a Duvergera. W swoim opracowaniu autor ten wymienia kilka przynajmniej typów partii wyróżnionych ze względu na rozmaite kryteria takie jak: typ podstawowej organizacji partyjnej, pośrednie lub bezpośrednie członkostwo, typ więzi czy stopień centralizacji. Najbardziej znana jest jednak typologia, zgodnie z którą wyróżnić można dwa typy partii, różniące się strukturą organizacyjną: partię kadrową i partię masową. Podkreślić należy, że w omawianej koncepcji różnice dotyczą właśnie struktury organizacyjnej, a nie liczby członków1.
Podstawową organizacją w partii kadrowej jest według Duvergera komitet (caucus). Jest to struktura obejmująca swoim zasięgiem najczęściej dosyć znaczne terytorium, bardzo luźna, niezorientowana na przyciąganie dużej liczby członków. Członkowie komitetu stawali się nimi bardziej na zasadzie kooptacji niż innych formalnych reguł, kryterium tej kooptacji było albo osobiste znaczenie, związane z pozycją społeczną, albo określone umiejętności. Ważny jest fakt tego właśnie indywidualnego, osobistego wymiaru uczestnictwa, a nie reprezentacji jakiejś spójnej, określonej grupy społecznej. Aktywność komitetu miała charakter sezonowy, związany z cyklami wyborczymi. W ramach partii komitet cieszył się dużą autonomią i swobodą działania, co miało m.in. taki skutek, że partia składająca się z takich struktur podstawowych była raczej zdecentralizowana.
Duverger uważał komitet i związaną z nim partię kadrową za typ archaiczny, ściśle związany z dziewiętnastowiecznymi partiami, działającymi w warunkach ograniczonego prawa wyborczego. W XX w. ten typ organizacji dostrzegał w partiach amerykańskich a także częściowo w partiach konserwatywnych i liberalnych.
Typ partii masowej z kolei wiązał się w koncepcji Duvergera z filią (branch) jako typem podstawowej organizacji partyjnej. Filia ma także charakter terenowy, przy czym jest wyraźnie nastawiona na przyciąganie dużej liczby członków. Z tym łączy się zarówno jej wyraźnie sformalizowana struktura wewnętrzna, jak i rozbudowana aktywność, mająca na celu utrzymanie ścisłego związku z członkami. Zebrania filii były regularne, nie uzależnione od cykli wyborczych, często partia angażowała się w organizowanie swoim członkom życia pozapartyjnego, urządzając zabawy czy tworząc kluby sportowe lub hobbystyczne2.
1 M. Duverger, op. clt., s. 63.
2 Niektórzy autorzy piszą wręcz o tym w ten sposób, że przynależność do partii równała się określonemu stylowi żyda. Patrz M. Gallagher, M. Laver, P. Malr, Representatiwe Government in Western Europę, 1992, s. 125.

30

"iźo ważnym elementem tej charakterystyki jest powiązanie jej z typem ideowym partii, która jako pierwsza wprowadziła ten rodzaj organizacji, jak i z grupą społeczną, przez nią reprezentowaną i funkcjami, jakie wobec niej wypełniała. Otóż według Duvergera partia oparta na filii jest związana z pierwszymi partiami socjalistycznymi, które jak wiadomo były w początkowym okresie swojego działania przede wszystkim partiami klasy robotniczej. Związki partii z jej członkami, sposób oddziaływania na nich i wypełniane wobec nich funkcje łączą się z mentalnością klasy robotniczej a także jej ówczesnymi potrzebami, m.in. edukacji politycznej1.
dba typy jest przede wszystkim struktura oraz funkcje, jakie partia pełniła wobec swoich członków i wyborców.
Partia kadrowa to partia dziewiętnastowieczna, działająca w warunkach ograniczonego, cenzusowego prawa wyborczego. Zwracała się przede wszystkim do klas wyższych i średnich, co w dużej mierze warunkowało zarówno sposób jej działania, jak i wpływało na wewnętrzną strukturę organizacyjną. Ten rodzaj partii inny autor, Sigmund Neumann, nazwał partią indywidualnej reprezentacji, co jeszcze wyraźniej ilustruje jej charakter i funkcje2.
Partia masowa natomiast to partia bardzo wyraźnie określonej grupy społecznej, która znajdowała się u progu zdobywania sobie miejsca w systemie politycznym, stąd jej bardzo wyraźna funkcja integracyjna czy wręcz edukacyjna i opiekuńcza. O takich partiach mówiono, że zajmowały się swoimi członkami "od kołyski po grób", co było aluzją do ich rozbudowanej działalności pozapolitycznej3. Neumann nazywa tę partię partią integracji. W koncepcji Duvergera ważne jest także i to, że sądził on, iż typ partii masowej, początkowo jednoznacznie związany z socjalistami, rozpowszechnił się i został przyjęty także przez szereg innych partii, które nie przejmują go może w całości, niemniej starają się naśladować niektóre rozwiązania, głównie zaś sposób organizacji opartej na filii4.

2.2.2. Partia wyborcza

W latach sześćdziesiątych pojawiła się nowa koncepcja dotycząca modelu partii, którą sformułował Otto Kirchheimer5. Według tego autora w okresie powojennym w Europie wyjątkiem stały się zarówno burźuazyjne partie indywidualnej reprezentacji, jak i partie określane mianem integracji. Przy
1 M. Duverger, op. cit, s. 25, 26.
2 Modern Political Parties, S. Neumann (red.), Chicago 1958, s. 404.
3 W literaturze polskiej wyczerpujący opis społecznych funkcji partii politycznych daje M. Sobolewski, op. clt., s. 247 i nn.
4 M. Duverger, op. ctt., s. 25, 26.
5 O. Kirchheimer, The Transformation ofthe Western European Party Systems, w: Political Parties and Political Development, op. ctt., s. 177-201.

31

czym, wedle słów Klrchheimera, partie indywidualnej reprezentacji wciąż utrzymywały się jako model organizacyjny niektórych ugrupowań, natomiast partie integracji zaczęły przekształcać się w model nowy, który autor określił mianem catch all people's party -w polskiej wersji przyjęła się nazwa partii wyborczej, chociaż można też spotkać bardziej precyzyjne i oddające sens terminu angielskiego określenie "partia wszystkich"1.
Jedną z istotniejszych cech tego modelu stała się rezygnacja z dążenia do zmonopolizowania reprezentacji interesów jednej grupy społecznej i reorientacja na poszukiwanie zwolenników w możliwie najszerszych kręgach społeczeństwa. Poszerzanie kręgu zwolenników partie opierały m.in. na formułowaniu takich propozycji i rozwiązań, które mogły okazać się korzystne dla jak największej liczby wyborców. Tu kryje się następna ważna cecha partii catch all - nie dążyła ona do zbudowania szerokiej bazy członkowskiej, ale podstawą jej funkcjonowania stali się właśnie wyborcy. Nawet ci członkowie, którzy wciąż byli w partii, przestali liczyć się tak bardzo, jak to było w modelu partii masowej. Partie nadal zachowały struktury, zdolne wchłonąć dużą liczbę osób, niemniej nie starały się tego zrobić. Rezygnowały nie tylko z zaangażowania członków w codzienną pracę, ale także z ich współpracy w sytuacjach szczególnych, np. podczas organizowania kampanii wyborczej. Co więcej, członkowie przestali być także bardzo liczącą się bazą finansową partii - w tych sprawach zwróciły się one w kierunku zorganizowanych grup interesu. Z odsunięciem na dalszy plan roli członków partii wiązał się także wzrost znaczenia elity przywódczej, ocenianej bardziej z punktu widzenia efektywności działania w ramach całego systemu niż z punktu widzenia identyfikacji z organizacją.
Rezygnacja z reprezentacji jednej, wyraźnie określonej grupy społecznej a nawet rezygnacja z pewnej identyfikacji grupowej, jaką daje członkostwo partii miały także swoje konsekwencje dla partyjnych ideologii. Programy stały się mniej wyraźne ideowo, koncentrowały się na sprawach jak najmniej kontrowersyjnych, na wysokim poziomie ogólności. Pociągało to za sobą nieuchronnie zbliżenie się do siebie, rywalizacja między partiami o charakterze catch all w dużej mierze zaczęła się opierać, jak twierdził Kirchheimer, na szybkości, z jaką partia zdolna była podjąć pewną ważną społecznie kwestię zanim zrobili to jej konkurenci.
Kirchheimer dostrzegał granice, krępujące niektóre partie w dążeniu do realizacji tego modelu. Taką była wyraźna ideologia, której partia nie mogła odrzucić bez ryzyka utraty tożsamości. Ilustracją tego problemu były partie chadeckie, które w zasadzie nie były zdolne do zmobilizowania grupy wyborców, odrzucających jakiekolwiek nawiązanie do wartości religijnych. Kirchheimer twierdził także, że bynajmniej nie wszystkie partie mają szansę przekształcić się w partię typu wyborczego, nie wszystkie też wcale muszą do tego dążyć. Wśród tych pierwszych wymieniał on przede wszystkim partie niewiel-
1 E. Nalewajko, Protopartie i protosystem. Szkic do obrazu polskiej wielopartyjnośd, Warszawa 1997, s. 22.

32


kie, 0 zasięga regionalnym, wśród drugich partie w małych krajach, o dobrze funkcjonującej i ustabilizowanej współpracy międzypartyjnej.
Partie masowe, zwłaszcza te, które jako pierwsze wytworzyły ten model, czyli partie socjalistyczne, zwracały się do wyraźnie wyodrębnionej grupy społecznej - klasy robotniczej, opierając się na jasno sprecyzowanej ideologii. Wprowadziły sformalizowane członkostwo partyjne a członkowie odgrywali ważną rolę zarówno pracując dla partii, jak i płacąc składki, będące ważnym źródłem utrzymania partii. Struktura partii masowej była sformalizowana i hierarchiczna, aktywność regularna i nie ograniczona do wyborów.
Partia wyborcza to ugrupowanie apelujące do jak najszerszych kręgów społecznych, formułujące ogólne, pozbawione akcentów ideologicznych i kontrowersji programy, które mają przyciągnąć wyborcę. W pracy organizacyjnej opiera się na profesjonalnych elitach, finansowanie partii powierzając grupom interesu i subwencjom państwowym.
Poszukiwanie wyborców poza wyraźnie określoną grupą społeczną, stanowiącą tradycyjny i lojalny elektorat partii, nie byłoby możliwe, gdyby nie uległa zmianie właśnie owa tradycyjna lojalność. Nastąpiło osłabienie tradycyjnych więzi z partią przechodzących w rodzinach z pokolenia na pokolenie, wyborcy stali się bardziej "osiągalni" dla różnych partii, ponieważ coraz mniej identyfikowali się z określoną partią a coraz bardziej poszukiwali oferty politycznej, która bardziej odpowiadałaby ich obecnym zainteresowaniom. Zjawisko to, stwierdzone między innymi empirycznie, określane zostało mianem chwiejności elektoratu, przy czym w tym kontekście pojawiły się także twierdzenia mówiące wręcz o zaniku lojalności wyborczych1.
Te zmiany zachowań wyborczych europejskiego elektoratu i idące za tym zmiany w sposobach organizacji i funkcjonowania partii politycznych zaczęły być interpretowane jako kryzys partii politycznych. Powstanie mk^ delu partii wyborczej można interpretować jako reakcję partii politycznych polegającą na adaptacji organizacji i sposobu działania do spadającej atrakcyjności w oczach społeczeństwa, w dużej mierze manifestującej się poprzez zmiany zachowań wyborczych i lojalności partyjnych. Jednakże kwestię kryzysu partii wiązano także z innymi zjawiskami, takimi, jak powstawanie alternatywnych sposobów uczestnictwa politycznego, m.in. poprzez rosnącą popularność ruchów społecznych czy różnego rodzaju grup nacisku koncentrujących się wokół jednego problemu. Pisano o zastępowaniu partii przez te właśnie podmioty, a także przez biurokrację czy media. O tych kwestiach piszę w kilku innych rozdziałach tej książki m.in. w rozdziale poświę-
1 W języku angielskim zmiana zachowań wyborczych polegająca na popieraniu różnych partii w kolejnych wyborach określana jest jako uolatility, co bywa różnie tłumaczone na język polski. Polscy autorzy, Jacek Wasilewski, Maciej Kopczynski i Sławomir Szczur, zwracając uwagę na tę różnorodność, proponują stosować polskie określenie "chwiejność". Patrz J. Wasilewski, M. Kopczynski, S. Szczur, Stabilność zachowań wyborczych, w: Wybory parlamentarne 1997. System partyjny, postawy polityczne, zachowania wyborcze, R. Markowski (red.). Warszawa 1999, s. 86. Ponieważ określenie to pojawiło się już w polskiej literaturze także i w ujęciu innego autora niż wyżej wymienieni, przyjmuję je także w tej pracy.

conym omówieniu zmian w europejskich systemach partyjnych w kilku ostatnich dekadach czy w rozdziale dotyczącym nowych ruchów społecznych. Zjawiska te bowiem odzwierciedlają nie tyle kryzys, ile zmiany, jakim stale podlegają partie i ich działalność. Do spraw tych powrócę jeszcze na końcu tego rozdziału, teraz natomiast przejdę do omówienia kolejnej koncepcji ewolucji modelu partii politycznej, której autorami są Peter Mair i Ri-chard S. Katz1.


2.2.3. Partia kartel

Punktem wyjścia w koncepcji obu autorów stało się spostrzeżenie, że pesymistyczne diagnozy o kryzysie partii wynikają z faktu, iż w badaniach nad partiami największy nacisk kładziono na relacje między partiami a społeczeństwem. Att sytuacji, kiedy związki te zaczęły ulegać pewnemu rozluźnieniu, pojawiły się tezy o kryzysie a nawet zaniku partii i możliwości zastąpienia ich przez inne formy uczestnictwa politycznego. Jak sugerują Katz i Mair perspektywa ta ulega zmianie, kiedy w centrum uwagi postawiony zostanie związek partii i państwa.
Rozwijając swoją myśl, autorzy wyszli od analizy poszczególnych modeli partii, począwszy od partii indywidualnej reprezentacji, poprzez model integracji aż po model partii wyborczej. Odtworzę tutaj logikę ich wywodu, pomimo że niektóre elementy składające się na poszczególne modele zostaną powtórzone. Decyduję się jednak na takie konsekwencje ze względu na zachowanie spójności tej ważnej i interesującej koncepcji.
Katz i Mair wskazują, że w pierwszym okresie rozwoju partii, zwłaszcza w XIX w., przed rozszerzeniem praw wyborczych, partie usytuowane były blisko struktur państwa. Partia indywidualnej reprezentacji to partia ograniczona praktycznie do parlamentu, przejawiająca niewielką i okresową aktywność poza nim. Akcentując jeszcze inny przejaw bliskości partii i państwa w tym okresie, autorzy zwracają uwagę na wzajemne przenikanie się grup sprawujących władzę i grup uprawnionych do uczestnictwa politycznego.
Wzajemne relacje przedstawia schemat 2.12.
społeczeństwo obywatelskie
I państwo
j....................................................1
| partie
Schemat 2.1.
1 R.S. Katz, P. Mair, op. clt., s. 5-28.
2 Wszystkie trzy rysunki pochodzą z artykułu R.S. Katz, P. Mair, op. cit., s. 10, 11 i 13.

34

Sytuacja ta zmieniła się wraz z upowszechnieniem prawa wyborczego. Powstały wówczas model partii masowej sytuuje partie znacznie bliżej społeczeństwa niż model poprzedni, stanowi praktycznie narzędzie, za pomocą którego społeczeństwo oddziałuje na państwo.
Tę sytuację obrazuje schemat 2.2.
społeczeństwo obywatelskie
I
państwo
partie
I
Schemat 2.2.
Dalsza ewolucja prowadzi w kierunku rozluźnienia ścisłych związków partii i społeczeństwa, sytuując partie w roli pośrednika pomiędzy tym ostatnim a państwem. Pozycja ta powoduje, że partia działa poniekąd jednocześnie w dwóch rolach - reprezentanta społeczeństwa wobec państwa i zarazem rzecznika interesów państwa i jego funkcjonariuszy wobec społeczeństwa. Obraz tej sytuacji przedstawia schemat 2.3.
społeczeństwo obywatelskie
1
państwo

partie
Schemat 2.3.

Pozycja pośrednika spełniana przez partie przedstawiona jest przez Kat-za i Maira w bardzo ciekawym świetle. Dla jej lepszego wyjaśnienia autorzy posługują się przykładem relacji między partiami socjalistycznymi a związkami zawodowymi. W modelu, w którym partia działa jako pośrednik między społeczeństwem a państwem, mimo pewnych formalnych związków, które wciąż istnieją między partiami socjalistycznymi a związkami zawodowymi, te ostatnie negocjują w zasadzie w ten sam sposób z partiami, które aktualnie są u władzy, bez względu na ich profil polityczny. Z drugiej strony p*tie socjalistyczne sprawując władzę mogą realizować politykę antyzwiązkową1. Ciekawe jednak jest zwłaszcza to, że zajmując pozycję pośrednika między państwem a społeczeństwem partie mają swoje własne interesy, odmienne interesów każdej ze stron, między którymi pośredniczą a także mogą za swoje usługi żądać zapłaty. Nie musi mieć ona koniecznie postaci wynagrodzenia dla konkretnych jednostek w postaci np. urzędu, może być także nakierowana na partię jako organizację lub też mieć postać ustępstw politycznych2.
1 RS. Katz, P. Mair, op. ctt., s. 14.
2 Ibidem, s. 14.

35

Przedstawiając tę dynamikę relacji między partiami, społeczeństwem i państwem, Katz i Mair sugerują, że dalszy rozwój zmierzać będzie w kierunku jeszcze większego osłabienia związków partii i społeczeństwa i dalszego wzmacniania związków pomiędzy partiami i instytucjami państwa. Wzmocnienie to opiera się przede wszystkim na wykorzystaniu przez partie zasobów państwa, a zwłaszcza zasobów finansowych oraz dostępu do mediów. Doświadczenia ostatnich lat wielu krajów europejskich wskazują, że finansowanie partii przez państwo staje się coraz bardziej powszechne. Partie, które uzyskały miejsca w parlamencie otrzymują rekompensaty kosztów wyborczych, partie pozostałe poza parlamentem uzyskują subwencje na działalnoS| statutową. (Patrz rozdział Partie w przepisach prawa). Katz i Mair podkreślają, że stanowi to jedną z bardziej istotnych zmian w ciągu minionych dwudziestu lat, charakteryzujących otoczenie społeczne partii. Finansowanie przez państwo dokonuje się też w drodze finansowania wzrastającego personelu partyjnego, przy czym chodzi tu przede wszystkim o finansowanie przez państwo personelu obsługującego partie w parlamencie1.
Ważną kwestią jest też dostęp do mediów, który, zwłaszcza w odniesieniu do mediów elektronicznych, podlega znacznie większej kontroli i regulacji ze strony państwa niż to było w przypadku mediów drukowanych. To, co szczególnie istotne w tym przypadku to fakt, że właśnie media elektroniczne stały się ostatnio najbardziej powszechnym kanałem komunikacji politycznej. W modelu partii masowej jednym z ważnych sposobów zapewnienia łączności i związku między partią a jej zwolennikami była partyjna prasa. Obecnie sytuacja ta w znacznej mierze uległa zmianie, ten rodzaj publikacji jest w odwrocie, natomiast nikt nie kwestionuje, że najwięcej informacji politycznych współczesny obywatel czerpie z telewizji. Dostęp do tych mediów stał się więc przedmiotem przetargów międzypartyjnych, w dokumentach prawnych odnoszących się do działalności partii politycznych pojawiły się zapisy regulujące zakres i sposób korzystania z nich przez partie. Partie także skrupulatnie monitorują wszelkie działania, które związane są z tą sferą życia publicznego. Dla polskiego obserwatora życia politycznego nieobce są niejednokrotnie bardzo ostre starcia pomiędzy politykami, które dotyczą problemu dostępu do publicznego radia i telewizji, dobrze ilustruje to wagę dyskutowanych kwestii.
To co bardzo ważne dla tego obrazu, to fakt, że partie są współtwórcami owych regulacji, obsadzając swoimi przedstawicielami pozycje decyzyjne w państwie i tą drogą kształtują korzystny dla siebie stan rzeczy. Jednocześnie jednak stwarzać to może niebezpieczną sytuację, w której partia zależy od niekontrolowanych przez siebie zasobów. Z jednej strony bowiem partie aktualnie znajdujące się u władzy mogą bez problemu czerpać z zasobów państwa, niemniej dla partii w danej chwili przegranych, taka pozycja może się równać z zagrożeniem bytu. Katz i Mair jednakże zwracają uwagę, że o ile
1 P. Mair, Party Organizations: From dvii Soctety to the State, w: How Parties Organlze, R.S. Katz, P. Mair (red.), London 1994, s. 9.
36
2. Funkcje partii politycznych
w przeszłości liczba partii zajmujących pozycje władzy była ograniczona, o tyle obecnie w zasadzie wszystkie znaczące partie można określić jako liczące się w strukturach decyzyjnych państwa, coraz mniej jest bowiem takich, które na trwale wykluczone są z procesów tworzenia rządów. Wyjątkami są niewielkie partie ekstremalnej lewicy czy prawicy, a i tych nie jest dużo, jeżeli bierze się pod uwagę możliwości sprawowania władzy na poziomie lokalnym1. Natomiast dla większości partii, nawet wówczas, gdy znajdują się aktualnie w opozycji, przewidziane są zarówno dotacje finansowe, jak i dostęp do mediów.
Ta specyficzna sytuacja, w której partie nie konkurują ze sobą o przetrwanie, mogąc jednocześnie czerpać z dostępnych zasobów państwa powoduje, że Katz i Mair zdecydowali się nazwać swój model kartelem. Jak bowiem piszą: "Należy podkreślić, że partie nie muszą konkurować o przetrwanie w ten sposób, jak kiedyś konkurowały w sferze wpływu na politykę; bo chociaż w danym momencie może być realizowana tylko jedna opcja polityczna, wszystkie partie razem mogą przetrwać. W tym sensie powstały idealne warunki dla stworzenia kartelu, w którym wszystkie partie mogą dzielić się zasobami i dzięki nim przetrwać"2.
Podstawowe zatem cechy proponowanego modelu to wzajemne przeniknięcie się struktur państwa i partii oraz powstanie zespołu partii, kartelu, czerpiącego wspólnie z zasobów państwa.
Ważnym elementem w charakterystyce modelu kartelu jest wzorzec konkurencji wyborczej. Jak piszą autorzy w dobie partii kadrowej konkurencja była w pewnym sensie ograniczona i kontrolowana przez uczestników gry wyborczej. W okresie dominacji partii masowej, ugrupowania te starały się opanować rynek wyborczy poprzez "zamykanie" określonych segmentów elektoratu, m.in. poprzez budowanie lojalności wyborczych określonych grup społecznych. Konkurencja pomiędzy partiami realizującymi model catch all była bardziej otwarta, gra toczyła się o zdobycie jak największej liczby wyborców ze wszystkich możliwych grup społecznych, natomiast w modelu kartel partie ponownie ograniczają konkurencję. Rywalizujące ugrupowania mają jednocześnie na uwadze ważny wspólny interes, jakim jest przetrwanie, styl konkurencji jest też silnie warunkowany przez wspólną bazę, z której wszyscy czerpią zasoby, tj. państwo.
Dla uzupełnienia cech modelu warto jeszcze wspomniaj o ciekawym poglądzie na kwestię członków partii. Otóż inaczej, niż można by przypuszczać na podstawie tendencji obserwowanych w poprzednich modelach, znaczenie członków niekoniecznie maleje. Co więcej, Katz i Mair sugerują, że indywidualni, pojedynczy członkowie wyposażeni zostają nawet w więcej praw czy też kanałów wpływu w partii niż kiedyś - tu najlepszym przykładem jest wpływ na wybór władz partyjnych. Przyjrzyjmy się działającej w Belgii waloń-
1 Ibidem, s. 16, 17. O tej kwestii bardziej szczegółowo pisze także P. Mair, Party Organlza-tlons..., op. cit., s. 6.
2 R.S. Katz, P. Mair, op. cit., s. 16.


37

skiej Partii Chrześci]ańsko-Społecznej (PSC), która w 1970 r. wprowadziła bezpośredni wybór przewodniczącego, dziesięć lat później rozszerzając obsadę wszystkich funkcji partyjnych na drodze wyborów dokonywanych przez członków. Członkowie partii dostają też nieco więcej możliwości w procedurach wyboru kandydatów. Jest to także znamienny wzrost demokracji wewnątrzpartyjnej1. Problem leży jednak w tym, że są to pojedyncze jednostki, nie działające w grupie a raczej samodzielnie. Zatem w modelu kartelowym następuje proces polegający na wzroście znaczenia czy też wpływów dla pojedynczych członków, przy jednoczesnej marginalizacji sfery lokalnych organizacji i aktywistów partyjnych. Baza członkowska jest zatem istotna dla legitymizacji działalności partii, ale jednocześnie zatomizowana, co zwiększa autonomię działania centralnych elit2.
Zarysowując takie a nie inne tendencje zmian we współczesnych partiach, cytowani autorzy nie absolutyzują ich. Wprost przeciwnie, wyraźnie twierdzą że w zasadzie wszystkie modele współistnieją ze sobą i można je zaobserwować w działaniu obecnych partii. Podobnego zdania jest także Alan Ware, który wyraża bardzo ciekawą opinię, a mianowicie, że brak nie tylko dominującego modelu partii, ale nawet jakiejś jednoznacznej tendencji ewolucyjnej albowiem partie w praktyce politycznej dopasowują swoją organizację do aktualnie istniejących potrzeb a także zasobów, którymi faktycznie dysponują3. Innymi słowy partia nie będzie raczej starała się mobilizować swoich członków do aktywnej pracy, w sytuacji, kiedy nie są oni ani do tego skłonni ani też nie mają na to czasu, ale też z drugiej strony nie zrezygnuje łatwo z dotychczas popierającej ją grupy na rzecz innej, choćby w obawie przed nowymi, nieznanymi żądaniami, jakie mogą sformułować nowi zwolennicy. Ciekawy przykład współistnienia modeli daje Klaus von Beyme, twierdząc, że we współczesnej niemieckiej SPD zauważyć można równocześnie cechy wszystkich trzech opisywanych tutaj typów4.


2.3. Ewolucja modelu a funkcje partii politycznych

Szczegółowo omówiony tutaj model kartelu jest jednym z bardziej znanych obecnie w literaturze, opisującym współczesne tendencje w rozwoju partii. Nie jest to jednak jedyna propozycja, podobne cechy charakteryzujące partie znajdują odzwierciedlenie w takich modelach jak profesjonalna partia szkieletowa (projessionaljramework party), partia medialna {media party), partia minimalna (minimal party). Klaus von Beyme uważa nawet, że lepiej wyrażają one zachodzące zmiany, bowiem określenie "kartel" eksponu-
1 Te przykłady podaje P. Mair, op. clt., s. 5, 15.
2 R.S. Katz, P. Mair, op. cit., s. 21.
3 A. Ware, Polltlcal Partles and Party Systems, Oxford 1996, s. 107.
4 K. von Beyme, op. clt., s. 145.

38

je bardziej sposób współpracy między partiami a mniej wyraźnie odnosi się do relacji pomiędzy przywódcami a zwolennikami, podczas kiedy zdaniem tego autora największe zmiany w funkcjonowaniu partii odnotowuje się właśnie w tym ostatnim obszarze1.
Dyskusja, jaka toczy się w nauce nad zmianą modelu partii nie jest zatem skoncentrowana na ustaleniu jednego dominującego modelu, można ją raczej interpretować jako dyskusję nad zmianami, które zachodzą zarówno wewnątrz tych organizacji, jak i w ich otoczeniu2. We wszystkich przedstawionych powyżej koncepcjach dotyczących modeli partii politycznych bardzo wyraźnie widać wzajemny związek pomiędzy strukturą organizacyjną, funkcjami, jakie partia spełnia i jednocześnie otoczeniem społecznym w jakim działa.
Już porównanie cech modelu partii masowej i catch all wyraźnie wskazuje na zmiany, jakie zaszły w funkcjach, pełnionych przez partie w stosunku do jej zwolenników a także w systemie politycznym.
Partie masowe nie tylko organizowały i mobilizowały swoich członków do uczestnictwa politycznego, ale także pełniły ważną funkcję integracyjną w stosunku do grupy, przyczyniając się do wytworzenia tożsamości grupowej. Przynależność do partii wytwarzała z jednej strony w grupie poczucie odrębności w relacji do środowiska zewnętrznego, z drugiej zaś strony poczucie wewnętrznej wspólnoty. Jednocześnie mobilizując swoich członków i sympatyków do uczestnictwa politycznego, partie te stały się narzędziem, za pomocą którego klasa robotnicza została włączona w demokratyzujący się system polityczny.
Partia wyborcza wyraźnie zrezygnowała z objęcia swoim zasięgiem konkretnej grupy, co przyniosło ze sobą dalsze konsekwencje. Mniej ważna stała się rekrutacja członków, rozluźnieniu uległy wzajemne związki między sympatykami a partią. Przestała ona być potrzebna jako grupa oferująca poczucie przynależności, określająca w pewnym zakresie tożsamość społeczną, stała się natomiast bardziej specjalistą wykonującym określoną usługę polityczną, jaką jest określenie alternatyw politycznych i obsadzenie stanowisk ludźmi, których zadaniem jest realizacja wyraźnie wyznaczonych celów.
Wspomniany Klaus von Beyme, który obejmuje swoją analizą także ostatnio proponowane modele partii, w tym partię kartel, wychodząc od wyliczenia kilku podstawowych funkcji spełnianych przez partie (były one wyliczone w podrozdziale Funkcje partii, jako jeden z przykładowych sposobów ujmowania funkcji partii), stwierdza, że wraz ze zmianą modelu nastęouje znacząca zmiana właśnie w tym zakresie3. Polega ona przede wszystkinłna zmianach w doniosłości poszczególnych funkcji. I tak funkcja określania celów, w ramach której partie formułowały ideologie i programy uległa zmia-

1 Ibidem, s. 144.
2 Więcej na temat samego problemu zmiany w odniesieniu do partii politycznych patrz R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocław 2002, s. 185-198.
3 K. von Beyme, op. cit.

39

nie polegającej na odchodzeniu od ideologii i zwiększeniu pragmatyzmu. Autor ujmuje to bardzo ciekawie stwierdzając, że o ile dawniej partie opozycyjne proponowały zupełnie inne, alternatywne rozwiązania problemów, to teraz koncentrują się głównie na wprowadzaniu pewnych poprawek1. Funkcja artykulacji i integracji interesów zmieniła się w ten sposób, że obecnie w zasadzie nie ma "tematów zastrzeżonych" dla określonych partii. Wszystkie ugrupowania odnoszą się mniej więcej do tych samych kwestii, poruszaj ąfjapdobne problemy. Sformułowanie jakiejś nowej alternatywy w tym zakresie także nie znaczy, że tylko jedno ugrupowanie będzie zajmowało się tą kwestią, raczej prawdopodobne jest "przejęcie" problemu przez wszystkich innych. Do funkcji, które najbardziej straciły na znaczeniu Beyme zalicza socjalizację i mobilizację. Profesjonalne kampanie wyborcze realizowane przez media do minimum ograniczyły rolę członków, generalnie w ogóle w pracy partyjnej znacznemu ograniczeniu uległa rola kontaktów bezpośrednich. Natomiast, z punktu widzenia zmiany doniosłości, Beyme uważa, że zdecydowanie zwiększyła znaczenie funkcja rekrutacji elit, w tym kontekście można też mówić o umacnianiu i profesjonalizacji grupy przywódców partyjnych.
Także w zastosowanym przeze mnie podejściu do analizy funkcji partii starałam się zasygnalizować obszary i kierunki zmian. W połączeniu z opisem działania partii, jaki towarzyszył przedstawieniu ewolucji modeli partii można stwierdzić, że najwięcej zmian zaszło w tych funkcjach, jakie partia spełnia w odniesieniu do swoich członków i sympatyków a zatem jako par-tia-wobec-wyborcy. Wystarczy stwierdzić, że w znacznej mierze zmieniła się funkcja ekspresji zarówno z punktu widzenia sposobu jej wykonywania, jak i w pewnej mierze grup, które partia stara się objąć swoim działaniem. Zmiany w tym zakresie interpretowane były jako osłabienie wielostronnych więzi łączących partię i jej zwolenników. W znacznej mierze rzutowało to na funkcje partii-jako-organizacji: przeobrażenia dotyczyły sposobu finansowania, rekrutacji elit, roli podstawowych struktur członkowskich. Stosunkowo najmniej zmian odnosi się do funkcji, które spełnia ona jako par-tia-w-rzadzie. Przekształcenia w dwóch pozostałych obszarach spowodowały jednak pewne przeniesienie akcentów, ten obszar aktywności partii wydaje się bardziej wyeksponowany niż inne.
Kwestia ta jest szczególnie ważna z punktu widzenia często spotykanego w ujęciach definicyjnych, a także w opisach funkcji partii, problemu jej roli jako łącznika pomiędzy rządem a społeczeństwem. Jak wskazują tendencje, opisane zwłaszcza w modelu partii kartel, poszczególne sfery działania partii w pewnym stopniu się autonomizują, oddzielają, a partia zamiast stanowić łącznik między rządem a społeczeństwem staje się bardziej pośrednikiem albo wręcz zbliża się bardziej do struktur państwa. Innymi słowy pewna bliskość relacji, sugerowana przez określenie "łącznik" zmienia się w relację chłodniejszą: "pośrednika" i - domyślnie - "klienta", co w po-
1 Ibidem, s. 154.

40


łączeniu z wyeksponowaniem funkcji partii-w-rządzie sprawia wrażenie, że partie "odrywają się" od elektoratu, co było jednym z podstawowych powodów skłaniających badaczy do stawiania tez o kryzysie partii. Otóż w moim przekonaniu właśnie podejście polegające na wyodrębnianiu sfer działania partii w analizie jej funkcji pozwala popatrzeć na te kwestie bez konieczności rozstrzygania, jak bliskie są wzajemne relacje trzech podmiotów relacji społeczeństwo - partia - państwo a tym samym być może jeszcze lepiej zrozumieć koncepcję partii kartel. Autorzy bowiem wprawdzie w wersji graficznej wyraźnie stawiają partie bliżej państwa, jednakże już w wersji analitycznej znacznie bardziej, w mojej opinii, ilustrują w swoim modelu istotny dla zrozumienia zmian zachodzących w partiach, problem innego rozłożenia akcentów w spełnianych przez nie funkcjach. Jeszcze wyraźniej widoczne jest to w innym tekście, w którym Peter Mair mówi o zmianie relacji między poszczególnymi składającymi się na partie płaszczyznami z hierarchicznej w stratarchiczną, eksponującą samodzielność i autonomizację każdej z nich1. Zarówno Beyme, jak Katz i Mair a także inni autorzy wydają się podzielać pogląd, że opisane zmiany ilustrują raczej zmiany partii politycznej, nie zaś jej kryzys.
Po pierwsze partie nie znikają, ani też nie zostały zdecydowanie zastąpione przez inne struktury. Takie prognozy wysuwane były zarówno ze względu na wspomniane już wyżej zmiany zachowań wyborczych elektoratu, idące w kierunku osłabienia związku z partią, jak i z powodu pojawiania się nowych podmiotów, wypełniających funkcje partii, takich jak ruchy społeczne, grupy nacisku czy nawet biurokracja. Przy czym chodziło nie tylko o samo pojawienie się tych podmiotów, ale także otwarcie się oficjalnych kanałów w systemach politycznych, umożliwiających im, w szczególności grupom nacisku, odgrywanie coraz większej roli w procesie decyzyjnym2. Szczególną rolę przypisywano także mediom jako tym, które odbiorą partiom ich niezbędność w kształtowaniu poglądów członków i wyborców. Prognoza kryzysu wiązała się także z samą zmianą modelu, którą tutaj opisałam, m.in. ze względu na fakt, że ewolucja ta poniekąd wzmacniała tendencje do utraty więzi ze społeczeństwem, manifestujące się w zachowaniach wyborczych.
Ruchy społeczne czy grupy nacisku z pewnością uzupełniają działanie partii, okazało się jednak, że ich nie zastąpiły. Media rzeczywiście znacząco wpłynęły na zmianę sposobu komunikowania się partii z wyborcą a nawet odegrały pewną rolę w zmianie podejścia do selekcji a także prezentacji kandydatów. Sądzę, że dla współczesnego obywatela truizmem jest jua^twier-dzenie, że większa "atrakcyjność medialna" kandydata zwiększa szansę partii na sukces wyborczy, co jednak nie znaczy, że głosujemy na media, wciąż jednak obsadzamy stanowiska władz publicznych kandydatami partyjnymi.
1 P. Mair, op. ctt, s. 17.
2 S.C. Flanagan, R. J. Dalton, Models oj Change, w: The West European Party System, op. clt., s. 243.

41

O kryzysie partii mówiono też w kontekście pojawiania się wyzwań dla partii ustabilizowanych ze strony nowych ugrupowań partyjnych, proponujących inny sposób działania, mający stanowić odświeżająca alternatywę. W tym kontekście oczywiście jako pierwsze przychodzą na myśl partie ekologiczne. Jednakże próba gruntownej reformy struktury i sposobu działania partii jaką one podjęły zakończyła się jedynie częściowym sukcesem. Wymogi aktywności politycznej sprawiły, że część z partii zielonych zdecydowała się oćfeJfSć od swoich nowatorskich wizji na rzecz rozwiązań tradycyjnie związanych z funkcjonowaniem partii, bardziej szczegółowo piszę o tym w części pracy poświęconej partiom ekologicznym w rozdziale Nowe kierunki polityki partyjnej. Z kolei wyzwanie, jakie rzucają ugrupowaniom ustabilizowanym partie radykalnej prawicy nie tyle koncentruje się na zmianie narzędzia ekspresji, jakim jest partia, ile na zmianie relacji między partią a jej członkami i wyborcami. W zarzutach, jakie radykalna prawica stawia tzw. partiom establishmentu bardzo wyraźnie znajdują odzwierciedlenie te zmiany funkcji partii, o których tu pisałam: odejście od bezpośrednich relacji, zamknięcie się wąskich kręgów przywódców, ich profesjonalizacja, powodująca wzajemne oddalenie się liderów i ich sympatyków.
To, że partie nie znikają widać też na przykładzie nowych demokracji w Europie postsocjalistycznej, gdzie po krótkim okresie zamętu i niepewności co do tego, czy partie powstaną, czy też zostaną wyręczone w swoich zadaniach przez inne struktury, jesteśmy świadkami ich powstawania i umacniania na scenie politycznej.



3. Partia jako organizacja
Przyglądając się działalności partii politycznych na co dzień, stosunkowo mało uwagi poświęcamy sprawom związanym z ich organizacją. Rzeczywiście z punktu widzenia wagi innych działań, w które partia jest zaangażowana, takich jak wybory, sprawowanie władzy albo udział w kształtowaniu polityki państwa poprzez pracę w parlamencie, kwestie organizacyjne mogą wydać się nieco mniej interesujące. Innym powodem, dla którego przyciągają one może nieco mniej uwagi jest fakt, że dotyczą tego, co dzieje się "wewnątrz" partii. Zatem dla osób nie będących bezpośrednio zaangażowanych w partii w roli członka są one odległe a czasem nawet trudno dostępne, ze względu na dużą dyskrecję, jaką partie otaczają wiele z nich. Jednakże kwestie te są równie ważne dla wizerunku aktywności partii jak pozostałe. W przytoczonej na początku tej książki definicji sformułowanej przez V.O. Key płaszczyzna organizacyjna jest wyodrębniona jako jedna z tych, które konstytuują partie, trudno ją zatem pominąć w książce im poświęconej.
Do ważnych kwestii wiążących się z organizacją partii zaliczyć można m.in. stopień centralizacji partii, różne wzajemne relacje pomiędzy organizacją parlamentarną a centralną organizacją pozaparlamentarną, różne modele awansu na stanowiska przywódcze, sposób rekrutacji członków i ich znaczenie w partii w relacji do kręgów przywódczych. Szczegółowe przedstawienie tych problemów musiałoby się jednak oprzeć na drobiazgowej analizie porównawczej konkretnych partii politycznych, nie przystającej do ogólnego zamysłu tej książki. Dlatego odnosząc się do kwestii organizacji zdecydowałam się na wybór perspektywy pozwalającej na stosunkowo ogólne potraktowanie tych kwestii, a mianowicie instytucjonalizację partii. Dodatkowo jeszcze warto wskazać, że instytucjonalizacja partii wiąże się z dynamiką rozwoju organizacyjnego partii a także jej przystosowywanien^się do otoczenia.
Przedstawienie tych właśnie kwestii pozwala na ogólną analizę organizacji partii i jej rozwoju pod tym względem, a jednocześnie nie ogranicza pola rozważań do "wnętrza" partii, podkreślając także i w tym zakresie jej wzajemne związki z otoczeniem.
3.1. Instytucjonalizacja partii politycznych...
43

Jednym z aspektów problemu organizacji partii jest ich instytucjonalizacja. Proces ten wiąże się z rozwojem organizacyjnym partii, od chwili jej powstania do sytuacji, w której jako dojrzała organizacja funkcjonuje w otoczeniu politycznym, reagując i odpowiadając na płynące z niego sygnały. Z socjologicznego punktu widzenia instytucjonalizację partii można rozumieć jako proces, w trakcie którego staje się ona instytucją.
Takie, socjologiczne rozumienie instytucjonalizacji partii, nie jest jedynym możliwym. W nauce często używa się określenia instytucjonalizacja prawna, co oznacza uregulowanie prawne działalności partii. Normy prawne odnoszące się do partii można odnaleźć w takich dokumentach jak konstytucje, ustawy o partiach politycznych, ustawy o finansowaniu partii politycznych, ordynacje wyborcze. Bardziej szczegółowo omawiam te kwestie w rozdziale pt. Partie w przepisach prawa.
Na początku wyjaśnienia wymaga problem, jak na gruncie socjologii definiowane są pojęcia "organizacja" i "instytucja", ich właściwe zrozumienie wydaje mi się niezbędne dla zrozumienia problemu instytucjonalizacji partii.
Organizacja oznacza względnie trwałe, celowe uregulowanie ludzkich działań i zachowań, instytucja wiąże się z wyposażeniem tych działań i zachowań w sens i znaczenie, oparte na odnoszących się do tych zachowań normach, wartościach, symbolach. Instytucja ma nieco szerszy sens kulturowy niż organizacja, także jest pewną regulacją zachowań i działań niemniej obdarzoną bogatszą kulturowo siatką znaczeń, celów, reguł1. Innymi słowy oba pojęcia odnoszą się do kwestii uporządkowania ludzkich działań. Każdy zespół zinstytucjonalizowanych zachowań można opisać jako organizację, nie każda jednak organizacja jest instytucją.
Z punktu widzenia omawianego tutaj problemu ważny jest proces instytucjonalizacji organizacji formalnych. Wiąże się on z wykształceniem się w organizacji określonych, specyficznych dla niej, celów, wartości, norm rządzących jej działaniem. Stają się one przedmiotem identyfikacji członków, co z kolei składa się na trwałość, stabilność, spójność organizacyjną. Ważna jest także symbolika i rytuały - czasem przybierająca formy bardzo konkretne np. sztandaru czy określonego ubioru, czasem bardzo subtelne, polegające np. wytworzeniu specyficznego wzorca zachowań członków organizacji.
Wracając do problemu instytucjonalizacji partii, można go rozumieć właśnie jako proces instytucjonalizacji organizacji formalnych, w trakcie których nabywają one swoistej charakterystyki, wynikającej ze sprecyzowania ich funkcji, celów, norm i wartości. Proces instytucjonalizacji oznacza też utrwalenie organizacji, wzmocnienie jej spójności, rozwój lojalności jej
1 Patrz m.ln. A.Z. Kamiński, Instytucje i organizacje, w: Socjologia. Problemy podstawowe, Z. Krawczyk, W. Morawski (red.), Warszawa 1991, s. 134.
44

członków i zwolenników. Nie zachodzi on od razu, ściśle wiąże się z trwaniem organizacji w czasie, z nawarstwianiem się kolejnych elementów sprawiających, że organizacja staje się instytucją. Instytucjonalizacja partii ma znaczące konsekwencje dla niej samej, ale także dla sposobu jej funkcjonowania w otoczeniu politycznym i tym samym ma także określone konsekwencje dla tego ostatniego. Organizacja zinstytucjonalizowana jest bowiem nie tylko w miarę trwałym punktem odniesienia dla jej członków, staje się także stabilnym elementem dla swojego otoczenia, trwałą jego częścią. Zatem zagadnienie instytucjonalizacji partii, odnosząc się z jednej strony do problemów związanych z jej organizacją a z drugiej do jej związków z otoczeniem, jest kolejnym ważnym elementem, pozwalającym lepiej zrozumieć funkcjonowanie tych struktur politycznych i wzajemnych zależności jakie łączą partie i środowisko, w którym działają.
Poniżej omówię wybrane koncepcje instytucjonalizacji partii, co pozwoli na powiązanie tych uwag ogólnych z konkretnymi procesami, jakie odnoszą się właśnie do partii. Rozpocznę od koncepcji Angelo Panebianco1. Autor ten przedstawił szczegółowo wypracowaną wizję procesu instytucjonalizacji partii, która jest jedną z bardziej znanych i szeroko cytowanych w tym obszarze zagadnień.
Według Panebianco instytucjonalizacja pozwala na opisanie dynamiki procesu ewolucji partii w odróżnieniu od statycznego obrazu, ograniczającego się do analizy kolejnych faz rozwojowych partii w określonych momentach czasowych.
Instytucjonalizacja jest procesem o różnym możliwym stopniu zaawansowania, mierzy się ją zdaniem Panebianco w dwóch wymiarach:
(1) autonomii wobec środowiska;
(2) wewnętrznej spójności, którą Panebianco określa mianem "syste-mowości". Pod tym pojęciem rozumie on poziom wzajemnych zależności pomiędzy wewnętrznymi sektorami organizacji2.
Wymiar autonomii wiąże się z relacją partii do jej środowiska. Partia ma pozycję autonomiczną, jeżeli to ona kontroluje te wzajemne relacje, brak autonomii, czyli pozycja zależności oznacza, że działania i zasoby partii są kontrolowane przez inne organizacje. Jak podkreśla Panebianco, te pozycje autonomii/zależności nie są absolutne, są stopniowalne. Instytucjonalizacja zawsze wiąże się z pewnym zakresem autonomii, może być ona większa lub mniejsza. Przykładem jest brytyjska Partia Pracy, uzależniona od związków zawodowych w zakresie finansowania czy mobilizacji poparcia robotników. Z kolei jako przykład partii o dużej autonomii Panebianco przytacza model partii masowej zaproponowany przez Duvergera: finansowanej "wewnętrz-
1988.
1 A. Panebianco, Political Parties: Organization and Power, Cambridge-New York, I.
2 Ibidem, s. 55.
3.1. Instytucjonalizacja partii politycznych...

45

nie" w formie składek, wyłaniającej liderów w drodze wewnętrznego awansu, kontrolującej organizacje współpracujące z nią1.
Wymiar systemowości odnosi się z kolei do strukturalnej spójności organizacji. W tym kontekście Panebianco wymienia przede wszystkim stopień autonomii i samodzielności podgrup składających się na organizację. Jeżeli ta samodzielność jest duża, systemowość jest niska i odwrotnie. Organizacja mało spójna jest wewnętrznie zróżnicowana, heterogeniczna; znaczna spójność oznacza wzajemną zależność podgrup i centralizację wymiany ze środowiskiem.
autonomia
silna
instytucj onallzacj a

słaba
instytucj onalizacj a
systemowość
Schemat 3.1.
Źródło: A. Panebianco, Poltttcal Partles: Organization and Power, Cambridge-New York 1988, s. 57.
Wskaźnikami instytucjonalizacji są:
(1) zakres rozwoju centralnej, pozaparlamentarnej organizacji partyjnej;
(2) zakres jednolitości struktur organizacyjnych tego samego szczebla;
(3) regularność finansowania i wielość źródeł;
(4) relacje z zewnętrznymi organizacjami afiliowanymi;
(5) zakres zgodności pomiędzy normami statutowymi a aktualną strukturą władzy.
W silnie zinstytucjonalizowanej organizacji regułą jest rozwinięta struktura biurokratyczna na szczeblu centralnym, co pozwala m.in. na kontrolowanie organizacji szczebla lokalnego. Podobieństwo struktur tych samych szczebli z kolei wyklucza wewnętrzne zróżnicowanie i heterogeniczność, łączy się to z większym lub mniejszym zakresem spójności strukturalnej (systemowości). Wielość źródeł finansowania i regularność wpływów zapew-
1 Ibidem, s. 56.

46

niają niezależność, a także pewność finansowania istniejącego aparatu biurokratycznego. Relacje z zewnętrznymi organizacjami afiliowanymi w partii silnie zinstytucjonalizowanej pozwalają na kontrolowanie otoczenia. Ten wskaźnik, jak i poprzedni, mają znaczenie z punktu widzenia autonomii. Wreszcie duży zakres zgodności między wewnętrznymi regułami rekrutacji przywództwa a faktyczną strukturą władzy w partii, który istnieje w partii silnie zinstytucjonalizowanej, wyklucza sytuację, kiedy pozycje przywódcze zajmowane będą przez osoby czerpiące poparcie spoza partii, np. ze względu na ważne funkcje pełnione w innych organizacjach.
Innymi słowy, opierając się na wymienionych wskaźnikach, można powiedzieć, że partia jest silnie zinstytucjonalizowana, jeżeli posiada silną, dobrze rozwiniętą biurokrację partyjną na szczeblu centralnym, jej struktury wszystkich szczebli są do siebie podobne, jest niezależna finansowo ze względu na pewność oraz wiele źródeł dochodów, kontroluje organizacje zewnętrzne, z którymi współpracuje a także stanowiska decyzyjne są w niej zajmowane przez osoby, które swoją legitymację do ich zajmowania opierają na poparciu płynącym z wnętrza partii, a nie spoza niej.
Wśród konsekwencji silnej instytucjonalizacji Panebianco wymienia m.in. brak frakcji, mocne i jednolite kierownictwo centralne, które wymusza model awansu polegający na stopniowym poruszaniu się w górę po kolejnych szczeblach, wytworzenie swoistej "subkultury partyjnej", pozwalającej na zdominowanie przez partię grup stanowiących jej bazę społeczną. Słabo zinstytucjonalizowane partie z kolei scharakteryzować można poprzez odwrócenie przytoczonych cech: istnienie znaczących frakcji, kariera charakteryzująca się brakiem ciągłości, włącznie z możliwym nagłym przeskokiem do najwyższych kręgów kierowniczych, raczej przystosowanie do bazy społecznej niż jej zdominowanie.
Procesy instytucjonalizacji Panebianco łączył także z uwarunkowaniami wynikającymi z rozmaitych sposobów powstawania partii. W tym zakresie autor wyróżnił trzy: powstawanie partii poprzez penetrację terytorialną, poprzez dyfuzję terytorialną i w drodze połączenia dwóch poprzednich. Powstawanie partii na skutek penetracji polega na tym, że pierwszy impuls do utworzenia partii pochodzi z jednego ośrodka centralnego, który kieruje i kontroluje następnie tworzenie ośrodków lokalnych. Dyfuzja to sytuacja, kiedy partia powstaje z inicjatywy lokalnych elit, tworzących lokalne struktury, które dopiero za jakiś czas łączą się w jedną organizację ogólnonarodową1.
Innym uwarunkowaniem wiążącym się z powstawaniem partii a wpływającym na instytucjonalizację jest także istnienie lub nie tzw. sponsora, czyli organizacji, która wpływa na powstającą partię. Jej istnienie powoduje m.in., że partia dopiero jako druga w kolejności będzie przedmiotem lojalności, jako pierwsza będzie to organizacja "sponsorująca", ma to też znaczenie dla legitymacji przywódców - organizacja sponsorska jeżeli istnieje, sta-
1 Ibidem, s. 50.
3.1. Instytucjonalizacja partii politycznych...
47
nowi najczęściej pierwsze źródło legitymacji elit partyjnych. Innymi słowy partia, w zależności od istnienia lub braku "sponsora" może być legitymowana zewnętrznie lub wewnętrznie1. W tym zakresie istotne jest rozróżnienie pomiędzy sponsorem funkcjonującym wewnątrz granic państwa, w którym powstaje partia, czy też - co miało znaczenie głównie w przypadku partii komunistycznych, poza granicami. Wreszcie ostatnim elementem mogącym mieć wpływ na instytucjonalizację partii jest istnienie lub brak silnego charyzmatycznego lidera, który jest jej niekwestionowanym twórcą. Wzajemne relacje pomiędzy tymi czynnikami a osiągniętym stopniem instytucjonalizacji ilustruje następująca tabela:
Uwarunkowania powstawania partii Instytucjonalizacja
Dyfuzja terytorialna słaba
Penetracja terytorialna silna
Legitymacja "wewnętrzna" silna
Legitymacja zewnętrzna (wewnątrz państwa) słaba
Legitymacja zewnętrzna (poza granicami) silna
Charyzma nieobecna/silna
Źródło: A. Panebianco, Polltlcal Partles: Organlzatlon and Power, Cambridge-New York 1988, s. 67.
Wydaje się, że w świetle powyżej przedstawionej koncepcji, relacje zawarte w tabeli nietrudno zrozumieć. Powstawanie partii w drodze penetracji zakłada, od samego początku, istnienie silnego centrum, dyfuzja z kolei sugeruje istnienie wielu lokalnych ośrodków, osłabiających rolę centrum. Podobnie różnica pomiędzy "zewnętrzną" a wewnętrzną legitymacją, czyli istnieniem lub nie organizacji sponsorującej, wiąże się z mniejszą lub większą zależnością od środowiska. Wyjątkiem jest tu "sponsor" zagraniczny, bowiem jego istnienie nie powoduje uzależnienia partii od środowiska wewnątrz kraju, co pozwala na silną instytucjonalizację. Jak jednak pisze autor, ceną za tę niezależność była większa zależność od "sponsora". Ważne jest, że przykład jaki przytacza Panebianco można uznać za wyjątkowy, jak bowiem wspomniałam, chodzi głównie o partie komunistyczne. Wreszcie charyzmatyczny lider swoim oddziaływaniem w zasadzie uniemożliwia instytucjonalizację partii, dlatego "charyzmatyczne" partie rzadko kiedy są w stanie przetrwać takiego przywódcę. Kiedy jednak się to uda, wówczas silna instytucjonalizacja jest związana ze zbudowaną przez charyzmatycznego lidera silną pozycją władzy centralnej.
Na koniec warto przypomnieć, że według Panebianco, instytucjonalizacja jest procesem stopniowalnym a także dynamicznym. Silna instytucjonalizacja nie jest dana raz na zawsze, podobnie jak słaba, partie mogą się pod rym względem zmieniać2.
1 Ibidem, s. 52.
2 Ibidem, s. 63.
48
3. Partia jako organizacja
Szczegółowe omówienie koncepcji Angelo Panebianco podyktowane było jej znaczeniem w nauce. Jednakże w kontekście procesów rozwoju organizacyjnego wymieniane bywają także inne koncepcje związane z osiąganiem przez partie stabilizacji zarówno wewnątrz, jak i w relacji ze środowiskiem, chociaż nie zawsze określane są mianem instytucjonalizacji. Tutaj wspomnę jeszcze dwie: Roberta Michelsa i dwóch autorów, Roberta Harme-la i Larsa Svasanda. Koncepcja Michelsa dotyczy rozwoju organizacyjnego partii, w trakcie którego w sposób nieunikniony następuje jej oligarchizacja. Według niego wraz ze wzrostem swoich szeregów partia biurokratyzuje się a zarazem jej organizacja staje się celem sama w sobie. Z tego względu szeregowi zwolennicy, w początkowych etapach działania partii zainteresowani "sprawą", dla której partia powstała, stopniowo się od niej oddalają, ogarnia ich apatia, natomiast grupa przywódców jest bardziej zainteresowana zachowaniem swojej pozycji a zatem rozwojem organizacji dla niej samej.
Swoją koncepcję Michels oparł na badaniu pierwszych partii socjalistycznych, i ten właśnie rozwój stał się ilustracją procesu ewolucji w kierunku oligarchizacji. Partie socjalistyczne powstały jako ugrupowania rewolucyjne, dlatego początkowo elementy dobrze rozwiniętej organizacji - liczebność, centralizacja, biurokratyzacja, niezależne zasoby - wydawały się dobrze służyć rewolucji, która miała być celem takiej partii. Jednakże wraz z osiągnięciem tej dobrej organizacji ona sama zaczęła być postrzegana jako cel, potencjalnie zagrożony przez cel deklarowany początkowo a mianowicie rewolucję. "Obecnie, gdy trzy miliony robotników [...] zorganizowało się w celu całkowitego pokonania przeciwnika, została powołana biurokracja, której poczucie obowiązku, dokładność i hierarchiczne posłuszeństwo idzie w zawody z aparatem państwowym; kasy są pełne, a w całym kraju ukształtował się kompleks interesów finansowych i prestiżowych. Energiczna, nacechowana ryzykiem taktyka, rzuciłaby to wszystko na szalę: prace wielu dziesięcioleci, egzystencję wielu wyższych i niższych przywódców a więc całej partii. [... ] W ten sposób organizacja, środek wiodący do celu, staje się celem dla siebie. Instytucje, które początkowo powołano jedynie dla zapewnienia funkcjonowania maszynerii partyjnej (podporządkowanie, relacje hierarchiczne, dyskrecja, poprawność) zyskują znaczenie większe od poziomu wydajności samej maszyny"1.
Michels nie posługuje się pojęciem instytucjonalizacji, także Panebianco powołując się na tego autora jako jednego z inspiratorów swojej koncepcji, twierdzi, że Michels rysuje raczej statyczny obraz rozwoju organizacji, posługując się opisem poszczególnych faz, bez uwzględnienia aspektu dynamiki procesu. Jednakże przedstawiony przez Michelsa proces można bez ryzyka zbyt szerokiej interpretacji postrzegać jako instytucjonalizację, pojmowaną w kategoriach socjologicznych. W tej wizji proces rozwoju i stabilizacji organizacyjnej ma konsekwencje zarówno dla tego, co dzieje się we
1 R. Michels, Oligarchiczne tendencje organizacji, w: Władza I społeczeństwo, J. Szczu-paczyński (red.), Warszawa 1995, s. 142.
3.1. Instytucjonalizacja partii politycznych...

49

wnętrzu ugrupowania, jak i na zewnątrz. Oligarchizacja to proces wewnętrzny, stępienie radykalizmu dotyczy relacji partii z otoczeniem.
Te ostatnie związki podkreślone są silnie w koncepcji instytucjonalizacji przedstawionej przez Roberta Harmela i Larsa Svasanda w artykule, w którym autorzy ci rozważają problem adekwatności różnych modeli przywództwa na różnych etapach rozwoju partii. Dla nich instytucjonalizacja jest w pewnym sensie tożsama ze stabilizacją partii, w trakcie swojego rozwoju ta ostatnia bowiem przechodzi trzy fazy, określane przez nich mianem identyfikacji, organizacji i stabilizacji lub instytucjonalizacji*. W trakcie trwania fazy identyfikacji, partia formułuje swój zasadniczy cel, stara się, by dotarł do publicznej świadomości, przyciąga do siebie uwagę. W fazie drugiej, organizacji, następuje rozwój i rutynizacja procedur wewnętrznych, partia buduje swoją siłę wyborczą a także stara się o ustanowienie i utrwalenie konsensusu pomiędzy rozmaitymi kierunkami, jakie mogą się w jej wnętrzu ujawnić. Faza stabilizacji obejmuje budowę wiarygodności i reputacji partii, dalszą koordynację wewnętrznych procedur, rozwój stosunków z innymi partiami2. W fazie tej szczególnie istotne jest dla partii ustalenie dobrych i wiarygodnych relacji z otoczeniem. Według słów autorów jest to moment, kiedy "nie są już wybaczane błędy, usprawiedliwiane młodością"3. Partia wchodzi wówczas w relacje z innymi partiami, w parlamencie i ewentualnych koalicjach rządowych, jest to faza dojrzałości organizacyjnej a zarazem wyrobienia sobie stabilnej i wiarygodnej pozycji w otoczeniu.
W każdej z tych koncepcji dopatrzeć się można pewnej ogólniejszej myśli, a mianowicie, że rozwój partii wiąże się z utrwaleniem partii jako organizacji oraz że ma on ważkie konsekwencje dla relacji partii ze środowiskiem.
Te relacje wyeksponowane są szczególnie w omówionej tutaj koncepcji Harmela i Svasanda, którzy w tym kontekście zwracają uwagę na takie kwestie jak wiarygodność czy reputacja partii politycznej. Warto w tym miejscu podkreślić jeszcze dwie sprawy, a mianowicie problem odpowiedzialności politycznej a także znaczenie instytucjonalizacji partii dla stabilizacji systemu partyjnego. Wspominając odpowiedzialność polityczną chcę zwrócić uwagę na to, że w zasadzie tylko partia trwale funkcjonująca na scenie politycznej może takiej odpowiedzialności podlegać: wyborca niezadowolony z polityki partii, kiedy jest ona u władzy może ją od władzy odsunąć, wyborca zadowolony może taką partię nagrodzić ponownym wyborem. Warunkiem jest jednak kontynuacja partii z elekcji na elekcję, co możliwe jest jednak jedynie przy minimum instytucjonalizacji.
Pisząc o fazie instytucjonalizacji Harmel i Svasand wspominają też o budowie stabilnych i wiarygodnych relacji z innymi partiami. Tu z kolei
1 R. Harmel, L. Svasand, Party Leadership and Party Institutlonallzatlon: Three Phases qfDevelopment, "West European Politlcs" 1993, t. 16, nr 2, s. 70.
2 Ibidem, s. 75.
3 Ibidem, s. 74.

Omówienie problemu "Solidarności" służyło ilustracji problemów instytucjonalizacji partii wyłaniających się z ruchów społecznych okresu transformacji demokratycznej. Ruchy były z jednej strony konkurencją, z drugiej, ze względu na swój wielonurtowy charakter, stanowiły barierę dla wyodrębnienia się nowych, samodzielnych podmiotów. Warto tu jednak podkreślić, że w żadnym z pozostałych przypadków trudności te nie były tak duże, żaden inny ruch bowiem nie był tak znaczący jak "Solidarność". W Czechach i na Słowacji, gdzie w początkach przemian działały odpowiednio Forum Obywatelskie i Społeczeństwo Przeciw Przemocy, ich dekompozycja przebiegała znacznie łatwiej a nowe partie zdolne były stosunkowo szybko wytworzyć samodzielną, nie związaną z nimi, tożsamość.
Wśród innych czynników utrudniających instytucjonalizację nowych partii politycznych w procesach demokratyzacji wymienia się też często kwestię niejasności podziałów socjopolitycznych. Specyfiką demokratyzacji w Europie Środkowej było bowiem połączenie przekształceń politycznych, gospodarczych i społecznych, co sprawiło, że w początkowym okresie trudno było ludziom zdefiniować swoje miejsce w zmieniającej się strukturze społecznej a tym samym partiom trudno było wyraźnie sprecyzować grupę, do której adresowałaby swój apel przede wszystkim. Spowodowało to, że partie miały niejasne Oblicze ideowo-programowe, były według słów Włodzimierza Wesołow-skiego "ateoretyczne i adoktrynalne"J. Attifo A$l Z KoM Używa bardzo trafnego określenia opisując te partie jako przedwczesne formy partii wyborczej (premature catch all parties), nawiązując do ich wysiłków reprezentowania interesów całego społeczeństwa2. Zdaniem tego autora sprawiało to, że były one pozbawione wyraźnego oblicza, co czyniło je mało atrakcyjne w oczach potencjalnych zwolenników. Z punktu widzenia koncepcji instytucjonalizacji, sytuację tę można opisać jako kolejną trudność na drodze do wyraźnego wyodrębnienia się ze środowiska i uzyskania wyrazistego oblicza, pozwalającego na budowanie zdefiniowanej grupy lojalnych zwolenników.
Wszystkie do tej pory wymienione czynniki miały przede wszystkim wpływ na trudności w wyodrębnieniu się partii jako samodzielnych, wyraź-
1 W. Wesolowski, Partie: nieustanne kłopoty, Warszawa 2000, s. 66.
2 A. Agh, The Polltics oj Central Europę, London-Thousand Oaks-New Delhi 1998, s. 107.
\
54

nie określonych programowo i ideologicznie podmiotów, jednoznacznie wydzielonych ze swojego otoczenia. Jednakże ważnym wyznacznikiem instytucjonalizacji jest też spójna organizacja wewnętrzna, silne centrum i rozbudowane struktury lokalne, sprawna biurokracja partyjna. W tym zakresie partie Europy Środkowej także napotykały trudności. W tym kontekście często wspominana jest "odgórna" geneza wielu z nich, fakt, że były tworzone przede wszystkim przez elity parlamentarne, którym trudno było zmobilizować na tyle duże poparcie w kraju, by zbudować odpowiednie struktury. W tym miejscu warto jednak wspomnieć także o oddziaływaniu innych czynników, wymienionych w rozdziale pierwszym jako warunkujących nie tylko instytucjonalizację, ale w ogóle powstawanie partii w procesach demokratyzacji i które wiążą się z oddziaływaniem otoczenia zewnętrznego. Chodzi tutaj o realia funkcjonowania współczesnych partii w ogóle, nie tylko nowo powstających, w szczególności o sytuację coraz mniejszej masowej aktywności jaka towarzyszy partiom a także o rolę mediów.
Brak zaangażowania w działalność partii jest zjawiskiem znacznie szerszym, nie ograniczonym jedynie do młodych demokracji. Problem ten jest wielokrotnie poruszany w różnych kontekstach. W takich warunkach jednakże nie jest łatwo zbudować silną organizację a nawet można powiedzieć, że jest to prawie niemożliwe. Wielu autorów, w tym także cytowany powyżej An-gelo Panebianco uważa, że przykładem silnej instytucjonalizacji jest model partii masowej, jednakże obecnie jest on coraz mniej powszechny, przechodzi szereg zmian, z których wiele stanowi konsekwencję zmniejszającej się liczby członków i słabnącego powiązania między nimi a partią. Być może nowo tworzone partie, w tym także partie w Europy Środkowej nigdy nie osiągną takiego stanu rozwoju organizacyjnego, który kojarzył się z modelem masowym. Nie musi to znaczyć, że jest to wina ich słabej aktywności albo też wina apatii społeczeństw w krajach postsocjalistycznych; jest to szersza tendencja obejmująca swoim zasięgiem wiele krajów, w tym także ustabilizowane od dawna demokracje zachodnioeuropejskie.
Współczesne techniki komunikacji sprawiły, że w kampaniach wyborczych a także w prezentacji codziennej aktywności partii znacznie większą rolę odgrywają media niż wiele innych kanałów komunikacji, w tym także wewnętrzne struktury partyjne. W rozdziale dotyczącym regulacji prawnej działalności partii przytoczony jest przykład nowych ugrupowań w Europie Zachodniej, które zdobyły sukces wyborczy właśnie dzięki mediom, co pozwoliło im na obsadzenie miejsc w parlamentach a zarazem uzyskanie dofinansowania z budżetu państwa, i dopiero te pieniądze pomogły w budowie struktur partyjnych. Przykład dotyczy Europy Zachodniej, niemniej analogia do nowo powstających partii w Europie Środkowej i Wschodniej jest tutaj czytelna i wyraźna. Słabość struktur nie oznacza braku możliwości politycznych, partie mogą i odnajdują wyborców innymi drogami a media odgrywają w tym ważną rolę.
Kwestie tworzenia struktur i uwarunkowania z tym związane dotyczyły przede wszystkim partii zupełnie nowych, znacznie mniej problemów miały


55

z tym ugrupowania bazujące na dawnych strukturach partii rządzących w poprzednim systemie. Kwestia ta jest na tyle oczywista, że nie wymaga tutaj szerszego omówienia.
Podsumowując zatem to, co zostało powiedziane do tej pory, nowe partie polityczne powstające w wyniku demokratyzacji napotykały w procesach instytucjonalizacji na poważne problemy. Trudności dotyczyły obu wskazanych w koncepcji Panebianco wymiarów tego procesu, czyli zarówno wyodrębniania się ze środowiska, jak i budowy wewnętrznej spójności organizacyjnej, przy czym nie wszystkie partie borykały się z tymi problemami w jednakowym stopniu. Kłopoty i problemy wynikały zarówno z charakteru samych partii i procesu ich powstawania jak i wiązały się ze specyfiką otoczenia, w którym partie działały. Czynnikami, które utrudniały procesy instytucjonalizacji były m.in. trudności z wyodrębnieniem się z dużych, wielonurtowych organizacji o charakterze ruchów społecznych, które zdominowały pierwszy okres przemian demokratyzacyjnych, brak jasnych podziałów socjopolitycznych, niewielkie zaangażowanie sympatyków, a zwłaszcza potencjalnych członków, utrudniające budowę struktur organizacyjnych.
Wiele z tych przeszkód można powiązać z przejściowym okresem przemian demokratyzacyjnych, część jednak wiąże się z szerszymi procesami społecznymi, które nie ograniczają się wyłącznie do krajów przechodzących transformacje ustrojowe. Powstaje pytanie, czy partie Europy Środkowej będą zdolne osiągnąć podobny stopień instytucjonalizacji, jaki jest udziałem niektórych ugrupowań Europy Zachodniej. Ewa Nalewajko, autorka badająca procesy instytucjonalizacji partii politycznych w Polsce zwraca uwagę, że niepewność otoczenia politycznego, jaką stwarza proces przemian demokratyzacyjnych, ma istotny wpływ na proces instytucjonalizacji. Wysunęła ona ciekawą tezę, że reagując na tę niepewność, dostosowując się do tych warunków, partie są słabymi instytucjami z założenia1. Attila Agh z kolei twierdzi, przywołując model partii kartelu sformułowany przez Richarda Katza i Petera Maira, że większość partii Europy Środkowej w bardzo szybkim tempie przeszło drogę od luźnych struktur typu ruchu społecznego do "ściśle zorganizowanych karteli partii władzy, wyrażających nowy podział między partiami i społeczeństwem, co przypomina tradycyjny typ środkowoeuropejskich partii hegemonicznych"2. Model partii kartelu omówiony jest w rozdziale dotyczącym ewolucji modelu organizacyjnego partii, tu jedynie warto przypomnieć tę jego cechę, którą eksponuje też Agh, a mianowicie silne zakorzenienie się partii w strukturach państwa, oparcie ich działalności głównie na jego zasobach. Agh sądzi zatem, że środkowoeuropejskie partie przeszły pewien proces instytucjonalizacji, jednakże doprowadził je on do oddalenia się od społeczeństwa.
1 E. Nalewajko, Protopartie t protosystem? Szkic do obrazu polskiej wielopartyjności, Warszawa 1997, s. 21.
2 A. Agh, op. clt., s. 109.

56

Nie ma tutaj miejsca na dalsze szczegółowe omawianie problemu instytucjonalizacji partii w szczególnym przypadku Europy Środkowej. Wydaje się jednak, że problemy, z jakimi partie mają do czynienia w tym rejonie świata dobrze ilustruje przykład instytucjonalizacji partii nowych w ogóle, w warunkach, jakie stwarza dla tego procesu nie tylko zmiana demokratyza-cyjna, ale wszelkie zmiany zachodzące we współczesnych społeczeństwach i systemach politycznych.


I
� Główne rodziny partii politycznych - ewolucja ideowa

Wśród wielu klasyfikacji partii politycznych funkcjonujących w nauce, istnieje jedna, o której można powiedzieć, że w większym niż inne stopniu weszła w codzienne użycie i posługują się nią nie tylko naukowcy, ale wszyscy ludzie zainteresowani polityką. Mowa tutaj o klasyfikacji dzielącej partie na rodziny. Do najbardziej znanych należą partie komunistyczne, partie socjaldemokratyczne, partie chadeckie, partie liberalne, partie konserwatywne, a obecnie szczególnej popularności nabrała rodzina partii skrajnej prawicy. Nieco mniej powszechnie znane są partie Nowej Lewicy i partie zielonych, te dwie ostatnie często zaliczane do jednej rodziny partii lewicowoli-bertariańskich.
Klasyfikacja ta oparta jest na trzech zasadniczych kryteriach:
(1) genetycznych, łączących partie o wspólnym pochodzeniu, wiążącym się z podobnymi historycznymi okolicznościami ich powstania czy też z podobnymi interesami, które partie chciały reprezentować;
(2) związkach organizacyjnych łączących te partie ze sobą. Chodzi tu albo o międzynarodowe organizacje partyjne (np. międzynarodówka socjalistyczna), albo też o specyficzne transnarodowe formy integracji partii - tu przykładem mogą być zwłaszcza partie działające w Unii Europejskiej: Partia Europejskich Socjalistów czy Europejska Partia Ludowa;
(3) podobieństwach programowych1.
Przytoczone powyżej wyliczenie rodzin partyjnych, które zostały wyodrębnione na podstawie tych kryteriów, nie zawiera pełnego spektrum, są rodziny rzadziej wspominane, jak np. partie chłopskie, istnieją też partie nie przystające wyraźnie do żadnej z grup2.
1 Kryteria te wymieniają M. Gallagher, M. Laver i P. Mair, Representative Government in Western Europę, New York-St. Louis-San Francisco, 1992, s. 59.
2 Partie chłopskie lub też ugrupowanie "Inne", m.in. regionalne, wymienione są przez Gal-laghera, Lavera i Maira, op. cit., s. 60; z kolei Ryszard Herbut w swoich opracowaniach pomija partie chłopskie. Patrz m.in. Ryszard Herbut, Rodziny partii politycznych, w: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wrocław 1997 lub R. Herbut, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocław 2002.

58

4. Główne rodziny partii politycznych - ewolucja ideowa

Przedstawiając te rodziny, chcę przede wszystkim zwrócić uwagę na ewolucję, jakiej podlegają one w zasadzie przez cały czas swojego funkcjonowania. Większość z partii należących do tych grup powstała na przełomie XIX i XX w. i zdołała zachować swoją tożsamość do dzisiaj, mimo wielu przekształceń i zmian, jakie zaszły od tego czasu zarówno w Europie, jak i na świecie. Charakter tych zmian jak i ich wpływ na partie polityczne z punktu widzenia organizacji, sposobu funkcjonowania czy wzajemnych relacji są szerzej omawiane w rozdziałach poświęconych zmianie modelu organizacyjnego partii a także zmianom systemów partyjnych. W tym miejscu natomiast chcę wyeksponować przede wszystkim ewolucję ideowo-programową, bardzo ciekawą w kontekście wspomnianej już trwałości tożsamości, w określeniu której oblicze ideowe partii stanowi ważny element.
Omawianie rodzin partii zostało podzielone na dwie części. W rozdziale niniejszym omówię partie należące do rodzin o najdłuższych i, mimo zmian, wciąż bardzo trwałych tradycjach. Z tych wymienionych powyżej będzie to pięć pierwszych grup, czyli rodziny komunistów, socjaldemokratów, chade-ków, konserwatystów i liberałów. Pominę rzadziej obecnie aktywne partie chłopskie, natomiast tutaj także przedstawię rodzinę partii skrajnej prawicy, mimo że ich tradycje polityczne są, w porównaniu z poprzednimi rodzinami, nieco krótsze. Jednakże, co wydaje się ważne, obecna aktywność partii skrajnej prawicy wiąże się po części z aktualizacją konfliktów nie do końca rozwiązanych w momencie powstawania europejskich państw narodowych, które na długie lata zostały zdominowane przez konflikty ekonomiczne a obecnie odżywają z nową siłą. Po części zaś ugrupowania te są także reakcją na zupełnie nowe problemy i wyzwania współczesności. Te właśnie ważne odniesienia do problemów współczesności sprawiły także, że podrozdział poświęcony tym ugrupowaniom jest nieco dłuższy od pozostałych.
W rozdziale następnym przedstawię ugrupowania należące do rodziny partii lewicowolibertariańskich. Partie zielonych i partie Nowej Lewicy należące do tej grupy są nowe na scenie politycznej, ich działanie wiązane jest z tendencjami do ukształtowania się nowego podziału socjopolitycznego określanego mianem Nowej Polityki. Ich powstanie wiąże się także z aktywnością Nowych Ruchów Społecznych, stanowiących także pewne novum na scenie politycznej. W rodzinie lewicowo-libertariańskiej zatem silniejsze są nurty nowe niż tradycyjna tożsamość, stąd zostały one omówione w odrębnym rozdziale.
Ostatnia uwaga wstępna dotyczy faktu, że w przedstawionym omówieniu ujęte będą partie europejskie, z pominięciem ugrupowań należących do wspomnianych rodzin a działających poza Europą. Uzasadnieniem takiego podejścia jest fakt, że u źródła takiej a nie innej tożsamości tych ugrupowań leży historia i rozwój, który dokonał się w krajach europejskich. Dlatego w wielu przypadkach partie pozaeuropejskie albo trudno jednoznacznie zakwalifikować do którejś z rodzin, albo też, mimo znacznych podobieństw, wykazują one także istotne różnice, które wymagałyby odrębnego omówienia w zasadzie wszystkich przypadków oddzielnie. Z tego względu zdecydo-

59

wałam się w tym miejscu na zawężenie omawianej problematyki, jednocześnie poświęcając ostatni rozdział książki na przedstawienie kilku przykładowych systemów partyjnych krajów leżących poza Europą.


4.1. Partie komunistyczne

Rozpoczęcie przedstawiania rodzin partyjnych od tej właśnie grupy podyktowane jest nie tyle ich wiekiem i tradycjami, ile porządkiem wyznaczonym przez oś lewica-prawica, na której zajmują miejsce skrajne. Partie te powstały w początkach XX w., wśród omawianych tutaj rodzin tworzą zatem jedną z "młodszych". Ich powstanie a zarazem oblicze programowe łączy się z Rewolucją Październikową i związanym z nią rozłamem w ruchu robotniczym, dotychczas skupionym wokół partii socjalistycznych. Partie komunistyczne zostały utworzone przez tę część działaczy, która aprobowała radykalną interpretację marksizmu i nie akceptowała narastających tendencji reformistycznych związanych m.in. z jego rewizją dokonaną przez Eduarda Bernsteina. Rewolucja rosyjska stała się ostatecznym bodźcem dla ich odejścia i utworzenia nowych partii. W 1919 r. skupiły się one w Międzynarodówce Komunistycznej, która rok później uchwaliła 21 warunków przyjęcia do Międzynarodówki Komunistycznej. Lista ta zawierała m.in. takie punkty jak: uznanie dyktatury proletariatu i walkę ojej ustanowienie, całkowite zerwanie z reformistami i wykluczenie ich z partii, uznanie potrzeby nielegalnej działalności, przyjęcie dla tych partii nazwy "komunistyczne" oraz funkcjonowanie ich na zasadzie centralizmu demokratycznego, wykluczającego demokrację wewnątrzpartyjną1. Już choćby te punkty wskazują na skrajny charakter tych ugrupowań. Maurice Duverger charakteryzując partie ze względu na typ więzi opisał kategorię partii-zakonu a do przykładów tego typu ugrupowań zaliczył obok faszystowskich także partie komunistyczne2. Partia odpowiadająca tej charakterystyce opiera się m.in. na silnej więzi o charakterze poświęcenia, członkostwo w niej łączy się z zaangażowaniem całej osobowości człowieka, wymagana jest absolutna dyscyplina i podporządkowanie zgodnie ze ściśle hierarchiczną strukturą. Co ważne, poświęcanie się członków takiej struktury nosi pewne cechy przymusu, poczucie obowiązku łączące się z przynależnością do niej jest bowiem bardzo silne i przekracza granice związane z przynależnością do organizacji mniej zdyscyplinowanej. Wiążąc partie komunistyczne z tą charakterystyką Duverger miał raczej na myśli początki partii komunistycznych, funkcjonujących m.in. zgodnie z leninowską koncepcją partii jako awangardy, elity ruchu robotniczego, działającej na rzecz rewolucji. Niemniej cechy te także dobrze
J Przytaczam za W. Kozub-Ciembroniewicz, Doktryna socjaldemokracii w polityczne XIX i XX wieku, K. Chojnicka, W. Kozub-CiembronleJT s. 231.
2 M. Duverger, Political Parttes, New York 1965, s. 129, 130.

60

ilustrują radykalny charakter tych ugrupowań właśnie w początkowym etapie ich działalności, przypadającym na okres międzywojenny. Ten skrajny, antysystemowy charakter sprawiał m.in., że w niektórych krajach nie mogły one działać legalnie. Tak było np. w Polsce, gdzie partia komunistyczna była nielegalna od 1919 r., na Węgrzech czy w Finlandii.
Sytuacja ta uległa pewnej zmianie po drugiej wojnie światowej. W trakcie jej trwania komuniści zaangażowali się w ruch oporu, który w wielu krajach zachodnich stał się płaszczyzną współpracy rozmaitych sił politycznych1. Stało się to jednym z ważnych elementów pozwalających im na wejście do powojennego życia politycznego włącznie z uczestnictwem w rządach koalicyjnych. W latach 1945-1947 komuniści weszli do rządów takich krajów zachodnich jak: Francja, Włochy, Finlandia, Austria, Belgia, Dania, Norwegia, Islandia i Luksemburg.
W tym samym czasie partie komunistyczne krajów Europy Środkowej i Wschodniej powoli stawały się narzędziem podporządkowania tych krajów dominacji Związku Radzieckiego. Druga połowa lat czterdziestych przyniosła umocnienie się dyktatur komunistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej i jednocześnie ponowną marginalizację zachodnioeuropejskich partii komunistycznych, co wiązało się m.in. z akceptacją przez nie modelu radzieckiego.
Nie musiało to oznaczać zupełnej eliminacji ze sceny politycznej, np. Włoska Partia Komunistyczna w kolejnych powojennych wyborach systematycznie zdobywała w granicach 20-30 % głosów, podobne, dwudziestopro-centowe poparcie wyborcze uzyskiwała także Francuska Partia Komunistyczna. Co więcej, FPK znalazła się także w 1981 r. w składzie rządu francuskiego, co było wynikiem porozumienia programowego zawartego z Francuską Partią Socjalistyczną i poparcia wyborczego, jakie lewica zdobyła w tym czasie zarówno w wyborach prezydenckich, jak i parlamentarnych.
W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych trwała wewnętrzna dyskusja programowa w wielu zachodnioeuropejskich partiach komunistycznych, która zaowocowała w drugiej połowie lat siedemdziesiątych krystalizacją nurtu zwanego eurokomunizmem. Łączy się go najczęściej z nazwiskami Santiago Carillo, przywódcy Hiszpańskiej Partii Komunistycznej i Enrico Berlinguera, szefa partii włoskiej. Dokonane w ramach eurokomunizmu przewartościowania dotyczyły zarówno ideologii marksistowskiej, jak i roli i polityki ZSRR. Na plan pierwszy wysunięto samodzielne działanie każdej partii komunistycznej w dochodzeniu do realizacji założeń socjalizmu, odrzucając zarówno wiodącą rolę ZSRR i tym samym na nowo interpretując zasadę internacjonalizmu. Zanegowano ideę dyktatury proletariatu, podkreślano konieczność zachowania reguł demokracji i instytucji demokratycznych, uzyskania szerokiego konsensusu społecznego w procesie budowy nowego ustroju. Jednym z ważnych punktów pozwalających na odróżnienie tak sformułowanych postulatów od dążeń socjaldemokratów miał
1 J. Janicki, Wpływy wyborcze zachodnioeuropejskiej lewicy, Warszawa 1982, s. 148.

61

być fakt, że ostatecznym celem komunistów nadal pozostawało zniesienie kapitalizmu, a nie jego reforma1.
Eurokomunizm nie okazał się jednak doktryną na trwale przewartoś-ciowującą nurt komunistyczny w Europie Zachodniej, nie doprowadził do przełamania narastającego kryzysu, natomiast problemem praktycznie nie do pokonania stał się dla tych partii upadek systemu krajów realnego socjalizmu po roku 1989.
Zachodnioeuropejskie partie komunistyczne różnie zareagowały na te wydarzenia, różnie je oceniły, wydarzenia te miały także w wielu przypadkach decydujący wpływ na ich dalsze losy. Opisując reakcje zachodnioeuropejskich partii komunistycznych na upadek socjalizmu Martin Buli wyróżnia trzy ich rodzaje a zarazem trzy grupy partii: takie, które uważały, że da się w dalszym ciągu kontynuować nurt komunistyczny bez wielkich zmian; takie, które uważały, że upadek krajów socjalistycznych to klęska zdegene-rowanego modelu socjalizmu, ale nie samej idei i takie, które wydarzenia te zinterpretowały jako koniec doktryny komunistycznej2. Do grupy pierwszej zaliczył on francuską PCF, portugalską PCP, belgijską PCB i niemiecką DKP. W grupie drugiej wymienił hiszpańską PCE, grecką KKE i włoską Odbudowę Komunistyczną, partię, która powstała po przekształceniu się Włoskiej Partii Komunistycznej w Partię Demokratycznej Lewicy. Grupa trzecia objęła właśnie m.in. włoskich komunistów, którzy postanowili kontynuować działalność w nurcie socjalistycznym i pod zmienioną nazwą jako Partia Demokratycznej Lewicy; Buli zaliczył do tej grupy także brytyjską CPGB, szwedzką VkP i fińską SkP oraz holenderską CPN, która włączyła się do ekologicznej GL3.
Upadek socjalizmu miał także przełomowe znaczenie dla partii nurtu komunistycznego, rządzących w Europie Środkowej i Wschodniej. Wiele z nich przekształciło się w partie o tożsamości socjaldemokratycznej. W niektórych przypadkach tej zmianie, podobnie jak we Włoszech, towarzyszyło powstanie partii wciąż utożsamiających się z komunizmem, najczęściej skupiających działaczy nieakceptujących odejścia od tej doktryny. Tak stało się na Węgrzech czy na Słowacji.
Jedną z niewielu partii, która nie uległa tej tendencji i ograniczyła się w zasadzie do zmiany nazwy, przystosowując ją do nowych realiów była Komunistyczna Partia Czechosłowacji, działająca obecnie pod nazwą Komunistyczna Partia Czech i Moraw. Warto zwrócić uwagę na fakt, że po początkowym okresie wyraźnej słabości, partia ta wzmacnia swoją pozycję parlamentarną; w wyborach przeprowadzonych w 2002 r. zdobyła ona 18,5% poparcia wyborczego, co dało jej 17 mandatów więcej w stosunku do poprzedniej elekcji.
1 Słownlk historii doktryn politycznych, M. Jaskólski (red.), Warszawa 1999, t. 2.
2 M. J. Buli, The West European Communist Movement in the Late Twientieth Century, "West European Polltlcs" 1995, t. 18, nr 1, s. 78-87.
3 Ibidem, s. 87, 88.

62

Podobną tendencję można także zauważyć na Słowacji - Komunistyczna Partia Słowacji, która w kolejnych wyborach po przełomie demokratyza-cyjnym w początkach lat dziewięćdziesiątych uzyskiwała około 2% poparcia, w wyborach w 2002 r. uzyskała rezultat 6,3% i zdobyła 11 mandatów.
Na koniec chcę także zwrócić uwagę na istnienie dużej liczby niewielkich partii deklarujących radykalne poglądy komunistyczne; przykładem może być francuska Rewolucyjna Liga Komunistyczna. Nie mają one jednak liczącej się pozycji na politycznej arenie, pozostają zarówno poza układami rządowymi, jak i parlamentarnymi.

4.2. Partie socjaldemokratyczne

Do tej rodziny zaliczyć można jedne z najstarszych partii europejskich. Wiele z nich powstało w XIX w. i, co ważniejsze, w wielu przypadkach były one zdolne do zachowania nie tylko ciągłości tradycji, ale też ciągłości organizacyjnej. Przykładem najbardziej znanym może być brytyjska Partia Pracy (powstała w roku 1900), niemniej można przytoczyć także inne: Hiszpańską Socjalistyczną Partię Robotniczą (1879), Socjaldemokratyczną Partię Niemiec (1875) czy Szwedzką Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą (1889). Mimo przerw w działalności, jakie w przypadkach hiszpańskim i niemieckim spowodowane były delegalizacją dokonaną przez niedemokratyczne władze obu krajów, partie te kontynuowały swoją działalność "w podziemiu" i na emigracji, a następnie reaktywowały swoją aktywność w niezmienionym kształcie. Wiele innych partii, nawet jeżeli swoją aktywność po drugiej wojnie światowej rozpoczęło pod nieco inną nazwą niż kiedyś, nawiązywało do korzeni pochodzących z poprzedniego stulecia. Dobrym przykładem może być tu Socjalistyczna Partia Austrii. Fakt ten szczególnie akcentuję w kontekście ogromnych zmian ideowo-programowych, jakich partie te dokonały w trakcie swojego działania - w mojej opinii bowiem właśnie w tych partiach bardzo jasno rysuje się kontrast między trwałością a zmianą, będący udziałem partii europejskich w ogóle.
Nazwa rodziny "socjaldemokratyczne" nawiązuje do wspólnej doktryny tych ugrupowań, mającej swoje źródło w rewizji marksizmu dokonanej przez Eduarda Bernsteina1. Natomiast w sferze nazewnictwa samych partii istnieje duże zróżnicowanie, spotyka się określenia "socjalistyczne", "robotnicze", "pracy" i podobne.
W początkach swojej działalności wiele z tych partii opierało się na radykalnej, rewolucyjnej myśli marksizmu, stosunkowo szybko ostrze tego radykalizmu zostało nieco stępione przez wspomniany rewizjonizm Bernsteina, ale także poprzez praktykę polityczną i związane z nią modyfikacje, konieczne ze względu na pozyskiwanie nowych członków czy też działalność parlamentarną.
1 W. Kozub-Ciemronlewlcz, op. cit., s. 230.

64

mokratycznej Hiszpanii pod koniec lat siedemdziesiątych. Natomiast brytyjska Partia Pracy w zasadzie nigdy nie miała charakteru marksistowskiego. Zmiany te interpretowano m.in. jako wywołane koniecznością przystosowania się do ewoluujących realiów społeczno-gospodarczych - przekształceń w strukturze klasowej, wzrostu materialnego standardu życia, zmian zachodzących w charakterze i strukturze produkcji. Jednakże w opinii wybitnego teoretyka Anthony'ego Giddensa, zmiany te nie były na tyle głębokie, by nie pozwalały socjaldemokracji wciąż opierać na takich założeniach ideowych, które autor ten nazwał starą lub klasyczną lewicą i wśród których wymienił m.in.:
(1) silne zaangażowanie państwa w życie społeczne i gospodarcze;
(2) kolektywizm;
(3) ograniczona rola rynku - gospodarka mieszana lub społeczna;
(4) powszechne państwo socjalne, opiekujące się obywatelami "od kolebki aż po grób";
(5) internacjonalizm;
(6) niska świadomość ekologiczna1.
Obecnie socjaldemokracja musi się mierzyć z wyzwaniami, stworzonymi przez zjawiska zupełnie nowe, które nie pozwolą na kontynuację wymienionych powyżej zasad. Wśród tych nowych problemów Giddens wymienia z kolei: globalizację, narastający indywidualizm, zatarcie się podziałów między lewicą i prawicą, związane m.in. z upadkiem systemów realnego socjalizmu i tym samym zniknięciem alternatywy dla kapitalizmu, problemy ekologiczne a także spadek znaczenia samych partii politycznych2. Problemy sygnalizowane przez Giddensa są dostrzegane także przez działaczy socjaldemokracji. Wprawdzie wyzwania i nowe problemy, o których mowa, nie dotyczą jedynie tej rodziny partyjnej, jednakże trudno nie dostrzec, że największe dotyczą sfer jej najmocniejszego zaangażowania.
Partie socjaldemokratyczne poszukują zatem nowych dróg, wyrazem tych poszukiwań jest m.in. dokument pt. Europa: Trzecia Droga - Nowy Środek, którego autorami są dwaj przywódcy: Tony Blair i Gerhard Schró-der3. Propozycje zmian w doktrynie a zarazem w polityce socjaldemokracji, które są tam zawarte można podsumować w kilku punktach:
(1) konieczna jest akceptacja globalizacji i włączenie się w ten trend, nie zaś jego negacja;
(2) trzeba zmienić rolę państwa a zwłaszcza zakres jego ingerencji w życie gospodarcze i społeczne; z ingerencji bezpośredniej powin-


1 A. Glddens, Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji, Warszawa 1999, s. 15.
2 Ibidem, s. 30-64.
3 T. Blair, G. Schróder, Europa: Trzecia Droga - Nowy Środek, w: Spory wokół nowej Trzeciej Drogi, T. Kowalik (red.), Warszawa 2001.

65

na ona zostać przeformuowana w kierunku ustalania ogólnych zasad i reguł;
(3) zmianie powinny ulec także metody ingerencji państwa a przede wszystkim kojarzona dotychczas z socjaldemokracją polityka wysokich wydatków budżetowych o charakterze socjalnym; państwo powinno natomiast finansować przedsięwzięcia zwiększające elastyczność i samodzielność obywateli w ich indywidualnych wysiłkach: edukację, małe i średnie przedsiębiorstwa.
Można powiedzieć, że aktualnie trwa w partiach socjaldemokratycznych dyskusja programowa, oparta na doświadczeniach bieżącej praktyki politycznej. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych i na początku roku 2000 partie z tej rodziny rządziły w takich krajach jak Wielka Brytania, Francja, Niemcy czy Szwecja, rzeczywiście wprowadzając szereg reform, wskazujących na odchodzenie od tradycyjnego oblicza socjaldemokracji.

4.3. Chrześcijańska demokracja
Nazwa "chrześcijańska demokracja" odnosi się do stosunkowo szeroko pojętego ruchu społeczno-politycznego i nurtu ideologicznego, po raz pierwszy została użyta przez księdza Antoine'a Pottiera i zaakceptowana przez papieża Leona XIII w 1901 r.1 Natomiast partie, które współcześnie zaliczyć można do tego nurtu i które tworzą rodzinę partii chadeckich, są relatywnie nowe i w większości powstały po drugiej wojnie światowej. Sytuacja ta zwraca naszą uwagę na to, że w przypadku tej rodziny partyjnej, chociaż istnieją pewne związki z ugrupowaniami i reprezentowanymi przez nie nurtami ideowymi okresu przedwojennego, to są one słabsze niż w przypadkach innych europejskich rodzin.
Wśród współczesnych partii rodziny chadeckiej o najsilniejszych wpływach politycznych wymienić można: niemieckie Unię Chrześcijańsko-Demokratyczną (CDU) i bawarską Chrześcijańską Unię Społeczną (CSU), Austriacką Partię Ludową (ÓVP), działające w Belgii walońską Partię Socjalno--Chrześcijańską (PSC) i flamandzką Chrześcijańską Partię Ludową (CVP), holenderski Chrześcijański Apel Demokratyczny (CDA) i do niedawna bardzo silną włoską Chrześcijańską Demokrację (DC). Wszystkie powstały po drugiej wojnie światowej. Ich poprzedniczkami były m.in. we Włoszech Partia Ludowa, w Niemczech Partia Centrum, w Austrii Partia Chrześcijań-sko-Społeczna. W Holandii Chrześcijański Apel Demokratyczny powstał w 1980 r. z połączenia Katolickiej Partii Ludowej, Partii Anty-Rewolucyjnej
1 Patrz m.ln. J.M. Majchrowski, Chrześcijańska Demokracja, w: Słownik historii doktryn politycznych, M. Jaskólski (red.), t. 1, Warszawa 1997, s. 363; także E. Olszewski, Doktryna i ruch polityczny chrześcijańskiej demokracji w: Chrześcijańska demokracja we współczesnym świecie, K. Krzywlcka, E. Olszewski (red.), Lublin 1999, s. 13.
\
66

i Unii Chrześcijańsko-Historycznej, te dwa ostatnie ugrupowania reprezentowały wyznawców kościołów reformowanych.
Jedna z istotniejszych zmian ideowych, które zaszły w obrębie tej rodziny partyjnej i wiążą się ze wspomnianym brakiem kontynuacji organizacyjnej jest fakt, że partie powojenne odeszły od wyraźnych związków z Kościołem i religią katolicką, przyjmując szerszy i bardziej uniwersalny wymiar międzywyznaniowy lub wręcz niekonfesyjny. Jednym z dobrych przykładów może być wspomniana powyżej partia holenderska.
Doktryna współczesnych partii chadeckich opiera się w dużym stopniu na wartościach chrześcijaństwa, są one ważną podstawą, na której budowane są poglądy dotyczące demokracji, społeczeństwa czy gospodarki. Wśród najważniejszych wartości należy wymienić osobę ludzką, człowieka stworzonego przez Boga na jego obraz i podobieństwo, wyposażonego w wolność, świadomość i podstawowe, niezbywalne prawa.
Tak pojmowany człowiek jest uczestnikiem szerszej wspólnoty społecznej, która z kolei składa się z takich naturalnych grup, jak rodzina, gmina, stowarzyszenia zawodowe, kulturalne czy religijne, czy wreszcie państwo.
Na tych podstawach opierają się z kolei dalsze poglądy ugrupowań chadeckich na demokrację czy solidaryzm społeczny wychodzący poza wąskie ramy solidarności klasowych i obejmujący całą wspólnotę polityczną. Stąd często partie tego nurtu określają się, nawet w swoim nazewnictwie, mianem "ludowych", traktując lud jako pewna szeroką wspólnotę, obejmującą państwo czy nawet wykraczającą poza jego ramy w kierunku wspólnoty międzynarodowej. Jak pisze znaczący działacz chadecki Rafael Caldera: "[...] demokracja, do której dążymy to demokracja wspólnotowa. Nie akceptujemy demokracji indywidualistycznej. Przedmiotem akcji politycznej w naszym mniemaniu nie jest jednostka, ale wspólnota. [...] Chcemy realizować prawdziwą ideę wspólnoty, natchnionej miłością i ożywionej przez solidarność. Chcemy, by państwo reprezentowało wspólnotę polityczną oraz by była to również wspólnota ekonomiczna"1.
W kwestiach gospodarczych chadecy europejscy po wojnie przyjęli koncepcję społecznej gospodarki rynkowej, opartej na zasadach wolności, konkurencji i sprawiedliwości społecznej. Koncepcja ta dopuszcza interwencjonizm państwa o charakterze pomocniczości. Stosunkowo niedawno koncepcja ta została uzupełniona o postulaty ekologii2.
Podsumowując to, co do tej pory zostało powiedziane, można stwierdzić, że doktryna współczesnych partii chadeckich jest w znacznej mierze inspirowana wartościami religii i etyki chrześcijańskiej, nie wnosi jednak do dyskursu politycznego bezpośrednich odniesień do żadnej konkretnej religii. Wymieniając elementy składające się na wkład filozofii chrześcijańskiej

1 R. Caldera, Co to jest Chrześcijańska Demokracja, Warszawa 1990, s. 27.
2 E. Olszewskl, op. cit., s. 27.

67

do doktryny politycznej chadecji Rafael Caldera wymienia m.in.: afirmację pierwiastka duchowego, etyczne podstawy polityki, godność osoby ludzkiej, prymat wspólnego dobra, doskonalenie społeczeństwa1. Są to wartości na tyle uniwersalne, że może się z nimi identyfikować nawet osoba niewierząca. Jak jednak wskazują badania, właśnie elektorat współczesnej chadecji łączy te partie z religią, głosujący na chadecję bowiem częściej niż inni deklarują regularne praktyki religijne. W poniżej zamieszczonych tabelach przykładowo przytoczone są dane dotyczące respondentów o preferencjach cha-deckich w Belgii i Holandii, gdzie odpowiednio wzięte zostały pod uwagę belgijskie partie Chrześcijańska Partia Ludowa (CVP) i Chrześcijańska Partia Społeczna (PSC) i holenderski Chrześcijański Apel Demokratyczny oraz w Niemczech, gdzie dane dotyczą poparcia wyborczego dla chadecji w latach 1976-19902.
Tabela 4.1. Odsetek osób o preferencjach chadeckich w Belgii i Holandii w wyborach 1977 r. z punktu widzenia wyznania i udziału w praktykach religijnych
CVP/PSC CDAa
Udział w praktykach religijnych11:
Kilka razy w tygodniu 40,3 74,7
Raz w tygodniu 36,3 67,0
Kilka razy w roku lub mniej 22,5 28,1
Nigdy 12,2 16,1
Wyznanie0:
Katolickie 28,6 48,6
Protestanckie 12,5 36,1
Inne 12,5 14,6
Brak 5,4 3,9
a CDA powstał w 1980 r., jednakże w 1977 r. partie wyznaniowe, które następnie utworzyły CDA, stanęły razem do wyborów w koalicji wyborczej.
b Spośród respondentów belgijskich, uczestniczących w praktykach religijnych klika razy w tygodniu, głosowanie na CVP lub PSC w 1977 r. deklarowało 40,3%.
c Spośród katolików w próbie dobranej w Belgii 28,6% deklarowało głosowanie na CVP/PSC w 1977 r.
Źródło: na podstawie danych zamieszczonych w: P. Lucardie, H.-M. ten Napel, Between Confessionalism and Liberał Consewatism: The Christian Democratic Partles ofBelglum and the Netherlands, w: Christtan Democracy (n Europę. A ComparatWe perspectwe, D. Hanley (red.) London-New York 1994, s. 58.
1 R. Caldera, op. cit., s. 33-35.
2 P. Lucardie, H.-M. ten Napel, Between Confessionalism and Liberał Conseroatism: The Christian Democratic Parties ofBelglum and the Netherlands, w: Christlan Democracy in Europę. A ComparatWe perspectwe, D. Hanley (red.), London-New York, 1994, s. 58; D. Brough-ton, The CDU-CSU in Germany: Is There Any AlternatWe?, w. Christian Democracy..., op. cit., D. Hanley (red.), s. 109.

68

Tabela 4.2. Poparcie wyborcze dla chadecji w wyborach w latach 1976-1990 w Niemczech z punktu widzenia postaw religijnych
Rok wyborczy 1976 1980 1983 1987 1990
Katolicy3 59 55 64 54 54
Nie-katolicy 45 37 46 39 46
Katolicy regularnie praktykujący 82 74 78 70 75
Katolicy nieregularnie praktykujący13 58 54 65 53 53
Katolicy niepraktykującyc 36 36 50 40 35
a Katolicy regularnie praktykujący: przynajmniej raz w tygodniu.
b Katolicy nieregularnie praktykujący: przynajmniej raz w roku.
c Katolicy niepraktykujący: nie uczestniczący w praktykach religijnych.
Źródło: Na podstawie tabeli w D. Broughton, The CDU-CSU In Germany: Is There Any AlternatWe?, w: Chrlstlan Democracy In Europę. A Compa-rattoeperspectWe, D. Hanley (red.), London-New York 1994, s. 108.
W tym miejscu jeszcze raz warto przypomnieć sygnalizowaną na początku kwestię związku współczesnych partii chadeckich z ich poprzedniczkami, najczęściej partiami o charakterze wyraźnie katolickim. Z punktu widzenia organizacyjnego czy programowego związki te są raczej nikłe, natomiast widać je dużo wyraźniej właśnie w charakterystyce zwolenników tych partii, zwłaszcza z punktu widzenia deklarowanego przez nich stosunku do religii. Wspominając te relacje, należy zasygnalizować szczególnie dwa zagadnienia, ważne nie tylko z historycznego punktu widzenia. Pierwszym jest problem ogólnospołecznego, raczej nie klasowego charakteru tych ugrupowań, co skłania niektórych badaczy do stawiania tezy, że współczesne partie chadeckie odpowiadają modelowi partii wyborczej (catch-all party)1. Kwestia druga to problem ugruntowania się znaczących partii chadeckich tylko w niektórych krajach europejskich.
Odnosząc się do ogólnospołecznego charakteru partii chadeckich, trzeba zwrócić uwagę na fakt, że wyraża się on rzeczywiście bardzo jasno w prowadzonej przez te partie polityce a nawet w dokumentach programowych. Jak jednak słusznie wskazuje Peter Mair, pisząc o elementach stabilności w europejskich systemach partyjnych, raczej trudno wyobrazić sobie najbardziej nawet nowoczesną partię o religijnej inspiracji, by wsparła np. propozycję ustaw antyaborcyjnych czy rozwodowych2. Uwaga Maira dotyczy w ogóle elementów tworzących długookresową tożsamość rozmaitych partii, jednakże w odniesieniu do chadecji można ją zinterpretować jako wyraz przekonania, że religia stanowi jednak pewną barierę dla chadecji w poszu-
'Tezę taką odnaleźć można m.in. u A. Antoszewskiego, Partie chadeckie w Europie zachodniej w latach 1945-1998, w: Chrześcijańska demokracja we współczesnym świecie, op. cit., s. 57. Pisze o tym także K. van Kersbergen, The dlstlnctiveness of Chrlstlan Democracy, w: Christan Democracy in Europę, op. cit.
2 P. Mair, Party System Change, Oxford 1997, s. 21.

69

kiwaniu zwolenników w całym społeczeństwie, nawet jeżeli problem ten na co dzień nie jest eksponowany. Interpretacja ta pozostaje w zgodzie z poglądem wyrażonym przez twórcę koncepcji partii wyborczej, Otto Kirchhei-mera, który w ideowych związkach z religią także dostrzegał barierę w rozwijaniu modelu partii wyborczej1. Innymi słowy, widząc we współczesnej chadecji partie słabo akcentujące wątek konkretnej religii, nie należy jednak lekceważyć tego wymiaru zupełnie i dostrzegać w tych ugrupowaniach jedynie pewnej wersji konserwatyzmu.
Kwestia druga dotyczy szczególnego znaczenia i siły partii chadeckich w niektórych tylko krajach europejskich. Problem ten jest bardzo złożony, niemniej wydaje się, że historyczne związki tych partii z ich poprzedniczkami mogą stanowić część wyjaśnienia. Otóż wspomniane na początku partie o charakterze katolickim powstawały w krajach, gdzie Kościół katolicki był z jednej strony silny, z drugiej jednak strony stał się pod koniec XIX w., a więc w okresie, kiedy tworzyły się pierwsze partie polityczne, obiektem nasilonego ataku, łączącego się ze wzrostem nastrojów antyklerykalnych. W różnych krajach atak ten miał odmienną postać, we Włoszech wiązał się z pozbawieniem papiestwa odrębnego, samodzielnego państwa, w Belgii konflikt rozgrywał się wokół problemu kontroli nad edukacją, w Niemczech Kościół katolicki stał się obiektem ścisłej kontroli i regulacji ze strony państwa. Innymi słowy partie katolickie powstawały w krajach, gdzie Kościół był wystarczająco silny, by mieć wielu wyznawców, z drugiej strony przechodził pod koniec XIX w. na tyle duże trudności w swoich relacjach z państwem, by wyznawcy ci zmobilizowali się w jego obronie organizując partie polityczne. Oczywiście echa tych konfliktów, które powołały do istnienia partie katolickie dawno przebrzmiały, jednakże znamienne wydaje się, że znaczące partie chadeckie powstały w tych samych krajach, w których kiedyś spory te miały miejsce. Sugerowałoby to pewne, odległe wzajemne związki między przedwojennymi partiami katolickimi a współczesnymi chadekami, a jednocześnie mogłoby stanowić część wyjaśnienia niezwykle ciekawego fenomenu braku partii chadeckich w krajach o silnej i ugruntowanej roli Kościoła katolickiego na przykład w Polsce czy Hiszpanii2.
10. Kirchhelmer, The Transformation oj the Western European Party Systems, w: Politt-cal Parties and Political Deoelopement, J. LaPalombara, M. Welner (red.), Princeton 1966, s. 185.
2 Niektórzy autorzy zaliczają do nurtu chadeckiego hiszpańska Partię Ludową, którą ja z kolei zaliczam do nurtu konserwatywnego. Kontrowersja ta wynika z faktu, że w późnych latach osiemdziesiątych do Partii Ludowej przystąpiła niewielka grupa hiszpańskich chadeków, poprzednio działających m.in. pod nazwą Chrześcijańska Demokracja. Grupa ta forsowała pogląd, że ich włączenie się do Partii Ludowej czyni z tej ostatniej ugrupowanie nurtu chadeckiego, wiązała z tym m.in. nadzieje na przystąpienie do transnarodowych struktur chadeckich w Europie. W moim przekonaniu Jednak historia i profil Partii Ludowej sytuują ją wyraźnie w nurcie konserwatywnym, zwłaszcza, że grupa chadecka, która do niej przystąpiła nie była duża i nie miała znaczącej pozycji na hiszpańskiej scenie politycznej. O tych kontrowersjach patrz m.in. D. Hanley, The European People's Party: Towards A New Party Form?, w: Christian Democra-cy in Europę, op. cit., s. 192.

70

W tym kontekście także warto wspomnieć o partiach chadeckich, które nie mają "katolickich korzeni", natomiast są związane wyraźnie z kościołami reformowanymi. Należą do niech przede wszystkich skandynawskie partie chadeckie, które powstały niedawno (np. duńska Chrześcijańska Partia Ludowa powstała w 1970 r.) i raczej nie mają dużego znaczenia politycznego. Sytuację tę potraktować można jako jeszcze jeden argument na rzecz poglądu, że znaczące partie chadeckie powstały z reguły w krajach, gdzie kiedyś rozegrał się istotny konflikt między Kościołem katolickim a państwem. Mimo że należy on do odległej przeszłości i nie miał bezpośredniego wpływu na powstawanie współczesnych partii chadeckich, trudno oprzeć się wrażeniu, że stworzył pewne podstawy, na gruncie których obecnie ugrupowania te funkcjonują.
Na koniec warto parę słów powiedzieć o obecności partii chadeckich w krajach Europy Środkowej, które przeszły zmianę ustrojową. Powstały one właściwie w większości tych krajów, pewne wątpliwości budzić może jedynie Polska, gdzie partie aspirujące do tego miana są nieco zbyt radykalne i silnie związane z konkretnym wyznaniem, by odpowiadały obrazowi cha-decji współczesnej. Natomiast Chrześcijańsko-Demokratyczna Partia Węgier, Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny na Słowacji i Czeska Partia Ludowa mogły być uznane za reprezentantki rodziny chadeckiej na tyle znaczące, by być obecne w parlamentach swoich krajów. Spośród tych trzech partii własną reprezentację utraciła w 1998 r. partia węgierska.

4.4. Rodzina partii konserwatywnych
Pisząc o tej rodzinie brytyjscy autorzy Gallagher, Laver i Mair używają określenia "świeccy konserwatyści"1. Sugerują oni w ten sposób bliskość ideowo--programową nurtu chadeckiego i konserwatywnego, zwracają też uwagę na fakt, że w krajach, w których istnieją silne partie należące do jednej z tych rodzin, nie ma reprezentanta drugiej.
Przedstawiony poniżej zarys profilu ideowego konserwatystów także może służyć potwierdzeniu tej tezy, znajdziemy tam bowiem wiele z tych wartości, które pojawiły się przy okazji omawiania rodziny chadeckiej.
Z punktu widzenia ciągłości organizacyjnej z pewnością właśnie wśród konserwatystów znajduje się jedna z najstarszych europejskich partii politycznych - brytyjska Partia Konserwatywna. W świetle Weberowskiej koncepcji genezy partii politycznych jej początki sięgają XVII w., natomiast pod swoją dzisiejszą nazwą partia ta ukonstytuowała się w 1832 r. Jednakże inne partie konserwatywne legitymują się także starym rodowodem politycznym i często, wraz z partiami liberalnymi, bywają określane mianem historycznych, ze względu na fakt, że należały do pierwszych ugrupowań par-

1 M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, op. dt., s. 73.
4.4. Rodzina partii konserwatywnych
71

lamentarnych we współczesnej Europie. Do partii o starym rodowodzie należy powstała w 1884 r. konserwatywna partia norweska Hóyre czy, powstała w 1915 r. duńska Konserwatywna Partia Ludowa, kontynuująca tradycje parlamentarnej Prawicy1. Oczywiście tak stary rodowód nie musi być regułą, wśród partii konserwatywnych można też wskazać partie utworzone niedawno. Jedną z nich jest hiszpańska Partia Ludowa. Ugrupowanie to z pewnością zaliczyć można do nurtu konserwatywnego, powstało pod koniec lat siedemdziesiątych, w wyniku przemian demokratyzacyjnych, jakie zaszły w tym kraju po śmierci generała Franco. Do partii relatywnie nowych dodać należy także partie utworzone wokół osoby a przede wszystkim myśli politycznej Charles'a de Gaulle'a we Francji.
Te partie, które powstały w XIX w., w dużej mierze stanowiły reprezentację ówczesnych wyższych klas społecznych - arystokracji, ziemiaństwa. Ich aktywność polityczna łączyła się z obroną starego, feudalnego porządku, którego stanowili część, stąd w sposób zrozumiały przyjęli w swojej działalności ideologię konserwatywną powstałą jako odpowiedź na rewolucję francuską a sformułowaną przez zagrożonych tymi wydarzeniami myślicieli związanych z kręgami arystokracji. Powstanie konserwatyzmu jako odrębnej siły politycznej Karl Mannheim wyraźnie kojarzy z dynamiką przemian społecznych, jakie wówczas zostały zapoczątkowane, włącznie z wiążącym się z nimi konfliktem klasowym2. Ważne jest przy tym podkreślenie, że w tym właśnie początkowym etapie rozwoju partii konserwatywnych, ich ideologia mogła być interpretowana w kategoriach bardzo konkretnych, właśnie jako reakcja na określone wydarzenia i trendy historyczne, jako obrona jednoznacznie rozumianego porządku, któremu te trendy w jakiś sposób zagrażały.
Nie oznacza to, że jest to jedyne możliwe rozumienie konserwatyzmu, zarówno jako ideologii, jak i jako kierunku politycznego. Samuel P. Hun-tington, oprócz interpretacji łączącej konserwatyzm z reakcją na rewolucję francuską, wskazuje jeszcze dwa inne rozumienia konserwatyzmu: jako zespołu stale aktualnych idei i wartości a także jako ideologii, zorientowanej na zachowanie aktualnego układu społecznego3. Ideowe i społeczne przemiany partii konserwatywnych, które zaszły od momentu ich zaistnienia na początku XIX w. można z pewnością widzieć w kontekście jaki wskazał Hun-tington.
Zatem do pewnego stale aktualnego kanonu myśli konserwatywnej, jaki odnaleźć można w ideologiach partii konserwatywnych zaliczyć można takie idee jak: niechęć do szybkich i radykalnych zmian, aprobata dla stopniowego, ewolucyjnego rozwoju, akceptacja autorytetu i siły państwa, któ-

1 M. Grzybowski, Królestwo Danii. Zarys systemu ustrojowego, Kielce 1996, s. 68.
2 K. Mannheim, Myśl konserwatywna, Warszawa 1986, s. 40-42.
3 S.P. Huntington, Conseruatism as an Ideology, "The American Political Science Review" 1957, nr 2; cyt. za R. Tokarczyk, Współczesne doktryny polityczne, Lublin 1984, s. 312.

72

rego jednak główna rola powinna być ograniczona do zachowania porządku i bezpieczeństwa; poszanowanie tradycji, własności prywatnej i wolności politycznych. W przypadku brytyjskiej Partii Konserwatywnej wśród wartości, które wiążą tę partię z tradycyjnym nurtem myśli konserwatywnej można wymienić idee: silnego państwa, społecznego autorytaryzmu, zdyscyplinowanego społeczeństwa, hierarchii i podporządkowania oraz narodu1.
Jednocześnie przykład brytyjski może także bardzo dobrze posłużyć do zilustrowania faktu przejęcia przez współczesnych konserwatystów poglądów lansowanych przez neoklasyczną szkołę w ekonomii - mowa tutaj oczywiście o szeroko znanej polityce kojarzonej z nazwiskiem premier Mar-garet Thatcher, opierającej się na jak najszerszym wprowadzaniu do praktyki życia gospodarczego haseł wolnego rynku, lalssez-fatre, ograniczeniu interwencji państwa w procesy ekonomiczne. Komentatorzy polityki brytyjskiej widzą w tym połączeniu "koktajl" ideologiczny, wiążący wartości konserwatywne i neoliberalne2, jednakże podobne połączenia są współcześnie obecne w wielu partiach konserwatywnych. By wymienić konkretne przykłady można tu wspomnieć duńską Konserwatywną Partię Ludową czy hiszpańską Partię Ludową. Na ważnym zjeździe programowym tej ostatniej partii, odbytym w 1979 r. deklarowała ona m.in. poszanowanie dla takich wartości konserwatywnych jak silne, jednolite państwo, zasada prawa i porządku, rodzina i religia, jednocześnie postulując konieczność zastosowania takich neoliberalnych metod ożywienia gospodarki jak prywatyzacja przedsiębiorstw publicznych, redukcja wydatków budżetowych, ale też obniżenie podatków3. Zaliczana do nurtu konserwatywnego irlandzka partia Fianna Fail wśród swoich najważniejszych celów obok takich kwestii jak suwerenność Irlandii, rządy prawa, gwarancje wolności obywatelskich i religijnych, promowanie wartości rodzinnych wymienia także rozwój gospodarczy oparty na duchu przedsiębiorczości, odpowiedzialności i solidarności społecznej. Z opracowania dokonanego przez Gallaghera, Lavera i Maira, dotyczącego znaczenia poszczególnych kwestii w programach partyjnych wynika wręcz, że problemy gospodarcze i propozycje ich rozwiązywania w duchu neoliberalnym dominują wśród zagadnień podejmowanych przez konserwatystów: popieranie prywatnej przedsiębiorczości lokuje się w tych progra-

1 A. Zięba, Współczesny konserwatyzm brytyjski, Warszawa 1990, s. 34.
2 Ibidem, s. 33.
3 J.R. Montero, Losfracasos politicos y electorales de la derecha espanola: Alianza Po-pular, 1976-1987, w: La Transidon Democratica Espanola, J.F. Tezanos, R. Cotarelo, A. de Blas (red.), Madrid 1989. Obecna Partia Ludowa jest kontynuatorką partii Sojusz Ludowy, której dotyczy przytaczana w tekście zmiana programowa. Powstały w 1977 r. Sojusz Ludowy był ugrupowaniem zrzeszającym wielu byłych działaczy reżimu franklstowsklego 1 był w dużej mierze postrzegany właśnie w kategoriach kontynuacji franklzmu, jednakże zmiana programowa w 1979 r., określająca partię jako konserwatywno-liberalną przyczyniła się znacząco do zmiany tego wizerunku a w dalszej perspektywie do sukcesu partii działającej już pod nazwą Partii Ludowej.

73

mach na pierwszym miejscu i stanowi około 10% ich ogólnej zawartości, drugie miejsce z 7,5% zajmuje rygorystyczna polityka finansowa1.
W krajach Europy Środkowo-Wschodniej, które po roku 1989 przeszły procesy przemian demokratycznych działają partie konserwatywne, jednak ich znaczenie polityczne jest niewielkie. W Polsce zaliczyć można do tego nurtu wciąż jeszcze obecną na scenie politycznej Unię Polityki Realnej i Stronnictwo Konserwatywno-Ludowe, na Węgrzech Węgierskie Forum Demokratyczne, które jednak wyraźnie straciło znaczenie polityczne. W wyborach z 1990 r. partia ta uzyskała 165 mandatów, cztery lata później w 1994 r. tylko 38, jako Forum Demokratyczne w 1998 r. zdobyła 17 mandatów, natomiast w wyborach w 2002 r. wzięło udział w koalicji z dużo silniejszym partnerem, jakim była Węgierska Partia Obywatelska FIDESZ. To ugrupowanie z kolei określa się jako konserwatywno-liberalne.
Stosunkowo najbardziej stabilna i ciesząca się największą popularnością jest czeska Obywatelska Partia Demokratyczna (ODS), także określająca się jako ugrupowanie konserwatywno-liberalne. Od momentu swojego powstania w 1991 r. w kolejnych wyborach zdobywała poparcie bliskie 30%, w 1992 r. było to 29,7%, w 1996 r. - 29,62%, w przedterminowych wyborach w 1998 r. zdobyła 27,74% i wreszcie w ostatnio odbytych wyborach w 2002 r. uzyskała 24,5%2.

4.5. Rodzina partii liberalnych

Ugrupowania zaliczane do rodziny liberalnej, podobnie jak konserwatyści, często mają bardzo stary rodowód, sięgający pierwszych partii działających we współczesnych parlamentach. Obok jednego z bardziej znanych chyba przykładów, czyli brytyjskich liberałów, którzy działają do dziś, choć w znacznie zmienionej postaci, partie liberalne o długich tradycjach to m.in. partie w krajach skandynawskich czy w Belgii.
W początkach swojej działalności reprezentowali takie wartości jak wolność, indywidualizm, własność prywatna, wolny rynek, powszechne prawo wyborcze, rozwój parlamentaryzmu. W niektórych przypadkach, na przykład w Belgii, znaczącym elementem ich profilu politycznego był anty-klerykalizm, wynikający z przekonań wolnościowych i dążenia do emancypacji od autorytetu kościoła. W tym okresie głównymi oponentami liberałów byli konserwatyści, lub jak w Belgii, Partia Katolicka.
Ich baza społeczna była zróżnicowana, jak wyraził się jeden z autorów opisujący pierwsze liberalne partie skandynawskie, "pod sztandarami liberalnej demokracji jednoczyły one miejskich agnostyków i wiejskich nonkon-

1 M. Gallagher, M. Laver, P. Malr, op. cit., s. 75.
2 Wynikz 1992r. dotyczy Czeskie] Rady Narodowej, która była parlamentem czeskiej części federacji czechosłowackiej.

74

formistów, właścicieli ziemskich, farmerów i dzierżawców, przemysłowców, kupców i rzemieślników"1. Jednakże ta zróżnicowana koalicja uległa erozji wraz z osiągnięciem ważnego celu jakim był rozwój parlamentaryzmu i demokracji liberalnej. Konflikt polifyczno-ekonomiczny liberałów i konserwatystów został także w wielu krajach zmarginalizowany przez narastający konflikt między pracodawcami a pracobiorcami, w którym główną rolę odgrywały nowo powstające partie socjalistyczne. W wielu krajach, w których partie liberalne były silne w XIX w. i na początku XX w., przeżywały następnie kryzys i spadek znaczenia politycznego. Przykładem może być brytyjska Partia Liberalna czy właśnie partie skandynawskie.
Współcześnie ugrupowania liberalne można podzielić - z punktu widzenia profili ideowo-programowych - na dwa zasadnicze nurty. Pierwszy można określić mianem neoliberalnego, kładącego nacisk na kwestie wolności gospodarczych, obniżanie podatków i jednocześnie ograniczenia interwencji państwa, rygorystycznej polityki budżetowej. Partie tego nurtu silne są zwłaszcza tam, gdzie nie ma partii konserwatywnych a ich głównymi oponentami są chrześcijańscy demokraci. Przykładem tutaj służyć może niemiecka FDP czy belgijskie Partia Wolności i Postępu (PW) i Partia Reform Liberalnych (PRL). Drugi nurt określany mianem liberalizmu socjalnego podkreśla konieczność połączenia idei swobody działania gospodarczego z wrażliwością społeczną, co łączy się z dopuszczeniem pewnego zakresu aktywnej interwencji państwa w procesy ekonomiczne. Liberalizm orientacji socjalnej wiąże się także ze stopniowym rozszerzaniem rozumienia idei wolności i wiążących się z nią praw. Najlepszym tego przykładem mogą być właśnie prawa ekonomiczne, stopniowe rozszerzanie ich katalogu prowadzi od prawa do własności i swobody aktywności gospodarczej do takich jak prawa konsumenta na rynku czy prawa pracownika w miejscu pracy, włącznie ze współdecydowaniem i udziałem w zyskach zakładu. Te ostatnie przykłady zaczerpnięte zostały ze współczesnej doktryny liberałów brytyjskich2.
Idee liberalizmu socjalnego leżą u podstaw koncepcji i praktyki państwa dobrobytu. Partie reprezentujące ten nurt są znaczące w tych krajach, w których idee neoliberalizmu gospodarczego propagowane są przez partie nurtu konserwatywnego, przywołany powyżej przykład brytyjski jest tego dobrą ilustracją.
Warto zwrócić uwagę na ciekawy fakt, że mimo pewnej marginalizacji jakiej doświadczyły partie liberalne w XX w., znaczny pozostaje ich udział w rządzeniu. Jak pisze Ryszard Herbut uczestniczyły one w blisko połowie gabinetów formowanych w Europie Zachodniej po 1945 r., chociaż rzadko liberałowie stali na czele tych rządów3.

1 D.A. Rustow, Scandinauia: Worktng Multiparty Systems, w: Modern Political Parties, S. Neumann (red.), Chicago 1958, s. 179.
2 A. Zięba, Współczesne brytyjskie doktryny polityczne, Białystok 2001, s. 153.
3 R. Herbut, Rodziny partii politycznych, op. cit., s. 116-177.

75

W Europie Środkowej nie jest łatwo wskazać partie reprezentujące jednoznacznie którąś z zarysowanych powyżej opcji współczesnego liberalizmu. Bardzo wyraziście pokazał to Jerzy Szacki, pisząc, że w tym rejonie świata opcja liberalna nie jest spójna i często odrębnie funkcjonują liberalizm polityczny i ekonomiczny, co sprawia, że np. liberalizm ekonomiczny łączony jest z poglądami zdecydowanie niemieszczącymi się w obszarze liberalizmu1. Partie często określając swój profil ideowy posługują się określeniami konserwatywno-liberalny. Tak widzą same siebie np. wspomniane w grupie partii konserwatywnych polska Unia Polityki Realnej czy czeska Obywatelska Partia Demokratyczna. W prezentowanym omówieniu zdecydowałam się zaliczyć je właśnie do nurtu konserwatywnego, chociaż sądzę, że z równym powodzeniem można by je zaliczyć do nurtu neoliberalnego czy, według terminologii stosowanej przez Herbuta, liberalizmu prawicowego2. Najbardziej czytelny jest chyba, dający się zaliczyć do nurtu liberalizmu socjalnego, węgierski Związek Wolnych Demokratów.

4.6. Partie skrajnej prawicy

Ugrupowania skrajnej prawicy zdobywają obecnie w Europie coraz większą siłę wyborczą, dwie partie zaliczane do tej rodziny miały w latach dziewięćdziesiątych udział w koalicjach rządowych. Stało się to we Włoszech, gdzie dwa razy, w 1994 r. i 2001 r., powstał rząd koalicyjny z udziałem Sojuszu Narodowego i w 1999 r. w Austrii, gdzie do rządu koalicyjnego weszła Austriacka Partia Wolności. Tak więc charakterystyka tej rodziny partyjnej w książce poświęconej partiom politycznym jest obecnie znacznie bardziej uzasadniona, niż mogło to być jeszcze dziesięć lat temu. W nauce wciąż jednak trwa dyskusja na temat tego czy taka rodzina w ogóle istnieje i jeżeli tak, to które partie można do niej zaliczyć3. Wątpliwości te wiążą się m.in. z nie-jednorodnością profili ideowo-programowych partii, które można by do takiej rodziny zaliczyć, a w szczególności, z problemem utożsamiania tych ugrupowań z nurtem faszystowskim.
Do niedawna bowiem skrajna prawica europejska kojarzona była z faszyzmem, reprezentując nurt zwany neofaszystowskim. Wiązało się to zarówno z genezą tych ugrupowań, jak i ich charakterem ideowym. Wiele z tych partii, zwłaszcza powstałych w latach tuż po drugiej wojnie światowej, miało wśród swoich założycieli i wśród szeregowych członków ludzi nie tak dawno związanych z faszyzmem. Tak właśnie scharakteryzować można Austriacką Partię Wolności, która powstała wprawdzie jako ugrupowanie liberalne, niemniej

1 J. Szacki, Liberalizm po komunizmie, Kraków 1994, s. 25.
2 R. Herbut, Rodziny partii politycznych, op. cit., s. 114.
3 Patrz P. Ignazi, The sllent counter-reuolutton, "European Journal of Political Research" 1992, t. 22, nr 1, s. 6, 7.

76

w jej szeregach było wielu byłych nazistów1. Jednym z bardziej znaczących i znanych ugrupowań o podobnym charakterze był Włoski Ruch Społeczny, w zasadzie dość otwarcie nawiązujący do ideologii faszyzmu2. Można wymienić kilka także mniej znanych ugrupowań, które nie miały dużego znaczenia politycznego i pozostawały marginalne, metauie^kQxv^\3a.^x^\>^t-sonalna, jak i ideowa nurtu faszystowskiego były w nich stosunkowo wyraźne. W grupie tej znajdowały się m.in. ugrupowania niemieckie takie jak Deutsche KonservaOve Partei-Deutsche Rechtspartei czy Sozialistische Reichs-partei, które miały w pierwszym Bundestagu swoją reprezentację, francuskie, inspirowane przez byłych kolaborantów związanych z rządem marszałka Pćtaina czy brytyjski National Front nawiązujący do działającej w latach trzydziestych British Union of Fascists Oswalda Mosleya3.
Jednakże z drugiej strony ta dosyć jednoznaczna charakterystyka ulega obecnie znaczącym zmianom. Swojego oblicza faszystowskiego wręcz wyrzekł się Włoski Ruch Społeczny, stało się to poprzez rozwiązanie starej partii i powołanie na jej miejsce nowej, pod nazwą Sojusz Narodowy, która wyraźnie i jasno odżegnuje się od tradycji faszystowskiej4. Ciekawym przykładem może być wykluczenie z partii jednego z członków skrajnie prawicowej niemieckiej partii Republikanów pod zarzutem neonazimu, chociaż pewnych personalnych związków z faszyzmem akurat w przypadku tej partii można by się dopatrywać w osobie pierwszego przywódcy partii Franza Schónhubera, który służył kiedyś w SS5.
Co ważniejsze jednak szereg ugrupowań, które można określić jako skrajnie prawicowe nigdy nie miały w ogóle związków z faszyzmem, powstały w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych i nie odwoływały się do idei faszystowskich ani w warstwie programowej ani personalnej. Oznaczałoby to, że utożsamianie skrajnej prawicy z ideologią faszystowską nie jest już obecnie uzasadnione i należałoby dokonać rozróżnienia między ugrupowaniami nurtu, który ciągle takie nawiązania uznaje i nurtu, który nie ma już takich związków.
Kwestia nawiązań do faszyzmu i odróżnienie partii z nim związanych od pozostałych pojawia się m.in. w ogólnej charakterystyce partii skrajnej prawicy, przedstawionej przez Piero Ignaziego6. Autor ten wyszedł od problemu kryterium wyróżniającego partie skrajnej prawicy od innych ugrupowań.

1 Austria. A Country Study, Federal Research DWlsion, E. Solsten, D.E. McClave (red.), Libraryof Congress 1993, s. 196-200.
2Patrz m.in. J. Zakrzewska, Włochy. Zarys ustroju, Wrocław 1974, s. 76-79; M. Banko-wicz, System partyjny Republiki Włoskiej, w: Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, M. Grzybowskl, A. Zięba (red.), Kraków 1996.
3 Patrz m.in. W. Laąuer, Faszyzm wczoraj, dziś, jutro, Warszawa 1996, s. 175-193.
4 M. Bankowlcz, op. cit. s. 179.
5 Przykład ten przytaczają C. Fieschi, J. Schields, R. Woods, Extreme Right-wing parttes and the European Union, w: Politlcal Parties and the European Union, J. Gaffhey (red.), Lon-don 1996.
6 P. Ignazl, op. cit.

77

Jednym z kryteriów, które sugeruje już w pewnym stopniu samo określenie "skrajna prawica" jest ich usytuowanie w przestrzeni politycznej, na najbardziej wysuniętej w prawo pozycji na osi lewica-prawica. Jednakże w różnych krajach różne partie zajmują takie pozycje, zatem Ignazi proponuje dodatkowo jeszcze dwa kryteria: ideologii i stosunku do systemu politycznego. Właśnie przy okazji kryterium ideologicznego także u Ignaziego pojawia się kwestia nawiązań do faszyzmu, jak bowiem uważa ten autor, jest to w zasadzie jedyna spójna i wyraźnie określona ideologia skrajnie prawicowa1. Zdaniem autora część współczesnych ugrupowań skrajnej prawicy czerpie inspiracje z faszyzmu, część nie; natomiast zarówno jedne, jak i drugie określić można jako ugrupowania antysystemowe2. Precyzując tę kwalifikację Ignazi wymienia takie ich cechy jak: antyparlamentaryzm, antypluralizm, negację partii politycznych {antipartism)3. Te poglądy i postawy podważają legitymację systemu demokratycznego i są wyrazem fundamentalnej niezgody z jego wartościami, co pozwala określić je jako antysystemowe.
Z analizy Ignaziego wynika zatem, że spośród trzech zaproponowanych przez niego kryteriów wyróżnienia partii skrajnej prawicy - położenie na najbardziej skrajnej pozycji na osi lewica-prawica, związki ideowe z faszyzmem, antysystemowość - najlepiej są w stanie określić tę grupę dwa kryteria: ideowe i systemowe. Partie nawiązujące wyraźnie do faszyzmu określa on jako partie skrajnej prawicy starego typu, natomiast partie zdecydowanie antysystemowe, nie odwołujące się do faszyzmu nazywa partiami skrajnej prawicy nowego typu.
Polscy autorzy, Ryszard Herbut i Andrzej Antoszewski nie w pełni podzielają poglądy Ignaziego. Używając podobnego rozróżnienia na partie skrajnej prawicy starego i nowego typu, te pierwsze widzą, podobnie jak Ignazi, jako partie nawiązujące do faszyzmu i antysystemowe w sensie podważania legitymacji ustroju demokratycznego. Z kolei w określeniu partii skrajnej prawicy nowego typu Antoszewski i Herbut uznają ich związek ze współczesnymi problemami politycznymi, zrodzonymi z kryzysu współczesnego państwa dobrobytu, uważają jednakże, że nie są to partie antysystemowe. Według autorów ugrupowania te mają charakter partii protestu, podważają pewien konsensus polityczny, niemniej nie można ich określić jako antysystemowe4.
Podobnie, choć nie posługując się rozróżnieniem na prawicę starego i nowego typu, widzi te problemy Michael Minkenberg. Postrzega on współczesną skrajną prawicę jako reakcję na zasadnicze zmiany społeczne i kulturowe, które zaszły w zachodnich społeczeństwach w ostatnich dekadach, tj. prze-

1 Ibidem, s. 9.
2 Ibidem, s. 12.
3 Ibidem, s. 12.

78

de wszystkim w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych1. Podstawowymi elementami składowymi ich ideologii są według tego autora: skrajny nacjonalizm, gloryfikujący ideę wspólnoty narodowej, autorytarne rozumienie polityki i "styl populistyczny". Jego zdaniem partie skrajnie prawicowe stanowią rodzaj pomostu pomiędzy umiarkowanym konserwatyzmem a wyraźnie antydemokratycznymi partiami ekstremalnej prawicy. Skrajna prawica mieści się w granicach systemu politycznego, uznając jego procedury, ekstremalna nie odżegnuje się od przemocy, kwestionując zarazem wartości składające się na współczesną demokrację. Można zatem stwierdzić, że Minkenberg nie widzi partii skrajnej prawicy w kategoriach antysystemowych, nie dostrzega też raczej problemu powiązania ich z faszyzmem, umieszcza je zaś zdecydowanie w nurcie współczesnych problemów politycznych.
Warto przytoczyć jeszcze poglądy Paula Taggarta. Ten autor pisząc o współczesnej radykalnej prawicy także uważa, że ważne jest odróżnienie ugrupowań nawiązujących do faszyzmu i tych, które tego nie robią. Te ostatnie określa terminem neopopulizmu i wskazuje, że ich aktywność jest ważnym wyznacznikiem zmian zachodzących we współczesnych europejskich systemach partyjnych i politycznych. Autor ten z jednej strony stwierdza, że partie te są antysystemowe, z drugiej odróżnia je od neofaszystowskich m.in. ze względu na fakt, że preferowaną areną ich aktywności jest parlament, nie zaś ulica2. Ich antysystemowe nastawienie lokuje w tym wymiarze, w jakim kwestionują one takie wartości współczesnego, utrwalonego po drugiej wojnie światowej, konsensusu politycznego zachodnich demokracji liberalnych jak: państwo dobrobytu, korporatyzm, keynsowskie wyznaczniki polityki gospodarczej3. Ten pogląd jest o tyle istotny, że według Taggarta właśnie ten aspekt charakterystyki współczesnej skrajnej prawicy sprawia, że jest ona ważna dla zrozumienia zmian zachodzących w aktualnej polityce a także, że partie reprezentujące ten kierunek można widzieć w kontekście powstającego podziału socjopolitycznego Nowej Polityki. Do problemu tego powrócę jeszcze w zakończeniu rozdziału.
W niniejszym omówieniu przychylam się do poglądu, który partie skrajnej prawicy uznaje za mieszczące się w granicach systemu politycznego, nie poważające jego podstawowych zasad. Jednym z istotnych argumentów przemawiających za takim poglądem jest obecność niektórych z nich w organach władzy ustawodawczej i wykonawczej różnych szczebli i jednocześnie fakt, że na razie żadna nie wykorzystała zajmowanych pozycji dla podważenia porządku demokratycznego.
Ważne jest także, że ugrupowania te, budując swój radykalny image przede wszystkim odnosiły się do bieżących problemów swoich krajów i tak

1 M. Minkenberg, The Radical Rlght In Public Office: Ageda Settlng and Policy Ęffects, "West European Politics" 2001, t. 24, nr 4, s. 3.
2P. Taggart, New Popullst Partles In Western Europę, "West European Politics" 1995, t. 18, nr l,s. 34-55.
3 Ibidem, s. 38.
Ś<

79

też były odbierane przez swoich zwolenników. Są to zatem partie radykalne, niemniej mieszczące się w granicach porządku demokratycznego. Podkreślanie ich związków z faszyzmem wydaje się niecelowe a nawet prowadzące do zatarcia się jasnego obrazu przyczyn ich popularności, nie znajdują one bowiem poparcia wśród współczesnych wyborców z przyczyn sentymentalnych a dlatego, że odwołują się do aktualnych problemów. Ich usytuowanie na prawym biegunie życia politycznego można uzasadnić takimi ważnymi składnikami ich profilu ideowo-programowego jak nacjonalizm, podkreślanie roli tradycyjnych wartości w określaniu tożsamości narodowej, postulaty ograniczenia aktywności państwa w życiu gospodarczym i społecznym. Kwestie ideologii tych ugrupowań będą jeszcze przedmiotem omówienia na konkretnych przykładach. Na poziomie analitycznym można próbować poszukiwać w ich ekspresji politycznej nawiązań do faszyzmu, jednakże bez wątpienia nie jest to motyw wiodący.
Jak już wspomniałam wcześniej, spośród partii należących do tej rodziny władzę na poziomie centralnym jak dotąd zdołały sprawować -w rządach koalicyjnych - Austriacka Partia Wolności i we Włoszech Sojusz Narodowy. Natomiast we władzach lokalnych różnych szczebli znalazły się Front Narodowy we Francji, Blok Flamandzki w Belgii, norweska Partia Postępu, w Niemczech Niemiecka Unia Ludu a także Republikanie. Front Narodowy zdobył pozycję burmistrzów w czterech francuskich miastach: Tulo-nie, Marignane i Orange w 1995 r. oraz Vitrolles w 1997 r., wybory w 2001 r. spowodowały utratę tego stanowiska w Tulonie. Głośnym echem odbił się także w 2002 r. fakt, że w wyborach prezydenckich kandydat Frontu Narodowego Jean-Marie Le Pen przeszedł do drugiej tury wyborów i uzyskał w niej 17,8% głosów. Inne aktualne w momencie pisania tej pracy wyniki wyborcze partii skrajnej prawicy to 17% głosów i 26 mandatów w wyborach 2002 r. w Holandii dla Listy Pima Fortuyn'a, 14,7% głosów i 26 mandatów Norweskiej Partii Postępu zdobyte w wyborach w 2001 r., 9,9% głosów i 15 mandatów w belgijskim parlamencie dla Bloku Flamandzkiego w wyborach z 1999 r. Z punktu widzenia władz lokalnych Blok Flamandzki był pod koniec lat dziewięćdziesiątych najsilniejszą partią w Antwerpii, Norweska Partia Postępu w Oslo w 1997 r. uzyskała 17,9 % głosów1. Niemiecka Unia Ludu w wyborach lokalnych w 1998 r. w Saxonii-Anhalt uzyskała 12,9% głosów i 16 mandatów, w wyborach odbytych w 1999 r. w Brandenburgii uzyskała 5,3% głosów, co dało jej 5 mandatów w lokalnym parlamencie. Dane odnoszące się do popularności wyborczej tych ugrupowań w dłuższej perspektywie czasowej ilustruje tabela 4.3.
Charakterystykę ideowo-programową partii rodziny skrajnej prawicy rozpocznę jednak od kwestii, która najczęściej bywa postrzegana jako łącząca faszyzm i współczesną skrajną prawicę, czyli ksenofobia i rasizm. Z jednej strony oczywiście dostrzeganie tutaj cech wspólnych jest zasadne, z dru-

1 W.M. Downs, Partahs in their Midst: Belgian and Norweglan Parties React to Extremist Threats, "West European Politics" 2001, t. 24, nr 3, s. 33.
\

80

Tabela 4.3. Wyniki wyborcze partii skrajnej prawicy (%) w ogólnonarodowych wyborach parlamentarnych w Europie Zachodniej w latach 1980-1999 (średnio):
1980-1984 1985-1989 1990-1994 1995-1999
Austria 5,0 9,7 19,6 24,4
Belgia 1,1 1,7 6,6 10,9
Dania 6,4 6,9 6,4 9,8
Francja 0,4 9,9 12,7 14,9
Federalna Republika 0,2 0,6 2,3 3,3
Niemiec
Wielka Brytania 0,0 0,6 0,9 0,0
Wiochy 6,8 5,9 9,5 15,7
Holandia 0,8 0,8 3,0 0,0
Norwegia 4,5 8,4 6,0 15,3
Szwecja 0,0 0,0 4,0 0,0
Szwajcaria 3,8 6,3 10,9 9,3
W tabeli wzięto pod uwagę następujące partie: Austria: Austriacka Partia Wolności (FPÓ); Belgia: Blok Flamandzki (VB), Front Narodowy (FN); Dania: Partia Postępu (FP), Duńska Partia Ludu (DF); Francja: Front Narodowy (FN): Niemcy: Republikanie (REP), Niemiecka Unia Ludu (DVU), Narodowodemokratyczna Partia Niemiec (NPD); Wielka Brytania: Brytyjska Partia Narodowa (BNP), Front Narodowy (NF); Wiochy: Wioski Ruch Spoleczny/So-jusz Narodowy (MSI/AN); Holandia: Partia Centrum (CP), Centrum Demokraci (CD); Norwegia: Partia Postępu (FP); Szwecja: Nowa Demokracja (ND); Szwajcaria: Partia Automobili-stów (AP), Szwajcarscy Demokraci (SD), Liga Ticino (LT).
Źródło: M. Minkenberg, The Radical Right In Public Office: Agenda Setttng and Poli-cy Ęffects, "West European Polltics" 2001, t. 24, nr 4, s. 4.
giej wydaje się również niezbędne podkreślenie pewnych różnic. W faszyzmie, a zwłaszcza w jego postaci nazistowskiej, postawy ksenofobiczne i rasistowskie wiązały się bardzo ściśle z radykalnym nacjonalizmem, podkreślaniem wyższości jednego narodu i budowaniem na tej podstawie wrogości do obcych. We współczesnej skrajnej prawicy wątek ten jest także obecny a jednocześnie istnieje także inny wymiar ksenofobii i postaw rasistowskich, oparty na pewnym szeroko pojętym konflikcie kulturowym i cywilizacyjnym. Mowa tu oczywiście o wrogości do imigrantów, którzy najczęściej są ludźmi pochodzącymi z krajów azjatyckich, z religijnych kręgów islamskich. W tym kontekście możliwe są postawy skierowane przeciwko nim a jednocześnie podkreślające konieczność jedności i solidarności o charakterze rasowym, przekraczającym bariery narodowe - postawy, które relatywnie rzadziej spotykane były w ideologiach faszystowskich, w których do pewnego stopnia rasizm i ksenofobia współwystępowały z ekstremalnym, wąsko pojmowanym nacjonalizmem. Przykładem tego swoistego rozszerzenia ram konfliktu mogą być postulaty "europejskiego patriotyzmu" czy Europy wolnej od "nieeuropejskiego świata"1.
1 Takie stwierdzenia przywódcy niemieckich Republikanów przytaczają C. Fieschi, J. Schields, R. Woods, op. cit., s. 237. Pisze o rym także R. Pankowski, Neofaszyzm w Europie Zachodniej. Zarys ideologii, Warszawa 1998, s. 71-97.

81

Równocześnie jednak należy podkreślić obecność w ideologiach skrajnej prawicy nacjonalizmu, opierającego pojmowanie narodu na zasadach etnicznych i kulturowych, na więziach naturalnych, nie podlegających dobrowolnym decyzjom. Z tymi poglądami wiążą się konkretne postulaty programowe tych partii dotyczące np. zasady "prawa krwi" w określaniu obywatelstwa, ograniczenia napływu emigrantów poszukujących pracy lub azylu, ale też, jak w przypadku Bloku Flamandzkiego, postulat utworzenia niepodległego państwa Flamandzkiego1.
W kontekście ideologii nacjonalistycznej problemem jest stosunek do Unii Europejskiej. Partie skrajnej prawicy z jednej strony wyraźnie krytykują obecny jej charakter, z drugiej nie negują jej zupełnie, widząc ją jako rodzaj konfederacji, bardziej zgodny z gaullistowską ideą "Europy ojczyzn", w której integracja europejska jest raczej płytszym związkiem suwerennych państw i narodów niż ścisłą konstrukcją opartą na strukturach ponadnarodowych.
Z wizją naturalnej wspólnoty narodowej łączą się także poglądy na jej strukturę. Podstawowe miejsce zajmuje rodzina i jej rola zarówno w samym przetrwaniu narodu jak i pielęgnowaniu jego podstawowych wartości. Front Narodowy podkreśla konieczność prowadzenia polityki prorodzinnej i pro-rozrodczej, co ma zapobiec narastającym niekorzystnym tendencjom demograficznym francuskiego społeczeństwa. Ciekawa jest też idea głosowania rodzinnego, w ramach której rodzina miałaby tyle głosów, ile ma dzieci i w ten sposób dzieci mogłyby, reprezentowane przez swoich rodziców, zdobyć wpływ na bieg spraw publicznych już od najmłodszych lat2. Z kolei Austriacka Partia Wolności wraz z hasłami obniżania podatków postulowała też rozwiązania mające zmniejszyć obciążenia podatkowe rodzin. Postulatem, który przysporzył jej ogromnej popularności w wyborach krajowych w Karyntii, powtórzony później w zwycięskich wyborach ogólnokrajowych z 1999 r. był tzw. czek na dziecko, który miałyby dostawać wszystkie matki dzieci w wieku do sześciu lat.
Dużo miejsca w programach partii skrajnej prawicy zajmują problemy, które można powiązać z rolą państwa w gospodarce, i tu najwięcej jest postulatów jej ograniczenia. Zmniejszenia obciążeń podatkowych, ograniczenia planowania, prywatyzacji. Z postulatami ograniczenia podatków kojarzyły się zwłaszcza dwie partie tego nurtu - duńska i norweska Partia Protestu. Neoliberalny wydźwięk tych propozycji jest nieco osłabiany postulatami dotyczącymi ochrony słabszych za pomocą metod opartych na dialogu

1 M. Swyngedouw, G. Ivaldi, The Extreme Rlght Utopia In Belgium and France: The Ide-ology oj the Flemish Vłaams Blok and the French Front National, "West European Politlcs" 2002, t. 24, nr 3, s. 17. O problemie związanym z zasadami nabywania obywatelstwa francuskiego mówi J.M. Le Pen w książce Nadzieja. Rozważania o Francji i Europie, Warszawa 1994, s. 34, 35. Z wypowiedzi Le Pena wynika, że on i Jego ugrupowanie są zwolennikami prawa krwi, zdecydowanie odrzucając prawo ziemi m.in. ze względu na to, jakie rodzi ono konsekwencje związane z podwójnym obywatelstwem. Szerzej na temat programu Frontu Narodowego patrz także R. Kilar, Francuski Front Narodowy, Kraków 2001. 2 R. Kilar, op. clt., s. 59.

82

społecznym. Charakterystyczne jednak jest ograniczenie w tym dialogu roli obecnych związków zawodowych i oparcie go na więzach solidarności wytwarzających się między pracodawcą a pracobiorcą na poziomie firmy. W tym obszarze dużą rolę Blok Flamandzki widzi w aktywności rad pracowniczych a Front Narodowy w kupowaniu akcji przedsiębiorstw przez osoby w nich zatrudnione.
Częste są też postulaty zmniejszenia biurokracji państwowej czy wprowadzenia instytucji demokracji bezpośredniej. Front Narodowy domaga się większego włączenia obywatela w proces decydowania politycznego poprzez referendum, wzmocnienia francuskiego parlamentu, sprecyzowania roli Rady Konstytucyjnej1. W swoim programie wyborczym z 1999 r. Austriacka Partia Wolności także postulowała rozszerzenie instytucji demokracji bezpośredniej takich jak referendum czy bezpośredni wybór naczelników kr^r jowych poszczególnych krajów i burmistrzów miast2. W tym kontekście partie skrajnej prawicy często formułują krytykę polityków innych ugrupowań, tak prawicy jak i lewicy, oskarżając ich o korupcję i niezrozumienie prawdziwych problemów zwykłych ludzi.
Jedną z przyczyn wzrastającej popularności ugrupowań skrajnej prawicy w Europie jest, zdaniem wielu badaczy, trwająca już dłuższy czas dekoniunktura w gospodarce europejskiej. Zjawiska kryzysowe manifestują się ze zmiennym nasileniem, niemniej np. bezrobocie jest problemem o tyle poważnym, że w niektórych regionach lub cgurjach s^Ql^^<&ąJ^ą^p!&
skiem permanentnym. Stąd m.in. gwałtowne protesty przeciw imigrantom, którzy są silną konkurencją na rynku pracy. Ten problem jednak prowadzi w stronę szerszego, kulturowego wymiaru konfliktu, wskazanego już wcześniej. Relacje pomiędzy rdzennymi mieszkańcami państw europejskich a imigrantami mieszczą się w szerszym konflikcie cywilizacyjnym.
Obie te kwestie łącznie - ekonomiczne i kulturowe - są m.in. aspektami procesu globalizacji, postrzeganego obecnie jako zagrożenie. Reakcją na to zagrożenie jest np. zwrot w kierunku regionalizmu i izolacji a także negacja procesów modernizacyjnych. To ostatnie można też wiązać z tym wymiarem modernizacji, który w polityce europejskiej manifestował się procesem określonym przez Ingleharta mianem "cichej rewolucji", przenoszącej akcenty z wartości materialistycznych na postmaterialistyczne: wnoszącej do dyskursu politycznego takie kwestie jak równouprawnienie mniejszości, feminizm, alternatywne w stosunku do tradycyjnego modele małżeństwa i rodziny czy modele życia3.
Wszystkie te zjawiska razem, kojarzone z globalizacją i modernizacją a przynoszące jednocześnie odczuwane w dotkliwy sposób poczucie wyob-

1 Ibidem, s. 59.
2 Election Platform of the FPÓ, dokument wyborczy z 1999 r. na stronie internetowej Austriackiej Partii Wolności, www.fpoe.at, wydruk w zbiorach autorki.
3 R. Inglehart, The Sllent Reuolution In Europę: Intergeneratlonal Change in Post Indu-strial Socteties, .American Political Science Revlew" 1971, nr 65.

83

cowania spowodowały, że proponowany przez ugrupowania skrajnej prawicy powrót do starego porządku, tradycyjnych wartości określających tożsamość narodową spotkał się z pozytywną reakcją. W jakimś sensie jest to odwrót od procesów modernizacji a w każdym razie można sądzić, że tak manifestuje się obawa przed niektórymi skutkami tego procesu.
Oprócz konkretnych zagrożeń wynikających z kryzysowych zjawisk ekonomicznych a także szerokich konfliktów kulturowo-cywilizacyjnych można też wskazać na jeszcze inne, tym razem polityczne czynniki, które także można włączyć do listy tych, które warunkują popularność skrajnej prawicy. Czynniki te opisywane bywają w kategoriach kryzysu legitymacji współczesnego państwa demokratycznego. Składają się na ten kryzys m.in. takie zjawiska jak brak zaufania do politycznych instytucji systemu, do elit sprawujących władzę1. Łączy się to z zanikiem zaufania do tradycyjnych partii politycznych, zarówno należących do prawej, jak i lewej strony sceny politycznej, co z kolei przejawia się w malejącym członkostwie w tych ugrupowaniach a nawet w zmniejszającym się odsetku osób uczestniczących w wyborach. Partie skrajnej prawicy odpowiadają na te nastroje z jednej strony krytykując ustabilizowane partie i polityków lewej i prawej strony, oskarżając ich o niezrozumienie problemów zwykłego człowieka i jednocześnie oferując proste rozwiązania polegające na zastąpieniu tradycyjnych partii i polityków przez apolitycznych specjalistów. To właśnie w tych postulatach można dostrzec najwięcej wątków określanych jako populistyczne, wychodzące naprzeciw uproszczonej wizji świata i zagrożeń, którym można przeciwstawić oczywiste i "zdroworozsądkowe" projekty zmian. Częste w tym kontekście są, czasem wyrażone wprost a czasem domyślne, wątki manipulacji, której zwykli ludzie poddani są ze strony elit, skoncentrowanych na realizacji własnych interesów.
Odpowiadając na te problemy i zagrożenia, partie skrajnej prawicy posługują się w swoich ideologiach pewnym eklektyzmem - w dokonanym ywyżej przeglądzie ich idei i postulatów programowych można bowiem dostrzec zarówno elementy nacjonalizmu, neoliberalizmu, konserwatyzmu jak i populizmu. Ten eklektyzm można powiązać z sytuacją, na którą wskazał Giddens'a mianowicie, że wiele problemów, które stoją przed współczesnym obywatelem państwa europejskiego przekroczyło ramy "starych" ideologii ustabilizowanych partii, utworzonych na bazie konfliktów aktualnych ponad sto lat temu. Giddens pisał o tym w kontekście przeformułowania ideologii socjaldemokracji, niemniej problem jest aktualny także w odniesieniu do innych ugrupowań sceny politycznej. Pozwala to dostrzegać we współczesnych partiach skrajnej prawicy element nowego podziału socjopohtycznego określanego mianem Nowej Polityki. Argumentem za takim usytuowaniem tych ugrupowań jest nie tylko wspomniany już obraz ideowy tych partii, wy-

1 Pisze o tym m.in. R.J. Dalton, Citizen Polltlcs In Western Democracles, Chatham, New Jersey 1988, s. 239.

84

kraczający poza ramy podziałów ustabilizowanych, ale także ich poparcie wyborcze. Piero Ignazi zwraca uwagę, że jednym z elementów charakteryzujących te ugrupowania jest ich zdolność do mobilizacji wyborców ze wszystkich grup społecznych, zrywających dawne lojalności wyborcze1. Także cytowany powyżej Paul Taggart widzi związki współczesnych partii skrajnej prawicy z Nową Polityką, ze względu na wyrażany przez te ugrupowania sprzeciw wobec wartości politycznych i ekonomicznych składających się na współczesną postać liberalnej demokracji. Jak twierdzi ten autor, skrajna prawica kontestuje, podobnie jak Zieloni czy nowe ruchy społeczne, te same zbiurokratyzowane procedury polityczne i model rozwoju gospodarczego, chociaż robi to w pewnym sensie z innych pozycji2.
Z punktu widzenia podziałów socjopolitycznych warto wskazać na jeszcze jeden ważny wymiar aktywności niektórych partii skrajnej prawicy. Chodzi mianowicie o te z nich, dla których ważnym postulatem programowym jest separatyzm w stosunku do ustabilizowanych obecnie struktur państoro-wych. Separatyzm ten może ograniczać się jedynie do postulatów uzyskania autonomii, może też prowadzić dalej w kierunku powstania nowych państw. Tak jak pisałam to w rozdziale dotyczącym zmian systemów partyjnych, aktualizacja takich dążeń we współczesnej Europie jest wyrazem przekształcania się ustabilizowanych podziałów socjopolitycznych, zjawisko to określane bywa terminem realignment. W tych kategoriach opisywane są m.in. kiedyś nie do końca rozwiązane a obecnie odnawiające się konflikty dotyczące relacji pomiędzy narodami i grupami etnicznymi w obrębie ustabilizowanych granic państwowych. Wyrazicielami tych konfliktów są niektóre współczesne partie skrajnej prawicy, np. Blok Flamandzki czy Liga Północna we Włoszech.
Ciekawym i ważnym dla obserwatora europejskiego życia politycznego jest ich przyszłość a także ewolucja, która musi nastąpić choćby na skutek zajęcia przez niektóre pozycji decyzyjnych w państwie. Analiza ich rozwoju i działalności jest także ważna z punktu widzenia aktualnych przekształceń ekonomicznych, politycznych i kulturowych w Europie, partie te bowiem są niewątpliwie przede wszystkim odpowiedzią na te właśnie zmiany, nie zaś -jak to się czasem zbyt mocno eksponuje - powrotem do faszyzmu.

1 P. Ignazi, op. ctt., s. 5.
2 P. Taggart, op. cit, s. 38.



5 � Nowe kierunki w polityce partyjnej


5.1. Nowe ruchy społeczne i ich relacje z partiami politycznymi

Podjęcie w tej książce problematyki ruchów społecznych wiąże się z faktem, że stanowią one współcześnie ważne formy uczestnictwa politycznego, w rozmaity sposób oddziałując na partie polityczne. Dotyczy to zwłaszcza tzw. nowych ruchów społecznych. Do niedawna jeszcze prognozowano, że przyczynią się one w znaczący sposób do kryzysu partii politycznych, dziś raczej skłonni jesteśmy bardziej widzieć w nich współuczestników życia politycznego, obok a nie zamiast partii. Współcześnie jednym z ważniejszych aspektów relacji partie - nowe ruchy społeczne jest raczej problem aktualności nowego podziału socjopolitycznego, określanego jako Nowa Polityka, wiążącego się z powstaniem i działaniem nowych partii, które kiedyś wyłoniły się właśnie z ruchów społecznych. Idzie tu przede wszystkim o partie ekologiczne. Problemy Nowej Polityki omawiam szerzej w rozdziale Zmiany w europejskich systemach partyjnych w ostatnich dekadach XX w., tu zajmę się Dardziej szczegółowo samymi nowymi ruchami społecznymi i partiami, którym dały one początek. Obok tych najbardziej znanych, czyli partii ekologicznych będą to także - zupełnie inne w charakterze - partie, które pojawiły się w niektórych krajach Europy Środkowo-Wschodniej w związku z procesami demokratyzacji, a których geneza związana jest z działającymi w tym czasie heterogenicznymi strukturami określanymi także mianem ruchów społecznych. Włączenie tych ostatnich do niniejszego rozdziału jest nieco kontrowersyjne. Po pierwsze dlatego, że ruchy społeczne, z których one się wywodzą miały jednak nieco inny charakter niż nowe ruchy społeczne Europy Zachodniej lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Po drugie partie, które z nich powstały nie reprezentują raczej nowych kierunków w polityce partyjnej, co stanowi główny wątek omawianych w tym rozdziale zagadnień. Zdecydowałam jednak, by zagadnienia te włączyć w tym miejscu, co wymaga jednak kilku słów wyjaśnienia. Po pierwsze decyzja moja motywowana była tym, że w procesach demokratyzacji w Europie Środkowej, zwłaszcza na początku, partie polityczne przyjmowane były niechętnie i przez chwilę wydawać się mogło, że ich miejsce zajmą wielonurtowe struk-

86
5. Nowe kierunki w polityce partyjnej
tury określane właśnie jako ruchy społeczne. Byłoby to w pewnym sensie paradoksalne urzeczywistnienie się prognoz o kryzysie partii i zastąpieniu ich przez inne podmioty. Paradoksalne o tyle, że nie zdarzyłoby się w Europie Zachodniej, gdzie partie po długotrwałej obecności na scenie politycznej mogłyby rzeczywiście ustąpić miejsca innym aktorom polityki, ale w Europie Środkowej, gdzie przez ostatnie pół wieku partie w zasadzie nie były obecne. Tak się jednak nie stało, ruchy ustąpiły miejsca partiom, co jednakże stworzyło pewien szczególny kontekst dla rozpoczęcia przez nie działalności. I to jest drugi powód dla którego zdecydowałam się podjąć w tym miejscu ten problem, tym razem mieści się on bowiem dobrze w obecnym także w tym rozdziale kontekście wzajemnych relacji między partiami a ruchami społecznymi.
Najbardziej ogólne ujęcie ruchu społecznego pozwala opisać go jako wspólne, podejmowane oddolnie i niezinstytucjonalizowane działanie ludzi na rzecz realizacji wspólnych celów1. Określenie "nowe ruchy społeczne" wskazuje jednocześnie na istnienie rozróżnienia pomiędzy mniej i bardziej współczesnymi ich formami. Rzeczywiście mianem nowych ruchów określa się współczesne ruchy ekologiczne, pacyfistyczne czy feministyczne, u odróżnieniu od np. ruchów mieszczańskich i ruchu robotniczego, do których nie stosuje się przymiotnika "nowy".
Ruchy nowej generacji wniosły do dyskursu politycznego w krajach demokratycznych z jednej strony nowe problemy, z drugiej takie, które niekoniecznie można określić jako nowe, niemniej zostały podjęte w odmiennym niż dotychczas kontekście. Do problemów raczej niepodejmowanych do tej pory, a w każdym razie nie na tak dużą skalę, można zaliczyć kwestie ochrony środowiska naturalnego. Pod tym, bardzo szerokim hasłem, odnaleźć można zarówno postulaty ograniczenia zanieczyszczeń industrialnych czy eliminacji zagrożeń związanych z energią atomową, wykorzystywaną zarówno w celach pokojowych, jak i w zbrojeniach, jak też dążenia do uzgodnienia rytmu życia raczej z naturą niż wymogami cywilizacji.
Kwestie nienowe, które pojawiły się jednak w rozmaitych dotąd niespotykanych kontekstach to problemy równouprawnienia kobiet, równouprawnienia i nie dyskryminacji grup mniejszościowych, zachowanie pokoju, uczestnictwo "zwykłych ludzi" w podejmowaniu decyzji politycznych. U podstaw powstania i rozwoju nowych ruchów społecznych leży przynajmniej kilka przyczyn. Do tych wskazywanych najczęściej zaliczyć można :
(1) zmiany w systemach wartości;
(2) problemy współczesnej demokracji;
(3) problemy wynikające z rozwoju cywilizacyjnego.

1 W literaturze polskiej obszerne omówienia problematyki nowych ruchów społecznych można znaleźć m.in. w następujących publikacjach: B. Misztal, Socjologiczna teoria ruchów społecznych, "Studia Socjologiczne" 1984, nr 1; G. Ulicka, Nowe Ruchy Społeczne. Niepokoje I nadzieje współczesnych społeczeństw, Warszawa 1993.

87

Autorem głośnej koncepcji o zmianie systemu wartości współczesnych społeczeństw jest Ronald Inglehart1. U podstaw jego koncepcji leżą dwa podstawowe założenia, a mianowicie, że ludzie najbardziej cenią te wartości, które są trudno osiągalne oraz, że system wartości człowieka odzwierciedla warunki, w których się wychowywał. Zdaniem tego autora współczesne pokolenia Europejczyków wychowane w okresie prosperity gospodarczej i nie doświadczające w dotkliwy sposób braków o charakterze materialnym, skierowały swoją uwagę w stronę wartości, które Inglehart określił jako postmaterialne. Dla pokoleń tych zatem najważniejsze stało się osiągnięcie wysokiej jakości życia, określanej nie tyle w kategoriach materialnych ile intelektualnych czy estetycznych, samorealizacji, wartością jest także szeroko pojęte uczestnictwo w podejmowaniu decyzji czy poczucie przynależności.
Podejmowane przez nowe ruchy społeczne problemy zagrożenia środowiska naturalnego przez rozwój technologiczny i cywilizacyjny z pewnością można postrzegać w kategoriach, jakie wskazuje koncepcja Ingleharta. W podobnej perspektywie można też widzieć kwestie pokoju. Niemniej problemy takie jak poczucie przynależności czy zagadnienia związane z deficytem uczestnictwa politycznego, kierują naszą uwagę w stronę drugiej ważnej przyczyny wskazywanej jako ta, która leży u podstaw nowych ruchów społecznych a mianowicie kryzysu współczesnej demokracji.
Związek pomiędzy tymi dwoma sprawami polega na tym, że nowe ruchy społeczne często interpretowane są także jako pewne wyzwania stawiane właśnie ustrojowi demokratycznemu, choć nie chodzi tu o jego obalenie, ile raczej o reformę2.
Nie miejsce tu na dyskusję dotyczącą rozmaitych modeli ustroju demokratycznego, niemniej choćby w największym skrócie warto zwrócić uwagę na istniejący zarówno w teorii jak i praktyce politycznej problem połączenia podstawowych założeń liberalizmu (eksponującego przede wszystkim wolność od ingerencji państwa na rzecz rozszerzenia swobód jednostki) z zasadami systemu demokratycznego (podkreślającego wolność do uczestnictwa w życiu społecznym i politycznym danej zbiorowości). Problem ten znalazł rozwiązanie w modelu demokracji liberalnej, niemniej nie zniknął zupełnie z horyzontu dyskusji teoretycznych. Dyskusja ta ożywiła się m.in. w związku z trudnościami doświadczanymi przez demokratyczne państwa zachodnie pod koniec dekady lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, opisywanymi w kategoriach kryzysu legitymacji lub też "przeciążenia systemu"3. Trudności te dotyczyły m.in. nadmiernego rozrostu struktur i instytucji państwa, co było skutkiem rozwoju państwa dobrobytu. To z kolei doprowadziło do zbyt

1 R. Inglehart, The Stlent Reuolution in Europę. Intergenerattonal Change in Post-Indu-strial Societies, .American Political Science Review" 1971, nr 65.
2 R.J. Dalton, M. Kuechler, W. Burklin, The Challenge oj New Movements, w: Challengtng the Political Order. New Sodal Movements in Western Democracies, R.J. Dalton, M. Kuechler (red.), Cambridge 1990, s. 3.
3 O tych kwestiach patrz m.in. D. Held, Models oJDemocracy, Stanford 1966, s. 233-253.

88

wielkiej ingerencji państwa w życie obywatela, sprowadzając go do roli "klienta".
Odpowiedzią teoretyków na te problemy był z jednej strony powrót do wartości klasycznego liberalizmu, z drugiej nacisk na rozszerzenie i praktyczną realizację takich wartości demokratycznych jak kontrola rządzących czy bezpośrednie uczestnictwo polityczne. (Chodzi tu przede wszystkim o teoretyków Nowej Prawicy takich jak Hayek czy Nozick a także Nowej Lewicy -Habermasa, Macphersona.) Mówiąc w największym uproszczeniu, teoretycy kładący nacisk na odnowienie i wzmocnienie nurtu liberalnego w demokracji propagowali model "demokracji prawnej", w którym najistotniejszymi elementami byłyby rządy prawa, wolność jednostki i ograniczenie roli państwa, natomiast zwolennicy nurtu demokratycznego proponowali model demokracji partycypacyjnej1. Odpowiedzią ulokowaną w praktyce życia politycznego były natomiast ruchy społeczne, które m.in. w proteście przeciw nadmiernej etatyzacji życia propagowały szerokie uczestnictwo polityczne, odnowienie jego form organizacyjnych m.in. poprzez budowanie luźnych, zdecentralizowanych struktur, opartych na zasadach demokracji bezpośredniej.
Andrew Scott w następujący sposób opisuje możliwe formy organizacyjne nowych ruchów społecznych: małe, lokalne grupy, często zorganizowane wokół specyficznych kwestii, charakteryzujące się cyklicznością działania, uzależnioną od aktywizacji ruchu społecznego tj. wahaniem pomiędzy okresami silnej i słabej aktywności (w okresie słabszej aktywności organizacja może być czasowo lub na stałe rozwiązana)2. Wyróżnikiem nowych ruchów społecznych może być także niekonwencjonalny styl działania, mieszczący się na granicy pomiędzy konwencjonalnym i niekonwencjonalnym uczestnictwem politycznym. Tak więc nowe ruchy społeczne często posługują się takimi formami jak petycja, demonstracje, a nawet okupacje budynków czy demonstracje nielegalne.
Społeczna baza poparcia nowych ruchów społecznych jest rozproszona, nie można opisać jej w jednoznacznych kategoriach klasy czy inaczej ściśle określonej grupy społecznej. Podstawą poparcia są raczej podzielane wspólnie wartości, a nie cechy socjodemograficzne, dobrą ilustracją może być tutaj określenie przeciwników energii jądrowej jako "koalicji flauszo-wych płaszczy i sportowych kurtek". Chodzi tutaj o specyficzny sojusz pomiędzy grupą rolników, protestujących przeciwko lokalizacji elektrowni jądrowej w ich okolicy i studentów, którzy poparli ten protest, widząc go w szerszym wymiarze jako problem związany z wykorzystaniem energii nuklearnej3.
Aktywność nowych ruchów społecznych nie jest jednoznacznie powiązana ze sferą polityki. Przez wielu autorów, zwłaszcza europejskich, by-

1 D. Held, op. cit., rozdz. 7.
2 A. Scott, Ideology and the New Soclal Movements, London 1990, s. 30.
3 R.J. Dalton, M. Kuechler, W. Biirklin, op. cit, s. 13.

89

wa widziana w bardzo szerokich kategoriach wytwarzania nowego modelu kulturowego, nowych znaczeń i nowego systemu wartości. Z drugiej strony nie można zupełnie odmawiać im politycznych związków, w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych stanowiły one ważny kanał ekspresji politycznej, jeżeli nie w całości, to przynajmniej w części, stawały się też ważnym źródłem inspiracji dla partii politycznych w kształtowaniu ich programów, podsuwając kwestie ważne dla społeczeństwa.
Ponieważ właśnie partie są najważniejszym ośrodkiem zainteresowania tej pracy dlatego poprzestanę na skrótowej charakterystyce nowych ruchów społecznych i przejdę do partii, zwłaszcza tych najmocniej z nimi wiązanych, czyli partii ekologicznych.

5.2. Partie ekologiczne i partie Nowej Lewicy

Rzeczywiście najbardziej znane spośród partii, które w pewnym sensie wyłoniły się z nowych ruchów społecznych są partie ekologiczne. Druga, mniej powszechnie znana grupa partii mających związek zwłaszcza z ruchami studenckimi z lat sześćdziesiątych to małe, radykalne partie lewicowe. Herbert Kitschelt oba te nurty razem określa mianem partii lewicowo-liber-tariańskich1. Precyzując to określenie Kitschelt wskazuje na takie lewicowe cechy tych partii jak nieufność wobec rynku i nacisk na równość, określenie "libertariańskie" wiąże natomiast z postulatami demokracji uczestniczącej oraz autonomią jednostek i grup i niezależnością od sztywnych reguł biurokratycznych rządzących współczesną polityką2.
Rozwój partii ekologicznych w Europie zachodniej datuje się na lata siedemdziesiąte. Początkowo zorientowane były głównie na kwestie związane z ochroną środowiska naturalnego, dobrym przykładem tego rodzaju postulatów może być lista programowa pierwszej Partii Ochrony Środowiska -Dolna Saksonia, która powstała w Niemczech w 1977 r. Lista ta obejmowała sześć żądań:
(1) ostrego przestrzegania zarządzeń i przepisów prawnych w dziedzinie ochrony środowiska;
(2) wstrzymania realizacji programu atomowego;
(3) zaprzestania zanieczyszczenia wód;
(4) wzmocnienia ochrony zagrożonych gatunków roślin i zwierząt;
(5) wprowadzenia zarządzeń przeciw dalszej parcelacji okolicy i niszczeniu nietkniętych jeszcze części miast przez wzrost zasiedlenia;
(6) odrzucania kosztownej rozbudowy administracji3.

1 H. Kitschelt, New Sodal Movements and the Decline of Party Organlzatlon, w: R. J. Dal-ton, M. Kuechler, W. Burklin, op. cit., s. 179.
2 Ibidem, s. 180.
3 W. Mlzlnlak, Zieloni w Republice Federalnej Niemiec, Poznań 1990, s. 35.

90

Dalszy rozwój i upolitycznienie ruchu ekologicznego wiązało się zarówno ze wzrostem liczby organizacji i ugrupowań, jak też rozszerzeniem zakresu podejmowanych problemów. Oprócz zagadnień związanych z szeroko pojętą ekologią pojawiły się też postulaty rozszerzenia dotychczasowych możliwości współudziału w życiu politycznym m.in. poprzez rozwój form demokracji bezpośredniej, współudziału w zarządzaniu przedsiębiorstwami, decentralizacji obejmującej zarówno politykę jak i gospodarkę. Platforma wyborcza niemieckiej partii Zielonych, opracowana w 1983 r. przed wyborami, które przyniosły tej partii sukces w skali ogólnokrajowej i reprezentację w Bundestagu, zawierała m.in. dziesięć zagadnień, ujętych w formie haseł:
(1) pokój tworzyć bez broni - przekuć miecze na lemiesze na Wschodzie i Zachodzie. Z nami to rozpocząć;
(2) wystąpić z bloków militarnych, samookreślona i samodzielna droga Republiki Federalnej do pokoju i rozbrojenia;
(3) solidarność z narodami Trzeciego Świata;
(4) znaleźć ekologiczną odpowiedź na kryzys gospodarczy;
(5) my, Zieloni, nie chcemy tolerować bezrobocia jako wymuszonej sytuacji życiowej z jej psychicznymi i finansowymi skutkami;
(6) o sprawiedliwość i sprzeciw wobec pogarszania się sytuacji socjalnej;
(7) odbudowa ludzkiej, ekologicznej gospodarki zamkniętego obiegu i likwidacja szkód w środowisku, zakładzie pracy i społeczeństwie wymaga wiele pracy;
(8) zielona alternatywa jest możliwa do sfinansowania;
(9) o alternatywną, demokratyczną kulturę, która pomocna będzie obywatelom, o rezygnację z aktów gwałtu1.
Młodszy o ponad 15 lat program fińskich Zielonych z 1998 r. zawiera takie elementy, jak: ekologiczny, zrównoważony rozwój, zatrudnienie i reformy świadczeń społecznych, solidarność społeczna, seksualna, regionalna i kulturalna, demokracja bezpośrednia, równość2.
Z punktu widzenia dotychczasowej polityki partyjnej nowe ugrupowania miały duże znaczenie. Po pierwsze istotne było samo ich pojawienie się a także, co bardzo ważne, notowany przez nie raczej wzrost niż spadek popularności wyborczej. W wielu krajach partie ekologiczne wprowadziły swoich reprezentantów do parlamentu, w niektórych weszły do koalicji rządowych. Najbardziej znany jest tu oczywiście przypadek niemiecki.
Poniższa tabela ilustruje wyniki wyborcze wybranych partii ekologicznych w kilku krajach europejskich, daty, od których rozpoczynam przyta-

1 Ibidem, s. 97, punkt 10 dotyczył strategii działania partii w parlamencie.
2 K.O.K. Zilliacus, "New Polittcs" in Flnland: The Greens and the Lęft Wlng In the 1990s, "West European Politics" 2001, t. 24, nr 1, s. 36.

czanie danych dla konkretnego kraju to daty, od kiedy dane partie pojawiają się w statystykach wyborczych.

Tabela 5.1. Wyniki wyborcze partii nurtu ekologicznego w wybranych krajach
Francja Niemcy Holandia Belgia Finlandia Szwecja Dania Włochy
Rok %gt. Rok %gl. Rok %gł. Rok %gl. Rok %gł. Rok %gł. Rok %gl. Rok %gł.
1978 2,77 1980 1,5 1989 4,1 1981 - 1983 1,5 1982 1,7 1994 3,1 1987 2,5
4,8
1981 1,08 1983 5,6 1994 3,5 1985 3,74 1987 4,0 1985 1,5 1998 2,7 1992 2,8
2,51
1986 1,22 1987 8,3 1998 7,3 1987 4,5 1991 6,8 1988 5,5 2001 - 1994 2,7
2,6
1988 0,35 1990' 3,9 2002 7 1991 4,9 1995 6,5 1991 3,4 1996 2,5
1,2 5,1
1993 7,8 1994 7,3 1995 4,4 1999 7,3 1994 5,0 2001 2,2
4,0
1997 6,7 1998 6,7 1999 7,1 1998 4,5
7,4
2002 4,5 2002 8,6 2002 4,6

W tabeli uwzględniono następujące partie: Francja: Ekolodzy, od 1993 r. Le Verts; Niemcy: do 1990 r. Die Griinen, od 1990 r. w sojuszu z ugrupowaniem Biindnis90.; Holandia: GroenLinks, Belgia: Agalev (w górnej komórce), Ecolo (w dolnej komórce), Dania: De Gronne, Szwecja: Miljópartiet de Gróne, Finlandia: do 1987 r. Green list, od 1987 r. partia Vihrea Liitto, Wiochy: Fed.dei Verdi.
* W górnym wierszu glosy, które padły na Die Griinen w zachodnich landach, w wierszu dolnym te, które padły na sojusz Bundnis90/Grune w landach wschodnich.
Ważne były także poruszane przez te partie problemy. Podobnie jak to było w przypadku nowych ruchów społecznych, odzwierciedlały one głęboką reorientację w systemach wartości. Dotychczasowy nacisk na rozwój przemysłowy i wzrastający materialny standard życia został w dużej mierze zastąpiony przekonaniem o konieczności rozwoju zrównoważonego, który oprócz standardów materialnych, pozwoliłby także na realizację takich celów jak dobra jakość życia związana z satysfakcją płynącą z życia w czystym środowisku, z samorealizacji poza sferą gospodarki, z faktycznego współuczestnictwa w zarządzaniu polityką i gospodarką.
Alternatywa, jaką stanowiły one samą swoją obecnością w stosunku do dotychczasowych partii wyrażała się także w nazewnictwie - jednoczące się niemieckie organizacje ekologiczne, w roku 1979 świadomie unikając w nazwie słowa "partia" określiły się jako Inne Zjednoczenie Polityczne Zieloni (SPV-die Grunen), przekształcone w regularną partię w roku 1980 SPV-die Griinen, pozostawiło sam człon die Grunen, także unikając słowa "partia"1. Pojawienie się i zakorzenienie na scenie politycznej partii związanych z war-
1 W. Mizlniak, op. dt., s. 48-51.

92
5. Nowe kierunki w polityce partyjnej
tościami reprezentowanymi przez nowe ruchy społeczne sprawiło, że zaczęto je wiązać z nowym podziałem socjopolitycznym, nazwanym Nowa Polityka.
Czym jest podział socjopolityczny a także jakie inne jeszcze podziały, oprócz Nowej Polityki, można wyróżnić - o tym piszę szerzej w rozdziale Zmiany w europejskich systemach partyjnych w ostatnich dekadach XX w. By nie powtarzać zawartych tam treści a jednocześnie odnieść się do problemu Nowej Polityki w tym miejscu, przypomnę jedynie, że o podziale socjopolitycznym można mówić wówczas, kiedy istnieją grupy społeczne, posiadające świadomość swojej grupowej tożsamości i opierające swą polityczną działalność na aktywności organizacyjnej. Oczywiście niezwykle istotne są tutaj wartości, ważne dla tych osób i składające się na tę grupową tożsamość, ma także znaczenie, by ekspresja tych wartości, postępowanie na rzecz ich realizacji odbywało się w drodze działania organizacyjnego, najlepiej oczywiście poprzez aktywność partii politycznej.
W polityce europejskiej w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych pojawiły się nowe problemy, co wynikało w znacznej mierze z pewnej reorientacji normatywnej powojennych pokoleń. Jednakże o pojawieniu się nowego podziału socjopolitycznego zaczęto mówić wówczas, gdy okazało się, że te nowe problemy i wartości mobilizują określone grupy społeczne, które zdecydowały się na utworzenie partii politycznych i popieranie ich w wyborach. Tymi partiami były właśnie partie ekologiczne. Problemy będące podstawą ich powstania a także poruszane przez nie w ich programach opisałam już powyżej. Grupą stanowiącą podstawową bazę nowych partii była tzw. nowa klasa średnia, stanowiąca pewna nową jakość w strukturze społeczeństw postindustrialnych i - co ważne zwłaszcza z punktu widzenia nowego podziału socjopolitycznego - nie związana wyraźnie z żadną z dotychczas funkcjonujących w polityce partii. Ważne było też poparcie ludzi młodych w szczególności studentów. Jednakże nowe kwestie miały także zdolność mobilizowania osób nie należących do żadnej z tych grup - przypomnijmy powyżej wspomnianą "koalicję flauszowych płaszczy i sportowych kurtek", czyli grupę rolników i studentów protestujących przeciw elektrowni atomowej.
W poniższej tabeli zawarte jest porównanie podstawowych cech charakteryzujących "starą i nową politykę".
STARA POLITYKA Baza wyborcza:
- klasa robotnicza, klasa średnia, starsze genera-cje
Podstawowe wartości:
- konflikt między kapitałem a pracą
- podkreślanie problemów materialnego standardu życiowego, wzrostu ekonomicznego
- wiara w postęp technologiczny
- poszanowanie tradycyjnego stylu życia i tradycyjnych ról domowych
- wyrażanie interesów określonej klasy
NOWA POLITYKA Baza Wyborcza:
- nowa klasa średnia, młodsze generacje
Podstawowe wartości:
- konflikt pomiędzy wzrostem ekonomicznym a problemami ochrony środowiska
- podkreślanie jakości życia, obaw o środowisko, wyrażanie potrzeb samorealizacji
- nieufność wobec zaawansowanych technologii
- promowanie indywidualizmu, feminizmupraw mniejszości, alternatywnego stylu życia
5.2. Partie ekologiczne i partie Nowej Lewicy
93
- poparcie dla określonej ideologii - wyrażanie problemów uniwersalnych
- ustalone lojalności partyjne - poparcie dla wielu różnorodnych kwestii
- nieustalone lojalności partyjne
Charakterystyka organizacyjna: ^. Charakterystyka organizacyjna:
- partie o scentralizowanej, hierarchicznej struk- - partie zdecentralizowane, elastyczność i rota-
turze cyjność przywództwa
- decyzje skoncentrowane w rękach elit partyj- - decyzje podejmowane na zasadach szerokiego
nych uczestnictwa
- demokracja przedstawicielska - demokracja bezpośrednia
Źródło: Tabela na podstawie: K.O.K. Zilliacus, "New Palltlcs" In Flnland: The Greens and the Lęft Wlng In the 1990s, "West European Politics" 2001, t. 24, nr 1, s. 34.

Oprócz nowych kwestii politycznych partie ekologiczne charakteryzował też specyficzny, odrębny od dotychczasowych partii typ organizacji. Partie te kładły duży nacisk na realizację swoich poglądów, zwłaszcza dotyczących oddolnej demokracji, bezpośredniego uczestnictwa i decentralizacji, także w swoich strukturach organizacyjnych. Były zatem zdecentralizowane, ich działanie miało opierać się na aktywności lokalnych grup, nie zaś na decyzjach podejmowanych w centrum. Ważne były częste zmiany na stanowiskach przywódczych, znana z praktyki partii ekologicznych była m.in. instytucja rzecznika partii zamiast przewodniczącego, co miało podkreślać także wewnętrzny demokratyzm partii. W procedurach decyzyjnych podkreślano konieczność oparcia się na zasadach demokracji bezpośredniej, nacisk kładziono na ciągłą kontrolę przywódców przez partyjne szeregi.
Ten rodzaj organizacji łączył się jednak, jak się okazało, z pewnymi kłopotami. Mogłoby się wydawać oczywiste, że partie te w sposób naturalny uzyskają poparcie i lojalność zwolenników nowych ruchów społecznych, i to zarówno w wyborach jak i w strukturach organizacyjnych. Okazuje się jednak, że właśnie w tym obszarze partie Nowej Polityki napotykały na trudności. Pokazał je bardzo jasno Herbert Kitschelt analizując partie lewicowo-liberta-riańskie z punktu widzenia konsekwencji, jakie wynikają m. in. z faktu popierania ich przez zwolenników nowych ruchów społecznych a także ze szczególnego typu organizacji tych partii dla ich relacji z członkami i wyborcami.
Zwolennicy nowych ruchów społecznych to ludzie młodzi, dobrze wykształceni, w dużej mierze motywowani ideowo, stąd nie przywiązują oni wagi w swojej działalności do innych, poza ideowych bodźców skłaniających zazwyczaj ludzi do zaangażowania organizacyjnego, takich np. jak zyski o charakterze materialnym czy też zaspokojenie potrzeby przyjaźni i afiliacji1. Silne zaangażowanie ideowe jednakże w przypadku zwolenników nowych ruchów społecznych oznacza m.in. niechęć do organizacji, pogardę dla
1 Najczęściej wyróżniane korzyści, które jednostka czerpie z przynależności i aktywności w grupie interesu, ale także i w partii politycznej to: korzyści materialne, czyli dające zysk, korzyści solidarnościowe czyli np. poczucie satysfakcji z przynależności do grupy lub zaspokojenie potrzeby przyjaźni i korzyści celowe, związane z realizacją Ideowych założeń grupy.
Szerzej na ten temat patrz m.in. P.A. Sabatier, Przynależność do grup Interesów a ich organizacja. Przegląd teorii, w: Władza i społeczeństwo, J. Szczupaczyński (red.), Warszawa 1995.

94

struktur, hierarchii i oficjalnej przynależności - stąd partie mające takich zwolenników raczej nie mogą liczyć na ich lojalność i przywiązanie. Jak pisze Kitschelt konsekwencje takiej sytuacji to po pierwsze fakt, że niewielu sympatyków zapisuje się do partii, po drugie ci, którzy to zrobili szybko się zniechęcają1. Taką sytuację wzmacnia jeszcze sam typ organizacji partii z jej naciskiem na decentralizację, odchodzenie od sztywnych struktur organizacyjnych, osłabianie znaczenia hierarchii. Kitschelt uważa, że partiom Nowej Polityki brakuje bodźców pozwalających organizacjom budować się i wzmacniać, co powoduje, że są raczej niewielkie, wewnętrznie silnie podzielone i w swoich szeregach mają znacznie mniej wyborców niż to jest w przypadku innych ugrupowań.
Co więcej, członkowie i aktywiści o silnych motywacjach ideowych szybko się zniechęcają nie tylko do aktywności organizacyjnej, ale także i do samej działalności politycznej partii, zazwyczaj nie jest ona bowiem tak radykalna, jak się spodziewali a im bardziej partia angażuje się w oficjalną politykę kraju, tym bardziej musi być pragmatyczna.
Analiza Kitschelta wskazuje na trudności, jakie partie Nowej Polityki napotkały w swojej działalności organizacyjnej i które płynęły poniekąd "z wnętrza" partii. Okazało się jednak, że specyficzny charakter organizacji stał się także przyczyną trudności w momencie, kiedy został skonfrontowany z otoczeniem zewnętrznym, co wynikało ze wzrastającego uczestnictwa Zielonych w parlamentach i rządach. Jednymi z pierwszych, którzy podjęli reformy w 1991 r. byli Zieloni niemieccy, uznając, że niektóre cechy organizacyjne utrudniają im efektywne funkcjonowanie. Reformy obejmowały m.in. eliminację zasady rotacji dla liderów partyjnych, wzrost znaczenia liderów szczebla centralnego i deputowanych parlamentarnych2. Podobne działania podjęła partia szwedzka, po tym, jak okazało się, że uczestnictwo w parlamencie obnażyło takie kłopoty organizacyjne jak trudności w koordynacji działania rozmaitych, zbyt samodzielnych, ciał partyjnych, brak wystarczającej liczby członków, by zrealizować zasadę rotacji na stanowiskach czy też konflikty wokół zbyt wielkiej roli organizacji parlamentarnej, co nie było przewidziane w strukturze partyjnej a zostało wymuszone jej "widocznością" medialną - dziennikarzom łatwiej było traktować parlamentarzystów jako reprezentantów partii niż poszukiwać partyjnych rzeczników3. Efektem reform w Milijopartiet de Gróne było m.in. zastąpienie czterech komitetów wykonawczych partii jednym, ustanowienie ściślejszych relacji pomiędzy organizacją parlamentarną a centralnymi organami decyzyjnymi partii, ograniczenie zasady rotacji na stanowiskach, zwłaszcza w odniesieniu do parlamentarzystów4.

1 H. Kitschelt, op. cit., s. 191.
2 J. Burchell, Evolving or Conformlng? Assesslng Organisatlonat Reform Withln Europe-an Green Parties, "West European Politlcs" 2001, t. 24, nr 3f. 114.
3 Ibidem, s. 119-120.
4 Ibidem, s. 129.

95

Stabilizacja partii Zielonych na scenie politycznej i ich udział w parlamentach i rządacm wymuszają także reorientację w zakresie ideowo-progra-mowym. I znowu bardzo dobrą ilustracją tej kwestii jest sytuacja niemieckich Zielonych. Uzyskanie parlamentarnej reprezentacji na szczeblu federalnym w 1983 r. sprawiło, że już wcześniej istniejące różnice w poglądach na działalność w oficjalnych instytucjach systemu politycznego przybrały na sile i stały się podstawą do utworzenia się dwóch frakcji - realistów i funda-mentalistów. Realiści byli zwolennikami włączenia się w te struktury i realizowania partyjnego programu tą drogą; dla fundamentalistów udział ten wykluczał możliwość realizacji takich podstawowych zasad partii jak decentralizacja czy nadrzędna rola szeregowych członków. Parlamenty miały być jedynie trybuną prezentacji poglądów, natomiast najważniejsze działania powinny odbywać się na drodze inicjatyw obywatelskich1.
Kolejny ważny problem pojawił się w 1998 r., kiedy Zieloni zostali partnerem koalicyjnym Niemieckiej Partii Socjaldemokratycznej. Stając się partią rządzącą zostali skonfrontowani z koniecznością przeformuiowania poglądów m.in. na energię pochodzącą z elektrowni atomowych czy kwestie systemu emerytalnego. Najpoważniejszym wyzwaniem stała się jednak sprawa zaangażowania Niemiec w operację NATO w Kosowie w 1999 r., którą popierał m.in. Joschka Fischer, niemiecki minister spraw zagranicznych a jednocześnie jeden z liderów w partii Zielonych. Cała kadencja 1998-2002 upłynęła dla niemieckich Zielonych pod znakiem wewnętrznych sprzeczności a nawet stopniowej utraty popularności, co wiązało się z utratą miejsc w kolejnych parlamentach krajowych. Podobnie niekorzystne wyniki wyborcze w trakcie kadencji notowali także socjaldemokraci, jednakże w partii Zielonych wyraźnie wiązano to z rozczarowaniem części radykalnych sympatyków ustępstwami i stępieniem radykalizmu tego ugrupowania.
Druga grupa partii mająca pewien związek z nowymi ruchami społecznymi to tzw. partie Nowej Lewicy. Ich powstanie częściowo wiąże się z radykalnymi ruchami studenckimi późnych lat sześćdziesiątych, w pewnym zakresie ugrupowania te powstały na drodze odejścia od "ustabilizowanych" partii lewicowych, zwłaszcza komunistycznych, niektórych bardziej radykalnych działaczy. W swoich założeniach programowych łączyły one ze sobą wiele kierunków ideowych: obok marksizmu także anarchizm, maoizm, trockizm, ale też elementy liberalizmu. Kładły one bardzo silny nacisk na potrzebę radykalnej reformy zachodniego modelu demokracji liberalnej. Bardzo wiele w ich programach było kontestacji wolnorynkowego porządku ekonomicznego i problemów sprawiedliwości społecznej, niemniej jednak podnosiły one też problemy ekologii, równouprawnienia mniejszości, kwestie równouprawnienia kobiet. Nie bez przyczyny cytowany na początku Herbert Kitschelt określił obie te grupy partii - ekologiczne i Nowej Lewicy -jako mieszczące się w nurcie, określonym przez niego jako lewicowo-liberta-riański.

1 Patrz W. Mlziniak, op. cit, s. 137-140.
96

Jak wskazuje jeden z badaczy analizujący partie Nowej Lewicy w Finlandii, upadek komunizmu w latach dziewięćdziesiątych skłonił te partie do pewnego przeformułowania swoich koncepcji. Na przykładzie fińskiego Związku Lewicy (Left Wing Alliance) stara się on pokazać, że Nowa Lewica nieco bardziej zbliżyła się do ekologów, podkreślając bardziej niż kiedyś kwestie środowiska, wciąż jednak wykazując znacznie większe niż zieloni zainteresowanie dla problemów społecznych a także dystrybucji zasobów według zasad sprawiedliwości społecznej1. To co wyraźnie łączy obie grupy partii to podobny elektorat - ludzie młodzi, wykształceni, klasa średnia. Poniższa tabela ilustruje wyniki wyborcze wybranych partii Nowej Lewicy od lat sześćdziesiątych.

Tabela 5.3. Wyniki wyborcze Nowej Lewicy w latach 1965-1989 (%)
Kraj Partia Średni % głosów
Dania Socjalistyczna Partia Ludowa/Liberalni Socjaliści/ /Wspólny Kierunek 12,3
Finlandia8 Związek Robotników i Drobnych Rolników/Związek Socjaldemokratów 1,9
Francja Unia Sil Demokratycznych/Zjednoczeni Socjaliści 2,2
Hiszpaniab Partia Pracujących Hiszpanii 1,0
Holandia Partia Pacyfistyczno-SocjalistycznaTPartia Socjalistyczna 1,8
Irlandia Partia Robotnicza/Partia Demokratyczno-Socjalistyczna/ /Lewica Demokratyczna 2,0
Norwegia Socjalistyczna Partia Lewicy/Czerwony Sojusz Wyborczy 6,6
Szwajcaria Autonomiczna Partia Socjalistyczna/Postępowe Organizacje Szwajcarii 1,3
Turcja Turecka Partia Robotnicza" 1,5
a W Finlandii od 1990 r. działa Związek Lewicy utworzony z rozwiązanych partii: Demokratycznego Związku Narodu Fińskiego, Alternatywy Demokratycznej, Komunistycznej Partii Finlandii i Demokratycznej Ligi Kobiet Fińskich.
b Od 1991 r. Partia Pracujących Hiszpanii weszła w skład Hiszpańskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej.
c W 1991 r. partia ta rozwiązała się i weszła w skład Zielonej Lewicy (GroenLink).
d Aktywna do 1988 r.
Źródło: I. Budge, K. Newton, Polityka Nowej Europy, Warszawa 1999, s. 241, przypisy (a-d) za A. Mater-ska-Sosnowska, ibidem, s. 241 i 242.

Obecność tych relatywnie nowych partii, zwłaszcza ekologicznych, na scenie politycznej nie jest już raczej zagrożona - dzisiaj możemy powiedzieć, że nie stanowią efemerydy i zakorzeniły się na europejskiej scenie politycznej. Dają one z jednej strony alternatywę dla "starych", ustabilizowanych ugrupowań, z drugiej, wnosząc wraz z ruchami społecznymi nowe kwestie do dyskursu politycznego, odświeżyły także nieco ich oblicze ideowo-programowe, bowiem niektóre partie, zwłaszcza socjalistyczne, przejęły wiele

1 K.O. K. Zllliacus, op. clt., s. 35-37.
5.3. Ruchy społeczne a partie polityczne w Europie Środkowej
97
postulatów i żądań formułowanych na gruncie Nowej Polityki. Z drugiej strony trudno jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, czy istotnie ich działanie rrftena łączyć w powstaniem nowego podziału socjopolitycznego. Ponieważ bardziej szczegółowo problemy podziałów analizuję w innym miejscu tej pracy, tam też odniosę się i do tego pytania1. Powyżej przedstawiony opis funkcjonowania partii, które są potencjalnym elementem nowego podziału, można zatem potraktować jako podstawę, pozwalającą - mam nadzieję - lepiej zrozumieć problemy związane z kształtowaniem się nowych podziałów socjopolitycznych.
5.3. Ruchy społeczne a partie polityczne w Europie Środkowej
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych także i w Europie "za żelazną kurtyną" powstały ruchy społeczne. Podobnie jak w Europie Zachodniej, podejmowały kwestie respektowania praw człowieka, część z nich określić można jako pacyfistyczne i ekologiczne. Jednakże w warunkach realnego socjalizmu wszystkie one miały charakter opozycji nie akceptowanej w systemie. Wiele z nich stało się następnie znaczącym aktorem przemian demokratyzacyjnych w 1989 r., dając początek nowym partiom politycznym.
Do najbardziej znanych należała polska "Solidarność". Większości Polaków kojarzy się ona ze związkiem zawodowym, ten wymiar jej działania był bowiem najbardziej wyeksponowany m.in. ze względu na taki prawny charakter jej instytucjonalizacji zarówno w okresie 1980-1981, jak i po 1989 r. Jednakże ujmowanie jej w kategoriach ruchu społecznego opiera się m.in. na tym, że w jej ramach zmobilizowane zostały bardzo różne grupy społeczne a także dlatego, że wyrażała ona, oprócz pracowniczego, kojarzonego z ruchem związkowym, jednocześnie kilka innych wymiarów konfliktu: demokratyczny i narodowy czy nawet religijny2.
Bardzo znana i znacząca była też Karta 77 w dawnej Czechosłowacji. Początek tego ruchu łączy się z wydaną w styczniu 1977 r. deklaracją, zwracającą uwagę na naruszanie praw i wolności człowieka. W 1978 r. działacze Karty założyli Komitet Obrony Niesprawiedliwie Prześladowanych. Do głównych obszarów działania ruchu zaliczała się aktywność wydawnicza a także publikacja dokumentów dotyczących przypadków łamania praw i wolności przez władze socjalistycznej Czechosłowacji.
Jednym z ważniejszych wyróżników Karty 77 było oparcie się na koncepcji "niepolitycznej polityki". Koncepcję tę można rozumieć jako organizowanie oddolnej aktywności społecznej wokół takich celów jak obrona praw człowieka, opór wobec niesprawiedliwości, edukacja, i doskonalenie się tak-

1 Patrz rozdział 6: Systemy partyjne - kształtowanie i zmiana.
2 O nurtach tych pisze m.ln. A. Touralne, Solidarność. Analiza ruchu społecznego, Warszawa 1989.

98

że w obszarze moralności. Ważnym elementem w tej koncepcji była właśnie samoorganizacja społeczeństwa nie w formalnych strukturach, np. partyjnych, ale w ramach nieformalnych, otwartych społeczności1.
Funkcjonująca w myśl takich zasad Karta 77 m.in. unikała zajmowania stanowisk politycznych, w swoich działaniach jej sygnatariusze skupiali się na manifestowaniu pewnych postaw etycznych. W tym wymiarze także postrzegano nacisk na walkę o prawa człowieka i prawa obywatelskie - była to swego rodzaju uniwersalna walka o ograniczenie każdej władzy, nie tylko władzy komunistycznej
Najbardziej zbliżone do ruchów rodem z Europy Zachodniej były pacyfistyczne i ekologiczne ruchy na Węgrzech. I tu można wskazać na najbardziej znaną inicjatywę jaką był Błękitny Dunaj, powstały jako protest przeciw budowie zapory na Dunaju związanej z budową elektrowni na węgier-sko-czechosłowackiej granicy w Gabićikovo-Nagymaros. Nie była to jednak jedyna tego rodzaju inicjatywa na Węgrzech, istniało ich wiele o lokalnym charakterze, Błękitny Dunaj należał do najbardziej znanych, a także odegrał znaczącą rolę w pobudzaniu aktywności.
Na Węgrzech aktywny był także ruch pacyfistyczny, mobilizujący ludzi młodych, studentów i uczniów szkół średnich. W swojej działalności był on najbardziej zbliżony do oficjalnych władz, m.in. pod ich wpływem zmieniono żądanie wycofania się Węgier z Układu Warszawskiego na postulat rozwiązania bloków wojskowych2. Bardziej zbliżone charakterem do ruchów polskich i czechosłowackich były węgierskie inicjatywy wydawnicze czy samokształceniowe - kręgi tzw. opozycji demokratycznej, czy też tzw. Kolegia Studenckie, które powstały pod koniec lat osiemdziesiątych.
Wszystkie te inicjatywy odegrały ogromną rolę w mobilizacji społeczeństwa przeciwko systemowi realnego socjalizmu a także, mniej lub bardziej bezpośrednio zaangażowały się w procesie transformacji demokratycznej w 1989 r.
Sposób tego zaangażowania był różny: "Solidarność" występowała w tym okresie w zasadzie w niezmienionej postaci, w Czechach i na Słowacji działacze Karty 77 włączyli się w tworzenie innych ruchów, odpowiednio Forum Obywatelskiego i Społeczeństwa Przeciw Przemocy. Na Węgrzech kręgi związane z ruchami opozycyjnymi utworzyły kilka luźnych struktur, które wciąż określały się w kategoriach ruchu, niemniej ich organizacja najbardziej przypominała regularną partię polityczną3.
W tym miejscu dotykamy ważnego problemu związanego z funkcjonowaniem ruchów o charakterze opozycyjnym w Europie Środkowej, zwłasz-
1 M. Otahal, Opoztce, Moc, Spolećnost 1969/1989, Praha 1994, s. 46.
2 Kadaryzm bez maski, "Obóz", 1981, 3.
3 Znacznie szerzej na temat problemów powstawania partii politycznych w procesach demokratyzacji w Europie Środkowej, w tym także o ruchach społecznych 1 partiach, które powstały na ich bazie piszę w pracy Partie i systemy partyjne Europy Śrohkowej po roku 1989, Kraków 1999.
5.3. Ruchy społeczne a partie polityczne w Europie Środkowej
99
cza ich roli w procesie przekształceń demokratycznych i powstawania nowych partii. Z pewnością nie były one partiami, chociaż bez żadnych wątpliwości można uznać je za struktury prepartyjne, tj. poprzedzające pojawienie się partii. Takie spojrzenie na ich aktywność wiąże się m.in. z ich uczestnictwem w pierwszych demokratycznych wyborach oraz uczestnictwem w tworzeniu nowych rządów. Takie działania jednoznacznie kojarzone są z partiami politycznymi, w demokratycznych państwach bowiem to partie są uczestnikami wyborów a także to one wyłaniają ze swoich szeregów władze wykonafteze. Opisywanie środkowoeuropejskich ruchów jako prepartii wiązać też można z faktem, że struktury te stały się bazą, z której wyłoniły się partie, który to proces sam w sobie stanowił ważny etap rozwoju ugrupowań politycznych.
W społeczeństwach odchodzących od systemu realnego socjalizmu niechęć do partii politycznych była ogromna. W tym kontekście ruchy społeczne stanowiły ważną alternatywę, umożliwiającą zaangażowanie w politykę szerokich mas - dobrym przykładem były działające w Czechach i na Słowacji Forum Obywatelskie i Społeczeństwo Przeciw Przemocy. Obie te struktury zaktywizowały bardzo szerokie kręgi osób nigdy dotąd nie związanych z działalnością opozycyjną a nawet działalnością polityczną. Stało się to możliwe m.in. dzięki bardzo otwartemu charakterowi, przynależność zgłaszało się wyłącznie na podstawie podpisu złożonego na liście założycielskiej lokalnego koła. W pewnym sensie podobny charakter miały Komitety Obywatelskie, które powstały w 1989 r. jako lokalne struktury mobilizujące wyborców i kandydatów związanych z "Solidarnością".
Problemem stało się późniejsze funkcjonowanie ruchów, związane z politycznym wymiarem ich działania. Niektórzy badacze, biorąc pod uwagę funkcje wypełniane przez nie w okresie transformacji, takie jak branie udziału w wyborach czy tworzenie rządów, skłonni byli wręcz do opisywania ich w kategoriach partii. Dla samych ruchów natomiast problem polegał na tym, czy mają się one stać partiami. Najlepszą ilustracją tych kwestii są przykłady polskiej "Solidarności" i Czeskiego Forum Obywatelskiego.
W "Solidarności" dyskusja ta nie była nowa, niemniej w okresie demokratyzacji stała się niezwykle aktualna. Już sam fakt wyłonienia Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie wzbudzał wątpliwości, nie tylko dotyczące powiększenia dystansu między bazą społeczną a kierownictwem, ale także w kategoriach budowania struktury politycznej, która swoich charakterem wykracza poza ramy związkowe1. Wątpliwości i dyskusje dotyczące coraz bardziej politycznego charakteru ruchu zintensyfikowały się w okresie, kiedy rozważano kwestię uczestnictwa w wyborach, na razie jeszcze w kategoriach propozycji, która wyłoniła się przy Okrągłym Stole. Wyrażano obawy, że związek przejmując na siebie zbyt wiele funkcji politycznych, przestanie skutecznie chronić pracowników, stawiano alternatywy: związek albo partia, sugerując wynikającą z powstałej sytuacji konieczność takiego

1 J. Skórzyński, Ugoda I rewolucja. Władza I opozycja 1985-1989, Warszawa 1995, s. 162.

\

100 5. Nowe kierunki w polityce partyjnej

rozróżnienia1. Później szereg wątpliwości budził "apartyjny" charakter działasz TOrtajass^ -l ^ctósiassssfetó^ *ssb!&s*Ss� Ck^^sk^. >ŁsRsł&sfcv
ogromną rzeszę os8b, w tym także ludzi nie związanych z "Safia&rnością " c&y opa^ycr/ą z&t a&aTta&/cćrsąćyi?A, /ec&r&A- �*-{?<=>-
wszechnym odbiorze utożsamiane byty z "Solidarnością". W ten sposób po raz kolejny nabrała ona cech ruchu społecznego, wielonurtowej, heterogenicznej struktury mobilizującej tym razem do uczestnictwa w procesie transformacji demokratycznej. W tym wymiarze "Solidarność" 1989 r. wydaje się jednocześnie najbardziej porównywalna z działającymi w Czechosłowacji Forum Obywatelskim i Społeczeństwem Przeciw Przemocy.
Charakter Forum Obywatelskiego i jego polityczna rola pozostawała przedmiotem dyskusji w zasadzie przez cały czas jego istnienia. W trakcie negocjacji z przedstawicielami reżimu komunistycznego w grudniu 1989 r., czyli zaraz po powstaniu, Forum deklarowało się jako szeroka platforma, w ramach której mogą się formować siły polityczne i jednocześnie jako gwarant pokojowego przejścia do wolnych wyborów. Przedstawiciele Forum wyrażali także nadzieję, że partie jako podmioty życia politycznego uformują się jeszcze przed wyborami.
Z tych i szeregu innych stwierdzeń można odczytać zawarte w nich przekonanie, że Forum Obywatelskie ani nie było partią polityczną, ani nie dążyło do tego, żeby się nią stać. Wydaje się, że w tym nacisku na luźny, obywatelski charakter ruchu stosunkowo najpełniej wyraził się wpływ środowisk opozycyjnych i zwycięstwa koncepcji prezentowanych zwłaszcza przez działaczy Karty 77 i Vaclava Havla, myślącego o zaangażowaniu publicznym w kategoriach działania o wymiarze przede wszystkim moralnym, etycznym, przezwyciężania kryzysu na poziomie jednostki oraz samoorganizującego się społeczeństwa, unikającego jednak działań stricte politycznych.
Zgodnie z deklaracjami Forum, że widzi się ono w roli aktora mającego jedynie doprowadzić do wolnych wyborów, można byłoby sądzić, że jego rola zostanie ograniczona już w pierwszych wyborach, a zarazem, że poniekąd "bez walki" ustąpi ono miejsca partiom. Taki rozwój pluralizacji politycznej byłby zatem wyraźnie odmienny od trudnych i konfliktowych dyskusji, jakie na ten temat toczyły się w "Solidarności", czyniąc jednocześnie Forum Obywatelskie znacznie łatwiejszym od "Solidarności" punktem wyjścia dla powstawania partii politycznych.
Sytuacja jednak rozwinęła się nieco inaczej, Forum Obywatfłskie brało udział w wyborach jako bardzo istotny ich uczestnik. W dalszym ciągu jednak zaznaczało swoją odrębność od formacji partyjnych m.in. wyborczym sloganem "Partie są dla partyjnych, Forum jest dla wszystkich". Uczestnictwo wyborcze Forum Obywatelskiego motywowane było m.in. dostrzeganą przez działaczy tej struktury potrzebą aktywizowania ludzi w ramach szerokiej, do pewnego stopnia nawet apolitycznej platformy ponieważ partie, mimo ich znacznej już wówczas proliferacji, wciąż nie cieszyły się masową
1 Ibidem, s. 162, 231-233.
5.3. Ruchy społeczne a partie polityczne w Europie Środkowej
101
akceptacją. Równocześnie jednak cały czas toczyła się dyskusja dotycząca przyszłego kształtu organizacyjnego ruchu a także jego roli politycznej. Jifi Honajzer wspomina, że w maju 1990 r., a więc miesiąc przed wyborami, dyskusje na przedwyborczych zebraniach wyłoniły trzy możliwości dalszego rozwoju: przesunięcie działalności na forum lokalne (przypomina to ewentualność zaproponowaną Komitetom Obywatelskim), powstanie partii typu amerykańskiego lub też przekształcenie forum w tradycyjną partię o mocnej strukturze organizacyjnej1.
Refleksje te prowadzą do kolejnej fazy rozwoju ruchów w okresie przejścia do demokraqi tj. do procesu ich dekompozycji, który stał się jednocześnie apogeum kontrowersji między funkcjonowaniem w dalszym ciągu heterogenicznych ruchów a ich ewentualnym przekształceniem w partie.
Największym problemem, który wiązał się z tym procesem była legitymacja nowych ugrupowań. W grę wchodziły tu dwie kwestie: zmiany przynależności politycznej deputowanych, wybranych w list ruchów, którzy następnie, już w parlamencie, tworzyli struktury partyjne, oraz sam fakt tworzenia partii, które raczej nie cieszyły się społeczną akceptacją. Konflikt towarzyszący wyłanianiu się z "Solidarności" nowych podmiotów politycznych był dodatkowo wzmocniony kontrowersją wokół pewnej symbolicznej tożsamości ruchu i jego jedności.
Wydaje się, że konieczność tworzenia partii była wyraźniej postrzegana przez samych polityków niż przez wyborców -jak argumentował m.in. przywódca Forum Obywatelskiego Vaclav Klaus, szerokie, heterogeniczne ruchy nie są w stanie skutecznie wyrażać konfliktów i podziałów politycznych, jakie zaczynają dominować na scenie politycznej po okresie przechodzenia do demokracji. Także i w polskim przypadku proces wyłaniania się partii tzw. postsolidarnościowych praktycznie rozpoczął się i dokonał w łonie elit, stanowiąc oczywistą z ich punktu widzenia, ale raczej nie do końca rozumianą przez wyborców, artykulację istniejących już i dawniej wewnętrznych zróżnicowań. Można zatem stwierdzić, że wyłonienie się z ruchów społecznych partii politycznych w Europie Środkowej napotykało różne w formie, ale podobne w treści problemy, jak podobny proces w Europie Zachodniej - rozczarowanie części działaczy i sympatyków ruchu koniecznością przystosowania ideałów do pragmatyki politycznej.
Poszukując innych podobieństw i różnic w funkcjonowaniu ruchów społecznych w dwóch częściach Europy, przedzielonej żelazną kurtyną, można powiedzieć, że cechą wspólną tych działań była antyetatystyczna mobilizacja i dążenie do poszerzenia sfery wolności jednostki. Z pewnością w przypadku państwa realnego socjalizmu sfera swobód, które należało "odzyskać" od państwa była zdecydowanie większa niż w przypadku państwa dobrobytu, niemniej motywacje rządzące tą aktywnością poddają się porównaniu.
1 J. Honajzer, Obćanske Forum. Vznlk, vyvoj a rozpad, Praha 1996, s. 25.
102
5. Nowe kierunki w polityce partyjnej
Do różnic zaliczyć można m.in. bardziej szczegółowe postulaty, formułowane w obrębie ruchów: w Europie Zachodniej równoważne wydają się postulaty większej demokratyzacji i włączenia obywatela w proces decydowania politycznego jak i sprawy jakości życia, pojmowane w kategoriach postmaterialnych, w Europie realnego socjalizmu prymat miały kwestie demokracji i wolności politycznej. W tym kontekście pytaniem, które warto tu poruszyć jest, czy w Europie postsocjalistycznej, już w warunkach demokracji, pojawią się znaczące ruchy społeczne o charakterze zbliżonym do zachodnioeuropejskich, chodzi tu zwłaszcza o ruchy ekologiczne czy feministyczne. Na razie nie ma wielu przesłanek wskazujących na to, że tak się stanie, chociaż jest to tak naprawdę problem, który stanowi odrębne zagadnienie badawcze, nie mieszczące się w ramach tak ogólnego ujęcia, jakie prezentowane jest w tym opracowaniu.






6. Systemy partyjne -kształtowanie i zmiana

6.1. System partyjny - definicje pojęcia

W nauce spotkać można wiele definicji systemu partyjnego. Jedna z najprostszych głosi, że system partyjny to układ znaczących partii w obrębie danego państwa1. Maurice Duverger definiuje system partyjny jako formy i sposoby koegzystencji partii politycznych w danym kraju2.
Według Jeana Blondela system partyjny to pewna konfiguracja, która w danym kraju powstaje jako skutek wymogów prawnych oraz wzajemnego oddziaływania na siebie partii politycznych3. Według Giovanniego Sartorie-go, jednego z bardziej uznanych specjalistów w zakresie partii politycznych "[...] system partyjny to system interakcji wynikający z konkurencji pomiędzy partiami"4. Doprecyzowując to określenie, autor stwierdza, że system partyjny opiera się na wzajemnym uzależnieniu partii, także na tym, że każda partia jest (w sensie matematycznym) funkcją innych partii i reaguje na inne, poprzez konkurencję lub też inaczej5.
W przytoczonych definicjach ich autorzy wyraźnie stwierdzają, że na system partyjny oprócz samych partii składają się też ich wzajemne relacje. Mogą to być, jak o tym wyraźnie mówi Sartori, relacje konkurencji, nieco inne oddziaływania zachodzą między partiami współpracującymi w ramach koalicji. Jednakże te wzajemne interakcje są kluczowe dla pojęcia systemu partyjnego; definiując go nie można poprzestać na określeniu jego elementów - partii rjolit^cztiYch - trzeba zawsze brać ijod uwa^ wzajemny układ i oddziaływanie tych elementów na siebie. Ciekawie widzi ten problem Blon-del. Odróżnia on sytuację, w której partie wzajemnie na siebie oddziałują i tworzą w ten sposób prawdziwy system i sytuację, w której partie jedynie "koegzystują" bez wzajemnych oddziaływań6. Ta druga sytuacja powstaje
~
1 I. Budge, K. Newton, Polityka Nowej Europy. Od Atlantyku do Uralu, Warszawa 1999 s. 286
2 M. Duverger, PolltlcalParttes, London 1965, s. 203.
3 J. Blondel, Comparing Polltlcal Systems, New York-Washington 1972, s. 98.
4 G. Sartori, Partles and Party Systems. A FrameworkforAnalysls, 1.1, Cambridge 1976 s 44
5 Ibidem.
6 J. Blondel, op. clt, s. 102.

104

proponuje określić mianem systemu państwowo-partyjnego (party-state system) dlatego, że wzajemne stosunki zachodzą właśnie między tymi dwoma partnerami: partią i państwem. Partia jest najczęściej wówczas instrumentem państwa i służy jego celom, nie jest narzędziem ekspresji dla grup społecznych, jest narzędziem przymusu, stosowanym przez państwo2.

1 G. Sartori, op. ctt., s. 42-43.
2 Ibidem, s. 44-47.

106

Pogląd Sartoriego jest najbardziej radykalny, wielu innych autorów przyznaje, że system jednopartyjny zdecydowanie różni się od innych typów, niemniej najczęściej uznają jego istnienie. Do grupy tych autorów zaliczyć można zarówno Maurice'a Duvergera jak i Jeana Blondela. Oczywiście obaj wymieniają w tym kontekście przede wszystkim systemy faszystowskie i komunistyczne, innymi słowy systemy totalitarne, w których inne partie zostały zniszczone a monopol jednej partii miał umocowanie w przepisach prawnych. Jednakże obaj autorzy zwracają też uwagę na możliwość istnienia jednej partii w systemach nie wykazujących cech totalitaryzmu - w tym kontekście Duverger daje przykład Turcji pod rządami Kemala Paszy czy okresu, kiedy na południu USA działała przez dłuższy czas tylko Partia Demokratyczna. Blondel z kolei przytacza przykład Partii Instytucjonalno--Rewolucyjnej w Meksyku, która działała w warunkach monopolistycznych nie opartych na rozwiązaniach siłowych i jak dziś to wiemy, sytuacja ta trwała aż do roku 2000, kiedy to po raz pierwszy w tym kraju w wyborach prezydenckich zwyciężył przedstawiciel partii Akcji Narodowej. (Patrz podrozdział poświęcony Meksykowi w rozdziale 7). Meksyk i południe USA to przykłady, kiedy w systemie politycznym faktycznie istnieje więcej niż jedna partia, jednak tylko jedna kontroluje proces polityczny w stopniu, który sprawia, że badacze odnoszą się do niego w kategoriach jednopartyjności. Jean Blondel także przedstawia ciekawą koncepcję, w której funkcjonowanie jednej tylko partii nie jest wynikiem rozwiązań niedemokratycznych, ale jest pewnym etapem w rozwoju politycznym danego kraju; tu autor daje przykład Brazylii przed rokiem 1930.
Istnienie systemów jednopartyjnych uznają także Joseph LaPalombara i Myron Weiner. Autorzy ci zwracają uwagę, że powszechna współcześnie tendencja do opierania działania politycznego na partiach, czy to w demokracji czy w reżimach niedemokratycznych wskazywać może na to, że taka forma działania politycznego jest związana ze współczesnymi formami komunikacji i organizacji społeczeństwa1. W tym kontekście uznają oni istnienie systemów jednopartyjnych, o których twierdzą, że z definicji są one nie-konkurencyjne. Proponują oni także rozróżnienie pomiędzy jednopartyjnoś-cią autorytarną, której przykładem mogła być Hiszpania pod rządami generała Franco, jednopartyjnością pluralistyczną - meksykańska Partia Rewo-lucyjno-Instytucjonalna i jednopartyjnością totalitarną, której przykładami mogą być były Związek Radziecki, Chińska Republika Ludowa czy Koreańska Republika Ludowa. Pozostałe kategorie, oparte na kryterium ilościowym, czyli systemy dwupartyjne i wielopartyjne, nie budzą już takich kontrowersji jak jednopartyjność.
Maurice Duverger w swojej typologii stosunkowo najwięcej miejsca poświęca systemowi dwupartyjnemu. Analizuje tę postać systemu zarówno od strony rozwoju historycznego, przypominając początkową konkurencję

1 J. LaPalombara, M. Weiner, The Origln and Deuelopment o/Political Parties, w: Politi-calParties andPoliticalDeuelopment, J. LaPalombara, M. Weiner (red.), Prlnceton 1966, s. 23.

107

pomiędzy konserwatystami i liberałami, która została z czasem zastąpiona opozycją pomiędzy socjalistami i partiami reprezentującymi klasy posiadające; z punktu widzenia geograficznego natomiast wyraźnie podkreśla, że systemy dwupartyjne są związane ze światem anglosaskim i raczej nie występują w Europie kontynentalnej. Autor ten uważa, że dwupartyjność odpowiada pewnej naturalnej tendencji w polityce, że wybór polityczny w zasadzie zawsze ma postać alternatywy między lewicą a prawicą i nie ma pozycji centrowej. Partia ulokowana w centrum będzie partią ulokowana między lewicą a prawicą1. Jeżeli chodzi o system wielopartyjny, to autor ten, opierając się na analizie konkretnych przykładów stwierdza istnienie systemu trójpartyjnego i czteropartyjnego. Systemy powyżej czterech partii określa mianem polipartyjnych i uznaje, że powyżej czterech partii dalsza klasyfikacja w zasadzie nie jest już możliwa2.
Typologia systemów partyjnych zaproponowana przez Jeana Blondela odchodzi od kryteriów wyłącznie ilościowych3. Autor ten twierdzi, że na postać, jaką przybiera system partyjny oprócz liczby partii, wpływ mają jeszcze takie czynniki jak: siła partii, ich charakterystyka ideowa, charakter poparcia, które uzyskują a także typ organizacji i przywództwa. Przy czym autor ten jednocześnie uważa, że dla typologii systemów partyjnych liberalnych demokracji największy wpływ mają jedynie trzy pierwsze, ponieważ w systemach tych partie z punktu widzenia organizacji i przywództwa są raczej do siebie podobne i mają postać partii masowych, wyposażonych w sformalizowany system selekcji liderów. Zatem w państwach liberalnej demokracji według Blondela wpływ na kształt systemu mają:
(1) liczba partii;
(2) ich siła (rozumiana jako wielkość poparcia wyborczego);
(3) ich charakterystyka ideowa.
W zasadzie na podstawie dwóch pierwszych kryteriów autor wyróżnia cztery postacie systemów partyjnych: dwupartyjne, dwu- i półpartyjne, system wielopartyjny z partią dominującą i system wielopartyjny bez partii dominującej.
System dwupartyjny to taki, w którym dwie partie uzyskują około 90% poparcia wyborczego. Oznacza to stosunkowo równomierne rozłożenie głosów elektoratu, każda z dwóch partii uzyskuje bowiem po około 45% głosów.
System dwu- i półpartyjny charakteryzuje się większą nierównowagą. W tym systemie najsilniejsza partia uzyskuje 45% głosów, partia druga pod względem siły uzyskuje niewiele mniej niż 40% poparcia, trzecia w kolejnoś-

1 M. Duverger, op. dt., s. 215.
2 Ibidem, s. 237.
3 OnuCratenie ocVetaxa.TiateVL&cle J. BVonde\a, Types oj Party Systems, -w. The West Euro-pean Party System, P. Mair (red.), Oxford 1990, s. 302-310.

108

ci około 15%. System ten w zasadzie mógłby zostać określony mianem trój-partyjnego, jednakże Blondel uzasadnia brak takiej kategorii w swojej typologii tym, że w zasadzie nie można zaobserwować w praktyce systemu, w którym działałaby trzy partie o mniej więcej porównywalnej sile z punktu widzenia wielkości poparcia wyborczego. Albo dystrybucja tego poparcia jest taka, że oprócz dwóch znaczących partii jest jeszcze trzecia, ale znacznie mniej silna, albo w systemie jest więcej niż trzy znaczące partie. Stąd system z dwoma silnymi partiami i trzecią znacznie mniejszą autor ten nazwał dwu- i półpartyjnym. Kolejna kategoria w jego typologii to system wielopar-tyjny z partią dominującą. W tym systemie jedna partia uzyskuje około 45% poparcia, natomiast pozostałe mniej więcej w granicach 15-20%.
Ostatnia kategoria to system wielopartyjny bez partii dominującej, w którym głosy są mniej więcej równo rozłożone i partie uzyskują każda około 15-20% poparcia.
Kryterium trzecie - charakterystyka ideowa partii - służy autorowi do wyszczególnienia w obrębie systemów dwu- i półpartyjnego oraz systemów wielopartyjnych z jedną partią dominującą systemów, w których partie szczególne dla danego typu a więc mniejsze partie w systemie dwu- i półpartyjnym i dominujące w drugim z typów , mają różne oblicze ideowe. A zatem mniejsze partie w systemie dwu- i półpartyjnym mogą być centrowe lub lewicowe, partie dominujące mogą być albo lewicowe albo prawicowe. Ponieważ jednak to zróżnicowanie opiera się na analizie konkretnych przykładów, można uznać, że w kategoriach ogólnych Blondel proponuje cztery typy systemów: dwupartyjne, dwu- i półpartyjne, wielopartyjne zjedna partią dominującą i wielopartyjne bez partii dominującej.
Kolejną typologią opartą na kryteriach jakościowych jest typologia Gor-dona Smitha. Liczącymi się kryteriami dla charakterystyki systemu partyjnego są dla tego autora:
(1) wielkość głównych partii;
(2) stanowisko, jakie partie posiadające reprezentację parlamentarną zajmują wobec społecznie istotnych kwestii spornych1.
Oba kryteria wiążą się z możliwością tworzenia rządu, przy czym to pierwsze odnosi się do możliwości uzyskania przewagi ilościowej, umożliwiającej utworzenie egzekutywy, to drugie odnosi się do możliwości układów koalicyjnych, które uwzględniają społeczną bazę poparcia partii a także wzajemne relacje pomiędzy poszczególnymi ugrupowaniami2. Na podstawie tych kryteriów Smith wyróżnia trzy typy systemów partyjnych:
(1) nierównowagi;
(2) rozproszenia;
(3) równowagi.
1 G. Smith, Życie polityczne w Europie Zachodniej, Warszawa 1992, s. 116.
2 Ibidem, s. 116, 117. *�Ś
6.2. Wybrane typologie systemów partyjnych
109
System nierównowagi charakteryzuje długotrwała dominacja jednej partii, polegająca na tym, że w długich okresach jedna i ta sama partia zdobywa na tyle znaczące miejsce w parlamencie, że jest niezbędna do utworzenia rządu. Zwłaszcza ten ostatni wskaźnik jest dla Smitha bardzo ważny, opierając się na nim daje przykłady szwedzkich socjaldemokratów w latach 1930-1976, włoskiej Chrześcijańskiej Demokracji w latach 1945-1993, czy Gaullistów we Francji w latach 1958-19741.
System rozproszenia występuje wtedy, kiedy działa w nim znaczna liczba partii, z których żadna nie ma pozycji dominującej a kilka z nich uzyskuje podobne poparcie wyborcze. Bardzo istotny jest brak polaryzacji między partiami.
System równowagi natomiast polega na tym, że dwie partie lub też dwa bloki partii otrzymują podobne poparcie wyborcze. Przykładami takich systemów są dla Smitha Wielka Brytania, Austria do lat osiemdziesiątych a nawet Republika Federalna Niemiec do lat osiemdziesiątych. W tym ostatnim przypadku autor twierdzi, że istnienie niewielkiej partii centrowej nie miało dużego znaczenia dla typu rywalizacji w systemie.
Za wart podkreślenia autor uważa fakt, że zarówno system rozproszenia jak i system zrównoważonych bloków partii związane są z istnieniem w systemie wielu partii; tym co znacząco je różnicuje to fakt, że w systemie rozproszenia znaczącą pozycję mają partie centrowe natomiast w systemie zrównoważonych bloków raczej nie.
Autorem jednej z bardziej rozbudowanych i jednocześnie znanych w nauce typologii systemów partyjnych jest Giovanni Sartori2. Przedstawianie jego poglądów należy rozpocząć od ważnego stwierdzenia, że nie wszystkie partie są równie znaczące dla systemu. Jednym z najczęściej przyjmowanych wskaźników siły i znaczenia partii jest jej reprezentacja parlamentarna, będąca wynikiem uzyskanego poparcia wyborczego. Biorąc tylko to kryterium pod uwagę partie znaczące to takie, które mają duże poparcie elektoratu a zatem mają także dużą reprezentację parlamentarną. Jeżeli jednak spojrzymy na partie z punktu widzenia ich funkcji w rządzie, wówczas ważnym wskaźnikiem znaczenia partii będzie jej zdolność do wypełniania tej funkcji, co w systemie wielopartyjnym oznacza przede wszystkim możliwość uczestnictwa w koalicjach. I tu jak twierdzi Sartori, ujawnia się jeden z ważnych wyznaczników znaczenia partii, czyli możliwości jakie partia ma, by uczestniczyć w koalicjach rządowych. Nie zawsze będzie się to jednoznacznie pokrywało z siłą parlamentarną. Czasem zupełnie niewielka partia, o niewielkim poparciu i małej liczbie mandatów może być ważniejsza dla utworzenia koalicji niż jej znacznie większa konkurentka. Dlatego Sartori proponuje, by jedną z reguł określenia znaczenia partii był jej potencjał koalicyjny. Partia ma ten potencjał, jeżeli bywa brana pod uwagę jako możliwy
1 Ibidem, s. 117.
2 Omówienie koncepcji opieram na tekście G. Sartoriego, A Typology oj Party Systems, w: The West European Party System, op. dt., s. 316-349.
110
6. Systemy partyjne - kształtowanie i zmiana
koalicjant, jeżeli nie zdarza się jej to nigdy, należy ją uznać za mało znaczącą. Reguła ta może być jednak stosowana jedynie do partii, które w swoim działaniu starają się o obsadzanie pozycji rządowych i są możliwe do zaakceptowania dla innych partnerów z punktu widzenia reprezentowanych wartości i ideologii.
Są jednak także i takie partie, które znajdują się w ciągłej opozycji, mimo stosunkowo dużej siły parlamentarnej. Są to najczęściej partie anty-systemowe, które ze względu na tę właśnie cechę nie są brane nigdy pod uwagę jako koalicjant, niemniej samym swoim istnieniem wpływają na taktykę i konkurencję pozostałych ugrupowań. Dla tych partii Sartori proponuje uzupełnienie reguły potencjału koalicyjnego regułą szantażu politycznego. Zatem za znaczące partie w systemie partyjnym należy uznać takie, które mają albo potencjał koalicyjny albo potencjał szantażu, inne partie można uważać za nieznaczące.
Jeżeli chodzi o kategoryzacje systemów partyjnych Sartori jest zwolennikiem podejścia ilościowo-jakościowego. Z jednej strony bowiem twierdzi, że liczba partii w systemie ma znaczenie -jest jednym ze wskaźników rozproszenia lub koncentracji władzy, od liczby partii zależy też ich wzajemne oddziaływanie. Klasyfikacja oparta jedynie na liczbie partii to według Sarto-riego format systemu partyjnego, nie odkrywający jednak jego mechaniki, sposobu jego funkcjonowania. Używając jedynie kryterium liczby partii Sartori uważa, że można wyodrębnić następujące klasy systemów partyjnych:
(1) jedna partia;
(2) system partii hegemonicznej;
(3) system partii predominującej;
(4) system dwupartyjny;
(5) system ograniczonego pluralizmu;
(6) system ekstremalnego pluralizmu;
(7) system zatomizowany1.
Co do sytuacji, kiedy istnieje tylko jedna partia, powyżej omówiłam już, umieszczone w innym miejscu, poglądy autora na ten problem. Natomiast systemy partii hegemonicznej i predominującej różnią się m.in. tym, że w obu jedna partia ma zdecydowana przewagę, przy czym przewaga osiągnięta w wolnych rywalizacyjnych wyborach odróżnia system partii predominującej od systemu hegemonicznego, kiedy przewaga taka jest raczej wynikiem innych czynników, bowiem system wyborczy nie ma charakteru rywa-lizacyjnego. Jednym z przykładów, które podaje Sartori jest Polska za czasów realnego socjalizmu, kiedy partią hegemoniczną była PZPR, natomiast dwie inne partie - Stronnictwo Demokratyczne i Zjednoczone Stronnictwo Ludowe miały charakter tzw. partii "satelickich".
Rozróżnienie systemów ograniczonego pluralizmu, ekstremalnego pluralizmu i systemu zatomizowanego opiera się na liczbie partii, przy czym



1 Ibidem, s. 324.
6.2. Wybrane typologie systemów partyjnych
111
system ograniczonego pluralizmu w zasadzie liczy od 3 do 5 partii, system ekstremalny 6 do 8, natomiast kategoria systemu zatomizowanego mieści każdy system powyżej 10 partii. Autor jednak wyraźnie twierdzi, że o ile od mniej więcej 5 partii wzwyż można zdecydowanie mówić o fragmentacji systemu, to same liczby niewiele mówią nam o tym, jakie są relacje między tymi partiami. Fragmentacja systemu może bowiem być warunkowana różnymi czynnikami i inny będzie system, w którym wiąże się ona np. z dużą odległością ideową między partiami a inny system, w którym taka odległość będzie mniejsza, natomiast fragmentacja wiązać się będzie z segmentacją społeczną.
Aby zatem móc powiedzieć więcej o tym, jaki jest mechanizm systemu, należy według Sartoriego do kryterium ilości dodać jeszcze inne elementy, pozwalające dokładniej określić typ systemu. Omówienie typologii Sartoriego rozpocznę w kolejności, w której zrobił to sam autor prezentując swoją koncepcję, a zatem od typu spolaryzowanego pluralizmu. Jest to system należący do kategorii wielopartyjnych, więc rozpoczynanie od niego jest dosyć nietypowe, zważywszy, że poprzednio omawiane typologie prezentowały porządek od najmniej do najbardziej "skomplikowanego" systemu. Jednakże system ten posiada najwięcej cech, które pozwalają na lepsze skontra-stowanie go z pozostałymi.
Już sama nazwa - spolaryzowany pluralizm - wskazuje na dwie ważne cechy tego typu. Określenie polaryzacja odnosi się do odległości ideologicznej między partiami - im większa polaryzacja, tym partie są od siebie dalej usytuowane na osi lewica-prawica. Określenie pluralizm odnosi się do formatu tego systemu, czyli liczby partii, które go tworzą. Odwołując się do poprzednio skonstruowanej klasyfikacji opartej na kryterium ilościowym, Sartori uważa, że system spolaryzowanego pluralizmu tworzy mniej więcej 5 do 6 partii.
Jednakże jedną z najbardziej istotnych cech tego typu jest fakt, że na osi lewica-prawica, obok tych dwóch biegunów występuje jeszcze wyraźnie określona pozycja centrowa, zajęta przez partię lub grupę partii. W tym miejscu Sartori wyraźnie podkreśla znaczenie umiejscowienia tej partii, lub grupy, nie zaś centrowej doktryny czy ideologii. Możliwość takiego umiejscowienia jest efektem polaryzacji systemu, gdyby nie był spolaryzowany, innymi słowy, gdyby odległość ideologiczna między partiami nie była tak duża, wówczas nie byłoby ani "miejsca" do zajęcia w centrum ani też motywacji. Jak bowiem podkreśla autor centrowe umiejscowienie partii jest możliwe ze względu na obawy przed ekstremizmem1.
Zajęcie tej pozycji przynosi za sobą inne ważne konsekwencje charakteryzujące typ spolaryzowanego pluralizmu: dwustronną opozycję i odśrodkową tendencję rywalizacji między partiami. Mechanika systemu oparta na pozycji centrowej jest taka, że opozycyjne ugrupowania znajdują się zarówno po lewej, jak i po prawej stronie, ich siły są rozbite i raczej nie są w stanie

1 Ibidem, s. 331.

112

współpracować, gdyż każdemu bliżej jest do centrum niż do siebie wzajemnie. Tendencja odśrodkowa w rywalizacji między partiami oznacza systematyczną utratę wyborców centrowych w kierunku lewicy lub prawicy a zatem kierunek tej rywalizacji jest od środka w kierunku dwóch przeciwnych biegunów.
Inną cechą tego systemu jest m.in. istnienie opozycji antysystemowej, czyli takiej, która neguje zasady, na których opiera się system a nie tylko oponuje przeciw konkretnym rozwiązaniom, prezentując swoją alternatywę. Cechą kolejną jest w ogóle silne zideologizowanie opozycji, co oznacza, że konkurencja między partiami znacznie bardziej koncentruje się wokół fundamentalnych wartości i idei niż wokół kwestii pragmatycznych. Dwie ostatnie cechy charakteryzujące typ spolaryzowanego pluralizmu to nieodpowiedzialna opozycja i polityka "przelicytowywania". Nieodpowiedzialna opozycja, podobnie jak praktycznie wszystkie inne cechy tego systemu, wiąże się z mechaniką systemu opartą na centrowej pozycji zajętej przez konkretnego aktora politycznego. Ponieważ partia lub partie usytuowane w centrum są praktycznie skazane na ciągłe sprawowanie władzy, partie oddalone od centrum mają mniejsze szansę obsadzenia kiedykolwiek pozycji rządowych. Dlatego ich oferta wyborcza może zawierać nierealistyczne, nieodpowiedzialne propozycje, obliczone na zdobycie wyborcy, ich pozycja odległa od centrum praktycznie gwarantuje, że nie będą musiały ich nigdy konfrontować z wymogami praktyki rządowej. Bardzo podobna jest polityka wzajemnego "przelicytowywania", składania wyborcom obietnic nie do zrealizowania a obliczonych jedynie na zdobycie przewagi nad konkurentem.
Podsumowując: typ spolaryzowanego pluralizmu to typ systemu, w którym istnieje około 5 do 6 partii. Na osi lewica-prawica wyodrębnić można trzy, odległe od siebie bieguny: lewicowy, centrowy i prawicowy, wszystkie zajęte przez partie polityczne. Mechanika tego systemu oparta jest na centrum, co powoduje m.in., że kierunek rywalizacji międzypartyjnej jest odśrodkowy. Kolejne cechy tego systemu to: opozycja antysystemowa, opozycja dwustronna, nieodpowiedzialna opozycja, opozycja zideologizowana i polityka przelicytowywania.
Drugim omawianym przez Sartoriego typem systemu jest umiarkowany pluralizm. W tym systemie funkcjonują przynajmniej trzy znaczące partie, z których żadna nie zdobywa absolutnej większości. Na osi lewica-prawica istnieją tylko te dwa bieguny, relatywnie nieodległe od siebie. Kierunek rywalizacji międzypartyjnej jest dośrodkowy. Wszystkie inne cechy można tuta\ zdefiniować. tjtze.T. t\ei^a^.cfiRJv Ę^ctes^-iss^-ass&sg^ -^a-si&L-K^-. -z&s. -�s^ w systemie umiarkowanego pluralizmu opozycji antysystemowej, wszystkie inne cechy charakteryzujące opozycję w poprzednim typie tutaj także są nieobecne.
Kolejny system to system dwupartyjny. Charakteryzując ten system Sartori zauważa, że typ ten należy z jednej strony do najbardziej znanych, z drugiej zaś do najrzadszych w praktyce politycznej, co prowadzi go do stwierdzenia że jest to system "trudny". Charakteryzują go następujące ce-

113

chy: (1) dwie partie są zdolne do konkurowania o absolutną większość mandatów parlamentarnych; (2) jedna z dwóch partii zdobywa wystarczającą większość parlamentarną; (3) partia ta skłonna jest sama rządzić; (4) uzasadnione jest oczekiwanie, że partie sprawujące władzę będą się zmieniały. Podobnie jak w poprzednim typie, występują tu jedynie dwa bieguny konkurencji, lewicowy i prawicowy, kierunek konkurencji jest dośrodkowy.
Typ partii predominującej jest o tyle odrębny od pozostałych, że występować może zarówno w sytuacji funkcjonowania tak wielu, jak i dwóch partii. Jego najważniejszą cechą jest istnienie partii, która w kolejnych wyborach uzyskuje niekwestionowaną przewagę nad innymi, zdobywając większość głosów. Warunkiem określenia systemu partyjnego jako systemu partii predominującej jest to, że partia, która aspiruje do tej pozycji musi zdobyć taką większość w trzech kolejnych następujących po sobie elekcjach. Ważnym elementem tego systemu są autentyczne zwycięstwa wyborcze partii predominującej, tj. że wybory nie są w żaden sposób manipulowane. Konsekwencją tej sytuacji jest możliwość utraty w pozycji dominacji.
W poniższej tabeli typologia Sartoriego zaprezentowana jest w postaci uproszczonej a zarazem w kolejności od systemu partii predominującej do systemu spolaryzowanego pluralizmu.

Tabela. 6.1.


Typ systemu Charakterystyka
System partii predominującej Jedna partia uzyskuje niekwestionowaną przewagę w wyborach, przynajmniej w trzech następujących po sobie elekcjach Wybory są rywalizacyjne
System dwupartyjny Dwie partie zdolne są do konkurowania o absolutną większość parlamentarną Jedna z dwóch partii zdobywa taką większość Partia, która zdobyła większość skłonna jest rządzić sama Uzasadnione jest oczekiwanie, że partie u władzy będą się zmieniały
System umiarkowanego pluralizmu W systemie są przynajmniej trzy znaczące partie, z których żadna nie zdobywa absolutnej większości Istnieją dwa bieguny rywalizacji, relatywnie nieodległe od siebie Kierunek rywalizacji jest dośrodkowy Nie ma opozycji antysystemowej Nie ma opozycji dwustronnej
System spolaryzowanego pluralizmu W systemie Istnieje mniej więcej 5-6 partii Istnieją trzy bieguny rywalizacji Kierunek rywalizacji jest odśrodkowy Istnieje opozycja antysystemowa Istnieje opozycja dwustronna Istnieje opozycja nieodpowiedzialna Rywalizacja jest silnie zideologlzowana Rywalizacja opiera się na "przelicytowywaniu"

114

Typologia Sartoriego warta jest uwagi ze względu na kilka kwestii. Po pierwsze, co podkreśla sam autor, rozbija ona typ systemu wielopartyjnego na dwa: spolaryzowanego i umiarkowanego pluralizmu, na podstawie dwóch bardzo ważnych różnicujących te typy cech: odległości ideowej między partiami i kierunku konkurencji. W tej perspektywie okazuje się, że typ umiarkowanego pluralizmu bliższy jest systemowi dwupartyjnemu, ze względu na brak polaryzacji i dośrodkowy kierunek konkurencji a typ spolaryzowanego pluralizmu jest wyraźnie odrębny od tamtych dwóch, cechując się właśnie znaczną polaryzacją i odśrodkowym kierunkiem rywalizacji. Jest to podejście o tyle ciekawe, że najczęściej wskazuje się na inny podstawowy kontrast pomiędzy typami, linia podziału przebiega między systemem dwupartyjnym a różnymi wersjami wielopartyjnego.
Druga ważna kwestia sprawiająca, że typologia ta jest warta uwagi to fakt, że niezwykle precyzyjnie pokazuje zróżnicowanie relacji międzypartyjnych w poszczególnych typach, co pozwala łatwiej zrozumieć sens pojęcia systemu partyjnego a zwłaszcza jego rozmaitych typów.

6.3. Zmiany w europejskich systemach partyjnych w ostatnich dekadach XX wieku

W tym miejscu zajmę się szeroko dyskutowaną w ostatnich dekadach problematyką zmiany w europejskich systemach partyjnych. Diagnoza zmian obejmowała przede wszystkim zmiany w zachowaniach wyborczych, wiążące się z fluktuacją poparcia udzielanego przez wyborców dotychczas popularnym partiom, powstawanie nowych partii politycznych a także pojawienie się w dyskursie politycznym nowych kwestii, których partie do tej pory nie podejmowały. Obserwacje tych przeobrażeń stały się podstawą do opisania szerszych procesów:
(1) powstawania nowego podziału socjopolitycznego zwanego Nową Polityką;
(2) redefinicji i przemian w podziałach już istniejących m.in. przez zmianę doniosłości niektórych z nich; |(3) osłabiania czy wręcz zaniku związku pomiędzy partiami a popierającymi je tradycyjnie grupami społecznymi.
Dwa pierwsze procesy, odnoszące się do zmiany w obrębie podziałów socjopolitycznych oraz trzeci, dotyczący siły powiązań między grupami społecznymi a partiami określa się czasem także i w literaturze polskiej terminami zaczerpniętymi z języka angielskiego, odpowiednio realignment i dealignment i to one właśnie składają się na najszerzej pojętą zmianę systemów partyjnych. Ważne jest podkreślenie, że ich podstawowym uwarunkowaniem są zmiany w zachowaniach wyborczych.
Zanim jednak przejdę do dalszego omawiania tak zarysowanego problemu, niezbędnych jest kilka uwag wstępnych.

115

Po pierwsze, żeby mówić o zmianie konieczne jest określenie stanu, który ją poprzedzał. W omawianym przypadku był to ustabilizowany układ partii politycznych, które powstały w krajach europejskich na podstawie ukształtowanych historycznie podziałów socjopolitycznych i które ustrukturalizowały europejski elektorat na wiele lat. Stabilizację tę opisuje a zarazem wyjaśnia znana i wciąż ceniona w nauce praca S.M. Lipseta i S. Rokkana, często określana także mianem koncepcji "zamrożenia systemów partyjnych".
Niezbędne jest zatem zarysowanie koncepcji Lipseta i Rokkana, jak i wyjaśnienie pojęcia podziału socjopolitycznego, które pojawia się zarówno w odniesieniu do niej, jak i do diagnozy zmian zachodzących w systemach partyjnych.
Uwaga druga dotyczy samego problemu zmiany systemów partyjnych. Nie wszyscy bowiem autorzy jednomyślnie zgadzają się co do tego, że wymienione powyżej procesy zawsze i jednoznacznie wiążą się ze zmianą tego rodzaju. Powyżej zasygnalizowane tendencje dotyczą bowiem przede wszystkim zmian w zachowaniach wyborczych, co, jak twierdzi m.in. Peter Mair, nie zawsze musi oznaczać zmianę systemu partyjnego. Autor ten uważa, że zmianę systemu partyjnego rozumieć należy jako zmianę typu systemu, wiążącą się ze zmianą dotyczącą przede wszystkim relacji między partiami, co wynika m.in. z definicji systemu partyjnego, pojmowanego przede wszystkim w kategoriach interakcji między partiami, stanowiącymi jego elementy1. Zatem zmiana systemu partyjnego może wiązać się ze zmianą kierunku rywalizacji partyjnej lub też ze zmianą formuły tworzenia rządu. Te zaś niekoniecznie muszą wynikać ze zmian w zachowaniach wyborczych, które są poniekąd osią zarysowanej powyżej diagnozy.
Innymi słowy, jak twierdzi ten autor, zmiany systemów partyjnych należy rozumieć w kategoriach zmiany typu systemu, a ta dotyczy nie tyle poszczególnych partii, ile relacji i powiązań pomiędzy nimi. Zmiana dotycząca poszczególnych partii, by zaowocować zmianą systemu, musi dotyczyć systemowej roli partii, co nie zawsze wynika z fluktuacji poparcia wyborczego czy nawet z pojawienia się na scenie politycznej nowych kwestii. Decydująca zdaniem Maira jest nie tyle zmiana w poparciu wyborczym, co jej usytuowanie, wpływające lub nie na systemową rolę partii, których dotyczy2.
Zmianę systemu partyjnego można też pojmować jako zmianę dotyczącą poszczególnych, konstytutywnych dla niego elementów, które nota bene można jasno określić posługując się precyzyjnymi miernikami. Wśród tych elementów wymienić warto np. liczbę i rozmiar partii czy dzielący je dystans ideologiczny, do mierników, które się do nich odnoszą zalicza się indeksy: frak-cjonalizacji, efektywnej liczby partii, agregacji, partycypacji rządowej, czy, odnoszący się do dystansu ideologicznego, miernik tego dystansu3.

1 P. Mair, Party System Change. Approaches and Interpretattons, Oxford 1997, s. 51,52 i nn.
2 Ibidem, s. 55.

3 W literaturze polskiej problem ten bardzo dobrze opisał R. Herbut, Systemy partyjne, w: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wrocław 1997, s. 170-185.

116

W niniejszej pracy przyjęłam jednak perspektywę, w ramach której tendencje zasygnalizowane na początku opisywane są w kategoriach zmian w europejskich systemach partyjnych. Podejście to jest zdecydowanie znacznie mniej precyzyjne i rygorystyczne niż to, które reprezentują Mair czy Herbut. Wybór tej perspektywy podyktowany jest zastosowaniem w niej bardzo szerokiego kontekstu zmian nie tylko dotyczących samych systemów partyjnych, ale także tych zachodzących w otoczeniu społecznym i dotyczących zwłaszcza zachowań wyborczych oraz zmian w obrębie podziałów socjopolitycznych. Ten szeroki kontekst w moim przekonaniu dobrze przystaje do jednego z ważnych zamierzeń tej pracy jakim jest przedstawienie zachodzącej współcześnie ewolucji relacji między partiami a społeczeństwem. Zanim jednak przejdę do zagadnienia zmian w systemach partyjnych, zarysuję koncepcję Lipseta i Rokkana a także wyjaśnię pojęcie podziału so-cjopolitycznego, niezbędne do zrozumienia wszystkich kwestii poruszanych w tym podrozdziale.

6.3.1. Podział socjopolityczny - definicja

Kategoria podziału socjopolitycznego bywa definiowana na wiele sposobów. Określenie to w języku angielskim brzmi cleavage i bezpośrednio tłumaczone oznacza podział, rozszczepienie. Herbut zwraca uwagę na fakt, że definicyjne ujęcia cleauage różnią się m.in. powiązaniem tej kategorii albo ze społeczeństwem, albo z polityką1. Jeżeli pojęcie to wiązane jest ze strukturą społeczną, wtedy najczęściej bierze się pod uwagę zróżnicowania socjodemograficzne, takie jak wykształcenie, zawód, narodowość etc. i mówi się o podziałach społecznych. Jeżeli kategorię cleavage odnosi się z kolei do polityki to mowa jest o postawach czy zachowaniach politycznych.
W tej pracy przyjmuję rozumienie wiążące wymiar społeczny i polityczny w jedną, złożoną kategorię, którą Herbut na gruncie języka polskiego bardzo trafnie określił właśnie mianem podziału socjopolitycznego. Oznacza ona przeciwstawienie się wzajemne grup społecznych, zaangażowanych w konflikt wynikający z odmiennych cech i wartości prezentowanych przez te grupy, które dla reprezentacji swoich interesów tworzą partie polityczne lub też znajdują inną formę ekspresji organizacyjnej. Podział socjopolityczny występuje wówczas, gdy wszystkie te trzy elementy współwystępują ze sobą.
Innymi słowy można powiedzieć, że na podział socjopolityczny składają się: *
(1) Podziały społeczne, czyli podziały obejmujące tafcie kategorie jak zawód, religia, narodowość. Dzielą one ludzi na robotników, rolników, katolików, protestantów czy też Francuzów i Niemców. Ważne jest nie tyle ich wyczerpujące wymienienie, ile fakt, że należą one właśnie do kategorii społecz-

1 R. Herbut, Podziały socjopolityczne, w: Studia z teorii polityki, A.W. Jabłoński, L. Sob-kowlak (red.), t. I, Wrocław 1996, s. 91-103.

117

nych a nie np. politycznych, jak różnice poglądów na rozbrojenie czy energię atomową.
(2) Świadomość grupowej tożsamości, czyli przekonanie o stanowieniu określonej, odrębnej od innych grupy i chęć działania na tej podstawie. By posłużyć się przytoczonymi powyżej przykładami, robotnicy, katolicy czy Francuzi muszą nie tylko należeć do wspomnianych grup, muszą mieć świadomość tej przynależności i zarazem wartości, stanowiących o odmienności tej grupy. Tutaj chodzi przede wszystkim o podkreślenie, że "obiektywne" podziały istniejące w społeczeństwie nie przekształcają się w podział socjo-polityczny bez istnienia dodatkowo jeszcze świadomości grupowej. Dobrym przykładem może być także istniejący od zawsze w ludzkich społecznościach obiektywny podział na mężczyzn i kobiety, który jednak dopiero niedawno zyskał wymiar, pozwalający mu przełożyć się na podział socjopoli-tyczny. Kobietą lub mężczyzną było się zawsze, natomiast pojawienie się świadomości odmienności interesów wynikających z przynależności do jednej z tych grup sprawiło, że różnice te stały się podstawą podziału socjopoli-tycznego,
(3) Organizacja, co oznacza, że podział socjopolityczny musi znaleźć wyraz w aktywności organizacyjnej - partii politycznej, związku zawodowego czy kościoła, natomiast bez tej ekspresji pozostaje uśpiony1.
Takie rozumienie pojęcia podział socjopolityczny pozwala m.in. na bardziej wnikliwe rozumienie koncepcji zamrożenia systemów partyjnych, do której omówienia przejdę obecnie.


6.3.2. "Zamrożenie systemów partyjnych"

W swojej pracy Seymour Martin Lipset i Stein Rokkan powiązali stabilność europejskich systemów partyjnych ze stabilnością podziałów socjopolitycz-nych, które z kolei ukształtowały się w toku ważnych, przełomowych dla współczesnej Europy, procesów historycznych2. Konkretnie autorzy ci wskazali na dwie rewolucje: narodową i przemysłową, które to procesy stały się podstawą czterech konfliktów: centrum-peryferie, Kościół-państwo, rolnictwoprzemysł, pracodawcy-pracobiorcy, będących bazą powstania istotnych podziałów społecznych.
Rewolucja narodowa wiązała z powstawaniem w Europie państw narodowych. Proces ten z jednej strony zaangażował wszystkich tych, którzy działali na rzecz powstania takiego państwa, co oznaczało m.in. określenie dominującej kultury, centralizację terytorialną i polityczną, z drugiej tych, którzy przeciwstawiali się tym tendencjom w imię zachowania partykularnych tożsamości kulturowych, etnicznych, językowych, terytorialnych etc.

1 Powyższe omówienie opieram na pracy M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, RepresentatWe Government In Western Europę, New York 1992, s. 91.
2 S.M. Lipset, S. Rokkan, Cleavage Structures. Party Systems and Voter Alignments. Cross National PerspectWes, New York 1967.

118

Ten konflikt określony został mianem konfliktu centrum-peryferie, co dobrze oddaje jego sedno.
Drugi konflikt także wiążący się z powstającym państwem narodowym postawił naprzeciw siebie to właśnie państwo i Kościół, przede wszystkim Kościół katolicki. W procesach budowania tożsamości kulturowej i politycznej państwa i integrowania wokół tych wartości obywateli często dochodziło do zakwestionowania od dawna ustabilizowanych pozycji Kościoła, zwłaszcza w sferze edukacji, chociaż w grę wchodziły także i inne dziedziny życia. (Por. rozdział poświęcony rodzinom partii politycznych a w szczególności partiom chadeckim).
Rewolucja przemysłowa stała się z kolei przyczyną dwóch innych konfliktów: między typem gospodarki opartym na rolnictwie i gospodarką przemysłową a w szczególności pomiędzy interesami grup związanych z oboma typami: właścicielami ziemskimi i przemysłowcami. Drugi konflikt, który przyniosła ze sobą ta rewolucja to konflikt pomiędzy szeroko pojętymi grupami właścicieli i pracodawców a grupami pracobiorców. Grupy społeczne zaangażowane w wymienione konflikty, zwłaszcza w momencie upowszechnienia praw wyborczych, utworzyły partie polityczne, których pierwszoplanowym zadaniem była reprezentacja i obrona interesów wspomnianych grup na arenie politycznej.
I tak wokół konfliktu religijnego powstały partie wyznaniowe, z konfliktem centrum-peryferie powiązać można partie narodowe, wokół konfliktu między przemysłem a rolnictwem wyrosły partie konserwatywne i liberalne a także, w niektórych krajach, partie agrarne, wokół konfliktu pracodaw-cy-pracownicy - partie socjalistyczne a później komunistyczne. Ważne dla zarysowanego obrazu jest podkreślenie, że po pierwsze wymienione konflikty miały różny przebieg i nasilenie w różnych krajach a po drugie, że różnie mogły układać się ich wzajemne relacje, co miało m.in. wpływ na charakter powstających wokół nich partii. Najbardziej powszechnym i wszędzie spotykanym konfliktem jest spośród wymienionych tylko jeden - pracodawcy--pracobiorcy. Ale już konflikt Kościół-państwo był szczególnie wyraźny tam, gdzie państwo naruszało interesy Kościoła katolickiego. Kościoły protestanckie były zdecydowanie bardziej "pronarodowe" i wielu przypadkach stały się sojusznikiem państwa opartego na zasadzie narodowej, Kościół katolicki natomiast jako organizacja o charakterze ponadnarodowym wyraźnie przeciwstawiał się wielu elementom polityki prowadzonej w imię powstającego państwa, czuł się też bardzo zagrożony przez sekularyzacyjne tendencje wyzwolone w procesach jego tworzenia się.
Z tym różnym przebiegiem konfliktu łączy się kwestia partii politycznych. O ile te związane z najbardziej powszechnie występującym konfliktem: pracodawca-pracobiorca, czyli partie socjalistyczne, obecne*6ą we wszystkich krajach, o tyle partie związane z konfliktem Kościół-państwo powstały i przetrwały tylko tam, gdzie ten konflikt wystąpił. Stało się to przede wszystkim w państwach, w których istniał silny Kościół katolicki, ale nie na pozycjach dominujących tylko raczej jako silna mniejszość - tu przykładem


119

mogą być Niemcy czy Holandia. Istnienie tego konfliktu w krajach o dominującej religii katolickiej jak Francja i Włochy z kolei wiąże się jeszcze z innymi kwestiami - we Francji z silnym sekularyzującym wpływem rewolucji francuskiej, we Włoszech z procesami integracji państwa, które powstało m.in. naruszając posiadłości terytorialne Watykanu. Na tym tle Polska jest niezwykle rzadkim przypadkiem, w którym nastąpiło połączenie wartości narodowych i katolickich, co doprowadziło m.in. do powstania współcześnie partii o profilu narodowo-religijnym - ZCHN, Liga Polskich Rodzin.
Wróćmy jednak do problemu stabilizacji, zamrożenia systemów partyjnych. Lipset i Rokkan w swojej książce napisali m.in.: "[...] alternatywy partyjne a także w zadziwiająco wielu przypadkach także organizacje partyjne są starsze niż większość ich wyborców"1. Istotnym elementem ich koncepcji była bowiem stabilizacja podziałów socjopolitycznych i związanych z nimi partii i systemów partyjnych, trwająca mniej więcej od momentu umasowie-nia praw wyborczych w latach dwudziestych aż do chwili, kiedy powstawała ich praca, czyli mniej więcej do lat sześćdziesiątych. Tę stabilizację powiązać można z kilkoma czynnikami:
(1) aktualnością problemu, konfliktu, który leży u podstaw podziału socj opolitycznego;
(2) możliwością pojawienia się na scenie politycznej nowego konfliktu i nowej, dotychczas nie aktywnej politycznie grupy społecznej, zdolnej do utworzenia nowej partii;
(3) regułami politycznymi, które działają na korzyść obecnych na scenie politycznej podmiotów politycznych;
(4) działalnością samej partii, budującej długotrwałe poczucie lojalności dużych grup społecznych2.
Aktualność konfliktów oczywiście ulega zmianie, jednak w latach sześćdziesiątych te, które zidentyfikowali Lipset i Rokkan jako leżące u podstaw podziałów socjopolitycznych nie zdezaktualizowały się na tyle, by przezwyciężyć oddziaływanie innych, stabilizujących czynników. Problem istniejących reguł gry, które premiują trwałość nie wymaga wyjaśnienia. Mobilizacja ##elektoratu, która nastąpiła wraz z umasowieniem praw wyborczych w latach dwudziestych raczej nie zostawiła "niezagospodarowanej" grupy społecznej, dodatkowo lojalności wyborcze umacniane były przez same partie, które, zwłaszcza działając jako partie masowe "zamykały" swój elektorat, przywiązywały go do siebie wieloma sposobami, wykraczającymi poza czystą politykę, budując lojalność wyborców nie tylko w relacji do konkurentów, ale też w dłuższej perspektywie czasowej.
Zatem zarysowany w koncepcji Lipseta i Rokkana obraz stabilizacji europejskich systemów partyjnych zyskał ogromną popularność a zarazem
1 Ibidem, s. 50. 2 M. Gallagher, M. Laver, P. Malr, op. c/t., s. 97-99.
120
6. Systemy partyjne - kształtowanie i zmiana
został potwierdzony m.in. w badaniach empirycznych. Szczególnie znana jest praca Richarda Rose'a i Dereka Urwina, którzy podjęli się zbadania zmian zachodnioeuropejskich systemów partyjnych od 1945 r. Zmiany określili jako procesy odnoszące się do trendów i fluktuacji siły wyborczej zachodnioeuropejskich partii, przy czym odróżnienie trendów i fluktuacji w ich badaniach było o tyle ważne, że określało rozmaite rodzaje zachodzących zmian i wiązało się z zastosowaniem kilku wskaźników. Z naszego punktu widzenia najistotniejszy jest wniosek, do jakiego doszli badacze, a mianowicie, że: "Bez względu na to jaki wskaźnik jest użyty - miara trendu czy rozmaite miary fluktuacji - obraz jest taki sam: siła wyborcza większości zachodnich partii od czasu wojny zmienia się niewiele z wyborów na wybory, z dekady na dekadę czy też w okresie życia pokolenia"1.
6.3.2. Zmiana systemów partyjnych
Powyżej zarysowałam obraz stabilizacji zachodnich systemów partyjnych. Wkrótce jednak po ukazaniu się książki Lipseta i Rokkana, tak ważnej dla tego obrazu, zaczął się on zmieniać. Coraz częściej pojawiały się tezy o głębokich zmianach dotyczących zwłaszcza zachowań wyborczych a także nowych problemów pojawiających się na arenie politycznej, które rzutowały na działanie europejskich partii i systemów partyjnych. Wśród konkretnych przykładów wymienić można podziały w belgijskich partiach politycznych, odzwierciedlające nasilające się problemy językowe i narodowe w tym kraju, wzrastającą popularność partii szkockich i walijskich w Wielkiej Brytanii coraz silniejsze oddziaływanie ruchów protestu, podejmujących kwestie rozbrojenia czy ekologii. Destabilizację w zachowaniach wyborczych empirycznie stwierdziła Maria Maguire, która przeanalizowała dane dotyczące 84 partii z 15 krajów i 142 odbytych wyborów w okresie pomiędzy 1948 i 1979 r. oraz dodatkowo 1960 i 19792. Podsumowując uzyskane wyniki autorka stwierdziła, że o ile w okresie 1948-1979 obraz zachowań wyborczych był raczej stabilny i niewiele różnił się od wyników uzyskanych w cytowanych wyżej badaniach Rose'a i Urwina , o tyle w okresie 1960-1979 zmiana poparcia otrzymywanego przez partie polityczne była wyraźnie większa i dotyczyła około 50% europejskich partii, z czego dla 2/3 oznaczało to spadek poparcia3. Innymi słowy badania Maguire nie tylko potwierdziły tezy o znaczących zmianach w zachowaniach wyborczych europejskich elektoratów, ale też pozwoliły na określenie czasu, kiedy zmiany te były najwyraźniejsze.
Najczęściej przytaczany wyborczy przykład ilustrujący te zmiany pochodzi z Danii z 1973 r.
1 R. Rosę, D. Urwin, Perslstence and Change in Western Party Systems, 1945-1969, w: The West European Party System, op. ctt., s. 193.
2 M. Maguire, Is There Still Perslstence? Electoral Change in Western Europę, 1948-1979, w: Western European Party Systems. Continuity and Change, H. Daalder, P. Mair (red.), Lon-don 1983.
3 Ibidem, s. 91.
6.3. Zmiany w europejskich systemach partyjnych...
121
Tabela 6.2. Wyniki wyborów w Danii w latach 1971 1 1973
Dorłła 1971 1973
Partia % głosów liczba mandatów % głosów liczba mandatów
Socjaldemokratyczna 37,3 70 25,7 46
Radykalno-Liberalna 14,4 27 11,2 20
Llberalno-Agrarna 15,6 30 12,3 22
Konserwatywna 16,7 31 9,2 16
Socjallstyczno-Ludowa 9,1 17 6,0 11
Sprawiedliwości 1,7 - 2,9 5
Komunistyczna 1,4 - 3,6 6
Mniejszości Niemieckiej 0,2 - - -
Chrześcijańsko-Ludowa 1,9 - 4,0 7
Lewicy Socjalistycznej 1,6 - 1,5 -
Centrum-Demokraci - - 7,8 14
Postępu (Mogensa Glistrupa) - - 15,9 28
Ogółem 100,0 175 100,0 175
Źródło: M. Grzybowski, Królestwo Danii. Zarys systemu ustrojowego. Kielce 1996, s. 86.




Analizując przytoczone wyniki należy zwrócić uwagę na kilka istotnych kwestii: po pierwsze dotychczas najmocniejsze na scenie politycznej partie straciły od dawna ustabilizowane poparcie wyborcze. Dotyczy to przede wszystkim tych ugrupowań, które w wyborach w 1971 r. zajmowały pierwsze cztery miejsca. Po drugie poparcie rzędu 16% uzyskała partia świeżo utworzona i startująca w wyborach po raz pierwszy, czyli Partia Postępu. Znaczne poparcie, choć już nie tak duże jak Partia Progresywna uzyskała druga nowa partia na scenie politycznej, Centrum-Demokraci, utworzona przez secesjonistów z partii Socjaldemokratycznej. Po trzecie wreszcie partie, które poprzednio uzyskiwały w zasadzie śladowe poparcie, w 1973 r. wprowadziły do parlamentu swoich reprezentantów, powiększając w ten sposób liczbę obecnych w nim ugrupowań z pięciu do dziesięciu. Wybory duńskie z 1973 r. ilustrowały nowe ważne zjawiska w europejskich systemach partyjnych:
(1) zmiany zachowań wyborczych;
(2) pojawianie się coraz większej liczby partii nowych i to zarówno na drodze tworzenia nowych struktur od podstaw, jak i w drodze podziałów w starych partiach;
(3) pojawianie się na scenie politycznej nowych problemów, dotychczas nie podejmowanych przez istniejące partie.
Przypomnijmy, że obserwacje tych zmian stały się podstawą do zdia-gnozowania dwóch szerszych procesów, odnoszących się do zmiany systemów partyjnych. Mowa tutaj o powstawaniu nowego podziału socjopolitycz-nego, nazwanego Nową Polityką a także o redefinicji i przekształcaniu po-

122

działów istniejących, m.in. poprzez zmianę doniosłości niektórych z nich. Innym ważnym zjawiskiem o szerokim znaczeniu było też osłabianie czy wręcz zanik związku między partiami a popierającymi je tradycyjnie grupami społecznymi, co m.in. umożliwiało głębokie przekształcenia dotyczące zarówno partii, jak i systemów partyjnych oraz podziałów socjopo-litycznych.
Pisząc o tych kwestiach Dalton i Flanagan proces zmian w obrębie podziałów socjopolitycznych [realignemnt) opisali przede wszystkim jako proces powstawania nowego podziału, Nowej Polityki, osłabianie związków grup społecznych z reprezentującymi je dotąd partiami (dealignment) widzieli przede wszystkim w kategoriach malejącego znaczenia partii w ogóle i zastępowania ich przez inne struktury1.
Kwestie te oczywiście są ze sobą wzajemnie powiązane, co postaram się pokazać omawiając je poniżej. Wśród najbardziej eksponowanych przez wielu badaczy zmian znalazły się zmiany w zachowaniach wyborczych. Oznaczało to przede wszystkim, że wyborcy odchodzili od partii, które dotychczas cieszyły się ich bardzo stabilnym poparciem i skłonni byli bardziej niż dotychczas popierać partie nowe albo te, którym do tej pory wyraźnie się nie wiodło. Zjawisko to, określane mianem chwiejności elektoratu, oznacza niestabilność zachowań wyborczych i częste zmiany decyzji co do poparcia poszczególnych ugrupowań w kolejnych wyborach.
Brak stabilności decyzji wyborczych wiązał się m.in. ze zmianą klasowego modelu głosowania; innymi słowy z faktem, że przynależność klasowa stała się mniej ważnym wyznacznikiem decyzji wyborczej niż to było jakiś czas temu. Dla wyrażenia tej tendencji badacze stosują indeks Alforda. Wartość tego wskaźnika otrzymuje się odejmując procent głosów oddanych na partie lewicy przez klasę średnią od procentu głosów oddanych na te partie przez klasę robotniczą. Skala tego indeksu rozciąga się od wartości 0 -oznaczającej brak klasowego modelu głosowania do wartości 100, oznaczającej, że członkowie poszczególnych klas kształtują swoje decyzje wyborcze w absolutnej zgodzie ze swoją przynależnością klasową.
Zmiany, które dokonały się w systemach partyjnych Europy Zachodniej w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych mierzone indeksem Alforda wskazywały, że przynależność klasowa jest coraz mniej ważnym czynnikiem, wpływającym na decyzję wyborcy. W Wielkiej Brytanii wartość tego indeksu w 1951 r. wynosiła 41% i spadła do 25% w 1983 r. W Niemczech w 1957 r. indeks Alforda osiągnął wartość 37%, a w 1987 r. zaledwie 9%. We Francji w 1955 r. indeks Alforda wynosił 25%, w 1981 r. spadł do 19%2.

1 S.C. Flanagan, R. J. Dalton, Models oj Change, w: The West European Party System, op. cit.
2 R.J. Dalton, Citizen Polltics in Western Democracles. Public Opinion and Political Parties In the United States, Great Britain, West Germany and France, Chatham 1988, s. 156, 157.

123

Poszukując przyczyn obserwowanych zjawisk badacze wskazali m.in. na ważne zmiany, dokonujące się w strukturze klasowej zachodnioeuropejskich społeczeństw. Wśród tych zmian wymieniano m. in. te, które wiązały się ze znacznym zmniejszeniem liczby osób zatrudnionych w rolnictwie i przemyśle i znacznym wzrostem zatrudnienia w sektorze usług. W latach pięćdziesiątych w najbardziej uprzemysłowionych państwach Europy zatrudnionych w rolnictwie było 26% osób zawodowo czynnych, w przemyśle 38% a w sektorze usług 36%. W latach osiemdziesiątych wskaźniki te wynosiły odpowiednio 7%, 40% i 53%'. Ważne jednak były też zmiany, które można określić jako jakościowe - wzrost zamożności, poziomu wykształcenia wyraźnie wpłynął na zmianę stylu życia a to z kolei spowodowało zacieranie się wyraźnych granic między klasami. Ważnym zjawiskiem było także powstanie kategorii klasy średniej, nie związanej z ustabilizowanymi partiami politycznymi2.
Do tej pory skupiałam się na problemie chwiejności elektoratu. Zmiana klasowego modelu głosowania zwróciła uwagę badaczy poszukujących przyczyn tej chwiejności, w kierunku zmian struktury społecznej, powodującej przemiany w grupowej charakterystyce europejskich elektoratów. Jednakże zmiany te dotyczyły także poziomu jednostkowego. Zwiększoną ehwiejność elektoratu łączono m.in. z osłabieniem identyfikacji z partią. Ta kwestia wymaga nieco szerszego wyjaśnienia, m.in. dlatego, że kategoria identyfikacji partyjnej jest bardziej związana z partiami amerykańskimi niż europejskimi. Została ona wprowadzona do nauki przez badaczy amerykańskich, określających identyfikację partyjną jako oparte na emocjach poczucie przynależności do wybranej partii, stąd m.in. identyfikacja jest czymś innym niż preferencja wyborcza. Identyfikacja jest bardziej długotrwałym poczuciem związku z partią i nie uniemożliwia okresowego głosowania na inną3. Identyfikacja nabywana jest w procesie socjalizacji, najczęściej przejmowana od rodziców, i wraz z wiekiem najczęściej się umacnia, poprzez wpływ środowiska a także wraz z nabywaniem własnego doświadczenia politycznego. Jak wspomniałam, przeniesienie kategorii identyfikacji na grunt europejski budziło szereg wątpliwości, głównie ze względu na przekonanie, że na starym kontynencie znacznie ważniejsze jest socjodemograficzne ustrukturalizowa-nie elektoratu, czyli, że istotniejsze dla związku z partią jest przynależność grupowa. Inaczej mówiąc, poparcie dla partii socjalistycznej płynie bardziej z poczucia przynależności do tej grupy społecznej, którą ta partia reprezentuje niż z poczucia lojalności wobec partii. Jednakże badania potwierdziły znaczenie identyfikacji także w Europie, dlatego kategoria ta jest także używana w odniesieniu do partii europejskich. I tak deklarowane poczucie "silnej identyfikacji" z partią spadło w Niemczech z 55% w 1972 r. do 41% w 1987 r.; w Wielkiej Brytanii z 44% w 1964 r. do 19% w 1987 r., natomiast

1 Ibidem, s. 101.
2. R. Herbut, Systemy partyjne w Europie Zachodniej, op. cit., s. 108.
3 R.J. Dalton, op. cit., s. 180.

124

w tym samym czasie deklaracje o słabej identyfikacji lub w ogóle jej braku wzrosło z 18 do 39% K
Ponieważ, jak wspomniałam, kategoria identyfikacji partyjnej z kolei bardziej odnosi się do indywidualnych postaw i zachowań, dlatego też warto w tym miejscu zwrócić uwagę na inną jeszcze diagnozę przeobrażeń, które w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zaszły w Europie w zakresie zachowań wyborczych. Chodzi tu mianowicie o sposób podejmowania decyzji przez indywidualnego wyborcę na podstawie samodzielnie zdobytych informacji a nie na skutek kierowania się poczuciem przynależności do grupy społecznej. Taki sposób kształtowania decyzji wyborczej to "glos opinii", decyzja kształtowana pod wpływem przynależności do grupy to "głos przynależności"2.
Samodzielne podejmowanie decyzji przez wyborcę umożliwione zostało zarówno zmianami w charakterystyce samego wyborcy, posiadającego odpowiedni poziom wykształcenia i orientacji w systemie politycznym, by zebrać i ocenić odpowiednie informacje, jak też zmianami w zakresie dostępności tychże informacji. Dużo jest zarówno samych informacji, jak i kanałów, przy pomocy których są one przekazywane. Ten specyficzny układ bywa też określany mianem mobilizacji kognitywnej.
Podsumowując to, co zostało powiedziane do tego momentu: jednym z ważnych obszarów zmian w europejskich systemach partyjnych w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych były zmiany zachowań wyborczych. Najogólniej określane mianem chwiejności elektoratu, oznaczały, że zmalała stabilność decyzji podejmowanych przez wyborców w kolejnych elekcjach. Spadek tej stabilności odnotowywano zarówno na poziomie grupowym, czego wskaźnikiem była mierzona indeksem Alforda zmiana klasowego modelu głosowania, jak i na poziomie indywidualnym, opisywana m.in. przez badania dotyczące spadku identyfikacji z partią i a także łącząca się z tym koncepcja głosu opinii jako tego, który zyskuje znaczenie nad poprzednio dominującym głosem przynależności.
Przyczyn zmian a zwłaszcza tych na poziomie grupowym, poszukiwano w zmianach struktury społecznej, niemniej widziano je też na poziomie indywidualnym. Wśród tych ostatnich wskazywano zwłaszcza na zwiększoną samodzielność indywidualnego wyborcy w kształtowaniu poglądów politycznych i podejmowaniu związanych z polityką decyzji.
Omawiane na początku tego rozdziału duńskie "wyborcze trzęsienie ziemi" jako przykład zmian w europejskich systemach partyjnych, oprócz zmian zachowań wyborczych ilustrowało także takie zmianyjak pojawianie się nowych ugrupowań, czy wiążąca się z tym fragmentacja systemu partyjnego. Oczywiste jest, że i te zmiany miały jakiś związek ze zmianami zachowań wyborczych, m.in. dlatego, że wyborcy stali się bardziej "dostępni" dla nowych partii. Jednakże powstawanie nowych ugrupowań wiązano

1 M. Gallagher, M. Laver, P. Malr, op. ctt., s. 109.
2 Demokracje zachodnioeuropejskie, op. ctt., s. 271-273.

125

w szczególności z pojawianiem się nowych kwestii i problemów, nie podejmowanych przez partie ustabilizowane.
Te nowe problemy, które pojawiły się w polityce lat siedmdziesiątych i osiemdziesiątych to przede wszystkim problemy ekologii, ale także rozbrojenia, równouprawnienia mniejszości, zwiększenia udziału obywatela w procesie decyzyjnym. Wiele z nich, z wyjątkiem kwestii środowiska naturalnego, nie było nowych w życiu społecznym, niemniej do tej pory raczej nie pojawiały się w sferze polityki. Ważnym czynnikiem warunkującym ich pojawienie się na scenie politycznej było większe znaczenie, jakie zaczęto do nich przywiązywać, co z kolei związane było ze znaczącą zmianą w systemach wartości. Ludzie do tej pory przede wszystkim zainteresowani materialnym poziomem życia, zaspokoiwszy te potrzeby, większym zainteresowaniem obdarzyli inne, niematerialne wartości określające jakość życia. Tendencja ta była na tyle znacząca, że zaczęto o niej mówić w kategoriach reorientacji systemu wartości z materialnych na postmaterialne. Znacznie szerzej o tych problemach a także reorientacji normatywnej piszę w rozdziale poświęconym nowym ruchom społecznym. Bazując na tym opisie, tutaj chcę skupić uwagę na problemie wpływu, jaki zjawiska wywarły te na zmiany w systemach partyjnych.
Po pierwsze nowe problemy a zwłaszcza ich skala i związane z nimi zainteresowanie społeczne nie zostały od razu zauważone przez ustabilizowane partie, które ich nie podjęły. Znalazły one natomiast swoją ekspresję polityczną w innych, nie partyjnych formach aktywności - grupach nacisku, ruchach społecznych, niemniej stały się także podstawą powstania nowych partii politycznych, zwłaszcza partii ekologicznych. Najistotniejsze jednak w tych procesach był fakt, że problemy te i wartości z nimi związane nie tylko nie zostały podjęte od razu przez "stare partie", ale nie łatwo dały się zakwalifikować w obręb "ustabilizowanych" podziałów socjopolitycznych, w ramach których te "stare" partie funkcjonowały. Co więcej kwestie te zmobilizowały elektorat, który także coraz mniej czuł się związany z dominującymi podziałami - klasowym czy religijnym. Chodziło tu przede wszystkim o ludzi młodych, wykształconych, tworzących tzw. nową klasę średnią.
Wszystkie te elementy razem: nowe problemy, wiążące się z określoną bazą społeczną, i powstające partie - zaczęły być postrzegane jako nowy podział socjopolityczny, określany mianem Nowej Polityki. Ten powstający podział często charakteryzuje się jako oparty na nieekonomicznych wartościach, skoncentrowany wokół problemów określających jakość życia, "wcinający" się w strukturę dotychczas funkcjonujących podziałów. Właśnie to przecinanie linii istniejących podziałów Russell Dalton ocenia jako najważniejszy aspekt tego nowego podziału1. Ilustruje to takimi przykładami, jak wspólna koalicja związków zawodowych i organizacji reprezentujących interesy biznesu przeciwko grupom żądającym zaprzestania użytkowania energii jądrowej, lub przeciwnie, koalicja studentów i rolników sprzeciwiających

1 R.J. Dalton, op. cit., s. 134.

126

się projektom mogącym zagrozić środowisku naturalnemu, jak np. budowa elektrowni jądrowej czy składowiska odpadów nuklearnych.
Zwraca uwagę, że pojawienie się nowego podziału socjopolitycznego łączono ze zjawiskami, które można uważać za odwrotność czynników stabilizujących podziały w świetle koncepcji Lipseta i Rokkana. Wraz z pojawieniem się nie tylko nowych, ważnych konfliktów, ale też grup społecznych identyfikujących się z nimi bardziej niż z tymi, które leżały u podstaw ustabilizowanych podziałów. Mowa tu przede wszystkim o tzw. nowej klasie średniej, ale też, jak wskazuje Dalton, o ludziach, którzy na gruncie "starych" podziałów należeli do przeciwnych obozów, niemniej w obliczu nowych problemów połączyli siły.
Procesy związane z powstawaniem nowego podziału socjopolitycznego
- bo tak raczej należy na razie patrzeć na te sprawy, nie stwierdzając kategorycznie jego powstania - skłoniły badaczy do stawiania pytań o aktualność omawianej na początku tego rozdziału koncepcji Lipseta i Rokkana o zamrożeniu podziałów socjopolitycznych i systemów partyjnych. W rozważaniach zmian systemu partyjnego pojawiły się tezy o "odmrożeniu". Obserwowane zmiany w systemach partyjnych związane ze zmianą w obrębie podziałów socjopolitycznych określano także mianem realignment, co można rozumieć jako proces przedeflniowywania istniejących podziałów, włącznie z powstawaniem nowych. Proces ten polega m.in. na zmianie zachowań wyborczych, definicji nowych problemów politycznych, mobilizacji wokół nich grup społecznych, które są nimi szczególnie zainteresowane, wreszcie powstawaniu nowych partii politycznych. Innymi słowy proces ten jest stosunkowo najszerszy, obejmuje on większość zjawisk, które składały się na diagnozę zmian zachodzących w systemach partyjnych.
Nie oznacza on wyłącznie powstawania nowych podziałów, wiąże się także ze zmianami w obrębie już istniejących. Dla zilustrowania tych procesów przykładem może być powstanie partii tzw. Nowej Lewicy, czyli niewielkich partii radykalnie lewicowych, w Europie lat sześćdziesiątych wraz z falą ruchów studenckich. W pewnym sensie rzucały one wyzwanie "ustabilizowanym" partiom lewicowym, tak socjalistycznym jak i komunistycznym, zwłaszcza z punktu widzenia radykalizmu ideologicznego. Można je zatem raczej widzieć jako składnik procesu "przedeflniowywania" podziałów już istniejących a nie jako element procesu powstawania nowego podziału.
Zmiana w obrębie podziałów socjopolitycznych dotyczyła też ponownej aktualizacji w latach siedemdziesiątych i później tych nie do końca rozwiązanych konfliktów, które można umieścić w obszarze podziału centrum
- peryferie, a które przez długi czas wydawały się absolutnie zdominowane przez problemy ekonomiczne. Chodzi tu m.in. o regionalne i etniczne konflikty, które na nowo odżyły w Belgii, prowadząc w efekcie do jej federaliza-cji, problem Kraju Basków w Hiszpanii czy żądań autonomii dla Szkocji i Walii w ramach Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii1.

1 Patrz m.in. S.C. Flanagan, R.J. Dalton, op. cit., s. 238.
6.3. Zmiany w europejskich systemach partyjnych...

127

Realignment to zmiana w obrębie istniejących podziałów socjopolitycz-nych, ewentualne powstanie nowych. Inny proces zmiany to dealignment, czyli osłabienie związku z partią. Wiązano je z takimi, opisanymi już powyżej zjawiskami jak chwiejność elektoratu czy osłabienie identyfikacji z partią. Wskazywano też jednak fragmentację systemów partyjnych innymi słowy pojawianie się coraz większej liczby partii liczących się w systemach partyjnych1.
W bardzo jaskrawy sposób proces osłabiania związków między partią a jej zwolennikami widzieli Flanagan i Dalton, pisząc o tym w kategoriach zaniku partii i zastępowania ich przez inne struktury2. Przy czym nie chodziło tu jedynie o ruchy społeczne czy grupy nacisku; bardzo ciekawa jest wizja zastępowania partii przez media czy agencje badania opinii publicznej w ich funkcji ekspresyjnej czy mobilizacyjnej albo przez biurokrację w ich funkcji kształtowania decyzji rządowych. W tym kontekście obaj autorzy podkreślają też rosnące żądania wprowadzania takich instytucji demokracji bezpośredniej jak referenda i plebiscyty, które umożliwiłyby ludziom bezpośredni udział w podejmowaniu decyzji politycznych, tym samym jeszcze bardziej osłabiając rolę partii politycznych.
Omawianych w tym rozdziale procesów nie należy traktować rozłącznie. Chwiejność elektoratu (electoral uolatility), zmiany w obszarze podziałów socjopolitycznych (realignment), osłabienie związku z partią {dealignment), stanowią razem zespół składający się na opis a częściowo też wytłumaczenie zmian zachodzących w europejskich systemach partyjnych w ostatnich kilku dekadach.
W stosunkowo najszerszej perspektywie zmiany w systemach partyjnych opisywane są jako procesy zmian w obrębie podziałów socjopolitycz-nych, związane z powstawaniem nowych i zmianą doniosłości istniejących oraz zmiany odnoszące się do osłabiania lub zaniku związku pomiędzy partią a popierającą ją grupą społeczną.
Na ten pierwszy proces składają się zarówno pojawiające się nowe konflikty jak i grupy społeczne, wspierające powstające w związku z tymi nowymi problemami partie polityczne. Na ten drugi proces składa się przede wszystkim chwiejność elektoratu, spadek identyfikacji z partią, ale także powstawanie nowych partii, przy czym w tym wypadku chodzi zwłaszcza o takie, które powstają na skutek rozłamów z partii ustabilizowanych. Dalton i Flanagan dodatkowo podkreślają tutaj także zastępowanie partii politycznych przez inne struktury.
Określając przyczyny tych zmian, badacze najczęściej wskazują na społeczeństwo: zmiany w jego strukturze, w dominujących systemach wartości. W tym szerokim kontekście społecznym umieścić można też postęp cywilizacyjny, przynoszący nowe, ważne dla społeczeństw postprzemys-łowych problemy. Aby jednak obraz tych zmian był pełny, nie można pomi-

1 Na te procesy zwracali uwagę M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, op. clt., s. 109-112.
2 S.C. Flanagan, R.J. Dalton, op. cit, s. 240-242.

128

nąć głosów wyrażających rezerwę i wątpliwości co do zarysowanych tendencji.
Po pierwsze pod znakiem zapytania stoi skala wyzwania, jakie dla ustabilizowanych partii stanowiły ugrupowania nowe, a zwłaszcza te, które wyraźnie wiązano z powstającym podziałem Nowej Polityki. Mniej więcej dwie dekady ich obecności na scenie politycznej nie przyniosły im bardzo znaczących sukcesów wyborczych (patrz rozdział 5). Z rezerwą niektórzy autorzy patrzą na przekonanie, że partie te, a zwłaszcza partie ekologiczne, rzeczywiście wyrażają tendencje związane z zupełnie nowym podziałem, "przecinającym" te ustabilizowane. Sugerują usytuowanie ich raczej w obrębie podziału lewica-prawica po stronie lewicy, jako pewne nowe jej warianty1. Na poparcie tego poglądu można przytoczyć ich rozwój organizacyjny i polityczny: powstanie w Holandii zespołu ugrupowań Zielonej Lewicy, na który składają się partie ekologiczna, komunistyczna i dwie małe partie lewicowe czy koalicja Zielonych i SPD w Niemczech.
Wyliczenia odnoszące się do niestabilności elektoratu także wskazują, że mimo pewnych tendencji wzrostowych, nie można mówić, że wzrost ten jest stały, raczej przeciwnie, ulega wahaniom. Wyliczenia te opierają się na indeksie Pedersena, którego nazwa pochodzi od nazwiska uczonego, który zaproponował sposób mierzenia chwiejności elektoratu. Wyraża się on wzo-
rem:


w 2
gdzie: V oznacza chwiejność elektoratu, n - liczbę partii, P, ogólne poparcie wyborcze w procentach, udzielone partii "i" w okresie "t" (pierwsze wybory) oraz "t+1" (drugie wybory)2. Wartość tego indeksu może się wahać od 0, co oznacza brak zmiany do 100, co oznacza, że wszystkie istniejące partie zostały zastąpione przez nowe.
Analiza tabeli 6.3. wskazuje, że rzeczywiście z trzech wziętych pod uwagę dekad, niestabilność elektoratu dotyczyła przede wszystkim dwóch ostatnich, a więc w większości krajów europejskich wyraźne wahania poparcia wyborczego udzielanego partiom rozpoczęły się w latach siedemdziesiątych i trwały aż do początków lat dziewięćdziesiątych. Jednakże jeżeli weźmiemy pod uwagę osiągnięte wartości, zwłaszcza średnie, to obserwowana chwiejność elektoratu nie jest tak duża, by wyraźnie zagrażała ustabilizowanym systemom partyjnym, nie przejawia także jednoznacznych tendencji wzrostu.

1 Tak widzą te kwestie m.in. M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, op. cit, s. 107.
2 Demokracje zachodnioeuropejskie, op. cit., s. 263. Problem mierników określających dynamikę 1 zmianę systemów partyjnych opracowany jest także w Innej publikacji tych samych autorów. Patrz Systemy polityczne demokracji zachodnioeuropejskich. Wstęp do analizy porównawczej, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wrocław 1993, s. 122-134.

129

Tabela 6.3. Średni poziom chwiejnoścl elektoratu (electoral volattllity) w Europie Zachodniej

Kraj 1948-1969 1970-1979 1980-1993 1948-1993
Austria 4,0 3,3 7,0 4,8
Belgia 8,9 5,5 10,1 8,1
Dania 7,1 15,5 9,3 10,6
Finlandia 5,7 7,9 9,8 7,8
Francja 16,9 8,8 14,8 13,5
Grecja - 20,2 10,1 15,2
Hiszpania - 3,2 17,7 10,5
Holandia 6,5 12,3 8,1 9,0
Irlandia 8,7 5,7 9,1 7,8
Niemcy 11,8 5,0 6,9 7,9
Norwegia 4,4 15,3 14,4 11,4
Portugalia - 5,1 15,2 10,2
Szwajcaria 3,2 6,4 6,9 5,5
Szwecja 4,4 6,3 11,3 7,3
Wielka Brytania 4,8 8,2 4,3 5,8
Wiochy 9,0 6,6 8,7 8,1
Przeciętnie 7,3 8,4 10,2
Źródło: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, A. An Wrocław 1997, s. 264.
Odnosząc się do nieco innych danych, a miano1 ności elektoratu w wyborach europejskich z przytacza wartość 8,7'. Interpretując ten to poziom stabilizacji wyborczej równy Cr średni poziom chwiejności elektoratu szy i wynosi! 9,92. Mair zatem jest zmiany zachowań wyborczych 7r że zmiany zachowań wyborc^
niać inni badacze. Zwrar
się chwiejności elekta
była na wąskich '
perspektywy jed.
wyższe wartości w
czona już wyżej śrec
szczegółowe: np. w Ni.
poparcia udzielonego p wyborach z 1973 r. warte
1 P. Mair, Party System Change,
2 Ibidem.
3 Ibidem, s. 79.
in East Central
*9, & Emerging Party Systems oj i XXVII, nr 1; M. Cotta, Structu-i, P.G. Lewls, Stabillzlng Fra-
130
6. Systemy partyjne - kształtowanie i zmiana
Autor ten zalicza się także do przeciwników tezy o "odmrożeniu" podziałów. Bardzo wyraźnie podkreśla, że chwiejność elektoratu mierzona w odniesieniu do poszczególnych partii nie musi oznaczać braku stabilności podziałów, bowiem partia nie może być utożsamiona z podziałem socjopoli-tycznym, w obrębie którego funkcjonować może więcej niż jedno ugrupowanie. Bardzo dobrym przykładem mogą być tutaj partie socjalistyczne i komunistyczne. Funkcjonują one w obrębie podziału pracodawcy-pracobiorcy po jednej stronie, reprezentując pracobiorców, mimo że między nimi nie jest wykluczona konkurencja o poparcie wyborcze. Zmiany w tym obszarze - przepływ wyborców od socjalistów do komunistów lub odwrotnie - wcale nie musi oznaczać destabilizacji podziału socjopolitycznego. Wreszcie autor ten przytacza dane wskazujące, że tzw. stare partie nie tracą znacząco wyborców, utrzymując stabilną pozycję na scenie politycznej.
Mair nie neguje bynajmniej istotnych zmian, które zachodzą w społeczeństwie, w jego strukturze a także w zachowaniach wyborczych. Uważa jednak, że po pierwsze niestabilność zachowań wyborczych została w wielu analizach wyolbrzymiona, zwłaszcza jeżeli spojrzy się na nią w dłuższej perspektywie czasowej. Po drugie zdaniem tego autora zbyt pochopnie uznano, że zmiany w społeczeństwie pociągają za sobą zmiany polityczne idące tak daleko jak zanik partii czy destabilizacja podziałów socjopolitycznych. W tego rodzaju podejściu zdaniem Maira nie docenia się zdolności samych partii do przystosowania się do nowych warunków, adaptacji pozwalającej na zachowanie podstawowej tożsamości, nawet w warunkach zmiany społecznej w dużej skali. Zbytnie eksponowanie zmian wyborczych, wiążących się m.in. ze zmianami w strukturze społecznej i wysnuwanie na tej podstawie tezy o odmrożeniu podziałów socjopolitycznych oznacza nieuzasadnione utożsamienie podziału socjopolitycznego i stratyfikacji społecznej, z pominięciem takich jego wymiarów jak wartości, poczucie zbiorowej tożsamości czy wreszcie organizacja.
Podsumowując przedstawioną wyżej dyskusję można stwierdzić, że z pewnością ulegają zmianie zachowania wyborcze, z pewnością pojawiły się na arenie wyborczej nowe partie i nowe problemy i nawet jeżeli nie stanowią bardzo silnej konkurencji dla partii od dawna na tej scenie obecnych, to jednak wiele z nich znalazło sobie tam trwałe miejsce. Różne są interpretacje zachodzących zmian a zwłaszcza ich wpływu na systemy partyjne. W moim przekonaniu dla czytelnika polskiego zarysowany powyżej obraz ma znaczenie przede wszystkim z punktu widzenia ilustracji szerokich uwarunkowań społecznych funkcjonowania partii w ustabilizowanych demokracjach zachodnioeuropejskich w ostatnich kilku dekadach. Kontekst ten jest tutaj zarysowany stosunkowo najpełniej. Znaczenie tych społecznych uwarunkowań jest duże nie tylko z punktu widzenia problemu zmian w systemach partyjnych, ale też wielu innych kwestii omawianych w tej pracy jak ewolucja modelu organizacyjnego partii czy nowe ugrupowania na scenie politycznej. Dlatego bez względu na różnice w interpretacji tych uwarunkowań a zwłaszcza ich determinującego wpływu na funkcjonowanie partii, warto się im przyjrzeć, stanowią bowiem ważne społeczne realia, z którymi partie muszą się mierzyć.


131

6.4. Systemy partyjne w procesach demokratyzacji

Formowanie się zachodnioeuropejskich systemów partyjnych dokonało się na podstawie charakterystycznych dla większości krajów tego kontynentu podziałów socjopolitycznych. Powyżej opisałam zarówno koncepcje objaśniające ustabilizowanie się europejskich systemów opartych na tych podziałach, jak i diagnoza zmian, które w nich zachodzą w ostatnich dekadach. Nie ulega zatem wątpliwości, że zarówno powstawanie, jak i zmiana systemów partyjnych to długotrwały proces historyczny, odzwierciedlający szereg przekształceń ekonomicznych, społecznych czy kulturowych.
Autorzy analizujący problemy związane z kształtowaniem się systemów partyjnych w warunkach demokratyzacji wskazują najczęściej na następujące kwestie:
(1) kształtowanie się lub też odradzanie podziałów socjopolitycznych;
(2) liczba i tożsamość partii aktywnie uczestniczących w polityce;
(3) chwiejność elektoratu1.
Autorem jednej z bardziej kompleksowych analiz poświęconych problematyce kształtowania się systemów partyjnych w krajach Europy Środkowej, niedawno przechodzących procesy demokratyzacji, jest Peter Mair2. Motywem przewodnim jego rozważań jest zróżnicowanie pomiędzy kształtowaniem się, a następnie stabilizacją systemów partyjnych w Europie zachodniej i w krajach postsocjalistycznych. Według tego autora oba procesy różniły się m.in. charakterem demokratyzacji, różny w obu przypadkach był sam elektorat oraz partie, kontekst konkurencji wyborczej, a także jej wzorzec.
Analiza Maira jest bardzo wnikliwa i zawiera prawie wszystkie elementy, które wskazywane są także przez innych autorów, badających problemy kształtowania się systemów partyjnych w krajach postsocjalistycznych, wskazując jednocześnie na takie, które są pomijane przez innych, a które wiążą się ze wspomnianym szerokim kontekstem porównawczym zastosowanym przez niego. Z tego względu można ją potraktować jako syntezę, pozwalającą zidentyfikować większość poważnych problemów związanych z powstawaniem systemów partyjnych w procesach demokratyzacji, zwłaszcza w krajach postsocjalistycznych.
Pierwszym wskazanym przez tego autora uwarunkowaniem różnicującym sytuacje powstawania systemów partyjnych w Europie Zachodniej i postsocjalistycznej jest zróżnicowanie procesów demokratyzacji. W Euro-

1 Patrz m.in.: G. Tóka, Polltical Parties and Democratic Consolidatlon (n East Central Europę, "Studies In Public Policy" 1997, nr 279; M.G. Roskin, The Emerging Party Systems oj Central and Eastern Europę, "East European Quaterly" 1993, t. XXVII, nr 1; M. Cotta, Structu-ring the new party systems ąfter the dictatorshlp, w. G. Pridham, P.G. Lewis, StablUzlng Fra-gile Democracies, London-New York 1996.
2 P. Mair, Party System Change, op. clt, s. 175-198.

132

pie postsocjalistycznej była ona zdecydowanie bardziej skomplikowana, obejmowała nie tylko procesy zmiany politycznej, ale też ekonomiczne, a nawet w niektórych przypadkach wiązała się z procesami budowy państwa. Stworzyło to wiele napięć i konfliktów, których nie doświadczały w takiej skali państwa zachodnie, ze względu na zdecydowanie dłuższe rozłożenie w czasie wspomnianych procesów. Mair jednak także wskazuje na inne, nieco głębsze różnice w mechanizmach obu demokratyzacji. Bardzo ciekawe jest zwrócenie uwagi na fakt, że w przypadku zachodnioeuropejskim rozszerzanie praw wyborczych oznaczało dokładnie to, co wyrażone jest w samym określeniu "rozszerzenie". Oznaczało obejmowanie istniejącymi już mechanizmami konkurencji demokratycznej coraz większej liczby osób, włączanie nowych grup do już istniejącego systemu pluralistycznej rywalizacji wyborczej . Natomiast w Europie po upadku realnego socjalizmu sytuacja wyglądała inaczej: oznaczała ustanawianie mechanizmów rywalizacyjnych w sytuacji, w której wszystkie istotne grupy społeczne już były zmobilizowane do uczestnictwa politycznego. Konsekwencje tych sytuacji dla powstawania systemów partyjnych były zdecydowanie odmienne. W procesie jaki zaszedł w Europie Zachodniej stopniowe włączanie, aktywizacja, mobilizacja i upolitycznienie grup społecznych stanowiło podstawę do równie stopniowego powstawania partii politycznych, które następnie również stopniowo umacniały swoje oddziaływanie w obrębie określonych grup społecznych i w efekcie utworzyły stabilne systemy partyjne. (Patrz mechanizm powstawania podziałów socjopolitycznych i "zamrożenia systemów partyjnych" opisany w podrozdziale Zmiany w zachodnioeuropejskich systemach partyjnych). W Europie po socjalizmie partie tworzono w sytuacji już zmobilizowanego politycznie elektoratu. W efekcie, jak pisze Mair, na Zachodzie powstanie stabilnych systemów partyjnych było swoistym ukoronowaniem, zakończeniem procesu mobilizacji politycznej, w Europie postsocjalistycznej oba procesy były równoczesne, stąd dużo trudniejsze jest następnie ustabilizowanie tych systemów.
Dodatkowym utrudnieniem dla powstających partii była także słabość społeczeństwa obywatelskiego, brak organizacji społecznych, będących alternatywą dla monopolu władzy komunistycznej. Jedną z konsekwencji takiej sytuacji była nieumiejętność artykulacji interesów, trudność w grupowej identyfikacji pozwalająca następnie na stabilne afiliacje w partiach politycznych.
Odnosząc się do różnic elektoratu i partii Mair skupia się przede wszystkim na problemie chwiejności elektoratu. Skala tego zjawiska w pierwszym okresie przemian widoczna jest bardzo dobrze w tabeli, w której porównano chwiejność elektoratów w niektórych zachodnioeuropejskich krajach w pierwszych kilku wyborach odbytych w nowo zdemokratyzowanym systemie politycznym z chwiejnością elektoratów w krajach postsocjalistycznych.
Peter Mair pisząc o chwiejności elektoratu zwraca uwagę na fakt, że w Europie Zachodniej także brak było ustabilizowanego, "zamkniętego" elektoratu w pierwszych latach utrwalania się systemów partyjnych (w la-

133

Tabela 6.4. Chwlejność elektoratu w nowo powstających systemach partyjnych
Kraj Średnia chwlejność elektoratu (liczba odbytych wyborów) Kraj Średnia chwiejność elektoratu (liczba odbytych wyborów)
Europa Zachodnia 1918-1930 12,3 (21) Portugalia 1975-1980 8,7 (3)
Europa Zachodnia 1960-1989 8,4(131) Hiszpania 1977-1986 13,6(3)
Irlandia 1923-1932 15,9(3) Czechy 1990-1992 19,9(1)
Niemcy 1946-1961 13,9 (3) Węgry 1990-1994 25,0 (1)
Wiochy 1945-1958 14,1 (3) Polska 1990-1993 27,6(1)
Grecja 1974-1985 18,4 (3) Słowacja 1990-1994 25,9 (2)
s. 182.
Źródło: na podstawie P. Mair, Party System Change. Approaches and Interpretations, Oxford 1997,

tach 1918-1930 wskaźnik chwiejności elektoratu wynosił średnio 12,3% -patrz tabela 6.4) jednak w Europie postsocjalistycznej zjawisko to zaznaczyło się dużo silniej. Mair wiąże je m.in. z brakiem wyraźnych tożsamości grupowych wynikających z określonej pozycji w strukturze społecznej, a także inną niż w Europie Zachodniej rolą partii politycznych, które nie potrafią odegrać w stosunku do wyborców roli stabilizującej w takim zakresie, jak to zrobiły partie zachodnioeuropejskie. Nie mogą tego bowiem zrobić partie, które nie potrafią zbudować masowych struktur, lub w inny sposób przyciągnąć i utrzymać lojalnego elektoratu.
Ta kwestia prowadzi do kolejnego uwarunkowania, o którym pisze Mair, a mianowicie różnicy w kontekście konkurencji. Tu z kolei autor eksponuje trudności instytucjonalizacji nowych partii politycznych. Nie pozwala to na stabilizację systemu partyjnego m.in. ze względu na znaczą fragmen-tację, związaną nie tylko z powstawaniem nowych ugrupowań, ale wynikającą z nieustannych podziałów i fuzji partii już istniejących. Sytuacja taka nie sprzyja wytwarzaniu się lojalności partyjnych ani wśród wyborców, ani też, co ważne, wśród samych polityków. Brak wyraźnego związku pomiędzy partią, a jej zwolennikami sprawia, że koszt utworzenia nowej partii jest relatywnie niski. Nie oznacza utraty znaczącego potencjału poparcia, a jedynie konieczność przyciągnięcia nowego wyborcy, co jest jednakowo trudne dla wszystkich grup. Brak organizacyjnych więzi jakie stwarza zinstytucjonalizowana partia oznacza także brak lojalności w stosunku do niej jej działaczy, a nawet przywódców. Słabo zinstytucjonalizowane partie są niezdolne do utrzymania lojalności ani swoich wyborców ani działaczy i przywódców, co sprawia, że łatwo jest je porzucić dla tworzenia nowych struktur i, co w oczywisty sposób, nie sprzyja instytucjonalizacji. Sytuacja zatem wydaje się o tyle skomplikowana, że brak instytucjonalizacji stanowi rodzaj samo-odnawiającej się przeszkody w wytworzeniu stabilizacji partyjnej.
Z punktu widzenia systemu partyjnego oznacza to nie tylko fragmenta-cję, ale także niemożność wytworzenia się jasnych i regularnych relacji
134
6. Systemy partyjne - kształtowanie i zmiana
pomiędzy partiami, co jest niemożliwe w sytuacji pojawiających się na scenie politycznej stale nowych podmiotów. Mair natomiast bardzo słusznie przypomina, że strukturalna konsolidacja systemu partyjnego w dużej mierze polega na wytworzeniu się w miarę stałych interakcji pomiędzy elementami systemu - w tym wypadku partiami politycznymi. Wytworzenie się takich interakcji nie jest zaś możliwe w sytuacji ciągłej fluktuacji podmiotów, których te interakcje mają dotyczyć1. Wśród różnic określonych przez Maira kontekstem konkurencji są także takie kwestie, jak częste zmiany ordynacji wyborczych, zmiany frekwencji wyborczej, zmiany w liczbie konkurujących partii, co wiąże się z wymienioną wyżej fragmentacją.
Wreszcie Mair zwraca uwagę na czynnik, który określił mianem "wzorca konkurencji", a co odnosi się do strategii elit politycznych. Według Maira strategie elit w Europie postsocjalistycznej są dużo bardziej konfliktowe i niekooperacyjne niż w Europie Zachodniej. Autor wiąże ten rodzaj konkurencji z niestabilną sytuacją polityczną oraz - wynikającymi częściowo z sytuacji wieloaspektowej zmiany politycznej, ekonomicznej i społecznej - wysokimi stawkami politycznej gry. Konkurencyjność elit prowadzi z kolei do silnie konkurencyjnego i konfliktowego systemu partyjnego. Tu także Mair widzi wzajemnie wzmacniające się procesy - niestabilności, wzmacniającej konfliktowość i konkurencyjność, która z kolei zwiększa niestabilność, a w każdym razie utrudnia uzyskanie stabilizacji.
Podsumowując: Mair wskazuje na następujące problemy kształtowania się systemów partyjnych w procesach demokratyzacji, w porównaniu z podobnymi procesami w Europie Zachodniej:
(1) zróżnicowanie procesów demokratyzacji pod względem tempa, wielości aspektów a także zakresu mobilizacji społeczeństwa;
(2) zróżnicowanie charakteru społeczeństwa obywatelskiego;
(3) poziom chwiejności elektoratu;
(4) kontekst konkurencji, dotyczący m.in. instytucjonalizacji partii a także stabilności takich czynników jak prawo wyborcze, frekwencja wyborcza, ilość konkurujących podmiotów;
(5) wzorzec konkurencji wiążący się z mniej lub bardziej konkurencyjnymi strategiami partii i elit partyjnych.
Obraz zarysowany przez Petera Maira jest bardzo wnikliwy, syntetyczny, ale zarazem ogólny. Niektóre z wymienionych czynników mają charakter wspólny dla wszystkich krajów Europy postsocjalistycznej, niektóre silniej oddziałują tylko w kilku z nich, część była szczególnie aktualna w początkach demokratyzacji, część ma tendencje do utrzymania się w dłuższej perspektywie czasowej. Dla uzyskania więc bardziej szczegółowej wizji należałoby przyjrzeć się konkretnym przypadkom, co przekracza ramy tego opracowania.
1 Ibidem, s. 192.
6.4. Systemy partyjne w procesach demokratyzacji
135
Spośród tych elementów warto zwrócić uwagę na jeden z elementów, podkreślany w wielu badaniach jako bardzo ważna cecha charakteryzująca w zasadzie wszystkie przypadki kształtowania się systemów partyjnych w krajach postsocjalistycznych. Chodzi mianowicie o chwiejność elektoratu, czyli zmiany w poparciu udzielanym przez wyborców partiom politycznym w kolejnych elekcjach. Jest ona zdecydowanie wyższa niż w Europie Zachodniej nie tylko w okresie stabilizacji ustrojowej, ale także w momentach zmian, co ilustrowały m.in. dane przytoczone w tabeli 6.4. za P. Mairem. W innym miejscu Mair przytacza jedną z najwyższych wartości jaką wskaźnik indeksu Pedersena osiągnął w przypadku wyborów w Europie w jednym kraju i jest to 32,1, charakteryzujący wybory w Niemczech w okresie Republiki Weimarskiej w roku 19201.
Tymczasem w Europie Środkowej i Wschodniej wartości te są podobne -na Węgrzech w wyborach 1994 wskaźnik ten wyniósł 28,3% w Czechach w okresie wyborczym 1992-1996 - 29,3%, na Słowacji w okresie 1992-1994 wskaźnik chwiejności osiągnął wartość 23,7%2. W Polsce w 1993 r. wskaźnik ten wyniósł 34,9, w kolejnych wyborach w 1997 r. spadł do 22,1, natomiast w roku 2001 przekroczył 50%3.
Problem jednak nie polega jedynie na wysokich wskaźnikach chwiejności elektoratu - w dużej mierze istotne są jej przyczyny. Oprócz takich kwestii jak brak wykształconych interesów, określających sposób głosowania, brak lojalności wyborczych wynikający z faktu, że partie na scenie politycznej to podmioty nowe, niezwykle ważnym problemem jest nieustabilizowana oferta z jaką ma do czynienia wyborca, innymi słowy brak stałości podmiotów politycznych wynikający z ciągłych przetasowań w tym zakresie dokonywanych przez elity polityczne. Sądzę, że polski wyborca wiele razy spotkał się z sytuacją, kiedy poszukując na kartce wyborczej nazwy partii, na którą głosował w poprzednich wyborach, nie mógł jej tam znaleźć. Chcąc w miarę stabilnie głosować w krajach postkomunistycznych, znacznie lepiej jest lokować sympatie polityczne w osobach polityków niż partiach, które tworzą. Na związek tego problemu z chwlejnością elektoratu zwrócił m.in. uwagę Gabor Tóka, przytaczając wskaźnik chwiejności dla słowackich wyborów w okresie 1992-1994 w wysokości 23% i jednocześnie podkreślając, że wielkość ta spadłaby do 14,1, gdyby wskaźnik ten obliczać w sposób, który nie uwzględniałby faktu powstania nowych partii, a to dlatego, że nowe partie przedstawione wyborcom tak naprawdę są nowe tylko ze względu na podziały wewnątrz elit, nie zaś z uwagi na podejmowanie nowych kwestii czy problemów4.
Kwestia ta jest na tyle istotna w krajach postsocjalistycznych, że pojawiają się propozycje pomiarów chwiejności elektoratu, które uwzględniały-
1 Ibidem, s. 79.
2 G. Tóka, op. cit, s. 14 i nn.
3 A. Antoszewski, Polska scena polityczna-system czy chaos, Bydgoszcz 2002, s. 38, 39.
4 G. Tóka, op. cit, s. 19.
136
6. Systemy partyjne - kształtowanie i zmiana
by te realia. Polscy autorzy proponują, by mierząc stabilność zachowań wyborczych stosować trzy kategorie: chwiejności całkowitej, chwiejności wymuszonej i chwiejności wymiennej1. Według tej propozycji chwiejność globalna oznacza sumę zmian poparcia dla wszystkich partii w dwóch kolejnych wyborach. Chwiejność wymuszona to część chwiejności globalnej, która jest wymuszona zmianami w ofercie wyborczej wynikającymi z pojawiania się nowych podmiotów, znikania poprzednich, fuzji czy podziałów. Chwiejność wymienna to chwiejność globalna pomniejszona o chwiejność wymuszoną. Podobnie widzi tę kwestię inna autorka, Sara Birch, która proponuje, by ze względu na ten właśnie problem - ogromnej zmienności nie tyle w obrębie elektoratu, ile właśnie elit - dla Europy postsocjalistycznej stosować wskaźnik chwiejności elektoratu obliczany w sposób uwzględniający zmienność decyzji wyborczych w odniesieniu tylko do tych partii, które brały udział w dwóch kolejnych wyborach, natomiast nowe ugrupowania uwzględnić poprzez wskaźnik zastępowalności partii (party replacement scores), który obrazował by zakres w jakim zdolne są przyciągnąć wyborców nowe podmioty na scenie politycznej2. Innymi słowy, Sara Birch proponuje by rozdzielić sposób mierzenia zmienności decyzji wyborczych, która wiąże się ze zmianą sympatii czy opinii wyborcy i zmienności oferty wyborczej, która wynika z pojawiania się na scenie politycznej nowych ugrupowań i zanikania już istniejących. W tym kontekście autorka sarkastycznie zauważa, że zachowania elit politycznych przywodzą na myśl reguły gospodarki nakazowo-rozdzielczej, w której podaż na rynku nie była odpowiedzią na popyt i wynikała z decyzji motywowanych innymi racjami niż zapotrzebowanie społeczne3. Będąc nieco łagodniejszym można by powiedzieć, że politycy dostosowują tempo zmian tworzonych przez siebie partii do tempa współczesnego życia.
Nie miejsce tu na szczegółową analizę zmienności zachowań wyborczych w konkretnych krajach, warto jednak zwrócić uwagę, że problem ten jest jednym z istotniejszych i szeroko dyskutowanych kwestii związanych z kształtowaniem się systemów partyjnych w krajach postsocjalistycznych. W tym miejscu ujawnia się także jedna ze znaczących różnic między tymi systemami, a systemami zachodnioeuropejskimi, którą można określić jako niestabilność zachowań elit politycznych, a ta wydaje się zdecydowanie większa niż w Europie Zachodniej. Jak wskazuje na to analiza Sary Birch problem ten jest szczególnie nabrzmiały w krajach powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego, niemniej w Polsce też jest silnie odczuwany4.

1 J. Wasllewski, M. Kopczyński, S. Szczur, Stabilność zachowań wyborczych, w: Wybory parlamentarne 1997. System partyjny. Postawy polityczne. Zachowania wyborcze, R. Mar-kowski (red.), Warszawa 1999, s. 86.
2 S. Birch, Electoral Systems and Party System Stability in Post-Communlst Europę, s. 5, www2.essex.ac.uk.
3 Ibidem, s. 4.
4 Ibidem, s. 17.


137

Na koniec warto może zwrócić uwagę na jeszcze jedną specyficzną cechę charakteryzującą nowo powstające systemy partyjne w krajach po upadku socjalizmu. Chodzi mianowicie o fakt, że dominujące partie socjalistyczne wywodzą się z dawnych, skompromitowanych partii rządzących okresu realnego socjalizmu - najbardziej znaczące przykłady w tym zakresie dotyczą Polski i Węgier. Co więcej, w ostatnich latach w Czechach i na Słowacji notuje się wyraźny wzrost popularności komunistów, którzy deklarują wprost ciągłość tożsamości organizacyjnej i ideowej z byłymi partiami rządzącymi. Obecność tego rodzaju partii w systemach partyjnych jest charakterystyczna dla demokratyzacji w krajach postsocjalistycznych, w innych przypadkach zmian ustrojowych w Europie tego rodzaju kontynuacje były dużo mniej wyeksponowane. Wyjątkiem jest tu może Włoski Ruch Społeczny, hiszpańska Partia Ludowa, mimo pewnych początkowych związków z obozem frankistowskim, wyraźnie już od nich odeszła.
Podsumowując raz jeszcze należy podkreślić, że pełniejsza analiza problemów nowo powstających systemów partyjnych wymagałaby skupienia się na konkretnych przypadkach. Przy okazji warto także pamiętać, że procesy związane z kształtowaniem i stabilizacją systemów partyjnych są długotrwałe i wydaje się, że w wielu krajach, w których dokonały się przemiany demokratyzacyjne w latach dziewięćdziesiątych nie uległy zakończeniu i jeszcze trwają.



7. Partie w strukturach władzy

powstaniu takiego rządu dochodzi w systemie spolaryzowanego pluralizmu, w którym istnieje dwustronna opozycja, przy jednoczesnym założeniu, że partie motywowane są nie tyle zajmowaniem stanowisk, ile realizacją polityki. Istotną pozycją jest tutaj pozycja centrowa. Partia, która ją zajmuje ma zdecydowanie większe szansę na stworzenie rządu niż partie znajdujące się po dwóch stronach, na lewo i na prawo od centrum. W sytuacji, kiedy partia ulokowana w centrum nie ma większości, istnieją duże szansę, że utworzony rząd będzie mniejszościowy, bowiem partie po jednej i po drugiej stronie, nawet mające silniejszą pozycję parlamentarną, nie będą mogły porozumieć się w sprawie polityki na tyle, by wyeliminować partię centrową a z drugiej strony każda z nich będzie wolała politykę partii usytuowanej w centrum od tej, która realizowałaby partia znajdująca się po stronie przeciwnej. Sytuację tę ilustruje schemat1.
Partie
Mandaty Schemat 7.2.
40
20
40
W sytuacji przedstawionej na rysunku szansę na stworzenie rządu mniejszościowego, jeżeli by chciała, ma partia B, mimo że każda z dwóch pozostałych mogłaby ją łatwo wyeliminować. Na to jednak nie pozwoliłaby partia ulokowana po stronie przeciwnej; nie ma też raczej szans na porozumienie A i C. Ilustrując swoją koncepcję przykładem z życia autorzy przywołują system włoski, w którym zdarzały się rządy mniejszościowe partii ulokowanej w centrum.
Obecnie przytoczę kilka wyjaśnień powstawania rządów większościowych. Do częstych koncepcji w tym obszarze należą te, które łączą powstawanie takich rządów z kryzysami politycznymi, wewnętrznymi lub zewnętrznymi, albo z koniecznością uzyskania bezwzględnej większości w parlamencie dla realizacji zmian w konstytucji, które często takiej większości wymagają. Kryzysy bywają powodem powstawania tzw. rządów jedności narodowej, łączących wszystkie lub prawie wszystkie partie w danym kraju. Istotnie przykłady takie można wskazać zwłaszcza w krajach europejskich w okresie tuż powojennym, jednak z pewnością wytłumaczenie to nie obejmuje wszystkich przypadków powstawania koalicji zawyżonych. Innym wytłumaczeniem bywa konieczność przeprowadzania reform wymagających bezwzględnej większości, jednakże i taka sytuacja nie zdarza się często i niekoniecznie musi prowadzić do powstania rządów zawyżonej koalicji. Dobrym przykładem może być sytuacja pierwszego rządu węgierskiego utworzonego na początku przemiany demokratyzacyjnej w kraju. Rząd ten, potrzebując takiej większości do przeprowadzenia wielu koniecznych w okre-

1 M. Laver, N. Schofield, op. cit., s. 80, 81.
7.2. Partie w rządzie

153

sie reform nie skorzystał z możliwości utworzenia koalicji nadwyżkowej a jedynie zawarł porozumienie z drugą najsilniejszą partią w parlamencie, które to porozumienie pozwoliło na rozwiązanie problemu inną drogą1.
Ciekawym wytłumaczeniem koalicji nadwyżkowych jest koncepcja Arendta Lijpharta. Autor ten łączy typ koalicji z modelem demokracji i twierdzi, że rządy koalicji minimalnie zwycięskich są charakterystyczne dla modelu westminsterskiego, natomiast koalicje nadwyżkowe charakteryzują model konsensualny. Model westminsterski to model określany przez rządy większości, konsensualny polega na szerokim uczestnictwie partii w rządzie a zarazem zgodzie co do polityki, jaka powinna być prowadzona. Istotne dla tej koncepcji jest to, że Lijphart nie utożsamia normy konsensusu z niskim poziomem konfliktu. Wprost przeciwnie, według niego ten model demokracji właściwy jest dla społeczeństw, w których konflikty są głębokie i wieloaspektowe. Norma konsensualna pozwala na funkcjonowanie systemu, który w innych warunkach mógłby ulec dezintegracji2. Warto zwrócić uwagę, że to pojmowanie konsensusu jest inne niż w koncepcji Luebberta, inne też przynosi konsekwencje.
Gregory Luebbert jest także autorem koncepcji tłumaczącej tworzenie koalicji nadwyżkowych. Mogą one powstawać w sytuacjach, które autor ten określa jako demokracje rywalizacyjne z partią dominującą, przy czym stwierdzenie dominującej pozycji jednej z partii nie polega na jej przewadze mandatów, ale na zajmowaniu pozycji centrowej. Sprawia to, że bez tej partii w zasadzie nie można utworzyć rządu. Inne partie mogą uzyskać wpływ na politykę w zasadzie jedynie poprzez udział w rządzie koalicyjnym z partią dominującą3. Z kolei partia ta formując koalicje może dobrać sobie więcej partnerów niż to jest konieczne, żeby uniknąć "szantażu", czyli zagrożenia wycofaniem się z rządu przez jednego z partnerów. Ponieważ partnerzy koalicyjni mogą pochodzić z obu stron centrum, jest mało prawdopodobne, by wycofało się naraz więcej partii, zatem wzięcie "pasażerów" zabezpiecza partię centrową przed upadkiem koalicji wynikającym z wycofania się tylu koali-cjantów, by rząd utracił status większości. Wśród konkretnych przykładów wskazanych przez Luebberta znajduje się m.in. Izrael w latach 1950-1974, Holandia w latach 1945-1966 i Belgia od roku 19734.
Laver i Schofield omawiając tę koncepcję zwracają uwagę, że układ międzypartyjny, sprzyjający według Luebberta koalicjom nadwyżkowym, może być także interpretowany jako sprzyjający rządom mniejszości5. (Patrz omówiona wyżej koncepcja powstawania rządów mniejszościowych według

1 Szczegóły znajdują się w innej mojej publikacji. Patrz K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej po roku 1989, Kraków 1999, s. 106.
2 Koncepcję Lijpharta omawiam za M. Sjólin, Coalltion Politics and Parliamentary Power, Lund 1993, s. 100, 101.
3 M. Luebbert, op. dt., s. 248.
4 Ibidem, s. 247.
5 M. Laver, N. Schofield, op. dt, s. 86, 87.

154

I
Lavera i Schofielda). Jednakże, jak wskazują ci autorzy, przykłady takich krajów jak Włochy czy Finlandia pokazują, że podobny układ sił i rywalizacji między partiami może zarówno powodować powstawanie rządów mniejszościowych, jak i nadwyżkowych1.
Koalicje gabinetowe badane są zarówno przez teoretyków opierających się na precyzyjnych, formalnych modelach, jak też przez badaczy nastawionych empirycznie, wyciągających wnioski bardziej na podstawie badań konkretnych przypadków niż poprzez testowanie modeli teoretycznych.
Ważnym dorobkiem teoretyków formalnych jest sformułowanie modelu koalicji minimalnie zwycięskiej, która stanowi znakomity punkt wyjścia dla rozważań na temat mechanizmów negocjowania i tworzenia koalicji. Jednakże realia polityki europejskiej nie pozwalają na zastosowanie w pełni owocnie podejścia formalnego, stąd wiele badań politologu europejskiej opiera się na drugim ze wskazanych powyżej podejść, wywodzącym się z nurtu porównawczych badań nad systemami politycznymi.
Jak można zauważyć z powyższego omówienia, jednym z najczęściej modyfikowanych założeń teorii formalnych jest to, które dotyczy motywacji partyjnych. Wielu badaczy nie tyle wyklucza dążenie do zajmowania stanowisk, ile widzi jako konieczne uzupełnienie motywacje związane z realizacją określonej polityki. Gallagher, Laver i Mair podkreślają wręcz, że bez wzięcia pod uwagę tego rodzaju motywacji, w zasadzie trudno zrozumieć procesy tworzenia rządów w Europie2.
Dynamika tworzenia i utrzymywania koalicji wciąż dostarcza nowych problemów, ciekawym uzupełnieniem dotychczas prowadzonych w nauce rozważań, opartych głównie na praktyce zachodnioeuropejskiej może dostarczyć polityka w krajach postsocjalistycznych. Pojawiają się także postulaty, by w badaniach koalicyjnych wyjść poza rozważania jedynie koalicji rządowych i zwrócić uwagę na równie ważny obszar jakim są koalicje parlamentarne3. Zatem można stwierdzić, że problem tworzenia i utrzymywania koalicji jest wciąż ciekawym i obiecującym polem badawczym.


7.3. Partie w parlamencie.
Frakcje partyjne i możliwości wpływu na politykę partii rządzących i opozycyjnych
W większości systemów politycznych a zwłaszcza tam, gdzie można dostrzec cechy modelu rządu partyjnego, układ sił w parlamencie jest nierozerwalnie związany z układem rządowym. Parlamenty europejskie określa się czasem mianem "areny", w odróżnieniu od parlamentu "transformatywnego". Typ

1 Ibidem, s. 87.
2 M. Gallagher, M. Laver, P. Mair, op. clt, s. 197.
3 M. Sjólln, op. cit.

155

"areny" oznacza, że parlament jest miejscem, gdzie toczy się gra pomiędzy najważniejszymi siłami politycznymi w systemie, podczas gdy parlamenty należące do drugiego typu posiadają samodzielną możliwość odgrywania ważnej roli w procesie politycznym1. W parlamentach typu "areny" najważniejszą rozgrywką jest oczywiście ta, która toczy się między partiami rządzącymi a opozycyjnymi. Dlatego warto przyjrzeć się jak zorganizowane są partie w parlamencie i jakie są możliwości ich działania.
Wzajemne interakcje między partiami rządzącymi a opozycyjnymi w parlamencie mogą mieć różną, postać, zależy to m.in. od tego, czy układ w parlamencie polega na niekwestionowanej przewadze większości rządowej czy też dominuje strategia konsensualna, w ramach której partie mają tendencje do szerokiej współpracy. Odpowiada to wspomnianemu już przy okazji omawiania koalicji większościowych rozróżnieniu Lijpharta na demokracje - odpowiednio - westminsterskie i konsensualne. W zależności od tego, któremu typowi odpowiada układ w konkretnym parlamencie, mechanizmy jakie partie wykorzystują do działania będą miały różną wagę i różną skuteczność.
Dokładne przedstawienie wszystkich możliwych wariantów międzypartyjnych układów parlamentarnych a także narzędzi, które partie mogą wykorzystywać w swojej parlamentarnej działalności przekraczałoby ramy tego opracowania. Ten problem, jak zresztą wiele innych w tym opracowaniu, wymaga rozważania konkretnych przypadków, dlatego tutaj ograniczę się jedynie do ogólnego i selektywnego przedstawienia możliwości, jakimi dysponują partie w parlamencie.
Deputowani należący do jednego ugrupowania tworzą najczęściej wewnątrz parlamentu klub, zwany też czasem frakcją. Liczba deputowanych potrzebnych do utworzenia takiej frakcji jest określona w regulaminie parlamentu. Z kolei jej wewnętrzna organizacja zależy od samej partii. Frakcje mogą być też tworzone przez posłów z różnych partii, ale.dominująca jest jednak praktyka tworzenia jej oparta na członkach tego samego ugrupowania. W tym zresztą sensie należy rozumieć wyrażony powyżej wiodący wątek tego rozdziału, a mianowicie rozważania możliwości działania partii w parlamencie, same bowiem parlamentarne mechanizmy działania nie są przeznaczone do wykorzystania przez partie a raczej właśnie grupy deputowanych.
Frakcje partyjne w parlamentach odgrywają bardzo znaczącą rolę. Zacząć można od stwierdzenia, że obsada wielu istotnych stanowisk często bywa z nimi związana. Dla przykładu przewodniczący niemieckiego Bundestagu zwyczajowo wybierany jest z najsilniejszej frakcji parlamentarnej2. Podobnie jest także w izraelskim Knesecie, chociaż z formalnego punktu wi-

1 M. Gallagher, M. Laver, P. Malr, op. ctt., s. 20. Jak piszą autorzy w zasadzie jedynym parlamentem należącym do typu "transformatywnego" jest amerykański Kongres.
2 Parlament Republiki Federalnej Niemiec, J. Isensee, P. Kirchhof (red.), Warszawa 1995, s. 113, 114.
Ś>
156

dzenia nie istnieje taki wymóg1. Takie rozwiązanie funkcjonuje też w Izbie Reprezentantów amerykańskiego Kongresu, chociaż także i w tym przypadku nie wiąże się to z wymogami formalnymi, co więcej konstytucja USA nie wymaga nawet, by przewodniczący Izby Reprezentantów był jej członkiem2.
Rola przewodniczącego izby jest zróżnicowana w zależności od reguł obowiązujących w konkretnych parlamentach, najczęściej jednak ma on ważne uprawnienia proceduralne, które umożliwiają mu podejmowanie decyzji, od których zależeć mogą losy poszczególnych wniosków czy projektów. W założeniu przewodniczący, mimo że wybierany jest w pewnym sensie według przynależności partyjnej, powinien być bezstronny i dbać o prawidłowy przebieg prac parlamentu jako całości. W praktyce zdarza się, że przewodniczącym stawiane bywają zarzuty stronniczości partyjnej. Wydaje się, że gwarancją bezstronności jest rozwiązanie brytyjskie, polegające na tym, że od Spikera Izby Gmin oczekuje się, zgodnie z tradycją pochodzącą z XVIII w., by z chwilą wyboru na to stanowisko zrezygnował z przynależności partyjnej3.
Frakcje partyjne liczą się także w obsadzaniu stanowisk wiceprzewodniczących. Jak pisze Gregory S. Mahler: "Urząd zastępcy przewodniczącego był uważany za jedno z tych stanowisk w Knesecie, które - podobnie jak funkcje przewodniczących komisji - są rozdzielane jako �ciastka pomiędzy główne partie, gdy organizuje się nowy Kneset"4.
W wielu parlamentach frakcje partyjne mają także udział w pracach ciał kolegialnych mających wpływ na istotne kwestie proceduralne w parlamencie. Najczęściej do ciał tych wchodzą "z urzędu" przewodniczący wszystkich frakcji, przykładem może tu być polski Konwent Seniorów czy austriacka Konferencja Prezydialna.
Przytoczony powyżej cytat odnoszący się do rozdziału stanowisk w izraelskim parlamencie bardzo obrazowo ilustruje zyski partyjne w rozdziale tych stanowisk a jednocześnie zwraca uwagę na kolejne ważne narzędzie, jakie mają w parlamencie partie, a mianowicie komisje. Frakcje bowiem odgrywają także ważną rolę w obsadzaniu stanowisk w komisjach parlamentu. Miejsca a także stanowiska kierownicze w komisjach przydzielane są partiom, natomiast decyzja co do personalnej obsady należy już do partii. Jak wiadomo prace nad projektami ustaw w dużej mierze prowadzone są właśnie w komisjach, tam prowadzi się większość merytorycznych dyskusji nad projektami, to tam wnoszone są poprawki. Można więc powiedzieć, że ostateczny kształt rozstrzygnięć ustawowych w dużym stopniu decyduje się właśnie w komisjach parlamentu. Stąd rola partii w obsadzie stanowisk w tych gremiach należy do kluczowych.
Oczywiście i w tym przypadku ważne jest dokonanie zastrzeżenia, że rola komisji nie we wszystkich parlamentach jest taka sama, nie wszędzie też obo-

1 G.S. Mahler, Kneset. Parlament w systemie politycznym Izraela, Warszawa 1996, s. 62,63.
2 R.H. Davidson, W.J. Oleszek, Kongres i kongresmani, Warszawa 1994, s. 193.
3 P. Sllk, Jak działa parlament brytyjski, Warszawa 1994, s. 32.
4 G.S. Mahler, op. clt., s. 63.

157

wiązują podobne zasady dotyczące obsady stanowisk. Można jednak stwierdzić, że w większości parlamentów europejskich rola komisji jest bardzo znacząca, ważna jest też ich partyjna obsada, także w dużej mierze precyzyjnie regulowana. W tym miejscu warto przypomnieć tezy Kaare Stroma dotyczące znaczenia komisji parlamentarnych w związku z powstawaniem rządów mniejszościowych, które omawiałam powyżej. Autor ten wymieniając czynniki wpływające na mniejsze lub większe znaczenie komisji parlamentarnych zwracał uwagę przede wszystkim na to, w jakim zakresie pozwalają one parlamentarzystom na podobny wpływ na bieg spraw, jaki mają członkowie rządu. Ten punkt widzenia był ważny ze względu na kwestie rozważane przez Stroma, a mianowicie w jakim zakresie partie mogą wpływać na politykę w kraju bez wchodzenia do rządu. W tym miejscu warto wyeksponować fakt, że chodzi tutaj o partie opozycyjne. A zatem komisje parlamentarne są jednym z poważniejszych narzędzi wpływu, jakim dysponuje w parlamencie opozycja.
Frakcje jako całość mogą spełniać wiele innych funkcji i posiadać wiele rozmaitych uprawnień, zależy to od ustaleń regulaminowych poszczególnych ciał przedstawicielskich. Częstym uprawnieniem przysługującym frakcji jest zgłaszanie inicjatywy ustawodawczej. W tym miejscu warto przytoczyć konkretne przykłady: w Niemczech prawo inicjatywy ustawodawczej, zgodnie z konstytucją, należy m.in. do deputowanych. Jednakże zgodnie z regulaminem Bundestagu, wniosek ten składany jest przez frakcję partyjną1. Inicjatywa ustawodawcza pojedynczego deputowanego w Austrii musi być poparta przez czterech innych reprezentantów - nie jest zbiegiem okoliczności, że jest to także minimalna liczba deputowanych potrzebna do utworzenia frakcji w parlamencie2. Bardzo ciekawy przykład dotyczy Izraela. W kraju tym projekty ustaw, nie zgłaszane przez rząd, czyli tzw. "projekty prywatne", rozdzielane są w określony sposób pomiędzy poszczególne partie. Oznacza to, że w danej sesji parlamentu każda z partii może wnieść określoną liczbę projektów ustaw, w zależności od liczby posiadanych mandatów. Pojedynczy poseł, aby wnieść swój projekt, powinien przedtem skonsultować się z przewodniczącym swojej frakcji, który wydaje zezwolenie na przedstawienie projektu, jeżeli nie ma na uwadze innych, które jego zdaniem mają większą wagę3.
Uczestnictwo w pracach komisji czy inicjatywa ustawodawcza to przykłady ważnych możliwości wpływu na kształt polityki, ważne zwłaszcza dla partii opozycyjnych. Tak jak to już wielokrotnie podkreślałam waga i znaczenie tych możliwości są zróżnicowane. Pozycja, jaką komisje mają w parlamencie może umożliwiać większy lub mniejszy wpływ na kształt polityki, wiele zależy też od rozkładu sił w parlamencie i wzajemnych relacji między partiami. Jak wskazuje Marian Grzybowski, w częstej w Skandynawii prak-

1 Parlament Republiki Federalnej, op. cit, s. 92.
2P. Sarnecki, Republika Federalna Austrii, w: Opozycja parlamentarna, E. Zwlerzchow-ski (red.), Warszawa 2000, s. 73.
3 G.S. Mahler, op. cit, s. 69, 70.

158

tyce rządów mniejszościowych, partie opozycyjne mają zwykle w komisjach przewagę liczebną, co oczywiście znacznie poszerza możliwości ich wpływu na kształt polityki1.
Jeżeli natomiast chodzi o inicjatywę ustawodawczą, to należy stwierdzić, że obecna praktyka daje pod tym względem zdecydowaną przewagę projektom rządowym, przy czym oczywiście wiele także zależy od przewagi głosów, jaką rząd ma w parlamencie, dyscypliny partyjnej w głosowaniach i od ewentualnej strategii współpracy między partiami rządzącymi i opozycyjnymi w zakresie uchwalania ustaw.
Do ważnych uprawnień frakcji w parlamencie należą także te, które umożliwiają partiom realizację pewnych celów politycznych, mogących wpłynąć na odbiór partii przez opinię publiczną czy na wynik kolejnych wyborów. Należą do nich najczęściej rozmaite formy zapytań kierowanych do rządu, umożliwiających podjęcie debaty nad polityką egzekutywy. Zaliczyć do nich można przysługujące niemieckim frakcjom uprawnienie do składania wniosku o głosowanie imienne a także możliwość zwołania posiedzenia w ramach tzw. godziny aktualności, w trakcie którego prowadzona jest dyskusja nad ważnymi w danym momencie kwestiami, budzącymi powszechne zainteresowanie. Godzina aktualności przewidziana jest także w parlamencie austriackim a przeprowadzana może być na żądanie pięciu deputowanych, co nie musi, ale może odpowiadać frakcji partyjnej2. Głosowanie imienne w Szwajcarii popadło w niepamięć w takim stopniu, że w 1972 r. przewodniczący Rady Narodowej musiał posłom wyjaśniać jego zasady. Zostało ono bowiem ponownie "odkryte" zwłaszcza przez posłów ugrupowań ekologicznych, którzy dostrzegli w tym ogromne możliwości oddziaływania na opinię publiczną3.
Te przykłady to ilustracja możliwości jakimi dysponuje w parlamencie frakcja partyjna. Zastrzec należy, że nie wyczerpują one wszystkich możliwości działań parlamentarnych tak strony rządowej, jak i opozycji a z konieczności wybiórcze ich przytoczenie służyć ma pokazaniu konkretnych narzędzi, jakich może użyć w parlamencie frakcja i jakie osiągnąć rezultaty polityczne.
Opisana powyżej rola frakcji partyjnych w parlamencie wskazuje, że nie jest ona bez znaczenia, że grupa taka może zdziałać niejednokrotnie więcej niż pojedynczy deputowany. Oczywiście nie należy przez to rozumieć, że reprezentant niezależny pozbawiony jest formalnie jakichś praw czy też, że możliwości jego działania są ograniczone. Natomiast w praktyce rzeczywiście może się zdarzyć, że nie będzie mógł wykonywać pewnych funkcji - na przykład w niemieckim Bundestagu, gdzie prawo mianowania do komisji zastrzeżone jest dla frakcji, deputowany niezależny w zasadzie nie może znaleźć się w żadnej z nich4.

1 M. Grzybowski, Państwa nordyckie, w: Opozycja parlamentarna, op. cit., s. 138.
2 P. Sarnecki, op. ctt., s. 80.
3 R. Liithi, L. Meyer, H. Hirter, Dyscyplinafrakcyjna i reprezentacja interesów partykularnych w Radzie Narodowej, w: Parlament Szwajcarii, Warszawa 2000, s. 99, 100.
4 Parlament Republiki Federalnej, op. cit., s. 85.

159

Związek reprezentanta z partią wiąże się z bardzo ważną kwestią jaką jest dyscyplina partyjna, czyli wymaganie, by deputowany z danej partii głosował zgodnie z jej linią programową. W demokratycznym państwie mandat deputowanego jest mandatem wolnym, co oznacza., że w swoich działaniach a także w głosowaniach nad projektami ustaw reprezentant powinien kierować się własnym, niezależnym osądem. W niektórych przypadkach ta podstawowa zasada, wynikająca z mandatu wolnego może pozostawać w sprzeczności z wymogami, jakie stawia parlamentarzyście jego partia, z którą związany jest, oprócz oczywistych sympatii politycznych, także pewnymi ważnymi związkami funkcjonalnymi, wynikającymi z roli frakcji partyjnych w parlamencie. Oczywiście partia nie może zmusić reprezentanta do głosowania zgodnego z dyscypliną, niemniej może zastosować wobec niego swoiste kary: np. w partiach izraelskich znana jest praktyka, by "niezdyscyplinowanego" posła nie wystawiać w następnych wyborach parlamentarnych, lub umieszczać jego nazwisko na takim miejscu listy wyborczej, które z pewnością nie przyniesie kandydatowi mandatu parlamentarnego1. Formą "ukarania" może też być pomijanie deputowanego w nominacjach do komisji. Takie formy działania są przyjęte i nie budzą współcześnie znacznych wątpliwości. Wymienione "kary" stosowane przez partie nie naruszają bowiem możliwości wypełnienia przez deputowanego mandatu, w każdym razie w kadencji, na którą został wybrany.
Dużo większe wątpliwości budzą natomiast działania podejmowane przez niektóre partie w krajach, które przeszły niedawno proces demokratyzacji. W krajach tych dosyć często deputowani nie tyle naruszają dyscyplinę partyjną - choć i to się oczywiście zdarza - ile w trakcie pełnienia mandatu w ogóle odchodzą od ugrupowania, z którego listy weszli do parlamentu. Aby temu zapobiec, niektóre partie wymagają od kandydata podpisania przed wyborami dokumentu stanowiącego rodzaj zobowiązania, że dopełni kadencji w szeregach ugrupowania, które wystawiło jego kandydaturę, natomiast w przeciwnym wypadku zrezygnuje z mandatu. Taki wymóg stanowi dosyć znaczące naruszenie zasady mandatu wolnego, oznacza bowiem, że przedstawiciel nie jest tak naprawdę swobodny w podejmowanych przez siebie decyzjach, niektóre z nich bowiem mogą skutkować utratą pozycji przedstawicielskiej nie tyle na mocy decyzji wyborcy, ile decyzji partii. Zatem tego rodzaju warunki stawiane przez niektóre partie, jak też przypadki faktycznego zastosowania tej praktyki, spotkały się z ostrą krytyką2.

1 G.S. Mahler, op. cit., s. 71.
2 Szczególnie wymowna jest tu sprawa słowackiego posła sprawa posła Frantiśka Gaulie-dera. Polegała ona na pozbawieniu mandatu posła, który w trakcie kadencji zmienił barwy polityczne. F. Gaulieder wybrany do parlamentu z list Ruchu Na Rzecz Demokratycznej Słowacji, odszedł od tej partii. Na podstawie listu od Gauliedera, w którym zrzeka się on mandatu, parlament pozbawił go mandatu, a jego miejsce zostało zajęte przez kolejnego kandydata na liście RRDS. Problem polegał na tym, że Gaulieder twierdził, że nigdy nie napisał listu, który został mu przypisany a także wyrażał zdecydowanie wolę kontynuacji swojego mandatu. Działanie słowackiego parlamentu zostało skrytykowane przez Radę. Europy.

160

Jak już wspomniałam, w jednym rozdziale nie sposób wyczerpać wszystkich możliwych wariantów aktywności partii w rządzie i w parlamencie. Kwestie te są zresztą najbardziej interesujące z punktu widzenia konkretnych rozwiązań politycznych, prawnych a nawet zwyczajowych, co jednak wykracza poza zakreślone tutaj ramy. Obecnie zatem przejdę do ostatniego problemu, który chciałam poruszyć w tym rozdziale a mianowicie do uregulowań prawnych odnoszących się do partii politycznych.

7.4. Partie w przepisach prawa

Regulacja prawna działalności partii politycznych jest zjawiskiem stosunkowo niedawnym, szczególnie intensywnie rozwinęła się po drugiej wojnie światowej. W pewnym sensie za bezpośrednią przyczynę tej sytuacji można uznać doświadczenia okresu faszyzmu a w szczególności rolę jaką w tym systemie odegrały partie. Równocześnie jednak ewolucyjny rozwój regulacji dotyczących partii może być postrzegany w kontekście rozszerzania się obszaru ich aktywności i zwiększania się ich znaczenia w życiu politycznym.
W początkowym okresie rozwoju współczesnych demokracji parlamentarnych brak regulacji prawnych dotyczących partii wynikał m.in. z liberalnej koncepcji państwa i prawa, w których nie dostrzegano wagi ciał pośredniczących między jednostką a państwem. Ustawodawstwo tego okresu, jeżeli odnosiło się do partii, to w zasadzie wyłącznie w kategoriach represyjnych, zakazując działania organizacji politycznych uważanych za spiskowe lub wywrotowe1.
Wzrost politycznego znaczenia partii a przede wszystkim ich udział w wyborach i parlamentach spowodował, że dokumenty, które zaczęły regulować funkcjonowanie partii nie w kategoriach represji to ordynacje wyborcze i regulaminy parlamentarne. Inne dokumenty, które częściowo odnoszono do partii politycznych przed II wojną światową to ustawy o stowarzyszeniach a także zapisy konstytucyjne gwarantujące obywatelom swobodę zrzeszania się.
Obecnie do dokumentów, w których odnaleźć można najwięcej regulacji prawnych odnoszących się do działalności partii politycznych zaliczyć można następujące: ustawy o partiach politycznych i ordynacje wyborcze. Szereg współczesnych konstytucji zawiera przepisy bezpośrednio mówiące o działalności partii. Wzmianki, które można odnieść do działania partii można odnaleźć także w innych dokumentach, regulujących te kwestie obok lub w związku z innymi.
Ustawy o partiach politycznych to akty prawne, które bezpośrednio odnoszą się do działalności partii. Jednym z pierwszych dokumentów tego typu była ustawa niemiecka z 1967 r., chociaż jej powstanie zapowiadała już
1 Pisze o tym. m.in. M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1977, s. 362.

161

w pewnym sensie niemiecka ustawa zasadnicza z 1949 r.ł Obecnie coraz więcej krajów decyduje się na wprowadzenie do swoich systemów prawnych takiego dokumentu - ustawy o partiach politycznych istnieją m.in. w Hiszpanii, Finlandii, uchwalono je także w wielu demokratyzujących się krajach Europy Środkowo-Wschodniej - Polsce, Czechach, na Słowacji czy Węgrzech. Wśród dokumentów najnowszych wymienić można rosyjską Ustawę o partiach politycznych z lipca 2002 r.
Ustawy o partiach mają różną postać - ustawy fińska czy hiszpańska są stosunkowo krótkie, zawierają regulacje najbardziej podstawowe, podobna była pierwsza polska ustawa o partiach z 1990 r. Ustawa niemiecka jest z kolei dokumentem długim, regulującym wiele kwestii związanych z działaniem partii, znacznie wydłużyła się także w stosunku do swojej poprzedniczki ustawa polska, uchwalona w 1997 r.
Do podstawowych spraw, regulowanych w drodze ustawy o partiach należą najczęściej: kwestie tworzenia partii a także możliwy sposób nabycia przez nią osobowości prawnej, wewnętrzna organizacja i stosunki w partii, podstawowe kwestie dotyczące sposobów jej finansowania, warunki zawieszenia bądź rozwiązania partii.
Jeżeli chodzi o sposób tworzenia partii, to w tym zakresie obowiązują cztery zasadnicze podejścia:
(1) system koncesyjny - polegający na obowiązku uzyskania zgody odpowiedniego organu państwa na założenie i działanie partii;
(2) system administracyjny - polegający na dopuszczeniu powstania i działania partii w trybie decyzji administracyjnej, a także stały nadzór organów administracji nad partiami;
(3) system rejestracyjny - polegający na zarejestrowaniu partii przez określony organ. Partie zakładane są i działają całkowicie swobodnie. Z chwilą rejestracji partie uzyskują osobowość prawną, odmowa rejestracji może nastąpić wyłącznie z powodów określonych ustawą i może zostać zaskarżona. Tryb ten zakłada kontrolę nad partiami sprawowaną przez niezawisłe sądy;
(4) system ewidencyjny lub notyfikacyjny - polegający na zawiadomieniu właściwego organu o powstaniu partii2.
Obecnie obowiązująca w Polsce Ustawa o partiach politycznych zakłada tryb rejestracyjny, podobnie jak ustawa fińska czy hiszpańska. Wewnętrzna organizacja i stosunki w partii muszą we współczesnym państwie spełniać warunki demokracji, w tym zakresie wymogi ustaw są z reguły identyczne. Zawieszenie działalności lub rozwiązanie partii, jeżeli nie jest wynikiem jej samodzielnej decyzji, z reguły także wiąże się z naruszeniem przez te organi-


1 Piszą o tym L. Janicki, A. Fonfara, Ustawa o partiach politycznych w Republice Federalnej Niemiec i przepisy uzupełniające, Poznań 1990, s. 8.
2 M. Granat, A. Gorgol, J. Sobczak, Ustawa o partiach politycznych. Komentarz, Warszawa 2000, s. 41.

162

zacje norm prawnych i podstawowych zasad systemu politycznego w tym zasad demokracji. Do niedawnych przykładów delegalizacji partii zaliczyć można Batasunę, ugrupowanie związane z terrorystyczną organizacją baskijską ETA1.
Stosunkowo najwięcej emocji i problemów wzbudza kwestia finansowania partii politycznych. Niektóre ustawy - tak jak polska lub niemiecka -regulują te problemy bardzo szczegółowo, niektóre są w tym zakresie bardziej zwięzłe, wówczas jednak najczęściej sprawy te są regulowane w odrębnych ustawach. Waga tego problemu jest we współczesnych państwach na tyle duża, że poświęcony mu zostanie osobny podrozdział poniżej.
Konstytucje zawierają najczęściej bardzo ogólne wzmianki na temat partii. Większość sformułowań konstytucyjnych w tym zakresie odnosi się do wolności tworzenia partii a także określa ich rolę jaką jest współdziałanie w kształtowaniu poglądów obywateli a także wpływanie na kształtowanie się polityki narodowej. W taki sposób brzmią m.in. artykuły konstytucji włoskiej z 1947 r. i francuskiej z 1958 r., które wskazywane są jako jedne z pierwszych, zawierających bezpośrednie odniesienia do partii. W niektórych przypadkach w konstytucjach także znaleźć można zapisy, z których wynika, że partie zmierzające do naruszenia lub obalenia porządku demokratycznego są sprzeczne z konstytucją. W tym miejscu należy wskazać na art. 21 Konstytucji Niemiec, w którym expressis verbis stwierdzono, że "[...] partie, które przez swoje cele lub poprzez zachowanie się swoich zwolenników zmierzają do naruszenia lub obalenia wolnościowego, demokratycznego porządku ustrojowego albo zagrażają istnieniu Republiki Federalnej Niemiec, są sprzeczne z konstytucją. O sprzeczności z konstytucją orzeka Związkowy Trybunał Konstytucyjny"2. Zapis ten umieszczony właśnie w konstytucji niemieckiej stanowi potwierdzenie poglądu, że doświadczenia faszyzmu stały się jedną z ważnych przyczyn zmiany podejścia prawnego do partii politycznych. Także w polskiej konstytucji z 1997 r., w art. 13 wyraźnie stwierdzono, że zakazane jest w naszym kraju istnienie partii odwołujących się do nazizmu, faszyzmu i komunizmu.
Oprócz zapisów konstytucyjnych bezpośrednio odnoszących się do partii, można także w dokumentach tych odnaleźć zapisy, które mają wpływ na działanie tych organizacji w sposób pośredni. Za przykład może znowu posłużyć konstytucja polska, w której określono w art. 96 ust. 2 zasadę proporcjonalności wyborów, a w art. 100 ust. 1 stwierdzono, że prawo zgłaszania kandydatów w wyborach mają partie polityczne i wyborcy. Oba te artykuły mają określone konsekwencje dla funkcjonowania partii. Konstytucjo-nalizacja zasady proporcjonalności wyborów, oprócz konsekwencji jakie przynosi dla kształtowania się systemu partyjnego, oznacza m.in. że zmiana w tym zakresie musiałaby oznaczać zmiany w konstytucji. Z kolei zapis art.

1 Policja zamyka lokale Batasuny, "Rzeczpospolita" 28.08.2002.
2 L. Janlckl, A. Fonfara, op. clt., s. 8.

163

100 może prowadzić do upartyjnienia wyborów1. Takie zapisy nie są wyjątkowe, zasada proporcjonalności wyborów parlamentarnych jest także zawarta w konstytucji szwajcarskiej z 1999 r.
Ordynacje wyborcze, regulując zasady odbywania wyborów, odnoszą się oczywiście do partii, jako ich uczestników. Są to jedne z pierwszych dokumentów prawnych, które regulowały działania partii. W dokumentach tych z reguły odnaleźć można takie bezpośrednie odniesienia do partii jak regulacje dotyczące zgłaszania kandydatów, przebiegu i finansowania kampanii wyborczej, której partie są uczestnikami. Oczywiście ordynacje wyborcze określają przede wszystkim zasady prawa wyborczego, które mają wpływ zwłaszcza na kształt systemu partyjnego, niemniej nie pozostają też bez konsekwencji dla pojedynczych partii. Bardziej szczegółowo piszę o tym poniżej.
Wzmianki odnoszące się bezpośrednio do działalności partii, lub też mające pośrednie konsekwencje dla ich funkcjonowania można odnaleźć w wielu innych dokumentach, oprócz tych, które wymieniono powyżej. W każdym kraju będą one różne, przykładowo można wskazać tu ustawy regulujące funkcjonowanie rozmaitych służb, od których wymagana jest apar-tyjność czy też ustawy regulujące działania organów rejestrujących partie lub orzekających o ich niezgodności z porządkiem prawnym danego kraju.

7.4.2. Finansowanie partii

Problem finansów partyjnych wzbudza wiele kontrowersji i emocji. Można stwierdzić, że wiąże się on z szerszym problemem finansowania polityki w ogóle. Jedną z ważnych kwestii odnoszących się do funkcjonowania demokracji jest na przykład nierówność w dostępie do aktywności politycznej, warunkowana nierównościami finansowymi. Kontrowersje wokół finansów politycznych często mają także związek z praktykami korupcyjnymi. Wszystkie te problemy nie omijają partii politycznych, przy czym z ich działaniem wiąże się jeszcze jedno szczególne zagadnienie, a mianowicie finansowanie z budżetu państwa. Staje się ono coraz bardziej powszechne a jednocześnie budzi sporo wątpliwości, m.in. z punktu widzenia obciążania budżetu państwa coraz większą ilością zobowiązań a także ze względu na brak akceptacji szczególnego uprzywilejowania partii w tym zakresie.
Do źródeł dochodów partii politycznych można zaliczyć: składki członkowskie, prowadzenie działalności gospodarczej, finansowanie ze źródeł prywatnych oraz finansowanie z budżetu państwa.
Składki członkowskie były powszechną i efektywną formą finansowania partii masowych, zwłaszcza w początkowych etapach ich działania. Posiadanie dużej liczby członków umożliwiało partii korzystanie z ich składek jako

1 O takiej konsekwencji pisze J. Majchrowski, Partie polityczne w świetle nowej konstytucji RP, "Państwo i Prawo" 1997, R. LII, z. 11-12.

164

podstawowego źródła dochodu, mimo że składki nie były wysokie i nawet ubożsi członkowie byli w stanie je wpłacać. Ta forma finansowania wydaje się do dziś bardzo popularna w świadomości społecznej. Na postawione w sondażu pytanie o to, skąd partie powinny uzyskiwać największą część funduszy na działalność, 62% Polaków odpowiedziało, że ze składek swoich członków i sympatyków, druga pod względem wielkości grupa 17% ankietowanych stwierdziła, że w własnej działalności gospodarczej1. Niemniej współczesne warunki działania partii sprawiły, że ta forma zdobywania funduszy nie jest już tak efektywna jak kiedyś - wiąże się to zarówno z coraz wyższymi kosztami działalności, jak też z malejącą liczbą członków partii. Koszty działalności politycznej rosną przede wszystkim ze względu na rosnące koszty coraz bardziej profesjonalnych kampanii wyborczych, jednocześnie aktywność polityczna współczesnych obywateli znacznie częściej niż kiedyś ogranicza się do uczestnictwa w wyborach, bez angażowania się w działalność partyjną na zasadach członkowskich.
Przy okazji finansowania ze składek należy wspomnieć o swoistej formie dochodu partyjnego jaką stanowią wpłaty pochodzące od osób piastujących stanowiska przedstawicielskie. Praktyka ta może być uznana za formę odwdzięczenia się partii za poparcie, bez którego kandydat nie uzyskałby miejsca w parlamencie. Zazwyczaj wysokość tych wpłat jest określona i stanowi część diety otrzymywanej przez deputowanego, czasem polega to wręcz na tym, że partia przejmuje dietę i jedynie jej część wypłaca parlamentarzyście2. W Polsce "podatek partyjny" pobierany jest obecnie przez wszystkie znaczące partie polityczne i wynosi od 5 do 15% dochodu3. Włączenie go w sprawozdaniach finansowych do dochodów pochodzących ze składek sprawia, że polskie partie wykazują dosyć znaczny odsetek dochodów pochodzących z tego źródła - często ponad 50% - podczas gdy partie w innych krajach z reguły wyszczególniają go jako osobną pozycję a zatem najczęściej procent dochodów ze składek w relacji do całości dochodów plasuje się w granicach 30%.
Finansowanie ze źródeł prywatnych oznacza przede wszystkim finansowanie partii z zewnątrz, przez osoby prywatne lub organizacje. Wśród tych ostatnich istnieć może olbrzymie zróżnicowanie, mogą to być organizacje biznesu, związki zawodowe itp. W dużej mierze ciągle zależy to od charakteru partii, o ile na przykład brytyjska Partia Pracy w znacznej mierze jest finansowana przez związki zawodowe, to Konserwatyści czerpią dochody od darczyńców związanych z kręgami wielkiego biznesu.
Zaangażowanie budżetu państwa w finansowanie partii politycznych jest zjawiskiem stosunkowo świeżej daty, rozpoczęło się w latach sześćdzie-

1 D. Wielowiejska, Skąd brać na politykę, "Gazeta Wyborcza", 22.11.2000, s. 6.
2 Pisze o tym m.in. A. Ławniczak, Ftnasowanie partii politycznych, Warszawa 2001, s. 48, 49. Autor przytacza przykład stosowania takich praktyk przez Francuską Partię Komunistyczną czy holenderską Socjalistyczną Partię Pacyfistyczną.
3 M. Wałecki, Dochody polskich partii politycznych - regulacje prawne i praktyka, w: Finansowanie polityki, M. Wałecki (red.), Warszawa 2000, s. 93.

165

Tabela 7.2. Wprowadzenie subwencji państwowych dla frakcji parlamentarnych i elementów organizacji narodowych
Kraj Frakcja parlamentarna Organizacja narodowa Kraj Frakcja parlamentarna Organizacja narodowa Kraj Frakcja parlamentarna Organizacja narodowa
Austria 1963 1973 Finlandia 1967 1967 Szwecja 1965 1965
Belgia 1971 1989 Wiochy" 1974 1974 Dania 1965 1987
Irlandia 1973 brak Holandia 1964 1971 Niemcy 1968 1959
Norwegia 1960 1970 Wielka Brytania 1975 2000 USA 1974 1974
a We Włoszech subwencje państwowe dla partii wycofano w 1994 r.
Źródło: tabela opracowana na podstawie P. Jon, L. Sv&sand, A. Widfeldt, State Subsidies to Political Par-ties: Confronting Fhetorlc with Reallty, "West European Politics" 2000, t. 23, nr 3, s. 6, uzupełniona o dane własne.


siątych. Jednocześnie dostępne dane wskazują, że subwencje państwowe dla partii są coraz bardziej powszechne i wprowadza je coraz więcej państw.
Subwencje państwowe są zróżnicowane, zarówno pod względem form jak i ich beneficjentów. Z punktu widzenia form dotacje państwowe można podzielić na bezpośrednie i pośrednie. Z punktu widzenia finansowanego podmiotu należy rozróżnić pomiędzy subwencjami dla parlamentarzystów, przyznawanymi jako rekompensata za wydatki poniesione w związku ze sprawowaniem mandatu, subwencjami dla klubów partyjnych w parlamencie, subwencjami dla narodowych organizacji partyjnych czy dotowaniem działalności organizacji związanych z partią, ale nie tożsamymi z nią.
Najpowszechniejsza forma dotacji bezpośredniej, jakie partie dostają z budżetu państwa wiąże się z wyborami i przybiera postać zwrotu części kosztów poniesionych na kampanię wyborczą. Pewne kwoty pieniędzy na działalność mogą być także przyznawane partiom, które uzyskały określone procentowo poparcie wyborcze. W polskim ustawodawstwie formy te są rozłączne. W ustawie określono, że partia nabywa prawa do takiej subwencji, jeżeli uzyskała co najmniej 3% ważnie oddanych głosów w skali kraju, lub też jeżeli brała udział w koalicji, która uzyskała co najmniej 6% (art. 28 pkt. 1), innymi słowy jeżeli uzyskała na tyle duże poparcie, by uważać ją za liczącą się w polityce krajowej a na tyle mało, by nie wprowadzić do parlamentu swoich reprezentantów. W ordynacji wyborczej natomiast przewidziany jest częściowy zwrot kosztów kampanii wyborczej dla tych komitetów wyborczych, które wprowadziły do parlamentu swoich przedstawicieli.
Oprócz bezpośredniej dotacji finansowej, subwencja z budżetu państwa może przybrać także inne, pośrednie formy. Może to być na przykład darmowy dostęp do mediów w okresie kampanii wyborczej, może też, w niektórych krajach, przybrać formę dotacji do np. organizacji młodzieżowych czy edukacyjnych1. Może oznaczać także zwolnienie partii z opłat podatkowych.


1 P. Jon, L. Svasand, A. Widfeldt, State Subsidies to Political Parties: Confronting Rheto-ric with Reality, "West European Politics" 2000, t. 23, nr 3, s. 1-24. Patrz także A. Ławniczak, Finansowanie partii politycznych, Warszawa 2001, s. 101 i nn.

166

Jeżeli chodzi o zróżnicowanie pomiędzy odbiorcami dotacji, to często wiąże się to z różnym czasem wprowadzenia dofinansowania budżetowego. Parlamentarzyści korzystają z tego rodzaju świadczeń już od dawna, w Niemczech funkcjonowały one już w XIX w. Obejmować mogą m.in. darmowe podróże po kraju, bezpłatną korespondencję lub rozmowy telefoniczne itp. Natomiast jak wynika z tabeli, państwowe finansowanie frakcji parlamentarnych i narodowych organizacji partyjnych jest rozwiązaniem stosunkowo nowym i często wcześniej uznano zasadność finansowania frakcji parlamentarnej niż organizacji narodowej. Oczywiście zróżnicowanie finansowanych podmiotów ma też związek z pośrednimi lub bezpośrednimi formami finansowania, tu najlepszym przykładem mogą być wspomniane powyżej dotacje na rzecz organizacji związanych z partiami.
Jednocześnie kwestia finansowania budżetowego jest przedmiotem wątpliwości i dyskusji. Wśród argumentów przeciw tej formie finansowania najczęściej spotyka się takie, które poruszają problem uprzywilejowania jednych partii kosztem innych a także kwestię reprezentacji. Przeciwnicy subwencji państwowych wskazują, że uprzywilejowują one wyraźnie partie, które już znajdują się w strukturach władzy a upośledzają ugrupowania nowe. Wynika to zarówno z faktu, że subwencje są z reguły uchwalane przez ciała przedstawicielskie, które są złożone przede wszystkim z partii politycznych a zatem partie poniekąd same sobie przyznają pieniądze; po drugie zaś dotacje przeznaczone są z reguły dla partii już działających na arenie politycznej. Partie, które dopiero się na niej pojawiają muszą samodzielnie, bez państwowych dotacji, zdobyć określoną pozycję, by móc zakwalifikować się do dofinansowania budżetowego. Konkurując o tę pozycję z partiami korzystającymi z dotacji stają jednak do nierównej walki, albo zdobędą pieniądze z innych źródeł i będą w stanie pokryć kosztowna kampanię, albo muszą polegać na atrakcyjności swojej oferty, która musi się "przebić" w skromniejszej szacie niż oferta partii korzystających już z dofinansowania.
Z kolei relacja pomiędzy finansowaniem z budżetu a problemem reprezentacji polega na tym, że, jak twierdzą przeciwnicy subwencji, partie finansowane przez państwo poddają się jego kontroli i osłabiają w ten sposób swój związek z reprezentowanymi przez siebie grupami społecznymi. Związek ten osłabiają także i dlatego, że czerpiąc dochody z kasy państwowej, mniej są zainteresowane mobilizacją członków jako potencjalnych płatników składek. Argumenty za subwencjami państwa koncentrują się natomiast głównie wobec kwestii równości w dostępie do polityki. Zwolennicy wsparcia partii z budżetu wskazują, że wobec rosnących kosztów działalności politycznej partie są coraz mniej zdolne do konkurencji z potężnymi grupami opartymi na finansach prywatnych i, co, więcej, bez ryzyka poddania się nie chcianej kontroli innej niż kontrola członków i wyborców, partie nie są w stanie takich kwot zmobilizować. Argumenty "równościowe" opierają się także na twierdzeniu, że partie są jedynymi dostępnymi narzędziami uczestnictwa politycznego dla obywateli, i jeżeli ich warunki konkurencji będą wyrównane, to zarazem

167

wyrównane zostaną warunki uczestnictwa politycznego dla wszystkich bez względu na różnice w pozycji finansowej. Taką równość konkurencji między partiami zapewnić może właśnie finansowanie z jednego źródła jakim jest budżet państwa.
Kilku autorów zbadało niektóre z argumentów przytaczanych w dyskusji o państwowych subwencjach dla partii na podstawie przykładów pochodzących z wybranych państw zachodniej Europy. Badali oni w szczególności: problem ewentualnego wzrostu finansowej zależności partii od państwa w miarę upływu lat od momentu wprowadzenia subsydiów, kwestię losów nowych partii politycznych, zależność między subwencjami budżetowymi a fluktuacjami członkostwa w partiach1. Poparte danymi wnioski badaczy wskazują, że nie sprawdza się teza o tym, że partie systematycznie zwiększają swoją finansową zależność od państwa w miarę upływu lat. Dobrym przykładem może być zwłaszcza Finlandia, gdzie udział subwencji budżetowych w dochodzie partii wynosił 97,5% w momencie, kiedy wprowadzono tego rodzaju finansowanie w 1969 r., w latach siedemdziesiątych udział ten zmalał do około 70% a następnie wzrósł, nie przekraczając jednak 84%2. Dane z innych krajów wskazują, że udział subwencji budżetowych w dochodach partii się zmienia, ale nie wykazuje jednoznacznych tendencji wzrostowych. Dane empiryczne nie potwierdziły także tezy o związku między finansowaniem partii z budżetu a malejącym członkostwie.
Ciekawe wyniki uzyskali cytowani badacze w odniesieniu do problemu nowych partii na scenie politycznej. Otóż okazało się, że wiele z nich jest w swojej działalności bardziej zależnych od pomocy państwa niż występuje to w przypadku partii ustabilizowanych. Dzieje się tak m.in. dlatego, że partie nowe, osiągając sukces wyborczy, m.in. dzięki dostępowi do mediów, nie mają jednak, w odróżnieniu od "starych" partii, dobrze rozwiniętej organizacji partyjnej. Budują ją dopiero po uzyskaniu miejsc w parlamencie, między innymi z pomocą uzyskanych subwencji państwowych. Ustalenie to osłabia wymowę wyżej przytaczanego twierdzenia, że subwencje budżetowe pomagają umocnić się na scenie politycznej partiom "starym", utrudniając akces ugrupowaniom nowo powstającym. Jest ono także ciekawe z punktu widzenia problemów, jakie napotykają partie powstające w krajach przechodzących proces zmian demokratycznych, większość z nich bowiem jest w sytuacji partii nowych, nie mających rozbudowanych i utrwalonych struktur, co utrudnia ich sytuację w relacji do także obecnych na scenie politycznej przekształconych partii komunistycznych. Być może subwencje budżetowe mogą być dla tych ugrupowań pomocne w rozwiązaniu przynajmniej jednego z ważnych problemów.

1 Ibidem, s. 8.
2 Ibidem, s. 14.

168

7.5. Wpływ systemu wyborczego na system partyjny

Systemy wyborcze są bardzo zróżnicowane, w rozmaity sposób też oddziałują na poszczególne elementy systemu politycznego. W najbardziej bezpośredni sposób kształtują one przede wszystkim ciała przedstawicielskie, mają też jednak wpływ na system partyjny. Zagadnienie to jest bardzo rozległe i nie sposób omówić go wyczerpująco na kilku stronach, które zostały tutaj na to przewidziane. Uzasadnieniem podjęcia tego tematu jest jednak fakt, że w wielu miejscach tej książki zwracam uwagę na relacje pomiędzy systemem partyjnym a systemem wyborczym, przypomnienie kilku najważniejszych kwestii dotyczących tego obszaru może zatem okazać się przydatne. Wśród najczęściej wymienianych konsekwencji prawa wyborczego można wskazać przede wszystkim:
(1) rozmiar dysproporcji pomiędzy wielkością uzyskanego poparcia wyborczego a udziałem w dystrybucji mandatów;
(2) liczba partii reprezentowanych w parlamencie.
Konsekwencje te odnoszą się przede wszystkim, jak to już wspomniałam na początku, do kształtu parlamentu. Natomiast do skutków jakie system wyborczy ma dla systemu partyjnego zaliczyć przede wszystkim można stopień fragmentaryzacji tego ostatniego. Wiąże się to zwłaszcza z takimi regułami systemu wyborczego, które uprzywilejowują partie większe i silniejsze, wówczas system partyjny ma mniejsze tendencje do fragmentaryzacji; lub też z regułami, które pozwalają na funkcjonowanie partii mniejszych i słabszych, co z kolei może mieć skutek w postaci większej fragmentaryzacji systemu. Wszystkie te elementy razem: mniejsza lub większa dysproporcja pomiędzy poparciem wyborczym a liczbą uzyskanych mandatów, liczba partii reprezentowanych w parlamencie, większa lub mniejsza fragmentary-zacja systemu partyjnego mają z kolei znaczący wpływ na kształt rządów, koalicyjnych lub jednopartyjnych, mniej lub bardziej stabilnych.
Wśród dalszych konsekwencji politycznych systemu wyborczego można wskazać także na takie jak: więź kandydatów partyjnych a potem deputowanych z wyborcami, istnienie lub brak bodźców do tzw. głosowania strategicznego, reprezentacja mniejszości. Wskazane konsekwencje są wynikiem oddziaływania wielu elementów systemu wyborczego. W moim omówieniu ograniczę się, zgodnie z wcześniejszym zastrzeżeniem, do kwestii podstawowych, kierując jednocześnie czytelnika zainteresowanego większą szczegółowością do opracowań poświęconych przede wszystkim tym właśnie problemom1.
Najczęściej spotykanym, a jednocześnie najbardziej ogólnym rozróżnieniem w obrębie systemów wyborczych, wskazywanym z punktu widzenia relacji pomiędzy nimi a systemami partyjnymi są różnice między formułami

1 Bardzo szczegółową analizę rozmaitych systemów wyborczych znaleźć można w publikacji A. Żukowskiego, Systemy wyborcze, Olsztyn 1999.

169

wyborczymi: formułą większości i formułą proporcjonalności. Każda z nich ma po kilka wariantów, co dodatkowo zmienia sposób ich oddziaływania. Co więcej, systemy wyborcze w konkretnych krajach mogą być skonstruowane z użyciem elementów pochodzących z obu formuł jednocześnie - mowa wówczas o mieszanych systemach wyborczych. Dodatkowo liczącymi się elementami systemu wyborczego, które wpływać mogą m.in. na zróżnicowanie szans poszczególnych partii w obsadzie mandatów są m.in.:
(1) kształt i wielkość okręgu wyborczego;
(2) uprawnienia wyborcy w trakcie głosowania.
Zanim przystąpię do przedstawienia wspomnianych formuł, wyjaśnię w kilku słowach dwa ostatnie elementy, ponieważ ich oddziaływanie jest znaczące w obu formułach a także oczywiście w wariantach systemów mieszanych.
Kształt okręgu wyborczego określają jego granice. Często pokrywają się z granicami jednostek podziału administracyjnego, jednakże mogą także mieć inny kształt. Ma to znaczenie zwłaszcza, jeżeli istnieje związek pomiędzy granicą okręgu a skupiskiem wyborców o określonej charakterystyce na przykład etnicznej, zawodowej, czy związanej sympatiami politycznymi z określoną partią. Wówczas może istnieć pokusa pewnej manipulacji i wyznaczania granic okręgu tak, by społeczność taka mogła głosować w ramach jednego okręgu, lub też przeciwnie, by jej głosy były podzielone między kilka okręgów a zatem siła oddziaływania ich politycznych sympatii była odpowiednio słabsza. W ten sposób jedna ze stron może odnieść większe korzyści wyborcze, lub też można w ten sposób osłabić swoich politycznych przeciwników. Manipulowanie tego rodzaju określa się mianem gerrymander-ing. Nazwa ta pochodzi od nazwiska amerykańskiego polityka Elbridge Ger-ry'ego, który w 1812 r. utworzył okręg wyborczy o wyjątkowym kształcie salamandry, aby uprzywilejować kandydatów Partii Demokratycznej1.
Wielkość okręgu wyborczego to liczba mandatów, które w danym okręgu są do obsadzenia. Nawet bez precyzyjnych obliczeń można się domyślić, że im więcej mandatów jest do obsadzenia, zwłaszcza zgodnie z zasadą proporcjonalności, tym większe szansę mają partie, które zdobyły nawet niewielki procent głosów. Ta sama zależność wynika także z bardziej dokładnego wyliczenia tzw. kosztu mandatu. Wyraża się on wzorem:
9 =
y-i
S + P-l
gdzie: Q to liczba głosów potrzebnych do zdobycia mandatu; V to liczba ważnie oddanych głosów w okręgu wyborczym; S to liczba mandatów przypadających na dany okręg wyborczy; P to liczba partii politycznych (lub kandydatów) biorących udział w wyborach w danym okręgu wyborczym2.

1 R.H. Davldson, W.J. Oleszek, Kongres i kongresmani. Warszawa 1994, s. 64.
2 Wzór za A. Żukowski, op. ctt., s. 54.

170

Z analizy równania wynika, że im większa jest liczba mandatów do obsadzenia w danym okręgu, czyli im większy jest okręg, tym mniejszy jest koszt uzyskania mandatu, czyli mniej głosów należy zdobyć, by mandat obsadzić. Tym samym partie nawet z niewielkim poparciem mają szansę, które maleją wraz z malejącą liczbą mandatów do obsadzenia. Wzór wskazuje także, że istotna jest także liczba partii politycznych, które w okręgu wystawiają swoich kandydatów a także frekwencja wyborcza. O ile jednak w przetargach dotyczących kształtu systemu wyborczego partie nie mają wpływu na te dwie ostatnie zmienne, o tyle wielkość okręgów można -jeżeli takie są okoliczności - negocjować w trakcie określania systemu wyborczego. Można się zatem spodziewać, że partie nie mające zbyt wielkiego poparcia będą optowały za okręgami większymi, partie, które czują się silne będą wolały, by okręgi były mniejsze.
Uprawnienia wyborcy w akcie głosowania to przede wszystkim różnica pomiędzy głosowaniem kategorycznym, w ramach którego wyborca wskazuje jedną partię lub kandydata (kandydatów) jednej partii lub też głosowaniem, w którym wyborca może swoim głosem poprzeć różne ugrupowania. Nie bez znaczenia jest także czy wyborca głosuje wskazując po prostu na wybrane przez siebie ugrupowanie a personalna obsada mandatów należy już do partii, czy też wyborca może wskazać swojego kandydata lub uporządkować listę według swoich sympatii i ma to następnie konsekwencje w postaci obsadzenia mandatu jedną bądź drugą osobą. Te reguły mają znaczenie przede wszystkim z punktu widzenia relacji między wyborcą a kandydatem, będą jednak wpływały na modyfikację działań partii. Tam, gdzie wola wyborcy ma znaczenie także dla określenia personalnej obsady mandatu, kandydat będzie bardziej starał się o bezpośredni kontakt z elektoratem, także i strategie partyjne będą polegały na akcentowaniu walorów poszczególnych kandydatów a nie jedynie na eksponowaniu korzystnego wizerunku partii.
Formuła większości polega na tym, że wybrany zostaje kandydat (lub ugrupowanie), który uzyskał większość głosów. Systemy, w których zastosowana jest zasada większości różnią się w zależności od tego, czy wymóg większości dotyczy większości zwykłej czy bezwzględnej. Jak wskazują same nazwy, w systemie większości zwykłej (lub względnej) taka właśnie większość wystarcza, by zostać wybranym; w systemie większości bezwzględnej kandydat musi uzyskać 50% + 1 ważnych głosów.
Systemy oparte na zasadzie większości uważane są za takie, które preferują ugrupowania silne, duże, dobrze zorganizowane. Takie ugrupowanie ma bowiem szansę wygrać w wielu okręgach wyborczych w kraju, a ponieważ zazwyczaj wybory oparte na tej zasadzie przeprowadzane są w jedno-mandatowych okręgach wyborczych, wówczas reguła "zwycięzca bierze wszystko" działa jednoznacznie - mandat może przypaść tylko jednej osobie a zatem i jednej partii, dla innych nie zostaje nic. Także jeżeli weźmiemy pod uwagę powyżej przytoczony wzór określający zależność między wielkością okręgu a kosztem zdobycia mandatu okaże się, że okręgi jednomandatowe

171

należą do tych, w których koszt jest relatywnie największy a zatem partie niewielkie nie mają dużych szans.
Często działanie tego systemu ilustrowane jest na przykładzie Wielkiej Brytanii, tam bowiem wybory do Izby Gmin przeprowadzane są w jedno-mandatowych okręgach wyborczych zgodnie z zasadą większości względnej. Rzeczywiście od lat w systemie brytyjskim funkcjonują dwie duże partie polityczne, które zmieniają się u steru rządów. System ten zazwyczaj ma bowiem jeszcze jeden efekt: pozwala na tworzenie rządów jednopartyjnych, mających większość parlamentarną.
Premiowanie partii dużych i silnych wiąże się też z jeszcze jedną cechą systemu większościowego a mianowicie deformacją woli wyborców i skłanianiem ich do głosowania "strategicznego". Można to zobaczyć właśnie na przykładzie brytyjskim. Dwie najsilniejsze partie uzyskują odpowiednio około 40 i 30% głosów, co przekłada się na około 50 i 40% miejsc parlamentarnych, trzecia jest słabsza, nie odbiega jednak tak znacząco od dwóch najsilniejszych w procentach zdobytych głosów jak w ilości i procentowym udziale w parlamencie: około 17% głosów daje zazwyczaj około 7% mandatów1. Oznacza to, że wyborca, który chciałby poprzeć ugrupowanie mające szansę na dużą reprezentację parlamentarną powinien głosować na jedną z dwóch największych partii w kraju, nawet jeżeli jego sympatie ideowe nie skłaniają go do takiej decyzji.
Jednakże, jeżeli przyjrzymy się wynikom brytyjskich wyborów bliżej, możemy zauważyć ważną rzecz. Otóż rzeczywiście duże partie ogólnokrajowe są "nagradzane" za popularność na terenie całego kraju dużą liczbą miejsc parlamentarnych, większość innych partii musi pogodzić się z sytuacją, w której dysproporcja między zdobytym poparciem a uzyskanymi mandatami jest znaczna. Są jednak ugrupowania, których ta dysproporcja dotyczy w mniejszym stopniu; nie są one silne, ale procent poparcia wyborczego w dużej mierze przekłada się w ich przypadku na procentowy udział w parlamencie. Wynika to z faktu, że partie te nie poszukują poparcia na terenie całego kraju, ograniczają swój apel wyborczy do kilku jedynie okręgów, jednakże takich, w "których ze względu na swoją specyYifcę mają szansę wygrat.^ajiep-szym przykładem mogą być tutaj także działające w Wielkiej Brytanii partie szkocka i walijska. W dwóch ostatnich elekcjach uzyskały one: 1,8% w 2001 r. i w 1997 r. 2% głosów w przypadku Szkockiej Partii Narodowej i 0,7% i 0,5% w przypadku walijskiej Plaid Cymru. Przełożyło się to na odpowiednio pięć i sześć mandatów szkockich nacjonalistów i cztery mandaty walijskich, co z kolei stanowiło około 0,75% miejsc parlamentarnych.

1 Przykładowo w wyborach z 1997 r. zwycięska Partia Pracy uzyskała 44,4% głosów, co daio jej 419 mandatów, co z kolei odpowiadało 63,6% miejsc parlamentarnych, Konserwatyści \^^^^^<^^<^^<^ <Ś ^5 (L5.%A mandatów. Liberalni Demokraci uzyskali natomiast 17,2% głosów i 46 mandatów (7%). W wyborach z 2002 r. wielkości te kształtowały się podobnie: Partia Pracy 40,4% głosów, 412 (62,5%) mandatów; Konserwatyści 31,7% głosów, 166 (25,2%) mandatów; Liberalni Demokraci 18,3% głosów 52 (7,9%) mandatów. Dane przytaczam za www.psr.keele.ac.uk; British Politics.

172

Zwracając uwagę na te przypadki nie chcę podważyć ogólnie przyjętego przekonania o tym, że systemy większości względnej przede wszystkim premiują ugrupowania silne. Moim zamiarem natomiast jest zwrócenie uwagi na fakt, że oddziaływanie systemów wyborczych jest zróżnicowane nie tylko w zależności od typu systemu, ale też od konkretnego przypadku, stąd wszelkie uogólnienia w tym zakresie należy traktować z pewna rezerwą.
System większości bezwzględnej wiąże się najczęściej z koniecznością odbywania drugiej tury wyborów. Rzadko bowiem zdarza się, by wymaganą większość można było zdobyć za pierwszym razem. Z punktu widzenia partii politycznych oznacza to najczęściej możliwości porozumień z innymi w okresie między pierwszą a drugą turą wyborów. W tym systemie wyborczym bowiem druga tura wyborów rozgrywana jest już nie pomiędzy wszystkimi dotychczasowymi kandydatami a jedynie pewną grupą, która spełniła określone wymagania dotyczące poparcia wyborczego. Po pierwszej turze zatem są już najczęściej pierwsi przegrani, natomiast nie do końca wiadomo, kto wygra. Ważne wówczas stają się porozumienia i koalicje, poparcie, które przegrani "przerzucają" na tych, którzy jeszcze mają szansę, nakłaniając swoich wyborców, by właśnie na nich oddali swój głos. W tym momencie partie mają szansę na uzyskanie jakichś ustępstw czy obietnic od potencjalnego zwycięzcy w zamian za poparcie w drugiej turze. Czasem koalicje te znajdują potem swoje odzwierciedlenie w koalicyjnym składzie tworzonego po wyborach rządu. Dobrym przykładem tych strategii są niedawno odbyte wybory na Węgrzech. Obowiązująca ordynacja wyborcza zakłada istnienie zarówno okręgów jednomandatowych, obsadzanych według zasady większości bezwzględnej jak i głosowanie na listy partyjne według zasady proporcjonalności. W pierwszej turze wyborów ze 176 jednomandatowych okręgów, mandaty obsadzono tylko w 45, przy czym z tej walki wyborczej wyłoniły się tylko dwa ugrupowania "liczące się": Węgierska Partia Socjalistyczna, która obsadziła 24 mandaty i Węgierska Partia Obywatelska FIDESZ w sojuszu z Forum Demokratycznym, które uzyskały 20 mandatów. Tak więc w drugiej turze wyborów wiele zależało od tego, jak zagłosują zwolennicy innych partii. Przed drugą turą wyborów porozumienie zawarli socjaliści i liberałowie ze Związku Wolnych Demokratów, ci ostatni zobowiązali się wycofać wielu swoich kandydatów w okręgach, w których mogliby oni konkurować z kandydatem socjalistycznym. Gwarantując w ten sposób zwycięstwo socjaliście, uzyskali obietnicę po wyborczej koalicji rządowej. Natomiast podobnego poparcia nie mogli niestety zdobyć najwięksi konkurenci socjalistów po pierwszej turze, czyli FIDESZ, bowiem ugrupowanie, które chciało ich poprzeć w podobny sposób, wycofując swoich kandydatów z walki w drugiej turze, czyli Węgierska Partia Sprawiedliwości i Życia, nie uzyskało wystarczającego poparcia w pierwszej turze i ich kandydaci do drugiej nie przeszli1.
1 Na ten temat patrz m.in. A. Niewiadowski, Mobilizacja przed drugą turą, "Rzeczpospolita" 11.04.2002 a także Prawica ma jeszcze szansę, "Rzeczpospolita" 20.04.2002.

173

Systemy proporcjonalne opierają się na zasadzie proporcjonalnego rozdziału mandatów w relacji do uzyskanych głosów. Wariantów systemu, w którym zasada proporcjonalności jest zasadą wiodącą jest wiele, trudno je wszystkie tutaj wymienić. Wspomniane na początku elementy takie jak kształt okręgu wyborczego, jego wielkość czy też uprawnienia wyborcy w trakcie głosowania mają w systemach proporcjonalnych znaczenie bardzo duże. Dodatkowo jeszcze można wskazać takie, które oddziałują tylko w tych systemach. Są to mianowicie :
(1) próg wyborczy;
(2) formuła przydziału mandatów.
Próg wyborczy to procentowo określona wielkość poparcia wyborczego, które należy zdobyć, by uzyskać mandat. W różnych krajach progi te są różnie kształtowane, od relatywnie niskich, najczęściej 3-5% do stosunkowo wysokich, na przykład 10%. Często stosowane są dodatkowe rozróżnienia w zależności od tego, czy odnoszą się do pojedynczych partii czy też do koalicji wyborczych. Pewne znaczenie ma także, czy próg obowiązuje na poziomie poszczególnych okręgów czy na poziomie całego kraju.
Formuła przydziału mandatów to arytmetyczny wzór służący do przeliczenia głosów uzyskanych przez poszczególne ugrupowania na liczbę obsadzonych przez nie mandatów. Formuł tych jest kilka i każda z nich ma nieco inny wpływ na to jak mandaty zostaną rozdzielone, przy czym istotne jest tutaj zwłaszcza uprzywilejowanie ugrupowań silniejszych bądź słabszych. Można je połączyć w dwie podstawowe grupy:
(1) metody największych średnich, oparte na dzielnikach naturalnych. Przykładami są tu formuły d'Hondta, Saint Lague'a, Saint Lague'a zmodyfikowana;
(2) metody oparte na ilorazach wyborczych tzw. metody największych reszt. Przykładami są tu: formuła Hare-Niemeyera, Droopa, Impe-riali.
Dla ilustracji przytoczę jedynie dwie formuły, z których jedna uważana jest za szczególnie korzystną dla partii silnych, druga wprost przeciwnie, uprzywilejowuje partie słabsze, o mniejszym poparciu wyborczym. Pierwsza z nich to formuła d'Hondta. Polega ona na tym, że liczba głosów, które padły na poszczególne listy w danym okręgu wyborczym dzieli się przez kolejne liczby całkowite aż do tej liczby włącznie, która oznacza liczbę mandatów do obsadzenia w danym okręgu. Uzyskane ilorazy szereguje się według wielkości a mandaty przydziela się ugrupowaniom zgodnie z kolejnością wspomnianych ilorazów. Formuła ta uważana jest za bardzo korzystną dla ugrupowań silnych wyborczo, jest to jednocześnie jedna z częściej stosowanych formuł przeliczania głosów na mandaty.
Stosując formułę Hare-Niemeyera najpierw - odrębnie dla każdej z list - mnoży się liczbę głosów oddanych na listę przez liczbę mandatów w okrę-

174
7. Partie w strukturach władzy

gu a następnie uzyskany iloczyn dzieli się przez liczbę głosów oddanych w okręgu łącznie na wszystkie listy. Otrzymany iloraz w formie liczby całkowitej oznacza liczbę mandatów zdobytych w okręgu przez dane ugrupowanie. JeżeJi w tym postępowaniu nie rozdzielono wszystkich mandatów, wówczas kolejne mandaty przypadają ugrupowaniom, które w wyliczonych poprzednio ilorazach mają kolejno najwyższe wartości po przecinku, przy czym, co ważne, w tej procedurze bierze się pod uwagę wszystkie listy, także i te, które wcześniej nie otrzymały mandatu. Ta formuła jest z kolei uważana za korzystną dla ugrupowań o niewielkiej sile wyborczej.
Bardzo duże znaczenie w systemach wyborczych opartych na zasadzie proporcjonalności ma wielkość okręgu wyborczego. Systemy proporcjonalne bowiem w zasadzie wyłącznie opierają się na wykorzystaniu okręgów wie-lomandatowych a zatem liczba mandatów do obsadzenia w okręgu ma znaczenie niebagatelne. By połączyć te dwa elementy - wielkość okręgu wyborczego i formułę przydziału mandatów - można stwierdzić, że stosunkowo najbardziej proporcjonalny wynik wyborczy a zatem najkorzystniejszy dla partii słabych uzyskuje się w dużych okręgach wyborczych przy zastosowaniu formuły Hare-Niemyera, dla partii silnych i cieszących się dużym poparciem korzystniejsze będą małe okręgi wyborcze i formuła d'Hondta.
W systemach proporcjonalnych nieco mniejsze ma znaczenie tzw. głosowanie strategiczne, ponieważ wyborca ma duże szansę, że jego ugrupowanie, nawet legitymujące się niewielkim poparciem, uzyska reprezentację parlamentarną. W systemach tych natomiast bardzo liczą się uprawnienia, jakie ma wyborca, a które wiążą się z personalną obsadą mandatów. W systemach proporcjonalnych bowiem dominuje głosowanie na listy partyjne, zatem wpływ na decyzję kto z kandydatów umieszczonych na liście ma większą możliwość uzyskania mandatu ma niebagatelne znaczenie. Tak jak to już napisałam na początku, będzie to miało wpływ na strategię partyjną polegającą na większej ekspozycji kandydata lub partii jako całości. Warto jednak też wspomnieć o tym, że wiązać się to może na przykład z większymi lub mniejszymi uprawnieniami władz partyjnych w zakresie "ukarania" niesfornego działacza poprzez umieszczenie go na "niemandatowym" miejscu na liście.
Zgodnie z poczynionym na początku zastrzeżeniem przedstawione omówienie dotyczy jedynie najbardziej podstawowych kwestii związanych z oddziaływaniem systemu wyborczego na system partyjny. Jednocześnie należy pamiętać, że nawet te najczęściej wskazywane konsekwencje jakie określony system wyborczy ma dla kształtu systemu partyjnego, tj. fragmen-taryzacja tego ostatniego, ma właściwie charakter pośredniej konsekwencji systemu wyborczego. Do bezpośrednich zaliczyć należy raczej stopień deformacji woli wyborców, kształt wyłanianego w wyborach ciała przedstawicielskiego i strategie partii politycznych. Natomiast jak wynika z treści zawartych w innych rozdziałach tej książki, fragmentaryzacja systemu partyjnego może wiązać się nie tylko systemem wyborczym, ale także z chwiejnością elektoratu, powiększaniem się dystansu ideowego pomiędzy partiami, frak-

175

cyjnością i rozłamami w partiach. Z drugiej strony jednak nie można nie doceniać wzajemnych relacji systemu wyborczego i systemu partyjnego. Wagę tych kwestii można było obserwować m.in. w wielu krajach, w których niedawno dokonały się przemiany demokratyzacyjne, w tym także i w Polsce. Jednym z ważnych kroków w transformacji systemowej było ustalenie ordynacji wyborczej, tak, by odpowiadała zarówno tradycjom politycznym w danym kraju, ale także, by w miarę trafnie odzwierciedliła układ sił politycznych. Funkcjonujące we wszystkich tych krajach systemy wielopartyjne uważane są nie tylko za efekt istnienia wielu podziałów i konfliktów w tych społeczeństwach, ale wiąże się je także z wyborem proporcjonalnych systemów wyborczych, jakiego dokonano. Jak ważne są dla partii poszczególne elementy tych systemów wskazuje choćby dyskusja jaka rozgorzała się w Polsce przy okazji uchwalania ordynacji wyborczej w 1997 r., a która dotyczyła wielkości okręgów wyborczych i formuły przeliczania mandatów.
Podsumowując zatem można powiedzieć, że system wyborczy, choć trudno go uznać za czynnik determinujący kształt systemu partyjnego, to jednak posiada w tym zakresie pewien wpływ a znajomość najważniejszych elementów, wokół których wpływ ten się koncentruje, pozwala na lepsze zrozumienie zachowań i strategii partii politycznych, które starają się ten czynnik wykorzystać jak najlepiej dla siebie.








8. Wybrane systemy partyjne na świecie


Niniejsza praca poświęcona jest przede wszystkim rozważaniom ogólnym na temat partii politycznych. Na koniec chciałabym jednak nieco uwagi poświęcić kilku bardziej konkretnym przykładom systemów partyjnych. W znacznej części są to systemy nie europejskie, zakładam bowiem, że partie w krajach europejskich są czytelnikom lepiej znane. Jednakże położenie geograficzne nie było podstawowym kluczem dla dokonywanego wyboru, chodziło przede wszystkim o zaprezentowanie jakiegoś ciekawego problemu, wyróżniającego przedstawiany system od innych. W przypadku systemu amerykańskiego interesujący wciąż jest mechanizm sprawiający, że w kraju tak kulturowo bliskim Europie wytworzył się jednakże wyraźnie odrębny od europejskich system partyjny. Amerykańska dwupartyjność wyróżnia się bowiem nie tylko na tle najczęściej spotykanych w Europie systemów wielopartyjnych, ale także odrębna jest od dwupartyjności brytyjskiej. Drugi z przedstawianych tutaj systemów europejskich - system partyjny Słowacji -wydał mi się interesujący ze względu na fakt, że jest to rodzaj systemu ukształtowanego w trakcie procesów demokratyzacji w Europie Środkowej. Jednocześnie jednak jest on na tle tych krajów o tyle wyjątkowy, że wciąż nie osiągnął fazy stabilizacji, która staje się powoli udziałem innych krajów. Z tego punktu widzenia można powiedzieć, że jest to przypadek bliski Polsce, być może więc posłużyć może dla nas jako pewien bodziec do refleksji i porównań.
Turecki system partyjny jest w pewnym sensie bliższy dwóm pozostałym, zdecydowanie nie europejskim, tzn. systemom Indii i Meksyku. Wszystkie trzy natomiast zostały wybrane ze względu na pewne podobieństwo w mechanizmie rozwoju. Otóż w początkach funkcjonowania partii w tych krajach scena polityczna zdominowana była przez jedno ugrupowanie, odgrywające w pewnym sensie rolę modernizującą. Systemy te mogły stanowić przykład, omówiony w rozdziale poświęconym systemom partyjnym, systemów jednopartyjnych, nie do końca demokratycznych, ale jednak cieszących się znacznym poparciem ludności. We wszystkich omawianych krajach w ostatnim okresie sytuacja ta uległa zmianie i scena polityczna do tej pory zdominowana przez jedno ugrupowanie zaczyna się wyraźnie komplikować, powstaje wiele nowych partii a systemy wciąż znajdują się w fazie kształtowania. Dodatkowym łączącym je elementem jest fakt, że wiele no-
i

8.1. System partyjny Stanów Zjednoczonych
177

wych partii reprezentuje bardzo ważne współcześnie nurty religijne i narodowe, tak jest zwłaszcza w przypadku Turcji i Indiach.
Wreszcie ostatni podrozdział poświęcony jest szczególnym strukturom na współczesnej scenie politycznej, a mianowicie partiom międzynarodowym, tj. konkretnie tzw. partiom europejskim. Są one na razie w fazie powstawania, trudno wyrokować o ich przyszłości. Mogą zatem stanowić zalążek europejskiego systemu partyjnego - unikalnego w skali dotychczasowych doświadczeń - mogą też ponieść klęskę w konfrontacji z wciąż żywotnymi systemami narodowymi, nawet w kontekście zjednoczonej Europy.


8.1. System partyjny Stanów Zjednoczonych

System partyjny Stanów Zjednoczonych jest jednym z bardziej znanych na świecie systemów dwupartyjnych. Rozpowszechniony jest także pogląd, że amerykańskie partie niewiele się od siebie różnią, że są bardziej pragmatyczne niż ideowe, zwłaszcza w porównaniu z partiami europejskimi. W istocie amerykański system partyjny różni się od większości systemów europejskich, a wskazane wyżej jego cechy należą do ważniejszych różnic między Europą a Ameryką. Różnice te jednak ujawniały się stopniowo, wraz z ewolucją polityczną państwa jak i samych partii.
Partie amerykańskie, podobnie jak pierwsze partie europejskie, powstały w XVIII w., w łonie parlamentu. Ich bezpośrednia geneza wiąże się z debatami toczonymi na forum Kongresu pierwszej i drugiej kadencji, w latach dziewięćdziesiątych XVIII w. Dyskutowane kwestie miały wielką wagę dla powstającego państwa, m.in. dlatego, że znaczna część uregulowań nowo przyjętej konstytucji odnosząca się do organizacji władz była na tyle ogólna, że wiele zależało od interpretacji i kolejnych uregulowań, wprowadzonych dla ich doprecyzowania. Dyskusje były bardzo gorące, co sprawiało, że właściwie każda kwestia wydawała się równie ważna dla ewentualnego ustanowienia precedensu, dlatego prawie z takim samym zaangażowaniem debatowano nad Kartą Praw, jak i nad problemem zakupu mebli i porcelany dla nowego prezydenta1. W Kongresie II kadencji (1791-1793) można już było wyodrębnić dwie grupy określane mianem Federalistów i Republikanów lub Demokratycznych Republikanów2.
Podział ten jednak był pewną kontynuacją innego, który pojawił się wcześniej, a mianowicie w trakcie debat nad konstytucją na forum Konwencji Konstytucyjnej, obradującej w Filadelfii w lecie 1787 r., a następnie kontrowersji, która towarzyszyła ratyfikacji przyjętej konstytucji. We wszystkich

1 J.H. Aldrich, Why partles? The Orlgin and Transformation ofPolitical Parties in America, Chicago 1995, s. 74, 75.
2 Fakt wyodrębnienia się tych dwu grup w II kadencji Kongresu wskazuje J.H. Aldrich, op.dt., s. 77. Ten autor także posługuje się określeniem Republikanie, natomiast nazwa Demokraci-Repu-blikanie pojawia się m.in. w The United States. A History OJ A Democracy, W.M. Gewehr, D.C. Gor-don, D.S. Sparks, R.N. Stromberg, H.A. Crosman (red.), New York 1960; B.P. Allen, Party Politics in America, New York 1979; A. Hertz, Amerykańskie stronnictwa polityczne, Paryż 1957.

178

tych sytuacjach ścierały się rozmaite poglądy i stojące za nimi interesy stanów, które miały stworzyć wspólną strukturę państwową. Reprezentanci stanów północno-wschodniego wybrzeża byli zwolennikami federacji, z relatywnie silną władzą centralną, co w dużej mierze związane było z charakterem ich aktywności gospodarczej. Należy pamiętać, że to właśnie w miastach i stanach północnego wschodu skoncentrowany był wówczas kapitał handlowy, tam zlokalizowane były najważniejsze przedsięwzięcia rodzącego się przemysłu, interesy ekonomiczne wiązały także te regiony z Anglią. W stanach południowych, zdominowanych przez wielką własność ziemską i opierających swoją gospodarkę głównie na rolnictwie, dużo silniejsze były tendencje do zachowania jak największej autonomii stanów tworzących związek, ekonomiczne powiązania z Anglią równoważone były przez równie silne relacje z innymi państwami starego kontynentu, przede wszystkim z Francją. Przedstawiciele stanów południowych reprezentowali też uboższą części amerykańskiego społeczeństwa, zarówno rzemieślników i powstające grupy robotników północy, jak też pionierów, posuwających się w głąb kontynentu. Stało się tak m.in. dlatego, że reprezentacja północy była wyraźnie kojarzona z bogatą burżuazją i finansjerą. Początkowo powstające wokół tych kwestii podziały nie były wyraźnie sprecyzowane, najogólniej zwolenników silniejszego rządu centralnego nazywano Federalistami, ich oponentów Antyfederalista-mi. To te właśnie luźne grupy legły u podstaw już bardziej zorganizowanych stronnictw politycznych, które pojawiły się w II kadencji Kongresu.
Na marginesie warto wspomnieć, że oprócz podziałów ekonomicznych i społecznych, nie bez znaczenia były też osobowości polityków związanych z każdą z grup. W reprezentacji północy na czele wysuwał się konserwatysta Alexander Hamilton, z południem kojarzono postać Thomasa Jeffersona, wielkiego posiadacza ziemskiego z Wirginii, a zarazem sympatyka rewolucyjnej, republikańskiej Francji.
W 1800 r. przywódca Demokratycznych Republikanów, Jefferson, został czwartym z kolei prezydentem nowego państwa amerykańskiego. Jego zwycięstwo stało się początkiem upadku drugiego stronnictwa, Federali-stów. Taki rozwój wypadków wiąże się często z problemem rozwoju organizacyjnego. Demokratyczni Republikanie zorganizowali w całym kraju gęstą sieć struktur lokalnych, które dały podstawę skutecznej kampanii wyborczej Jeffersona. Pozbawieni sukcesu politycznego i znacznie gorzej zorganizowani Federaliści nie przetrwali i okres od 1800-1829 określany jest jako okres jednopartyjności.
W tym czasie w USA dominowała partia Demokratycznych Republikanów. Nie uniknęła ona wewnętrznych podziałów i zróżnicowań, które osiągnęły apogeum wraz z pojawieniem się na scenie politycznej kontrowersyjnej postaci, generała Andrew Jacksona. Jak pisze Aleksander Hertz, Jackson był wyrazicielem specyficznie amerykańskich sił - ludowych, plebejskich, związanych z "pograniczem"1. Jego prezydentura z wielu powodów okazała

1 A. Hertz, op.ctt., s. 27.
8.1. System partyjny Stanów Zjednoczonych

179

się przełomowa dla ewolucji Partii Demokratycznych Republikanów, która zmieniła wówczas nazwę - od tej pory istnieje po prostu Partia Demokratyczna. W tym też czasie, zniechęceni do Jacksona i reprezentowanych przez niego grup zaczęli odchodzić od partii ludzie nastawieni bardziej konserwatywnie m.in. przemysłowcy i bankierzy z północy i wielcy plantatorzy z południa. W 1832 r. utworzyli opozycyjną w stosunku do Demokratów partię Whi-gów. Ugrupowanie to działało na amerykańskiej scenie politycznej przez około dwadzieścia lat, po początkowych sukcesach jednak nie zdołało zakorzenić się na niej na stałe. Jednocześnie w tym czasie działały w USA inne partie - m.in. Abolicjoniści - zdecydowani przeciwnicy niewolnictwa czy radykalnie nacjonalistyczne, przeciwne napływającym wówczas masowo do USA Irlandczykom i katolikom, tzw. Partia Nic Nie Wiem1. Wszystkie te elementy złożyły się na utworzoną w 1856 r. Partię Republikańską, która w momencie swojego powstania stała się reprezentacją amerykańskiego systemu kapitalistycznego i związanych z nim grup - przedsiębiorców z północy a zarazem farmerów i kolonizatorów ze stanów środkowych. Partia Demokratyczna z kolei zdominowana została przez interesy feudalnego, plantatorskiego południa, w dużych miastach północy natomiast reprezentowała najsłabsze grupy społeczne, w tym licznie napływających wówczas do USA imigrantów.
Połowa XIX w. zatem to moment, kiedy w Stanach Zjednoczonych narodził się znany nam dzisiaj system, oparty na dwóch partiach, reprezentujących zróżnicowane społecznie grupy, niemniej wyrażających najsilniejszy wówczas konflikt w polityce amerykańskiej - rozwijającej się, kapitalistycznej północy i feudalnego, niewolniczego południa. System ten przetrwał, i do dziś charakterystyczną cechą składających się nań partii jest ich wewnętrzne zróżnicowanie z punktu widzenia popierających je grup społecznych a jednocześnie zdolność do takiej agregacji konfliktów politycznych, że znajdują one swój wyraz w rywalizacji jedynie dwóch ugrupowań. Ewoluują konflikty, zmieniają się grupy popierające każdą z partii, nie zmieniają się natomiast one same.
W tym miejscu warto się zastanowić, jakie czynniki wpływają na utrzymywanie się amerykańskiej dwupartyjności. Do najczęściej przytaczanych czynników oddziaływujących na taki a nie inny kształt systemu partyjnego w USA należą:
(1) jednomandatowe okręgi wyborcze i obowiązująca zasada zwykłej większości głosów;
(2) system jednoosobowej egzekutywy zarówno na poziomie federalnym, jak i w stanach (prezydent, gubernatorzy stanów);
(3) nominacje kandydatów w systemie prawyborów.

1 Była to nieco ironiczna nazwa, którą tajnym stowarzyszeniom nastawionym antykatolic-ko i antyirlandzko nadał znany dziennikarz tego czasu Horace Greeley, jednak nazwa ta się przyjęła i bywa wymieniana w szeregu kilku znaczących partii "trzecich" w systemie USA. Patrz A. Hertz, op.cit., s. 33, także tabela wymieniająca kilka partii trzecich w dalszej części tekstu.

180

Pierwszy z wymienionych czynników - system wyborczy - premiuje partie silne, o poparciu w miarę równo rozłożonym w całym kraju. W takim systemie mniejsze partie mają szansę na zdobycie niewielkiej reprezentacji jedynie, gdy cieszą się poparciem wyborczym, skoncentrowanym w kilku lub kilkunastu okręgach. Tak bywa często w przypadku partii regionalnych, partii mniejszości, skupionych w określonych miejscach, natomiast w USA raczej nie ma tego rodzaju ugrupowań. Nie znaczy to oczywiście, że nigdy partie "trzecie" nie miały reprezentacji w Kongresie - w Kongresie pracującym w latach 1913-1915, w Izbie Reprezentantów zasiadało 291 Demokratów, 127 Republikanów i 17 przedstawicieli innych partii1. W XX w. była to największa reprezentacja ugrupowań innych niż dwa dominujące, od końca lat pięćdziesiątych do początku lat dziewięćdziesiątych tylko raz, w latach 1973-1975, w Izbie zasiadał jeden przedstawiciel partii "innych".
System oparty na jednoosobowej egzekutywie nie sprzyja tworzeniu się wielu partii m.in. z podobnych względów jak system jednomandatowych okręgów wyborczych: "nagroda", czyli stanowisko jest tylko jedna, może ją dostać tylko jedna partia.
Czynnik trzeci - nominacje w prawyborach - to specyficznie amerykańska instytucja, której celem była demokratyzacja stosunków wewnątrzpartyjnych i ograniczenie wszechwładzy wąskich klik przywódczych. Polegają one na wyłanianiu poprzez wybory kandydatów na stanowiska, które są obsadzane drogą wyborów, w ten sposób wyłania się także delegatów na konwencje partyjne. Żeby znaleźć się na liście kandydatów do prawyborów można zgłosić się samemu, być zgłoszonym przez partię lub przedstawić wniosek podpisany przez określoną liczbę wyborców.
Jak każdy demokratyczny system nominacji na kandydatów, umożliwia on starającym się o umieszczenie swojego nazwiska na liście wyborczej uniezależnienie się w tej kwestii od decyzji władz partii. Innymi słowy umożliwia uzyskanie takiej nominacji nawet w sytuacji konfliktu czy podziału wewnątrz partii, czyli w warunkach, które często są przyczyną powstawania nowych ugrupowań. W USA strategia odchodzenia od partii i tworzenia własnej się nie opłaca - nowe partie nie mają większych szans na rynku wyborczym, natomiast prawybory właśnie umożliwiają działalność polityczną praktycznie każdemu, kto zdoła przekonać do siebie wyborcę, działając w warunkach już istniejących partii. Oddziaływanie tego czynnika wzmocnione jeszcze bywa przez bardzo restrykcyjne w niektórych stanach wymogi zdobycia poparcia określonej, dość dużej liczby wyborców by w ogóle móc kandydować na konkretny urząd. Poparcie takie trudno zdobyć nie bazując na wyborcach dużej partii.
Do tych stosunkowo często wymienianych czynników, wspierających amerykańską dwupartyjność, niektórzy autorzy dodają inne: otwartość amerykańskich partii i ich zdolność do podejmowania wciąż nowych pro-

1 R.H. Davidson, W.J. Oleszek, Kongres i kongresmani, Warszawa 1994, s. 511.

181

blemów, co pozbawia racji bytu partie trzecie1. Bardzo podobnie, choć podkreślając nieco inny aspekt widzi tę dwoistość Aleksander Hertz pisząc, że amerykańskie partie są swoistym instrumentem do organizowania i przeprowadzania wyborów, stąd są to raczej instytucje funkcjonalne i instrumentalne, a nie ideologiczne, dlatego zdolne są adaptować tak wiele rozmaitych grup i problemów2. Amerykanie często określają swoje partie mianem "koalicji": grup, interesów, regionów, poglądów. Taka postać partii, pozwalająca na objęcie jej oddziaływaniem jak największej rzeszy osób, interesów i idei, wspiera dwupartyjność, odbierając motywacje do budowania kolejnych ugrupowań. Oczywiście są i zawsze były w Stanach Zjednoczonych partie tzw. trzecie, mniejsze ugrupowania, rzadziej znane poza granicami kraju. Wśród najistotniejszych można wymienić następujące3:
(1) Partia Antymasońska, uzyskała w wyborach prezydenckich 1832 r. 7 głosów elektorskich, przeciwna rzekomym wpływom masońskim w polityce;
(2) Partia Amerykańska (Partia Nic Nie Wiem): w 1856 r. uzyskała 8 głosów elektorskich, przeciwna imigracji do USA, popierająca obsadzanie urzędów rdzennymi Amerykanami;
(3) Partia Związku Konstytucyjnego, w 1860 r. zdobyła 39 głosów elektorskich, przeciwna zniesieniu niewolnictwa;
(4) Partia Ludowa (Populiści), uzyskała w 1892 r. 22 głosy elektorskie, partia protestu rolników przeciw ekspansji przemysłu kolejowego, paliwowego i banków, zwolenniczka interwencji państwa w gospodarce;
(5) Partia Progresywna: w 1912 r. zdobyła 88 głosy elektorskie, w 1924 r. - 13; powstała z rozłamu w Partii Republikańskiej, popierała takie reformy, jak rozszerzenie prawa głosu, poprawa warunków pracy, prawa antymonopolowe. W 1912 r. została zorganizowana wokół kandydatury prezydenckiej poprzedniego republikańskiego prezydenta Theodora Roosvelta;
(6) Demokratyczna Partia Praw Stanowych (Dixiecrat Party), w 1948 r. zdobyła 39 głosów elektorskich. Powstała z rozłamu w Partii Demokratycznej, jej platforma wyborcza dotyczyła głownie zachowania segregacji rasowej, działała przede wszystkim na południu;
(7) Amerykańska Partia Niepodległości, w 1968 r. uzyskała 46 głosów elektorskich. Była to partia nawołująca do zachowania tradycji, do segregacji rasowej, skoncentrowana wokół kandydatury George'a Wallace'a.

1 P.A. Beck, op. clt, s. 41.
2 A.Hertz, op. clt., s. 130.
3 Partie te wymieniam za P.A. Beck, op. cit., s. 46. Cytowany autor wymieniając te partie posłuży! się kryterium zdolności uzyskania przez daną partię głosów przynajmniej w jednym stanie w wyborach prezydenckich.

182

Innym ciekawym aspektem funkcjonowania partii amerykańskich jest to, że nie mają one raczej i nigdy nie miały wielu członków. W swojej aktywności - skoncentrowanej zresztą w dużej mierze wokół wyborów - opierają się obecnie na pracy etatowych pracowników i dużej grupie aktywistów, funkcjonujących na zasadach wolontariatu.
Siłą skłaniającą Amerykanów do takiej aktywności są motywacje zazwyczaj popychające ludzi do wszelkiej aktywności organizacyjnej: chęć zdobycia jakichś określonych dóbr (motywacje materialne), poczucie przynależności do grupy (motywacje solidarnościowe), czy też satysfakcja płynąca z zaangażowania się w określoną sprawę (motywacje celowościowe)1. Motywacje te są wspólne dla wszystkich osób aktywnych w polityce, natomiast jak pokazują badania, amerykańskich ochotników angażujących się w pracę partyjną wyróżnia często także pochodzenie z rodziny z tradycjami politycznego zaangażowania i stosunkowo wysoki status społeczno-ekono-miczny2. Bardziej reprezentatywny przekrój osób przyciągały tzw. maszyny partyjne - szczególny typ amerykańskiej organizacji partyjnej, m.in. ze względu na to, że podstawowym motywem, jakim posługiwały się w przyciąganiu wyborców i aktywistów były motywacje materialne.
Maszyna partyjna to organizacja partyjna w dużym mieście, rozkwit tego rodzaju struktury w Ameryce przypadł na lata przełomu XIX i XX w. Maszyna monopolizowała nominacje kandydatów na wybieralne urzędy, często także monopolizowała wpływy polityczne w danym mieście, mając wystarczające wpływy by kandydatów nie tylko nominować, ale i obsadzić na wybieralnych stanowiskach. Ważnym elementem w jej działaniu był klientelizm - poparcie wyborcze zdobywała przede wszystkim rozdając rozmaite dobra, głównie materialne. Obecnie wpływ tego rodzaju organizacji znacznie zmalał, podkopany został m.in. przez wprowadzenie wspomnianych już prawyborów, w których nominacje na kandydatów należą do wyborców.
Jak amerykański obywatel podejmuje decyzję, którą partię chce poprzeć? W tym zakresie niezwykle ważną rolę w USA odgrywa lojalność partyjna, czyli sympatia ulokowana w jednej z partii, często motywująca decyzje wyborcze, będąca podstawą identyfikacji Jako "Republikanin" bądź "Demokrata". Identyfikacja ta powstaje już w dzieciństwie, ogromne znaczenie ma tu oddziaływanie rodziców. W okresie późniejszym rolę odgrywają takie czynniki jak status społeczno-ekonomiczny, religia, rasa, pleć a także region geograficzny, będący często istotnym wyznacznikiem określonych interesów a także sympatii politycznych.
Ważną cechą tych identyfikacji partyjnych jest ich trwałość, choć jednocześnie bywają w amerykańskiej polityce okresy zmian, zachodzących na znaczącą skalę. Tego rodzaju zmiany lojalności partyjnych, dotyczące du-

1 Więcej na ten temat patrz P.A. Sabatier, Przynależność do grup interesów a ich organizacja: przegląd teorii, w. Wtadza i społeczeństwo, J. Szczupaczynski (red.), Warszawa 1995, s. 199-211.
2 P.A. Beck, op. dt., s. 116.

183

żych grup społecznych {reallgnment) wynikają w USA ze zmiany natężenia pewnych konfliktów, pojawienia się nowych, dominujących życie publiczne i jednocześnie wiążą się ze zmianą siły partii - kończą się często kilkudziesięcioletnie okresy dominacji jednej z partii we władzach federalnych.
Długoletnia, trwająca często kilkadziesiąt lat, dominacja w amerykańskiej polityce określonego konfliktu, wyeksponowanego na tle innych a zarazem związana z tym dominacja jednej z partii we władzach federalnych, są określane w amerykańskiej literaturze politologicznej mianem systemu partyjnego. Zmiana zachodząca w obszarze konfliktów, pociągająca za sobą zmianę lojalności partyjnych na znaczną skalę i zarazem zmianę pozycji jednej z partii to zarazem zmiana systemu partyjnego. I tak1: pierwszy system partyjny to lata 1801-1829, rozpoczęty wraz z wyborem Thomasa Jefferso-na na prezydenta i określony poprzez praktycznie niezagrożoną dominację jego partii, Demokratycznych Republikanów, w amerykańskiej polityce.
Drugi system partyjny to lata 1829-1860. Dla tego okresu charakterystyczny jest rozłam w partii Demokratycznych Republikanów spowodowany narastaniem konfliktów i przełomem, jakim była prezydentura Andrew Jacksona. Od tego momentu powstaje Partia Demokratyczna, w opozycji do niej działa partia Whigów.
Trzeci system partyjny (1861-1896) to po pierwsze wzrost w siłę nowej partii Republikanów w 1854 r., ale przede wszystkim to czas wojny secesyjnej i następującej po niej tzw. Rekonstrukcji, który charakteryzował się silnym oddziaływaniem Republikanów i marginalizacją Demokratów. W tym czasie obie partie dzieliła bardzo wyraźnie kwestia niewolnictwa i grupy opowiadające się za jedną z nich, w zasadzie odnosiły się do tej właśnie sprawy.
Czwarty system partyjny (1897-1932) to głównie kontrowersja pomiędzy przemysłową gospodarką północy i rolniczą gospodarką południa i zachodu.
Piąty system partyjny to okres po 1929 r., zapoczątkowany Wielkim Kryzysem i polityką New Dealu zmierzającą do jego zażegnania. New Deal był projektem politycznym i gospodarczym kojarzonym z nazwiskiem Demokraty Franklina Delano Roosvelta, w tym czasie partia Demokratyczna wyraźnie zdominowała amerykańską scenę polityczną a jednocześnie na dużą skalę zaczęły do niej napływać grupy, które najmocniej ucierpiały w okresie kryzysu.
System ten załamał się pod koniec dekady lat sześćdziesiątych. Nowy okres zaznaczył się nie tylko coraz bardziej widoczną zmianą w wiodących konfliktach, ale także zjawiskiem określanym jako zanik lojalności partyjnych (dealignment). Oznacza to, że ludzie nie tyle zmieniają swoje sympatie partyjne wraz ze zmieniającymi się konfliktami, ile że coraz więcej osób deklaruje się jako "niezależni"2.
Odnosząc się do tej kwestii badacze współczesnej amerykańskiej sceny politycznej wyrażają rozmaite poglądy. Jednym z ciekawszych jest pogląd

1 Kolejne amerykańskie systemy partyjne przedstawiam za P.A. Beck, op. clt., s. 132-134.
2 J.H. Aldrlch, op. cit, s. 247.

184

Johna Aldricha, który sugeruje, że zjawisko to wiąże się ze zmianą charakteru partii politycznych w USA. Zdaniem tego autora partia coraz mniej będzie związana z obywatelem, deklarującym wobec niej swoją lojalność, a coraz bardziej stanie się narzędziem dla konkretnego kandydata, który będzie się nią posługiwał w kampaniach wyborczych mocniej zorientowanych właśnie na osoby polityków a nie partie1. Pogląd ten przypomina model partii kartelu, opisany w innej części tego podręcznika, co jest jeszcze jednym potwierdzeniem zmiany charakteru i funkcji współczesnej partii.



8.2. System partyjny Indii

Indyjski system partyjny jest obecnie systemem wielopartyjnym, w którym funkcjonują partie zarówno o zasięgu ogólnonarodowym, jak i ugrupowania regionalne, najczęściej obejmujące obszar stanu, będącego częścią składową federacji2.
Do niedawna system ten opisywać można było raczej w kategoriach systemu wielopartyjnego z partią dominującą, którą był Indyjski Kongres Narodowy. Od lat dziewięćdziesiątych sytuacja ta się zmieniła, przy czym na razie trudno jest określić jednoznacznie charakter indyjskiego systemu partyjnego. Z jednej strony bowiem można by mówić o kształtowaniu się systemu o charakterze zrównoważonym według typologii Smitha, tj. systemu, w którym rywalizacja rozgrywa się pomiędzy dwoma ugrupowaniami, budującymi wokół siebie sojusze, w których uczestniczą mniejsze partie. Oprócz Indyjskiego Kongresu Narodowego drugą partią, która zyskała duże znaczenie jest Bhara-tiya Janata Party (BJP). Z drugiej jednak strony żadna z tych partii włącznie ze swoimi sojusznikami, od 1989 r. nie jest w stanie utworzyć rządu większościowego, obie muszą też liczyć się z trzecią siłą polityczną jaką stanowią partie reprezentujące indyjskie kasty znajdujące się na najniższych szczeblach drabiny społecznej. Dodatkową cechą obecnego indyjskiego systemu partyjnego jest tendencja do fragmentacji, co na razie utrudnia stabilizację.
Ponieważ obecnie w Indiach działa około dwustu partii, niezwykle trudne byłoby przedstawienie ich działalności. Dla czytelności opisu ograniczę się zatem do zaprezentowania tylko kilku, wybranych głównie ze względu na osiąganą popularność wyborczą i znaczenie w systemie politycznym.
Najstarszą i chyba najbardziej znaną partią indyjską jest Indyjski Kongres Narodowy. Partia ta powstała w 1885 r. Początkowo zrzeszała ona umiarkowanych zwolenników autonomii Indii pod rządami brytyjskimi. W tym okresie

1 Ibidem, s. 245.
2 Indie są państwem federalnym, składającym się z 28 stanów i 7 terytoriów związkowych. Prezydent wybierany jest na kadencję 5-letnią przez Zgromadzenie Elektorów, złożone z przedstawicieli obu izb parlamentu i legislatur stanowych. Parlament składa się z dwóch izb: Rajya Sabha, składająca się z przedstawicieli legislatur stanowych i 12 osób mianowanych przez prezydenta, Lok Sabha jest przedstawicielstwem narodu; 543 reprezentantów wybieranych jest w wyborach powszechnych, 2 mianuje prezydent.

185

Kongres miał charakter elitarny, jego luźna struktura organizacyjna sprawiała, że miał on bardziej cechy frontu narodowego niż partii1. Pewna radykalizacja nastąpiła w latach dwudziestych XX w., kiedy działalność w Kongresie rozpoczął Mahatma Gandhi, który nawoływał do odejścia od praktyki współpracy z Brytyjczykami, propagując jednocześnie działanie wyzbyte przemocy. Hasło autonomii Indii (swaradż) zostało w 1929 r. zastąpione żądaniem pełnej niepodległości kraju. W 1942 r. Kongres zażądał opuszczenia kraju przez Anglików. W tym czasie także zyskał on charakter bardziej scentralizowanej i spójnej organizacji partyjnej o charakterze masowym.
Symbolem walki o niepodległość Indii stał się myśliciel i polityk Mahatma Gandhi, niebagatelne znaczenie miała jednak także partia, co stało się następnie podstawą jej wyborczych sukcesów i dominacji w systemie politycznym i partyjnym przez trzydzieści lat po odzyskaniu niepodległości. Oprócz Gandhiego znaczącą i znaną na świecie osobistością w Kongresie był Jawaharlal Nehru, przywódca Kongresu po śmierci Gandhiego i premier niepodległych Indii do 1964 r. Z nazwiskiem Nehru wiąże się ideowy nurt socjalistyczny, reprezentowany przez partię.
W pierwszych wyborach odbytych w 1952 r. Kongres uzyskał 364 z 489 miejsc w ogólnonarodowym parlamencie. W kolejnych wyborach z lat 1957 i 1962 Kongres uzyskiwał wyraźną większość, dopiero w 1967 r. w parlamencie pojawiła się silniejsza opozycja, nie eliminując jednak większości, którą Kongres nadal dysponował. W całym tym okresie politycy Kongresu sprawowali w Indiach władzę; wkrótce po śmierci Jawaharlala Nehru przewodnictwo partii i premierostwo objęła jego córka Indira Gandhi.
Kongres po raz pierwszy utracił władzę w 1977 r., kiedy zwycięstwo odniosła partia o nazwie Janata, będąca sojuszem kilku ugrupowań opozycyjnych w stosunku do Kongresu m.in. socjalistów i hinduskich nacjonalistów. Wtedy po raz pierwszy w historii niepodległych Indii premierem został polityk nie należący do Kongresu, Morarji Desai.
Kongres powrócił do władzy w 1980 r. Po zabójstwie Indiry Gandhi w 1984 r. przewodnictwo partii i premierostwo objął jej syn, Rajiv Gandhi. Od 1989 r. mamy do czynienia z sytuacją alternacji władzy między Kongresem a innymi siłami politycznymi. W latach 1989-1991 u władzy znajdowały się dwa rządy mniejszościowe: trwający jedenaście miesięcy rząd utworzony przez Front Narodowy, koalicję lewicowej partii Janata Dal i ugrupowań regionalnych, popierany przez BJP, a następnie także mniejszościowy rząd o orientacji socjalistycznej tym razem wsparty przez Kongres. W latach 1991-1996 rząd, także mniejszościowy, utworzony został przez Indyjski Kongres Narodowy, a następnie partia ta popierała kolejny mniejszościowy rząd utworzony przez ugrupowania kastowe, tworzące dwunastopartyjną koalicję pod nazwą Zjednoczony Front2. Od 1998 r. do chwili pisania tej
1 M. Sobolewskl, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Waiszwa. 1977, s. 140.
2 Patrz strona Internetowa www.indian-electlons.com
Ś
186
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
pracy w 2003 r. Kongres znajdował się w opozycji, przywódczynią partii była Sonia Gandhi, żona Rajiva Gandhiego, podobnie jak jego matka zamordowanego w zamachu. Jak już wspomniałam w początkowym okresie swojej działalności Indyjski Kongres Narodowy był partią dążącą do niepodległości Indii, ta kwestia decydowała ojej kształcie ideowo-programowym. Jak pisze Lucian Pye po odzyskaniu przez Indie niepodległości Kongres odgrywał rolę modernizacyjną, dostrzec można było też w jego ideologii pewne elementy socjalizmu1.
Dominująca pozycja Kongresu w polityce na poziomie ogólnonarodowym interpretowana bywa często jako efekt niepodległościowej działalności tego ugrupowania i wagi tej kwestii dla indyjskiego społeczeństwa. Obecnie utrata dominującej pozycji jest faktem. Jedna z ciekawych interpretacji tej sytuacji opiera się na twierdzeniu, że zachwianiu uległy obecnie cztery elementy, kiedyś zapewniające przewagę Kongresu. Po pierwsze kwestionowana bywa zasada opierania polityki na świeckich podstawach, po drugie na skutek długotrwałego oddziaływania zasad demokracji, zmieniać się zaczęła hierarchia kastowa a także edukowani na brytyjskich uniwersytetach politycy z lat pięćdziesiątych zaczęli być zastępowani przez rodzimych działaczy, czasem rekrutujących się z bardzo niskich warstw społecznych. Po trzecie, po 1989 r. Indie znacznie bardziej niż kiedyś zorientowały się na gospodarkę wolnorynkową, i wreszcie po czwarte, po przekształceniach, jakie nastąpiły w polityce międzynarodowej Indie przestały prowadzić politykę niezaangażowania2. Cytowany autor wyraźnie łączy te kierunki z polityką Kongresu, twierdząc, że ich przekształcenie musiało wpłynąć na pozycję tej partii. Częstym argumentem przytaczanym dla uzasadnienia spadku popularności Kongresu jest także fakt, że będąc przez długi czas partią wyrażającą idee niepodległościowe i bazując na tym image, w efekcie przestała być zdolna do efektywnego wyrażania opinii i interesów konkretnych grup społecznych, które taka sytuacja przestała satysfakcjonować. Drugim często przytaczanym argumentem jest teza, że długotrwałe pozostawanie na pozycjach władzy uczyniło z Kongresu partię ludzi poszukujących raczej łupów politycznych niż zaangażowanych w konkretne sprawy ideowe, ważne w obecnej polityce indyjskiej.
Warto tutaj może wspomnieć o problemie, jakim stała się od dawna przyjęta w Kongresie praktyka "dynastycznego panowania" rodziny Gandhich. W momencie przejęcia władzy w pewnym sensie w nurcie tradycji rodzinnej przez Indirę Gandhi, wątpliwości było stosunkowo niewiele, bowiem w tym rejonie świata "dziedziczenie" pozycji politycznej jest przyjętą praktyką. Także polityczna rola Rajiva Gandhiego nie spotkała się z zdecydowanym opo-
1 L.W. Pye, Party Systems and National Development inAsia, w: Polttlcal Parties and Po-Utical Development, J. LaPalombara, M. Weiner (red.), Prlnceton 1966, s. 384.
2 Te "filary" niepodległościowej polityki Kongresu, które obecnie uległy zachwianiu wymienia A. Varshney, The Twelfth Elections qflndia's Lok Sabha, luty 1998, artykuł zamieszczony na stronie interentowej Asia Society Publications, www.asiasociety.org.
8.2. System partyjny Indii
187
rem, co więcej zabójstwo tego polityka w zamachu stało się jednym z kluczowych elementów wyborczego sukcesu Kongresu w 1991 r., wzbudziło bowiem ponownie falę poparcia dla tej partii, która słabła wyraźnie w ostatnim okresie. Jednakże obecnie przywództwo żony Rajiva Gandhiego, Soni Gandhi, spotyka się z rosnącą krytyką. Jednym z elementów tej krytyki jest fakt, że Sonia jest cudzoziemką. Kwestia ta budzi wątpliwości w samym Kongresie, spowodowała już odejście kilku polityków, jest także negatywnie rozważana poza partią. Także sama Sonia Gandhi nie była wyraźnie zainteresowana przewidzianą dla niej rolą, chociaż zdecydowawszy się na nią, stara się przeciwdziałać wspomnianej krytyce, podkreślając swoje przywiązanie do hinduskiej tradycji. Pozostają jednak także inne wątpliwości, a mianowicie czy sama postać Soni Gandhi wystarczy obecnie do tego, by Kongres odzyskał swą dawna popularność.
Drugą partią zajmującą obecnie znaczącą pozycje na scenie politycznej Indii jest Bharatiya Janata Party. Ugrupowanie to formalnie powstało w 1980 r., ale jego korzenie sięgają 1951 r. i utworzonej wówczas Bharatiya Jan Sanhg. Ta ostatnia z kolei powstała na bazie narodowo zorientowanego ruchu RSS (Rashtiya Swayamsevak Sangh) utworzonego w 1925 r. Bharatiya Jan Sanhg była jedną z czterech partii, które zdobyły miejsca w ogólnonarodowym parlamencie w pierwszych wyborach w niepodległych Indiach, w 1977 r. ugrupowanie to współtworzyło partię Janata, która przejęła władzę w 1977 r. Zreorganizowana w 1980 r. jako Bharatiya Janata Party (BJP) w wyborach w 1984 r. uzyskała tylko dwa miejsca parlamentarne, ale pięć lat później w 1989 r. już 86 i popierała mniejszościowy rząd Frontu Narodowego utworzonego przez Janata Dal i ugrupowania regionalne1. W chwili pisania tej pracy w 2003 r. BJP jest przy władzy.
Profil tej partii można określić jako nacjonalizm hinduski. Nacjonalizm ten jest nierozerwalnie związany ze stosunkami między Hindusami a muzułmanami. Z punktu widzenia etnicznego bowiem około 97% indyjskiej populacji stanowią Hindusi, jednakże religijnie społeczeństwo to jest podzielone znacznie bardziej, a muzułmanie stanowią drugą pod względem wielkości, za wyznawcami hinduizmu, grupę religijną. Jedną z bardziej istotnych kwestii w tych stosunkach jest problem zburzenia w 1992 r. meczetu w Aj-odhja, który, według Hindusów, został zbudowany na miejscu dawnej hinduskiej świątyni. Zburzenie tego meczetu wyzwoliło ogromną falę przemocy, ucierpiało wiele osób a sama sprawa zaciążyła także na rozwoju politycznym BJP. Partia ta, którą początkowo wyraźnie łączono ze sprawą zburzenia meczetu, zdystansowała się od radykalizmu, z którym to wydarzenie się wiązało, starając się budować wizerunek bardziej umiarkowanej siły politycznej. Obecnie ugrupowanie to przeżywa napięcia wewnętrzne i walkę pomiędzy zwolennikami umiarkowanego oblicza partii a ekstremistami. Liderem skrzydła umiarkowanego jest przywódca partii i obecny premier Atala Beha-ri Yajpayee, jednakże w gronie jego adwersarzy znajduje się także ważna po-
1 Strona interentowa www.lndian-electlons.com.
188
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
litycznie osoba, wicepremier Lal Kriszna Advani, zaangażowany kiedyś m.in. w zamieszki wokół meczetu w Ajodhja1.
W programie tego ugrupowania można odnaleźć m.in. postulaty promowania indyjskiej nauki i techniki, dopuszczenie obcego kapitału na rynek indyjski BJP warunkuje jego zaangażowaniem w dziedziny zaawansowanych technologii i budowę infrastruktury2. Do postulatów o charakterze nacjonalistycznym można też zaliczyć na przykład zamiar ograniczenia dostępu do wysokich stanowisk obywateli nie urodzonych w Indiach. Oczywiście w programie partii znajdują się także i inne kwestie, m.in. walka z bezrobociem, wśród postulatów o charakterze politycznym w kampanii wyborczej 1999 r. partia wspominała o zamiarze wprowadzenia instytucji konstruktywnego wotum nieufności a także zwalczania korupcji w polityce3.
Jednakże, jak zgodnie twierdzi wielu analityków, do najbardziej angażujących obecnie problemów indyjskiej polityki należą kwestie mniejszości, w obszarze których istotne miejsce zajmują relacje hindusko-muzułmańskie, problem wpływu religii na życie polityczne i społeczne, kwestia kast oraz problem stabilnego rządu. Wspomniane relacje hindusko-muzułmańskie to jeden z wymiarów konfrontacji wokół problemów religijnych. Druga ważna sprawa dotyczy ewentualnych modyfikacji w prawie indyjskim, zwłaszcza dotyczących takich kwestii jak małżeństwa, rozwody, dziedziczenie, idących w kierunku akceptacji różnorodnych tradycji religijnych i kształtowania regulacji prawnych pod ich wpływem4. Byłaby to wyraźna zmiana dominującej dotąd w kształtowaniu indyjskiej praktyki politycznej i prawnej pod wpływem świeckich nurtów modernizacyjnych.
Problem kast ma bardzo ważny wymiar nie tylko z punktu widzenia ega-litaryzmu, ale też jedności indyjskiego społeczeństwa. Hinduski nacjonalizm głoszony przez BJP w założeniu miałby osiągnąć jedność narodu na bazie tradycji hinduskiej, jak się okazuje jednak nie do końca przekonuje to zwłaszcza przedstawicieli niższych kast5. W ostatnim dwudziestoleciu partie reprezentujące te grupy społeczne przeżywają rozkwit. Zjednoczony Front to m.in. koalicja partii kastowych; obecnie istotną partią tego nurtu jest Bahujan Samaj Party (BSP), będąca jedną z niewielu partii mających status narodowych. (O partiach narodowych, stanowych i innych piszę dokładniej poniżej.) Według niektórych analityków istnienie tych partii i ich pozycja na scenie politycznej przyczynia się do fragmentacji obecnego indyjskiego systemu partyjnego6.
1 S.S. Anklesaria Aiyar, Wojna Indii z Indiami, "Świat i Polska 2003. Prognozy, analizy, opinie", wydanie specjalne "Polityki", XII 2002-III 2003, s. 59.
2 Strona internetowa BJP www.bjp.org.
3 Strona internetowa www.indian-elections.com.
4 Pisze o tym m.in. A. Varshney, op. cit., patrz także strona internetowa www.indian-elec-tions.com.
5 R. Upadhyay, BJP and Electoral Politics, artykuł zamieszczony na stronie internetowej South Asia Analysis Group, www.saag.org.
6 D. Lak, Chronić Instability oj Indian Politics, artykuł na stronie internetowej news.bbc.co.uk.
8.2. System partyjny Indii
189
Opinia taka może być uzasadniona m.in. tym, że ich zwolennicy często przyczyniają się do zmniejszenia elektoratu dwóch wiodących ugrupowań tj. Kongresu i BJP. Częściowo dlatego, że członkowie niższych kast, kiedyś będący wyborcami Kongresu, przenoszą swoje poparcie na partie kastowe, częściowo dlatego, że nie popierają polityki nacjonalizmu hinduskiego prezentowanego przez BJP a zatem nie głosują także i na tę partię.
Fragmentacja ta zresztą jest przykładem, że system wyborczy oparty na zasadzie większości względnej i jednomandatowych okręgach wyborczych nie zawsze jest w stanie tak oddziałać na system partyjny, by wytworzyć stabilne, duże partie budujące stabilne rządy większościowe. Taki właśnie system obowiązuje w wyborach do niższej izby indyjskiego parlamentu, Lok Sabha. Fragmentacja jest zresztą wynikiem nie tylko głębokich i różnorodnych podziałów w indyjskim społeczeństwie, ale też efektem, wskazywanej przez wielu autorów, personalizacji indyjskiej polityki. Aby przeciwdziałać tym tendencjom, w 1985 r. uchwalona została ustawa zabraniająca deputowanym wybranym z jednej partii tworzenia lub przyłączania się na forum parlamentu do partii nowej, jeżeli grupa tworząca nową partię nie stanowi 1/3 liczby członków danej partii w parlamencie1.
Kandydaci stający do wyborów do Lok Sabha mogą być niezależni, mogą też być zgłaszani przez partie. Jak wskazują badania większy sukces wyborczy jest zazwyczaj udziałem kandydatów partyjnych2. Kandydat zgłaszający się w okręgu wyborczym musi zapłacić kaucję - od 1998 r. wynosi ona 10 000 rupii. Podlega ona zwrotowi, jeżeli kandydat uzyskał 1/6 wszystkich głosów oddanych w danym okręgu.
Indyjskie partie są rejestrowane przez Komisję Wyborczą, ale dodatkowo są kwalifikowane jako partie narodowe, stanowe lub też, jeżeli nie spełnią kryteriów wymaganych dla uzyskania jednej z dwóch wspomnianych kategorii, są to partie zarejestrowane - niezakwalifikowane (registered--unrecognised). Do rejestracji wymagany jest statut, partia musi respektować podstawowe zasady konstytucyjne, musi mieć także demokratyczną organizację wewnętrzną. Aby uzyskać status partii stanowej należy spełnić jeden z następujących warunków:
(1) partia powinna nieprzerwanie działać przez pięć lat i w ostatnich wyborach do parlamentu federalnego uzyskać co najmniej 4% głosów lub 3,33% miejsc w legislaturze stanowej lub
(2) partia musi uzyskać 6% głosów w danym stanie3.
Do zdobycia statusu partii narodowej należy mieć uznanie w przynajmniej czterech stanach. Liczba partii w poszczególnych kategoriach nie jest stała, ulega zmianie, przy czym partii narodowych jest najmniej, stanowych

Strona Intemetowa indyjskiej Komisji Wyborcze), www.eci.gov.in.
Ibidem.
Strona intemetowa Ambasady Indyjskiej w Waszyngtonie, www.indianembassy.org
190
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
nieco więcej a najwięcej jest takich, które należą do kategorii niezaklasyfiko-wanych1.
Klasyfikacja ma znaczenie m.in. przy podziale czasu antenowego w publicznych środkach przekazu. Jest to o tyle istotne, że poza tym partie nie otrzymują od państwa innych funduszy. Zasadą jest finansowanie ze źródeł prywatnych pod warunkiem publikacji danych dotyczących źródeł dochodu a także danych dotyczących wydatków. Według prawa limity wydatków na kampanię wyborczą dotyczą pojedynczych kandydatów, partie zaś mogą wydawać pieniądze bez ograniczeń. Jednakże jeżeli partia nie wyliczy się precyzyjnie z finansowania kampanii, istnieje możliwość zakwalifikowania wydatków poniesionych przez partyjnego kandydata jako wydatków tego kandydata jako niezależnego, co powoduje, że zaczynają obowiązywać przewidziane w takich wypadkach limity2.
Klasyfikacja partii jako narodowej lub stanowej ma też znaczenie ze względu na przydzielane partiom symbole graficzne, co jest ważne dla wyborców niepiśmiennych. Partia o statusie narodowym dostaje symbol obowiązujący na terenie całego kraju, partia stanowa ma symbol ograniczony jedynie do danego stanu lub stanów, gdzie jest uznana, partie niezakwalifiko-wane korzystają z bazy "wolnych" symboli3.
Istotne z punktu widzenia wspomnianej polityki kastowej są uregulowania dające pewne przywileje ugrupowaniom reprezentującym kasty znajdujące się na najniższych szczeblach drabiny społecznej. Do ważnych należy zaliczyć rezerwację pewnej liczby okręgów wyborczych, w których kandydować mogą tylko reprezentanci tych grup a także obniżona o połowę kaucja wyborcza4.
Jeden z analityków indyjskiej sceny partyjnej zwraca uwagę na fakt, że prawo nie stawia ograniczeń partiom bez kwalifikacji "narodowych" w starcie w wyborach do parlamentu federalnego. Według tego autora jest to jeden z czynników sprzyjających fragmentacji indyjskiego systemu, co widać na przytaczanych przez niego przykładach: w wyborach w 1996 r. partii zakwalifikowanych jako stanowe było 30 i tyle samo dwa lata później w 1998 r. Jednakże tylko 22 partie z tej trzydziestki brały udział w obu elekcjach. W 1996 r. partii zarejestrowanych - niezakwalifikowanych było 171, w 1998 r. 139, ale tylko 60 brało udział w obu elekcjach5.
1 W 1999 r. partiami ogólnonarodowymi były: Bahujan Samaj Party (BSP), Bharatiya Ja-nata Party (BJP), Komunistyczna Partia Indii (CPI), Komunistyczna Partia Indu (marksistowska) (CPI(M), Indyjski Kongres Narodowy(INC), Janata Dal Secular (JDS), Janata Dal United (JDU). Patrz strona Internetowa indyjskiej Komisji Wyborczej www.eci.gov.in.
2 Strona internetowa Indyjskiej Komisji Wyborczej, www.ecl.gov.ln.
3 Strona internetowa Ambasady Indyjskiej w Waszyngtonie, www.indianembassy.org.
4 Strona internetowa indyjskiej Komisji Wyborczej, www.ecl.gov.in.
5 D.V. Verney, Change of Regime ot Party System. Two Possible Ręforms, artykuł zamieszczony na stronie internetowej Center For Advanced Study of India at the Unlverslty of Pennsylvanla, www.sas.upenn.edu.
8.2. System partyjny Indii
191

Dekada lat dziewięćdziesiątych to w indyjskiej polityce partyjnej definitywny koniec dominacji Indyjskiego Kongresu Narodowego. Jednakże należy powiedzieć, że BJP, wokół której skupia się cała grupa mniejszych partii, mimo że była zdolna do stworzenia pewnej przeciwwagi dla Kongresu, to jednak cieszy się słabszym poparciem niż Kongres w swoim najlepszym okresie. Od 1996 r. kolejne wybory przynoszą skutek w postaci rozbitego parlamentu, powstające rządy tworzone są na podstawie niestabilnych koalicji lub mają charakter mniejszościowy. Rezultatem takiej sytuacji są częste przedterminowe wybory parlamentarne. Ta sytuacja jest odzwierciedleniem zmieniających się priorytetów w indyjskiej polityce wewnętrznej i konieczności znalezienia nowego konsensusu wokół podstawowych wartości kształtujących indyjskie życie społeczne a zarazem polityczne. Wydaje się, że dopiero rozstrzygnięcie tych problemów pozwoli na unormowanie także w obrębie systemu partyjnego.
Tabela 8.1. Wyniki wyborów do izby niższej indyjskiego parlamentu (Lok Sabha) w 1999 r.:
Partia Mandaty Partia Mandaty
Akhil Bharatiya Lok Tantrik Congress 2 Kerala Congress (M) (KCM) 1
All-lndla Anna DMK (ADMK) 10 Marumalarchi DMK (MDMK) 4
All-India Forward Bloc (AIFB) 2 Manipur State Congress Party (MSCP) 1
All-India Majlis-e-Ittehadul Muslimeen 1 MGR Anna DM Kazhagam (MADMK) 1
All-India Trinamool Congress (AITC) 8 Muslim League of Kerala (MLK) 2
Bahujan Samaj Party (BSP) 14 National Congress Party (NCP) 8
Bharatiya Janata Party (BJP)" 182 Pattali Maltltal Katchi (PMK) 5
Bharipa Balmian Mahasangha (BBM) 1 Peasants and Workers Party of India (PWPI) 1
Biju Janata Dal (BJD) 10
Rashrtiya Janata Dal (RJD) 7
Communist Party Of India (CPI) 4
Rashrtiya Lok Dal (RLD) 2
Communist Party Of India (Mandst) (CPM) 32
Revolutionary Socialist Party(RSP) 3
CPIML (Liberation) (CPIMLL) 1
Dravida Munnetra Kazhagham (DMK) 12 Samajwadi Janata Party (SJP) 1
Himachal Vikas Congress (HVC) 1 Samajwadi Party (SP) 26
Indian National Congress (INC)b 113 Shiromani Akali Dal (SAD) 2
Indian National Lok Dal (INLD) 5 SAD (Simranjit Singh Mann) 1
Jammu and Kashmir Nat Conf (JKNC) 4 Shiv Sena (SS) 15
Janata Dal (Secular) (JDS) 1 Sikkim Democratic Front (SDF) 1
Janata Dal (United) (JDU) 20 Telegu Desam Party (TDP) 29
Kerala Congress (KC) 1 Inni i niezależni 12
a BJP 1 jej sojusznicy zostali zaznaczeni wytłuszczonym drukiem.
b Indyjski Kongres Narodowy i partie sojusznicze zaznaczono kursywą.
Źródło: Adam Carr Electlon Archives www.psephos.adam-carr.net; Indyjska Komisja Wyborcza, www. eci. gov.in.
192
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
8.3. System partyjny Meksyku
Meksykański system partyjny do niedawna charakteryzował się dominacją jednej partii - PRI, czyli Partii Rewolucyjno-Instytucjonalnej, która utrzymywała swoją pozycję praktycznie od pierwszych lat XX w.ł Obecnie przewaga ta została przełamana i w systemie funkcjonuje kilka znaczących ugrupowań politycznych, przy czym część z nich działa od dawna, a niektóre powstały w ostatniej dekadzie. Z punktu widzenia wyników wyborczych wśród znaczących ugrupowań można wymienić: Partię Akcji Narodowej (Partido Accion Nacional, PAN) i Partię Rewolucji Demokratycznej (Partido de la Revolucion Democratica, PRD)2.
Sytuacja ulegała zmianie stopniowo m.in. na skutek przeprowadzanych od lat osiemdziesiątych reform systemu politycznego, przy czym za ostateczny przełom uważane są wybory prezydenckie z 2000 r., kiedy PRI utraciła stanowisko prezydenta kraju. Przemiany te określane bywają mianem demokratyzacji, ze względu na fakt, że przewaga PRI w dużej mierze wynikała z zastosowania niedemokratycznych rozwiązań wyborczych. Jednakże z drugiej strony, co warto zaznaczyć i co sprawia, że meksykański system zasługuje na uwagę, PRI nie można jednoznacznie przedstawić w kategoriach negatywnych, jako siły politycznej wyłącznie blokującej ekspresję innych nurtów ideowych. Jak pisze Robert Scott, PRI odegrała, w zasadzie jako jedna z niewielu partii w Ameryce Łacińskiej, pozytywną rolę modernizacyjną, była też nośnikiem wartości integrujących meksykańskie społeczeństwo3. Także inni autorzy analizujący funkcjonowanie tej partii wskazują na jej rolę stabilizującą meksykański system polityczny, mimo, że rozwiązania przez nią stosowane nie były demokratyczne4.
Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna (Partido Revolucionario Institucio-nal, PRI) powstała w 1929 r., wówczas pod nazwą Partii Narodowo-Rewolu-cyjnej (Partido Nacional Revolucionario PNR), w 1938 r. nazwa została zmieniona na Partię Rewolucji Meksykańskiej (Partido de la Revolucion Me-xicana, PRM), obecną nazwę ustalono w 1946 r.5 Ugrupowanie to zostało utworzone w wyniku paktu elit, które stały na czele rewolucji meksykańskiej zapoczątkowanej w 1910 r. Celem utworzenia PNR było zażegnanie gwałtownych sporów i walk pomiędzy różnymi frakcjami rewolucjonistów, do-
1 Meksyk jest państwem federalnym, składa się z 31 stanów 1 Dystryktu Federalnego, w którym mieści się stolica kraju. Władzę wykonawczą sprawuje prezydent wybierany w wyborach powszechnych na kadencję sześcioletnią. Parlament federalny składa się z 500-osobowej Izby Reprezentantów i 128-osobowego Senatu. Kadencja deputowanego trwa trzy lata, senatora sześć lat. Obie izby wyłaniane są na podstawie mieszanej ordynacji wyborczej, większościo-wo-proporcjonalnej.
2 Patrz wyniki wyborów zamieszczone w tabeli 8.4. na końcu tego podrozdziału.
3 R.E. Scott, Polltical Parties and Pollcy Making in Latin America, w. Politlcal Parties and Polttical Deuelopment, J. LaPalombara, M. Weiner (red.), s. 353.
4A. Knight, Mexico's elitę settlement, w: Elites and Democratic Consolidation in Latin America and Southern Europę, J. Higley, R. Gunter (red.), Cambridge 1992, s. 142.
5 W. Dobrzycki, Ameryka Łacińska we współczesnym świecie, Warszawa 1989, s. 17, 18.
8.3. System partyjny Meksyku
193
prowadzenie, jak deklarował inicjator tego procesu, Plutarco Ellas Calles, do wprowadzenia w Meksyku rządów instytucji1. Brak jedności i sprzeczności wśród elit rewolucyjnych, utrudniające stabilizację rządów, trwały kilkanaście lat, jednakże wydarzeniem, które bezpośrednio poprzedzało powstanie PNR było zabójstwo świeżo wybranego w 1928 r. prezydenta Alvaro Ob-regona. Spowodowało gwałtowny kryzys polityczny, dla którego rozwiązaniem miało być właśnie utworzenie jednolitego ugrupowania politycznego. Jak pisze Knight pakt, którego efektem było utworzenie PNR nie objął wszystkich elit meksykańskich - wyłączenie dotyczyło zarówno części samych elit rewolucyjnych, jak i innych sił politycznych przykładowo związanych z Kościołem i kręgami wielkiego biznesu2. Istotne w tym miejscu jest podkreślenie, że wprawdzie utworzenie PNR było wynikiem porozumienia elit, procesu, którego skuteczność uwarunkowania jest m.in. stosunkowo dużą niezależnością tych grup, to jednak ani negocjacje, ani zawarte porozumienie nie dokonało się zupełnie bez masowego poparcia. Jak wskazuje Knight poparcie to wynikało z kilku przynajmniej źródeł: po pierwsze samej rewolucji, która dokonana została z aktywnym udziałem społeczeństwa. Mimo że udział ten polegał na rozmaitych formach przemocy, a wiele funkcjonujących wówczas organizacji opierało się na regułach klientelistycz-nych, to jednak różne odłamy elit z poparciem tym się liczyły i używały go jako argumentu w wewnętrznych przetargach. Po drugie, utworzenie ugrupowania, które miało szansę zakończyć wieloletni kryzys i destabilizację także spotkało się ze społeczną aprobatą3. W trakcie swoich rządów PRI zyskiwała poparcie wśród niższych warstw społecznych lewicowo-nacjonalistycz-ną polityką gospodarczą, dla klas średnich stanowiła narzędzie awansu politycznego m.in. ze względu na dosyć rygorystyczne reguły zabraniające wieloletnich kadencji na stanowiskach wybieralnych. W ten sposób droga kariery politycznej była stosunkowo otwarta dla nowych grup i pokoleń. W trakcie długotrwałej dominacji PRI powszechne były także praktyki klienteli-styczne i korupcyjne.
Stopniowa erozja pozycji PRI rozpoczęła się w latach siedemdziesiątych. W latach osiemdziesiątych rozpoczęto ciąg reform, które doprowadziły do obecnie istniejącego stanu. W 1989 r. gubernatorem stanu Baja Ca-lifornia został kandydat Partii Akcji Narodowej, z kolei wybory w 1994 r. w regionach stanu Chiapas zamieszkałych przez rdzenną ludność indiańską przyniosły klęskę PRI. Rdzenna ludność Chiapas głosowała na PRD, oferującej miejsca na swoich listach kandydatom indiańskim4. W 1997 r. PRI
1 A. Knight, op. dt.,s. 115.
2 Ibidem, s. 119-121.
3 Ibidem, s. 125-127.
4 A. Burguete, Elections in Mexico: Indigenous Suffrage Under Protest, "Abya Yala News" 1994, t. 8, nr 3, www.lgc.apc.org/saHc/salic.lndlo.
194
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
po raz pierwszy utraciła absolutną kontrolę nad parlamentem i wreszcie w 2000 r. także stanowisko prezydenta kraju. Wśród wydarzeń politycznych, prowadzących do osłabienia PRI wymienia się głównie załamanie gospodarcze lat osiemdziesiątych oraz powstanie rdzennej ludności indiańskiej w stanie Chiapas z początków lat dziewięćdziesiątych, którego jednym z efektów była wspomniana wyżej przegrana PRI w tym regionie w wyborach z 1994 r. Ważną rolę odegrało też podpisane w 1994 r. porozumienie NAFTA o współpracy gospodarczej Meksyku ze Stanami Zjednoczonymi i Kanadą.
W 1995 r. partie obecne w parlamencie podpisały Narodowe Porozumienie Polityczne, które było pierwszym krokiem dla podjętej rok później reformy politycznej. Ważnym jej składnikiem były zmiany systemu wyborczego i reguł dotyczących funkcjonowania partii. Wśród najważniejszych elementów reformy, które dotyczyły partii politycznych należy wymienić: uproszczenie sposobu rejestracji, zmiany reguł ich finansowania oraz uznanie struktur nie będących partiami, niemniej wypełniających podobne funkcje w zakresie reprezentacji interesów, czyli tzw. Narodowych Stowarzyszeń Politycznych.
Obecnie jeżeli organizacja polityczna pragnie funkcjonować jako partia polityczna o zasięgu ogólnonarodowym musi zostać zarejestrowana przez Federalny Instytut Wyborczy. Dokonać tego można przy okazji każdych wyborów federalnych, przy czym partia raz zarejestrowana nie musi powtarzać tej procedury przy następnych wyborach. Status zarejestrowanej partii ogólnonarodowej można utracić, jeżeli ugrupowanie nie uzyska 2% głosów w wyborach na szczeblu federalnym. W 2000 r. w Meksyku działało jedenaście zarejestrowanych partii:
(1) Partia Akcji Narodowej (PAN),
(2) Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna (PRI),
(3) Partia Rewolucji Demokratycznej (PRD),
(4) Partia Pracy (PT),
(5) Zielona Partia Ekologiczna Meksyku (PVEM),
(6) Partia Centrum Demokratycznego (PCD),
(7) Stowarzyszenie na Rzecz Demokracji (CD),
(8) Autentyczna Partia Rewolucji Meksykańskiej (PARM),
(9) Partia Społeczno-Narodowa (PSN),
(10) Partia Sojuszu Społecznego (PAS),
(11) Socjaldemokracja (DS)1.
Do zarejestrowania potrzebny jest m.in. statut i program działania, niezbędna jest także liczba 3000 członków w co najmniej 10 stanach lub też 300 osób w co najmniej 100 jednomandatowych okręgach wyborczych2.
1 Federal Electoral Process 2000. General Information; www.lfe.org.mx.
2 Codlgo Federal de Instltuciones y Procedimientos Electorales de 1994 con reformas de 1996, art. 22-32, www.georgetown.edu/pdba/Electoral/Mexlco.
8.3. System partyjny Meksyku
195
Finansowanie partii opiera się obecnie w dużej mierze na źródłach publicznych które, zgodnie z wymogami przepisów, muszą przeważać nad innymi źródłami dochodów. Partie muszą zdawać sprawozdania zarówno ze swoich dochodów jak i wydatków, zabronione jest finansowanie anonimowe z wyjątkiem zbiórek publicznych. Partie mają także bezpłatny dostęp do radia i telewizji. Od 1986 r. jest to piętnaście minut miesięcznie dla każdej partii, w latach wyborczych partie dostają czas dodatkowy1. Tak więc finansowanie ze źródeł publicznych partii meksykańskich ma charakter zarówno pośredni, jak i bezpośredni.
Narodowe Stowarzyszenia Polityczne mają wspomagać rozwój uczestnictwa politycznego i demokratycznej kultury politycznej, jako uzupełnienie partii politycznych w ich funkcji reprezentacji interesów i informowania opinii publicznej2. Stowarzyszenie takie musi posiadać odrębną nazwę, liczyć co najmniej 7000 członków, musi posiadać centralne kierownictwo ogólnonarodowe, a także filie w co najmniej dziesięciu stanach. Zgodnie z meksykańską ordynacją wyborczą stowarzyszenia mogą uczestniczyć w wyborach jedynie w porozumieniu z partiami politycznymi, przy czym porozumienie to nie może mieć postaci koalicji. Kandydaci takich stowarzyszeń są rejestrowani przez odpowiednią partię i pojawiają się na listach wyborczych z jej oznaczeniami.
Dominacja PRI w systemie politycznym opierała się też w znacznej mierze na rozwiązaniach systemu politycznego i prawa wyborczego, które także uległy zmianie pod koniec lat dziewięćdziesiątych. Jedną z ważnych zmian było wprowadzenie bezpośredniego wyboru burmistrza miasta Meksyk, będącego zarazem szefem rządu Dystryktu Federalnego3. Poprzednio stanowisko to było obsadzane przez prezydenta państwa, ponieważ zaś to ostatnie należało do 2000 r. do reprezentanta PRI, można stwierdzić, że szef władzy wykonawczej stolicy także podległy był tej partii. W 1997 r. po raz pierwszy stanowisko to zostało obsadzone w drodze wyborów powszechnych i objął je jeden z przywódców PRD Cuauhtemoc Cardenas.
Zmiany prawa wyborczego, które osłabiły dominującą pozycję PRI w parlamencie dotyczyły zarówno sposobu wyłaniania Izby Reprezentantów, jak i Senatu. W Izbie Reprezentantów składającej się z 500 deputowanych 300 mandatów obsadzane jest w okręgach jednomandatowych według zasady większości zwykłej, 200 pozostałych obsadza się na podstawie zasady proporcjonalności w pięciu okręgach wyborczych. Obecnie obowiązujące reguły stanowią, że jedna partia nie może mieć w tej izbie więcej niż 300 przedstawicieli wybranych na podstawie obu zasad a zatem reprezentacja najsilniejszej partii nie może przekroczyć 60% całego składu izby4. Według
1 Federal Electoral Process 2000, General Information, www. lfe.org.mx.
2 Codigo Federal de Instltuclones y Procedlmientos Electorales de 1994 con reformas de 1996, art. 33-35, www.georgetown.edu/pdba/Electoral/Mexlco.
3 Reforma Politlco Electoral 1996, www.lfe.org.mx.
4 Codigo Federal de Instituciones y Procedimientos Electorales de 1994 con reformas de 1996, art.ll. pkt.1,2, www.georgetown.edu/pdba/Electoral/Mexico.
196

8. Wybrane systemy partyjne na świecie
poprzedniej regulacji reprezentacja ugrupowania najsilniejszego mogła być wyższa, jeżeli bowiem partia zdobyła ponad 60% głosów, mogła obsadzić 315 miejsc parlamentarnych. Dodatkowe wymaganie polega na tym, że różnica pomiędzy procentową wielkością poparcia wyborczego i, także wyrażoną w procentach, wielkością reprezentacji parlamentarnej nie może przekroczyć 8 punktów. Innymi słowy, jeżeli partia uzyskała przykładowo 30% głosów, to procentowy udział przedstawicielstwa tego ugrupowania w parlamencie nie może być większy niż 38%. Uregulowanie to także uniemożliwia zdecydowaną dominację jednej tylko partii1.
Poprzednie uregulowania dotyczące wyłaniania 128-osobowego Senatu także pozwalały na zapewnienie wygodnej większości dla PRI. Według tych zasad każda z 32 jednostek podziału federalnego wyłaniała czterech senatorów według zasady większości zwykłej. Trzy mandaty uzyskiwało ugrupowanie, które zdobyło większość głosów, czwarty otrzymywała partia druga w kolejności. Obecnie jednostki podziału federalnego wyłaniają po trzech senatorów, dwóch pochodzi z partii najsilniejszej wyborczo, trzeci mandat obsadza partia druga w kolejności. Natomiast grupa 32 senatorów wyłaniana jest w ogólnokrajowych wyborach według zasady proporcjonalności. Regulacje te wyraźnie uniemożliwiają zdobycie absolutnej większości przez jedno ugrupowanie.
Tak jak napisałam przełomowe wybory, w trakcie których PRI straciła kontrolę nad parlamentem odbyły się w 1997 r. W tych wyborach ogólnonarodową rejestrację posiadały następujące ugrupowania:
(1) Partia Akcji Narodowej (Partido Acción Nacional - PAN),
(2) Partia Cardenasa (Partido Cardenista - PC),
(3) Meksykańska Partia Demokratyczna (Partido Demócrato Mexicano - PDM),
(4) Ludowa Partia Socjalistyczna (Partido Popular Socialista - PPS),
(5) Partia Rewolucji Demokratycznej (Partido de la Revolución Demo-cratica - PRD),
(6) Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna (Partido Revolucionario Insti-tucional - PRI),
(7) Partia Pracy (Partido del Trabajo - PT),
(8) Zielona Partia Ekologiczna Meksyku (Partido Verde Ecologista de Me"xico - PVEM)2.
Dwie tabele umieszczone poniżej ilustrują zmiany w składzie parlamentu w Meksyku w 1997 r. przede wszystkim z punktu widzenia zmiany, jaka zaszła w pozycji PRI.
1 Codigo Federal de Instltuciones y Procedlmientos Electorales de 1994 con reformas de 1996, art.12. pkt.3, www.georgetown.edu/pdba/Electoral/Mexico.
2 D. Fltz, Mexican Electtons and the Rise ofGreens, www.greens.org.
8.3. System partyjny Meksyku
197
Tabela 8.2. Wyniki wyborów do Izby Reprezentantów według zasady proporcjonalności (porównanie lat 1994-1997)
Partia % gjosów Różnica
1994 1997 1994-1997
PAN 25,78% 26,62% 0,84%
PRI 50,31% 39,12% -11,19%
PPS 0,70% 0,34% -0,36%
PRD 16,72% 25,73% 9,01%
PFCRN/PC 1,14% 1,12% -0,01%
PARM 0,85%
PT 2,65% 2,58% -0,07%
PVEM 1,40% 3,81% 2,41%
PDM 0,44% 0,66% 0,22%
Źródło: D. Fltz, Mextcan Electlons and the Rise qf Greens, www.greens.org.
Tabela 8.3. Skład senatu z 1997 r., uwzględniający porównanie z wynikami z 1994 r.
Partia Większość zwykła Partia .druga" (1994) Zasada proporcjonalności (1997) Senatorowie (od 1997 r.)
PAN 0 24 9 33
PRI 64 0 13 77
PRD 0 8 8 16
PT 0 0 1 1
PVEM 0 0 1 1
Całkowicie 64 32 32 128
Źródło: www.Zedilloword.presidencia.gob.mx.
Kolejna tabela przedstawia wyniki ostatnich wyborów w 2000 r. do Izby Reprezentantów.
Dane wyborcze przytoczone w tabeli 8.4. ilustrują przede wszystkim zmiany w pozycji PRI. Porównując jednak te wyniki jak również ugrupowania, które były zarejestrowane jako ugrupowania ogólnonarodowe w latach kolejnych elekcji, 1997 i 2000, można się zorientować, które partie są bardziej stabilne i zdolne do trwałego funkcjonowania na scenie politycznej, które mają na to zbyt małe poparcie.
W chwili obecnej wydaje się, że do najbardziej znaczących partii meksykańskich, obok PRI należą PAN, PRD, PT i ewentualnie PVEM. Partia Rewo-lucyjno-Instytucjonalna została bardziej szczegółowo opisana powyżej, natomiast spośród pozostałych ugrupowań najstarsza jest Partia Akcji Narodowej . Powstała w 1939 r., jako opozycja przeciw polityce PRI a w szczególności fali nacjonalizacji w przemyśle naftowym. Skupiała w swoich szere-
\
198
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
Tabela 8.4. Wyniki wyborów do Izby Reprezentantów w 2000 r.
Izba Reprezentantów, 2 lipiec 2000 % Ogółem 500
Sojusz na Rzecz Zmian (Alianza por Cambio) 38,2
- Partido Acción Nacional PAN 218
- Partido Verde Ecologista de M&dco PVEM5
Partia Rewolucyjno-Instytucjonalna 36,9 209
Sojusz dla Meksyku (Alianza por Mfodco) 18,7
- Partia Rewolucji Demokratycznej (Partido de la PRD 53
Revoluclon Democratica)
- Partia Pracy (Partido del Trabajo) PT9
- Zrzeszenie na Rzecz Demokracji (Convergencia por CD 2
la Democracia)
- Partia Sojuszu Społecznego (Partido Alianza Social) PAS 2
- Partia Społeczeństwa Narodowego (Partido de la PSN2
Sociedad Nacionalista)
Socjaldemokracja (Democracia Social) 1,9 -
Partia Centrum Demokratycznego (Partido de Centro 1,2 -
Democratico)
Autentyczna Partia Rewolucji Meksykańskiej (Partido 0,7 -
Autentico de la Revolucion Mejdcana)
Źródło: www.electionworld.org.
gach przedstawicieli tych grup, które powyżej cytowany A. Knight wymienia jako te, które wyłączone były z nowo tworzącej się w latach trzydziestych poprzedniczki PRI, czyli elity związane z Kościołem i kręgami biznesu. Skupiając te grupy a także stanowiąc opozycję przeciw lewicowo zorientowanej polityce PRI, Partia Akcji Narodowej miała charakter zbliżony do chadecji. Partia ta wystawiała kandydatów w wyborach prezydenckich od 1946 r., wyjątkiem była elekcja w 1976 r. Jednakże zwycięstwo wyborcze osiągnęła dopiero w 2000 r., kiedy prezydentem Meksyku został jej kandydat Vincen-te Fox.
Programowo PAN zbliżyła się w latach osiemdziesiątych do PRI, głównie za sprawą tej ostatniej, która reagując na kryzys gospodarczy zaczęła w tym czasie odchodzić od lewicowo i nacjonalistycznie zorientowanej polityki w kierunku reform rynkowych. Partia Akcji Narodowej była też zwolenniczką reform demokratyzacyjnych w Meksyku, postulując także zmianę charakterystycznej dla długotrwałych rządów PRI praktyk klientelistycz-nych i korupcyjnych.
Partia Rewolucji Demokratycznej (PRD) powstała w 1989 r. Została utworzona przez część przywódców PRI, którzy zaprotestowali w ten sposób przeciwko odchodzeniu tego ugrupowania od jego lewicowego profilu. Jednym z bardziej znaczących założycieli PRD jest Cuauhtemoc Cardenas, syn prezydenta Lazaro Cardenasa, którego nazwisko kojarzone jest z radykalnymi reformami lat trzydziestych. Partia rewolucji Demokratycznej skupia w swoich szeregach część dawnych członków PRI, rozczarowanych jej nową polityką, część jej zwolenników rekrutuje się także z partii komunistycznej
8.4. System partyjny Turcji
199
i socjalistycznych. W ostatnich wyborach z 2000 r. PRD utworzyła koalicję z Partią Pracy.
Partia Pracy (PT) powstała w 1990 r. Definiując swoje cele partia określa je jako działnia na rzecz społeczeństwa socjalistycznego, pluralistycznego i demokratycznego, przy czym socjalizm określany jest jako samorządowy a nie biurokratyczny1. Wśród innych celów partia wymienia działania na rzecz realnej federacji i autonomii stanów, decentralizację i polepszenie programów rozwoju regionalnego, tworzenie miejsc pracy, rozwój edukacji, równouprawnienie mniejszości etnicznych, w tym w szczególności sprzeciw wobec dyskryminacji grup ludności rodzimej w Meksyku.
Partia ekologiczna (PVEM), powstała w 1986 r. Jak wskazują na to przytoczone powyżej dane, nie zdobywa ona wielkiej ilości głosów i mandatów, jednak wydaje się, że stanowi ciekawe i odmienne od innych ugrupowanie. Jej celem jest ekologia, ale nie tylko. Slogany wyborcze tej partii w wyborach z 1997 r. wskazywały na jej szczególne zaangażowanie w polityczne problemy Meksyku. "Nie głosuj na polityka, głosuj na ekologa" wyrażać miało brak zaufania do klasy politycznej i ustabilizowanych elit meksykańskich. "Meksyk potrzebuje więcej zielonego a mniej czerwonego", hasło, któremu towarzyszyły symboliczne plamy krwi, skierowane było przeciwko przemocy obecnej meksykańskiej polityce2. Ma poparcie w rejonach zamieszkanych przez ludność ubogą, m.in. dlatego, że angażuje się w kwestie pomocy socjalnej dla najbiedniejszych.
Z powyższego omówienia wynika, że Meksyk przeżywa obecnie olbrzymie zmiany polityczne, znajdujące odzwierciedlenie w systemie partyjnym. Wydaje się zatem, że - podobnie jak w innych przedstawionych tu przypadkach - warto śledzić zachodzące zmiany, obserwując zarazem rozwój sytuacji politycznej w tym odległym, ale znaczącym politycznie i gospodarczo kraju.
8.4. System partyjny Turcji
W Turcji3 system wielopartyjny funkcjonuje od 1945 r., przy czym jest to system wciąż bardzo niestabilny. W okresie, o którym mowa, a zatem od końca drugiej wojny światowej, powstało i zakończyło swoją działalność wiele partii politycznych, wiele z nich zostało do tego zmuszonych na skutek delegalizacji, nowe partie często kontynuują działalność ugrupowania rozwiązanego. W 1980 r. na skutek wojskowego zamachu stanu wszystkie partie działające dotychczas zostały zdelegalizowane a liderom zabroniono działal-

1 Strona internetowa www.pt.org.mx.
2 D. Fitz, op. cit., www.greens.org.
3 Turcja jest państwem unitarnym, prezydent wybierany jest przez Zgromadzenie Narodowe na siedem lat, władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament, wybierany w wyborach powszechnych na kadencję pięcioletnią.

200

ności politycznej na dziesięć lat. Trzy lata później, w 1983 r. partie zostały odtworzone, częściowo powstały w swojej poprzedniej postaci, częściowo utworzono ugrupowania o nowej tożsamości. Można zatem powiedzieć, że obecną swoją postać turecki system partyjny przybrał dwadzieścia lat temu, jednakże z drugiej strony reprezentowane przezeń nurty polityczne mają przeszłość zdecydowanie dłuższą.
Powstanie nowoczesnego państwa tureckiego a także partii politycznych datuje się na lata dwudzieste XX w. i łączy się z osobą Mustafy Kema-la, obdarzonego przydomkiem Ataturk, czyli "Ojciec Turków"1. Mustafa Kemal nie tyle zapoczątkował dzieło modernizacji Turcji, ile bardzo skutecznie, konsekwentnie a zarazem radykalnie kontynuował ten proces zainicjowany już w XIX w. przez rozmaite grupy reformatorów, starających się przekształcić anachroniczne struktury imperialne. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej Kemal przewodził skutecznej tym razem przemianie Turcji w republikę. W kwietniu 1923 r. utworzył Partię Ludową grupującą zwolenników przeprowadzanych zmian, w październiku tego roku proklamowana została Republika Turecka, Kemal został jej pierwszym prezydentem2.
Rok później, w 1924 r. partia prezydenta zmieniła nazwę na Republikańską Partię Ludową, którą nosi do dnia dzisiejszego. W tym samym roku powstało opozycyjne ugrupowanie pod nazwą Postępowa Partia Republikańska, które jednak niedługo później została zdelegalizowana przy okazji działań związanych ze stłumieniem powstania Kurdów w 1925 r.
Lata dwudzieste i trzydzieste XX w. to z jednej strony działalność reformatorska Kemala i jego partii, z drugiej systematyczne budowanie pozycji dyktatorskich. Wśród reform przeprowadzanych przez Atatiirka należy przede wszystkim podkreślić reformy o charakterze sekularyzacyjnym -począwszy od usunięcia z konstytucji w 1928 r. zapisu o uznaniu islamu za religię państwa tureckiego, poprzez zamykanie szkół kształcących muzułmańskie duchowieństwo, emancypację kobiet aż po anegdotyczną "ustawę kapeluszową" wymagającą od wszystkich mężczyzn noszenia europejskich kapeluszy w miejsce fezów, których używanie zostało zagrożone karą śmierci3.
Na zjeździe Republikańskiej Partii Ludowej w 1931 r. określone zostały najważniejsze priorytety kształtujące idee i cele partii. Określono je mianem "sześciu strzał" i były to: republikanizm, nacjonalizm, populizm, laicyzm, etatyzm i rewolucjonizm4. Większość z tych zasad nie budzi wątpliwości co do znaczenia, jakie ze sobą niosą, warto jedynie zwrócić uwagę na znaczenie hasła "populizm", które podkreślało łączność z ludem i, jak pisze Dariusz Kołodziejczyk, było dobrym uzasadnieniem rządów jednopartyjnych, spra-
1 D. Kołodziejczyk, Turcja, Warszwa 2000, s. 93 i nn.
2 Ibidem, s. 117.
3 Ibidem, s. 121 1 nn.
4 Ibidem, s. 141.
8.4. System partyjny Turcji
201
wowanych w imieniu i dla dobra ludu1. Etatyzm odnosił się przede wszystkim do kwestii gospodarczych i wiązał się ze znaczącą rolą państwa w tej sferze.
W zasadzie rządy jednopartyjne oparte na Republikańskiej Partii Ludowej trwały przez cały okres międzywojenny, epizodami były partie opozycyjne. Pierwsza, o której wspominałam powyżej, działała w latach 1924-1925, druga powstała w 1930 r. pod nazwą Wolna Partia Republikańska. Początkowo miała ona akceptację Kemala, jednakże zbyt duża popularność jaką zdobyła stała się powodem jej rozwiązania jeszcze w tym samym roku.
Dominacja jednej partii była zatem efektem pewnego przymusu, nie wynikała jednoznacznie z woli narodu. Trudno jednakże mówić z kolei o totalitarnym charakterze RPL, zarówno ona sama jak i jej przywódca cieszyli się autentycznym poparciem, do dzisiaj zresztą postać Mustafy Kemala otaczana jest w Turcji wielkim szacunkiem. Nie miejsce tu na ocenę polityczną całego tureckiego systemu politycznego okresu międzywojennego, wymagałoby to znacznie bardziej pogłębionej analizy nie tylko działalności samej partii. Wydaje się natomiast, że można zaryzykować stwierdzenie, iż podobnie jak w Meksyku lub w Indiach, partia, która dominowała scenę polityczną odegrała przede wszystkim rolę modernizacyjną.
Po zakończeniu drugiej wojny światowej i w następującym potem bilateralnym podziale w polityce światowej Turcja znalazła swoje miejsce w obszarze wpływów zachodnich. W pewnym sensie z tym wiązać można także wprowadzenie w tym kraju systemu wielopartyjnego. W 1946 r. powstała opozycyjna w stosunku do RPL Partia Demokratyczna, która w wyborach z tego samego roku zdobyła 62 miejsca w 465-osobowym parlamencie. W tym czasie powstało też kilka niewielkich partii lewicowych, jednakże do 1960 r. można mówić przede wszystkim o rywalizacji na tureckiej scenie partyjnej dwóch ugrupowań - Republikańskiej Partii Ludowej i Partii Demokratycznej. W 1950 r. ta ostatnia partia wygrała wybory i objęła władzę. Okres ten to jednocześnie złagodzenie polityki antyreligijnej, jaka prowadziła RPL w okresie międzywojennym, to także reformy gospodarcze idące w kierunku wolnego rynku. W tym czasie Partia Demokratyczna reprezentowała grupy dotąd zmarginalizowane, przede wszystkim elektorat wiejski, prowincjonalną burżuazję a także osoby nieakceptujące radykalnie sekula-ryzacyjnej polityki RPL2.
Kres tego układu politycznego a zarazem Partii Demokratycznej wiązał się z interwencją armii w 1960 r. i uchwaleniem nowej konstytucji w 1961 r. W dokumencie tym wprowadzono m.in. zmiany zmierzające do uniemożliwienia dominacji jednej partii - powstała druga izba parlamentu, ustalono zasadę proporcjonalnych wyborów do izby niższej3. Na miejsce zdelegalizo-

1 Ibidem, s. 142.
2 N. Narli, The Rise oflslamist Movement in Turkey, "Meria" 1999, t. 3, nr 3.
3 D. Kołodziejczyk, op. ctt, s. 198.


202 8. Wybrane systemy partyjne na świecie
wanej Partii Demokratycznej powstała Partia Sprawiedliwości. Poparło ją wielu zwolenników zdelegalizowanego ugrupowania, podobnie bowiem jak Partia Demokratyczna, Partia Sprawiedliwości popierała wartości religijne islamu, wśród jej wyborców w dalszym ciągu znajdowali się m.in. chłopi i drobni przedsiębiorcy. Jednakże oprócz pewnej kontynuacji w nowej partii znalazły swoje miejsce nowo powstające grupy tureckiego społeczeństwa-przedstawiciele większego i średniego kapitału, zwłaszcza rolnego1. W wyborach przeprowadzonych w 1961 r. oprócz Republikańskiej Partii Ludowej i Partii Sprawiedliwości wzięło też udział kilka mniejszych ugrupowań, przy czym dwoma najsilniejszymi okazały się RPL i PS2. Ta ostatnia partia wygrała kolejne wybory w 1965 r., wtedy też pojawił się jako jej nowy przywódca polityk, który w następnych latach odegrał ważną rolę w Turcji, Su-lejman Demirel.
Pod koniec lat sześćdziesiątych wyłoniły się kolejne dwie ważne partie tureckie: w 1969 r. powstała funkcjonująca do dnia dzisiejszego Partia Ruchu Narodowego, w 1970 r. Partię Ładu Narodowego, kilkakrotnie delegalizowaną i odtwarzaną pod innymi nazwami założył polityk, który miał także odegrać ważną rolę w życiu współczesnej Turcji, Necmettin Erbakan3. Partia Ruchu Narodowego była w latach siedemdziesiątych ugrupowaniem radykalnym, przypisywano jej nawet cechy partii faszystowskiej. Jej profil można określić jako proislamski, nacjonalistyczny, znana z ekstremizmu była zwłaszcza działalność jej młodzieżowych bojówek tzw. Szarych Wilków4. Partia założona przez Erbakana była wyraźnie proislamska. W rok po założeniu, w 1971 r. została zdelegalizowana, co wiązało się z kolejną interwencją wojskowych w politykę w Turcji, wywołaną ponowną radykalizacją nastrojów w kraju i zaostrzeniem wewnętrznego napięcia. W 1972 r. Erbakan założył kolejną, w miejsce zdelegalizowanej, Partię Ocalenia Narodowego. Reakcją na wojskową interwencję był też rozłam w Republikańskiej Partii Ludowej, która od początku lat siedemdziesiątych przybrała bardziej zdecydowany profil lewicowy, mieszczący się w nurcie socjaldemokracji.
By podsumować dotychczas zarysowany obraz sytuacji, można stwierdzić, że w powojennej Turcji coraz bardziej dawał o sobie znać nurt polityczny związany z religią. Podkreślano islamskie korzenie tureckiej kultury, tradycje narodowe wiążące się z tą religią, zatem można powiedzieć, że wartości religijne wiązały się także z nastrojami nacjonalistycznymi. Waga tych kwestii widoczna jest w systemie partyjnym - mimo wielu trudności, kolejnych delegalizacji, partie tego nurtu konsekwentnie się odradzają i zyskują znaczne poparcie wyborcze. Ważne jest przy tym podkreślenie, że do zwo-

1 N. Narli, op. cit.
2 D. Kolodziejczyk, op. cit., s. 200.
3 Ibidem, s. 206.
4 Ibidem, s. 206. Także Turkey. Polltical Parties, artykuł na stronie Internetowej www. allabouttureky. com.
8.4. System partyjny Turcji
203
lenników partii proislamskich nie zaliczają się jedynie grupy najbardziej zmarginalizowane czy związane z najbardziej tradycyjnymi, wiejskimi kręgami społeczeństwa. Jak wskazują cytowani powyżej analitycy, do partii o tym profilu systematycznie dołączały także grupy nowo powstającej burżu-azji czy związane z kręgami kapitału.
Kolejna interwencja wojskowych nastąpiła w 1980 r. Jak już wspomniałam, oznaczało to delegalizację wszystkich partii i zakaz działalności ich liderów na dziesięć lat. Także i tym razem uchwalona została nowa konstytucja, partie rozpoczęły swoją działalność w 1983 r., przy czym poza kilkoma ugrupowaniami, które kontynuują swoją tożsamość włącznie z nazewnictwem, większość partii to ugrupowania nowo utworzone. Kontynuacja jest widoczna w ich obliczu ideowo-programowym a także w osobach liderów, z których wielu powróciło na eksponowane stanowiska po wymuszonym okresie spoczynku.
W 1983 r. powstały następujące partie: Partia Słusznej Drogi (turecki akronim DYP), utworzona przez Sulejmana Demirela, o profilu konserwatywnym, bazująca przede wszystkim na elektoracie wiejskim; Partia Ojczyźniana (turecki akronim ANAP) utworzona przez Turguta Ózala, określana jako centro-prawicowa. Zwolenniczka reform prorynkowych, za jej rządów Turcja formalnie zgłosiła swoją kandydaturę do członkostwa we Wspólnotach Europejskich w 1987 r .* Partia Ojczyźniana zdecydowanie wygrała wybory przeprowadzone w 1984 r. i utrzymała się u władzy do początku lat dziewięćdziesiątych. Natomiast Partię Słusznej Drogi można uznać za kontynuację Partii Sprawiedliwości, przy czym w początkowym okresie jej działania Sulejman Demirel, podobnie jak inni przywódcy musiał pozostawać w cieniu ze względu na zakaz działalności publicznej, który obowiązywał polityków aktywnych przed zamachem stanu z 1980 r.
Swoistą nieoficjalną działalność polityczną wznowił także Necmettin Erbakan, który założył Partię Dobrobytu, zdecydowanie proislamską, będącą kontynuacją poprzednich ugrupowań zakładanych przez tego polityka - Partii Ładu Narodowego i Partii Ocalenia Narodowego.
W 1985 r. Rashan Ecevit, żona Bulenta Ecevita, odsuniętego od polityki po 1980 r., utworzyła partię Demokratycznej Lewicy. Bulent Ecevit, były działacz Republikańskiej Partii Ludowej przejął przywództwo nad nową partią w 1987 r. Profil tego ugrupowania można określić jako centro-lewico-wy, ugrupowanie popiera zarówno tureckie członkostwo w NATO jak i w UE.
Działalność wznowiła także Republikańska Partia Ludowa, jednakże znacznie osłabiona m.in. poprzez rozłamy i konflikty wewnętrzne - jednym z bardziej wyraźnych ilustracji tego jest założenie przez byłego przywódcę RPL Bulenta Ecevita wspomnianej wyżej partii Demokratycznej Lewicy. Oba ugrupowania Partia Demokratycznej Lewicy i RPL są obecnie przedstawicielkami nurtu socjaldemokratycznego na tureckiej scenie politycznej.
Turkey. Political Parties, artykuł na stronie Internetowej www.allabouttureky.com.

204
8. Wybrane systemy partyjne na świecie

W 1992 r. swoją działalność wznowiła Partia Ruchu Narodowego. Pod nowym przywództwem złagodziła swój radykalny charakter.
Wreszcie należy też wspomnieć o kolejnych partiach kurdyjskich, które także podlegają zmianom i przekształceniom wynikającym z kolejnych delegalizacji, jednakże wciąż odnawiają swoją aktywność. Do najbardziej znanych należy partia a jednocześnie organizacja bojowa, założona w 1978 r. Partia Pracujących Kurdystanu (PKK), natomiast kolejne partie istniały także w obrębie parlamentu, ostatnia nosi nazwę Demokratycznej Partii Ludowej (turecki skrót DEHAP).
W 1998 r. Partia Dobrobytu została zdelegalizowana pod zarzutem usiłowania zmiany świeckiego charakteru kraju, w jej miejsce działacze powołali kolejne ugrupowanie Partię Cnoty.
W 2001 r. powstało nowe ugrupowanie pod nazwą Partia Sprawiedliwości i Rozwoju (turecki skrót AKP). Przez niektórych uważana jest za swoiste odgałęzienie zdelegalizowanej Partii Dobrobytu, m.in. ze względu na rodowód działaczy. Z punktu widzenia profilu politycznego jest uważana za umiarkowanie konserwatywną, umiarkowanie religijną, nie negującą zasad demokracji. Ugrupowanie to zwyciężyło w ostatnich przeprowadzonych w Turcji wyborach w 2002 r., zdobywając 34,28% głosów i 363 mandaty.
Tabela 8.5. Porównanie wyników dwóch ostatnich elekcji w Turcji, w 1999 i 2002 r.
Partia % głosów 1999 % głosów 2002 % straty i zyski Mandaty 2002
Partia Demokratycznej Lewicy 22,19 1,22 -20,97 -
Partia Ruchu Narodowego 17,98 8,34 -9,64
Partia Cnoty3 15,41 2,48 -12,93 -
Partia Ojczyźniana 13,22 5,13 -8,09 -
Partia Słusznej Drogi 12,01 9,55 -2,46 -
Republikańska Partia Ludowa 8,71 19,40 10,69 178
Partia Ludowo-Demokratycznab 4,75 6,23 1,48 -
Wielka Partia Jedności 1,46 1,02 -0,44 -
Partia Sprawiedliwości i Rozwoju 0,00 34,28 34,21 363
Partia Młodości 0,00 7,25 7,25 -
Niezależni 0,87 0,99 0,12 9
Inne partie 3,40 4,11 0,71 -
a W 2002 r. partia występowała pod nazwą Partii Szczęścia (Fellcity Party, turecka wersja Saadet Partisl SP).
b Partia Kurdyjska HADEP w 1999 r., w 2002 r. DEHAP, Demokratyczna Partia Ludowa.
Źródło: na podstawie tabeli w: A. Carkoglu, Turkey's Nouember 2002 Elections. A New Beginning, "Me-ria" 2002, t. 6, nr 4.
Nawet pobieżna analiza powyższych danych wskazuje na rewolucyjną zmianę jaka dokonała się w sympatiach tureckiego elektoratu w ciągu ostatnich kilku lat. Autor cytowanej tabeli obliczył, że dla dwóch ostatnich elekcji wskaźnik chwiejności elektoratu wynosił 50,91, co oznacza, że połowa wy-
8.4. System partyjny w Turcji
205
borców zmieniła swoje sympatie1. Na problem chwiejności tureckiego elektoratu wskazuje wielu autorów, wśród przyczyn wymieniając m.in. ciągłe zmiany w ofercie wyborczej, co wiąże się z ciągłymi przekształceniami działających partii. Jednakże nie jest to jedyna przyczyna. Na skutek wzrostu gospodarczego a także przyrostu naturalnego zmienia się struktura tureckiej populacji, co wiązało się m.in. z gwałtownym przyrostem ludności miejskiej. Dodatkowym elementem jest systematyczne powracanie do islamskich korzeni kulturowych. Wszystko to oddziaływało na kształt tureckiej polityki i zarazem systemu partyjnego od zakończenia drugiej wojny światowej. Po 1989 r. doszły dodatkowe kwestie a mianowicie upadek Związku Radzieckiego i pojawienie się nowych państw w Azji Środkowej, w których Turcja poszukuje wpływów m.in. ze względu na bliskość kulturową, religijną i etniczną. Te zmiany na scenie międzynarodowej pobudziły silne i tak tendencje w polityce wewnętrznej, ponownej definicji tureckiej tożsamości, zwłaszcza w kontraście do tożsamości europejskiej. Jak piszą autorzy analizujący współczesną turecką politykę, obecnie na świadomość jednostki ma istotny wpływ rodzaj szkoły, świeckiej czy religijnej, którą człowiek kończy2. To zróżnicowanie stało się tym istotniejsze, że powrót do szkolnictwa znajdującego się pod wpływem religijnym islamu następuje systematycznie już od lat pięćdziesiątych a sympatie religijne nie są już bynajmniej domeną ludzi starszych czy mieszkających w miejscach odległych od centrów kulturalnych i gospodarczych kraju. Właśnie islamskie szkoły pomogły zbudować religijnie zorientowane elity miejskie, także w kręgach coraz silniejszego biznesu zwłaszcza z rejonów Anatolii, także silne poparcie ma polityka proreli-gijna3.
Za rządów islamskiej Partii Dobrobytu w okresie od czerwca 1996 r. do czerwca 1997 r. wiele z tych tendencji znalazło swoje odzwierciedlenie w oficjalnie prowadzonej polityce Turcji. Głośno wypowiadane były uwagi o potrzebie rewizji stosunków z Zachodem, wyrażano wątpliwości co do sensu przynależności Turcji do Unii Europejskiej, nastąpiło m.in. zbliżenie kraju z Libią i Iranem4. Wiele z tych tendencji, które zresztą nie były aż tak radykalne, jak można by sądzić na pierwszy rzut oka, sprawiło, że Partia Dobrobytu została zdelegalizowana. Obecnie zwycięska Partia Sprawiedliwości i Rozwoju prowadzi politykę znacznie bardziej umiarkowaną, w kampanii wyborczej dystansowała się od polityki lat dziewięćdziesiątych, opowiada się za członkostwem Turcji w Unii Europejskiej i międzynarodowych instytucjach finansowych, sama partia ma jako symbol żarówkę, co ma przede wszystkim podkreślać nacisk na poprawę sytuacji gospodarczej i społecznej po latach kryzysu i chaosu spowodowanego m.in. aferami korupcyjnymi
1 A. Carkoglu, Turkey's November 2002 Elections. A New Beginnlng, "Meria" 2002, t. 6, nr 4.
2 E. Kalaycioglu, The Logic qf Contemporary Turklsh Politics, "Meria" 1997, t. 1, nr 3.
3 N. Narll, The Rise OJIslamist Movement tn Turkey, "Meria" 1999, t. 3, nr 3.
4 D. Koiodziejczyk, op. clt, s. 264, 265.
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
i nieudolnymi rządami1. Jak pisze jeden z analityków Partia Sprawiedliwości i Rozwoju jest postrzegana przez elektorat jako nieislamska, przyciągająca wyborców z klas średnich, zniechęconych zarówno kryzysem ekonomicznym, jak i złymi rządami innych ugrupowań politycznych2.
Jednakże wydaje się, że jest także i druga strona medalu. Przywódca PSiR, Recep Tayyip Erdogan nie mógł być premierem ani nawet deputowanym m.in. dlatego, że po delegalizacji Partii Dobrobytu, której był działaczem, został aresztowany za recytację wiersza uznanego za podżeganie do waśni religijnych. Jako skazany nie mógł sprawować funkcji publicznych3. Co więcej, powyżej wspominałam już, że są autorzy sądzący, że PSiR może być uważana za swoistą kontynuację Partii Dobrobytu, podzielone są także zdania co do sympatii ideowych jej zwolenników, Ali Car koglu uważa, że są to przede wszystkim ludzie młodzi, religijni i niechętni członkostwu Turcji w Unii Europejskiej4.
Podsumowując należy zauważyć, że ostatnie dekady wskazują na rozwój w Turcji tendencji nacjonalistycznych i religijnych, które znajdują odzwierciedlenie także w tureckim systemie partyjnym. Zauważalna tendencja do fragmentacji systemu a także ciągła możliwość interwencji ze strony armii, która uważana jest za ostoję laicyzacyjnych tradycji pochodzących jeszcze z czasów Kemala Mustafy Atatiirka nie sprzyjają stabilizacji systemu. Niestabilny jest także turecki elektorat, abstrahując od szczególnie wysokiej wielkości jaką osiągnął wskaźnik chwiejności w ostatnich wyborach, Ali Car koglu podaje także wartość tego wskaźnika za ostatnie pięćdziesiąt lat w wysokości 23%5. Wszystkie te elementy składają się na obraz mało stabilny i pozostający pod dużym wpływem ścierających się zróżnicowanych tendencji, co powoduje, że turecki system partyjny wciąż pozostaję ciekawym przedmiotem badań.
Dla uzupełnienia zarysowanego obrazu warto krótko scharakteryzować wymogi prawne, jakie muszą spełnić współczesne tureckie partie. Dokumenty, które regulują te kwestie to przede wszystkim Konstytucja z 1982 r., Ustawa o Partiach Politycznych z kwietnia 1983 r. i prawo wyborcze.
Próg wyborczy do parlamentu jest stosunkowo wysoki i wynosi 10%. Żeby uczestniczyć w wyborach partie muszą mieć swoje organizacje lokalne w przynajmniej połowie prowincji przynajmniej na pół roku przed datą wyborów. Muszą też odbyć zjazd partyjny lub legitymować się posiadaniem
1 A. Szostkiewlcz, Chleba, Europy, islamu, "Polityka" 16.11.2002.
2 S. Cagaptay.The November 2002 Electtons and Turkey's New Polltical Era, "Merła" 2002, t. 6, nr 4.
3 Problem ten znalazł rozwiązanie poprzez zniesienie artykułu konstytucji dotyczącego osób, których dotknęły represje za działalność polityczną, przy czym bezpośrednim powodem tej zmiany była nie tyle sprawa Erdogana, ile harmonizacja tureckiego prawa z prawem europejskim. Erdogan mógł wziąć udział w wyborach uzupełniających do parlamentu i tym samym ten ciekawy problem znalazł pomyślne rozwiązanie w początkach 2003 r.
4 A. Carkoglu, op. dt.
5 Ibidem.
8.5. System partyjny Słowacji
1
207
grupy parlamentarnej1. Wszystkie partie muszą także mieć swoje biura w Ankarze.
Do założenia partii wymagane jest złożenie podpisów trzydziestu obywateli tureckich, posiadających pełnię praw wyborczych. Zgodnie z art. 68 Konstytucji programy i statuty partii nie mogą pozostawać w sprzeczności z zasadą integralności państwa, prawami człowieka, suwerennością narodu oraz zasadami demokratycznej i laickiej republiki. Nie można także tworzyć partii, których celem jest dominacja jednej grupy lub klasy lub też ustanowienie dyktatury. Ciekawy wymóg zawarty w tym artykule dotyczy zakazu tworzenia organizacji pomocniczych o charakterze dyskryminacyjnym, do których zaliczono organizacje kobiece lub młodzieżowe2.
Artykuł 69 Konstytucji stwierdza, że partie nie mogą być finansowane przez związki, fundacje, spółdzielnie lub inne publiczne organizacje profesjonalne. Kontrola finansów partyjnych sprawowana jest przez Trybunał Konstytucyjny. Trybunał ten może także rozwiązać partię na wniosek złożony przez prokuratora, przy czym zabronione jest tworzenie nowej partii przez członków kierownictwa partii rozwiązanej a także partii, w których większość członków należała do ugrupowania rozwiązanego3.
8.5. System partyjny Słowacji
Słowacki system partyjny zaczął się kształtować w zasadzie już w 1990 r., po rozpoczęciu przemian demokraryzacyjnych jeszcze w ramach Czechosłowacji. Podejmowane wówczas, nieliczne zresztą, próby utworzenia partii o zasięgu ogólnopanstwowym raczej się nie udały, odrębność systemów partyjnych w obu częściach ówczesnej federacji była dodatkowo wzmacniana zróżnicowanymi wymogami ordynacji wyborczych do organów przedstawicielskich Czech i Słowacji tj. Czeskiej Rady Narodowej i Słowackiej Rady Narodowej.
W okresie dziesięciu lat, które upłynęły od momentu powstania pierwszych słowackich partii, system partyjny raczej się nie ustabilizował. Wprost przeciwnie słowacka scena polityczna wciąż jest miejscem powstawania nowych ugrupowań i znaczącego przekształcania już istniejących. Wiele z tych procesów warunkowane jest bieżącymi wydarzeniami politycznymi, tak, że można powiedzieć, że to raczej słowackie partie i ich kształt stanowi odpowiedź na bieżące kwestie polityczne niż odwrotnie. Na Słowacji partie polityczne powstawały wszystkimi drogami, które zostały wymienione w rozdziale pierwszym przy okazji przedstawiania mechanizmów powstawania partii w procesach demokratyzacji. A zatem obok partii zupełnie nowych,
1 Strona www. Turklsh Embassyorg.
2 Konstytucja Republiki Tureckiej na stronie internetowej www.hri.org/docs/turkey.
3 Ibidem.
208
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
odtworzyły się także ugrupowania historyczne, wyłoniły się partie z ruchów społecznych, przekształciła się była rządząca partia komunistyczna.
Przedstawię słowacką scenę partyjną w początkach procesu demokratyzacji a powyżej wymienione drogi powstawania partii zostaną zilustrowane konkretnymi przykładami. Następnie przedstawię dalszą ewolucję słowackich ugrupowań, przy czym za cezury czasowe kolejnych jej etapów przyjęte zostaną daty kolejnych wyborów. Taki sposób przedstawiania słowackiej sceny politycznej wydaje się najbardziej klarowny, zwłaszcza wobec wielu fuzji i podziałów, jakie znaczyły drogę słowackich ugrupowań politycznych.
Początki partii - 1990-1992
Ruchem społecznym o charakterze Forum było na Słowacji Społeczeństwo Przeciw Przemocy1. Deklaracja o powstaniu ruchu wydana została w Bratysławie 20 listopada 1989 r. Była to tak naprawdę luźna federacja lokalnych grup o tej samej nazwie, bez sformalizowanego członkostwa, oparta na dobrowolnej aktywności poszczególnych osób, chociaż z drugiej strony można też było wskazać organizacje, które przystąpiły do SPP jako zbiorowi członkowie: Węgierska Niezależna Inicjatywa, Romska Niezależna Inicjatywa, Trend Trzeciego Tysiąclecia2. Społeczeństwo Przeciw Przemocy współpracowało z podobnym ruchem działającym w Czechach, Forum Obywatelskim, ale raczej pozostawało w cieniu czeskiego partnera, zwłaszcza w rozmowach Okrągłego Stołu prowadzonych w Pradze w grudniu 1989 r.3 Jednakże na Słowacji spełniało ono ważną funkcję organizatorską w pierwszym okresie demokratyzacji.
Proces dekompozycji SPP rozpoczął się, podobnie zresztą jak to miało miejsce w przypadku Forum Obywatelskiego, dosyć szybko. Na spotkaniu SPP w Trnavie w październiku 1990 r. część delegatów z lokalnych oddziałów wystąpiła z krytyką pod adresem kierownictwa ruchu zarzucając mu kładzenie zbyt małego nacisku na kwestie narodowe a także za mało prawicowe poglądy. Grupa tych samych działaczy w lutym 1991 r. na zjeździe w Topolćanach zaproponowała Vladimira Mećiara na stanowisko przewodniczącego ruchu, co spotkało się z kolei z krytyką ze strony przedstawicieli gremiów kierowniczych SPP, którzy zarzucali Mećiarowi m.in. agresywność i tendencje autorytarne4. Ta kontrowersja w efekcie doprowadziła
1 Określenie tych organizacji mianem Forum lub Umbrella Organizations używają za K. von Beyme, R. Herbut, W. Jednaka, Partie i system partyjny w Polsce na tle tendencji rozwojowych w wybranych państwach Europy Środkowej i Wschodniej, w: Ewolucja polskiego systemu politycznego po 1989 roku w świetle komparatystycznej teorii polityki, A. Antoszewski (red.), Wrocław 1994, s. 132. Słowacka nazwa ruchu brzmiała Verejnost Protlv Nasiliu (VPN).
2 The 1990 Electton to the Czechoslouaklan Federal Assembly. Analyses, Documents and Data, I. Gabal (red.), Berlin 1996, s. 10.
3 Więcej na ten temat patrz m.in. K. Sobolewska-Myślik, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej po roku 1989, Kraków 1999.
4 "Budowani Statu" 1991, R. II, nr 4, s. 2-5, także L.Kubin, M.Velśic, R.Dańo, B.Juhas, D. Balko, I.Stupńan, Dwa roky politickej svobody, Bratysława 1992, s. 40.
8.5. System partyjny Słowacji

209
do rozłamu, w wyniku którego w kwietniu 1991 roku zwolennicy Mećiara utworzyli odrębną partię polityczną o nazwie Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji, co stało się początkiem rozpadu Społeczeństwa Przeciw Przemocy.
Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji do dzisiaj należy do najsilniejszych ugrupowań słowackich. Ukonstytuował się 30.IV. 1991 r., zjazd założycielski odbył się w Bańskiej Bystrzycy. Podstawowym wyróżnikiem tego nowego ugrupowania miał być nacisk na interesy Słowacji, taka realizacja reform ekonomicznych i politycznych, która brałaby pod uwagę słowacką specyfikę. W kwestiach formy państwa deklarowano poparcie dla konfederacji1. Natomiast praktyka polityczna sugerowała, że podstawową ambicją tej nowej partii było przyciąganie jak największej liczby zwolenników z wielu nurtów politycznych, przy czym ważnym elementem było poszukiwanie poparcia wśród szerszych grup - w zakładach pracy czy za pomocą zwoływania publicznych zgromadzeń2. Dążenie do poszerzenia grona zwolenników partii nie było ograniczane jakąś konkretną linią ideową; w jednym z wywiadów Vladimir Mećiar stwierdził, że w RDS istniały trzy nurty: liberalno-de-mokratyczny, społeczno-reformatorski i narodowo-demokratyczny3.
Po oderwaniu się RRDS od Społeczeństwa Przeciw Przemocy, to ostatnie ugrupowanie początkowo kontynuowało swoją działalność w postaci ruchu, jednak dość szybko powstał projekt przekształcenia pozostałej po rozłamie części SPP w partię polityczną o profilu prawicowym. W październiku 1991 r. na kongresie w Popradzie powstała partia o nazwie Obywatelska Unia Demokratyczna. Wyznacznikiem poglądów tego ugrupowania stało się silne poparcie dla procesu prywatyzacji a także dla federacyjnej formy państwa. Partia ta jednak nie przetrwała klęski wyborczej, którą poniosła w wyborach w 1992 r.
W ramach Społeczeństwa Przeciw Przemocy można wyodrębnić jeszcze jedno ugrupowanie, które jednak tym różniło się od pozostałych dwóch, że nie powstało na drodze rozłamu wewnątrz SPP a od razu przystąpiło do ruchu jako odrębna całość. Była to Niezależna Inicjatywa Węgierska, partia silnie związana z kręgami opozycji z okresu realnego socjalizmu, uważana za kontynuację utworzonego w latach siedemdziesiątych Komitetu ds. Ochrony Praw Mniejszości Węgierskiej, który popierał działalność Karty 77. Ugrupowanie to odłączyło się od SPP w 1991 r.
Wśród najważniejszych partii nowych na słowackiej scenie politycznej można wymienić Ruch Chrzęści] ańsko-Demokratyczny, Słowacką Partię Narodową czy partie mniejszości węgierskiej.
Ruch Chrześcijańsko-Demokratyezny powstał drogą ewolucji z klubów chrześcijańsko-demokratycznych, zakładanych w Słowacji od listopada 1989 r. Jednym z inicjatorów ich zakładania a zarazem późniejszym przewodni-


1 Patrz cytaty z wystąpień członków kierownictwa RDS, Dwa roky..., op. clt., s. 77.
2 Patrz "Budowani Statu", op. clt.
3 Cyt. za: Dwa roky..., op. cit., s. 77.
210
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
czącym RChD był Jan Ćarnogursky, który był także inicjatorem i aktywnym działaczem Społeczeństwa Przeciw Przemocy. Jednakże RChD nie był nigdy w strukturach SPP1. Statut i program Ruchu uchwalono w lutym 1990 r.
Słowacka Partia Narodowa została zarejestrowana w marcu 1990 r. Jej podstawowym priorytetem stała się mobilizacja wokół stosunków czesko--słowackich a zwłaszcza postulat uzyskania przez Słowację samodzielnego bytu państwowego. Jak wskazują na to analitycy słowackiej sceny politycznej, powstanie tej partii nie było równoznaczne z powstaniem samego problemu, który istniał już wcześniej, niemniej wiązało się z początkiem jego szybkiego rozwoju2.
Wśród partii mniejszości węgierskiej wyżej wspomniałam już Niezależną Inicjatywę Węgierską działającą w ramach SPP. W lutym 1990 r. powstał Węgierski Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny. Zorganizował się podobnie jak słowacki Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny na bazie klubów cha-deckich, przy czym skupiał wyłącznie węgierskich katolików.
Trzecim ugrupowaniem było Współistnienie, zarejestrowane w lutym 1990 r. Chciało ono skupiać nie tylko mniejszość węgierską, ale wszystkie mniejszości narodowe funkcjonujące w Czechosłowacji: Polaków, Niemców, Ukraińców. Stąd oprócz węgierskiego członu nazwy miało także człony w innych językach, pełna nazwa ugrupowania brzmiała Egyuttelles-Spolużitie--Wspólnota-Soużiti. Ugrupowanie nastawione było programowo przede wszystkim na ochronę praw mniejszości zgodnie z Powszechną Deklaracją Praw Człowieka i promocję bezkonfliktowej koegzystencji wszystkich narodowości w ramach państwa czechosłowackiego.
Złożoną genezę miała Partia Demokratycznej Lewicy, spadkobierczyni partii komunistycznej. Powstała ona nie tyle z całej poprzednio funkcjonującej Komunistycznej Partii Czechosłowacji, a jedynie z jej słowackiej części, noszącej nazwę Komunistyczna Partia Słowacji3. Ugrupowanie to w październiku 1990 r. dodało do nazwy nowy człon: Partia Demokratycznej Lewicy. Kolejny krok został wykonany w styczniu 1991 r., kiedy partia zdecydowała się na przekształcenie, przyjmując już tylko nazwę Partia Demokratycznej Lewicy. Ostatecznie w grudniu 1991 r. partia zakończyła współpracę w ramach federacji z - także w międzyczasie przemianowaną - Komunistyczną Partią Czech i Moraw. Wszystkie te zmiany znamionowały szerzej zakrojone zamiary przekształcenia wizerunku partii i przyjęcia profilu so-cj aldemokr atycznego.
Na Słowacji w okresie realnego socjalizmu działały też dwie partie tzw. satelickie: Partia Słowackiego Odrodzenia i Partia Wolności, z których tylko


1 Niektórzy autorzy podkreślają jednak silne związki działaczy RChD z SPP. Patrz G. Meseżnikov, VyvoJ stranlckeho systemu na Slovensku, "Politologicka revue", 1 .VI. 1996.
2 Ibidem.
3 Federalna struktura Czechosłowacji z okresu realnego socjalizmu wyrażała się m.in. tym właśnie, że w ramach KPCz funkcjonował odrębny człon słowacki o nazwie Komunistyczna Partia Słowacji.
8.5. System partyjny Słowacji

211
ta pierwsza zaistniała na scenie politycznej demokratycznego państwa pod dawną nazwą Partii Demokratycznej.
Ostatnia grupa partii to partie historyczne, nawiązujące do korzeni i tradycji ugrupowań działających przed wojną a zawieszonych bądź rozwiązanych w okresie realnego socjalizmu. Z partii słowackich tej charakterystyce odpowiada Partia Socjaldemokratyczna na Słowacji. Reaktywowała ona swoją działalność w Bratysławie w 1990 r. i początkowo chciała funkcjonować w zintegrowanej formule z Czechosłowacką Socjaldemokracją, obie partie występowały w koalicji w wyborach w 1990 r. Jednakże później rozwój słowackiej socjaldemokracji poszedł własnym torem.
Wszystkie wymienione partie albo wzięły udział w pierwszych wyborach, które odbyły się w Czechosłowacji wiosną 1990 r. albo też pojawiły się w parlamentach krajowym i federalnym w efekcie rozłamów lub innych przekształceń - tu można wskazać głównie Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji i Partię Demokratycznej Lewicy.
Ewolucja partii w latach 1990-1992 i 1992-1994
Wymienione powyżej daty wyznaczają szczególny okres w życiu politycznym Słowacji. W 1992 r. odbyły się drugie demokratyczne wybory parlamentarne, jeszcze w ramach Czechosłowacji, w 1994 r. pierwsze wybory w kraju już samodzielnym.
Dwuletni okres działania pierwszych parlamentów w Czechosłowacji zaprojektowany był celowo m.in. ze względu na przewidziany już na początku transformacji demokratycznej proces wyłaniania się nowych ugrupowań. Tak więc wybory w 1992 r. nie były przedterminowe, odbyły się zgodnie z założonym terminarzem. Były to jednak ostatnie wybory odbyte w Czechosłowacji, w styczniu 1993 r. państwo to rozdzieliło się na dwa: Republikę Czeską i Republikę Słowacką.
Kolejne wybory w niepodległej już Słowacji odbyły się w 1994 r. i tym razem były to wybory przedterminowe, motywowane znaczącym kryzysem politycznym.
W porównaniu z wyborami w 1990 r., w Słowackiej Radzie Narodowej wyłonionej w 1992 r. znalazło się nieco mniej ugrupowań - nie weszły do parlamentu Partia Demokratyczna i Partia Zielonych.
Wybory w 1992 r. wygrał Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji, była to najsilniejsza partia słowacka. Na drugim miejscu znalazła się Partia Demokratycznej Lewicy, ugrupowanie obecne także w poprzedniej Radzie, ale wówczas, jeszcze przed reorganizacją, jako Komunistyczna Partia Słowacji. Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny, Słowacka Partia Narodowa i koalicja dwóch węgierskich partii: Współistnienia i Węgierskiego Ruchu Chrzęści] ańsko-Demokratycznego, to partie po raz drugi wybrane do SRN.
Niedługo przed wyborami nastąpił rozłam w RChD. Powodem były narastające różnice zdań na temat niepodległości Słowacji. Nowe ugrupowanie ukonstytuowało się wiosną 1992 r. Określało się jako chrześcijańskie, ale
212
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
nie wyznaniowe, podkreślając konieczność realizacji suwerenności Słowacji m.in. ze względu na niemożność dokonania podobnej reformy ekonomicznej w obu częściach Federacji. Początkowo partia ta nosiła nazwę Słowacki Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny, a od jesieni 1992 r. Unia Chrześcijań-sko-Społeczna.
Osobną kwestię stanowią na Słowacji partie skupiające mniejszości narodowe. Do najliczniejszych należą ugrupowania węgierskie. Powyżej wspomniałam trzy, funkcjonujące od 1990 r.: Niezależną Inicjatywę Węgierską, Współistnienie i Węgierski Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny.
W 1991 r. powstała nowa partia - Węgierska Partia Ludowa - głosząca m.in. poszanowanie wartości chrześcijańskich, konieczność wprowadzania gospodarki rynkowej, podkreślająca problem respektowania praw człowieka. Jako jedyna z partii węgierskich pozytywnie ustosunkowana była do ewentualnej niepodległości Słowacji, uważając, że może to mieć także pozytywne skutki dla mniejszości węgierskiej. Pozostałe ugrupowania węgierskie raczej obawiały się wzrostu nastrojów antywęgierskich w niepodległej Słowacji.
W 1992 r. Niezależna Inicjatywa Węgierska przekształciła się w Węgierską Partię Obywatelską, podkreślającą konieczność zbudowania stabilnego ustroju demokratycznego, który warunkuje m.in. poszanowanie praw mniejszości.
Drugą pod względem liczebności mniejszość narodową na Słowacji stanowią Romowie. Utworzyli oni kilka organizacji w tym Demokratyczny Związek Romów na Słowacji i Partię Integracji Romów. Pierwsze z tych ugrupowań postulowało konieczność rozwoju kulturalnego i społecznego Romów na Słowacji, drugie postulowało raczej konieczność integracji m.in. poprzez zwiększenie liczby romskich dzieci chodzących do słowackich szkół.
Napięcia i zatargi polityczne, które zaczęły wyraźnie narastać w słowackim parlamencie w 1993 r. spowodowały kilka przegrupowań wśród partii politycznych. Z kilku rozłamów, które zaszły w Ruchu na Rzecz Demokratycznej Słowacji wiosną 1993 r. i wiosną 1994 r. powstała Demokratyczna Unia Słowacji, partia reprezentująca umiarkowaną centro-pra-wicę. Wiosną 1994 r. powstał także Związek Robotników Słowacji, ugrupowanie nastawione na reprezentację interesów robotników i wszystkich tych, którzy nie radzili sobie dobrze w warunkach transformacji ekonomicznej.
Powyżej zarysowany obraz przedstawia partyjną scenę Słowacji od momentu rozpoczęcia procesu demokratyzacji do wyborów, przeprowadzonych już w warunkach funkcjonowania samodzielnego państwa słowackiego.
Większość z wymienionych ugrupowań można przypisać do którejś z europejskich rodzin partii politycznych: socjaldemokracji, chadecji, partii liberalnych, partii narodowych. Podobnie jak w pozostałych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, przechodzących proces demokratyzacji, pewne wątpliwości budził socjaldemokratyczny profil partii przekształconej z byłej komunistycznej partii rządzącej, jednakże to właśnie ta partia, a nie podkreś-
8.5. System partyjny Słowacji
213
łająca swoją autentyczność, "historyczna" socjaldemokracja umocniła się na lewej stronie sceny politycznej. Należy także wziąć pod uwagę, że powstające ugrupowania znajdowały się w pierwszych latach swojego działania pod silnym wpływem najbardziej gorąco dyskutowanej kwestii, czyli niepodległości Słowacji. To właśnie ten problem spowodował m.in. rozłam w RChD i powstanie nowego podmiotu - Słowackiego Ruchu Chrześcijańsko Demokratycznego.
Konflikt ten stanowił w pierwszych latach tworzenia się partii odrębną oś podziału, znacząco wpływając na krystalizację profili politycznych poszczególnych partii.
W tym kontekście podkreślić należy specyficzny charakter najsilniejszego ugrupowania słowackiego, czyli Ruchu na Rzecz Demokratycznej Słowacji. W RRDS zwracają uwagę dwie bardzo ważne kwestie: po pierwsze ważna rola jego przywódcy, Mećiara, obdarzonego silną osobowością i charyzmą, po drugie bardzo szeroki profil polityczny, niejasne i nieprecyzyjne sformułowania programowe, które nadawały od początku tej partii charakter populistyczny, określany przez niektórych autorów słowackich także jako niestandardowy1.
Vladimir Mećiar starał się zdominować nie tylko swoją partię, znacząco wpływał także na politykę całego kraju, m.in. pełniąc funkcję premiera. Konflikty wywołane wokół jego działań dwukrotnie doprowadziły do obalenia jego rządu. Po raz pierwszy zdarzyło się to tuż po odejściu RRDS ze Społeczeństwa Przeciw Przemocy, wiosną 1991 r. Po raz drugi rząd Meićara został obalony wiosną 1994 r., co doprowadziło do przedterminowych wyborów, jesienią tego roku. Wiosną 1993 r. wybuchł konflikt między premierem a nowo wybranym prezydentem, Michałem Kovaćem, w dużej mierze wywołany właśnie przez premiera. Meićarowi zarzucano także autorytaryzm w kierowaniu partią, natomiast w polityce państwa klientelizm i lekceważenie reguł demokracji.
W tym okresie zwraca uwagę nie tylko charakter ugrupowań politycznych, ale także ich liczba i sposób powstawania. Podobnie jak w pozostałych krajach przechodzących proces demokratyzacji, powstawało wówczas na Słowacji wiele ugrupowań i to zarówno poza parlamentem jak i wewnątrz niego, między innymi poprzez podziały już istniejących partii. Zwłaszcza ten ostatni proces, jak wskazuje Darina Malova, nie pozostawał bez wpływu na sposób działania Słowackiej Rady Narodowej - była ona wewnętrznie rozbita, brak spójności i dyscypliny parlamentarnych partii prowadził m.in. do braku stabilizacji władzy2.

1 Określenia "partia niestandardowa" używa w stosunku do RRDS np. G. Meseżnlkov, The Parltamentary Elections 1994. A Conflrmatton ofthe Spllt ofthe Party System in Slovakia, w: Slovakia: Parltamentary Elections 1994, G. Meseźnikov, S. Szomolanyl (red ), Bratlslava 1994 s. 106-107.
2 D. Malova, E. Lastic, The Gradual Amending ofthe Slovak Constttutton. Combattng the Ambtguous Rules In 1992-2001, "Central European PoUtical Science Revlew" 2001 t 2 nr 4 s. 112.
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
214
Swoista dominacja Ruchu na Rzecz Demokratycznej Słowacji na arenie politycznej powodowała, że proces kształtowania się systemu partyjnego, opartego na jasnych i klarownych podziałach socjopolitycznych i wyrazistych ideologiach, był w pewnym sensie zaburzony. Nie tylko charakter partii, ale też sposób jej funkcjonowania sprawiał, że inne partie często kształtowały swoje działania i programy bardziej pod wpływem sytuacji politycznej, jaką stwarzało rządzące RRDS niż z punktu widzenia określonych opcji ideowych. Tego rodzaju wpływ RRDS m.in. na słowacką scenę partyjną pogłębił się jeszcze po wyborach w 1994 r., kiedy ugrupowanie to po wygranych wyborach po raz kolejny przystąpiło do tworzenia rządu.
Okres 1994-1998
Po wyborach z 1994 r. rząd słowacki utworzyła koalicja trzech partii: Ruchu na Rzecz Demokratycznej Słowacji, Słowackiej Partii Narodowej i Stowarzyszenia Robotników Słowacji. W opozycji pozostały: Ruch Chrześcijańsko Demokratyczny, Demokratyczna Unia Słowacji, Węgierski Ruch Chrześcijań-sko-Demokratyczny, Współistnienie, Węgierska Partia Obywatelska i utworzona wokół Partii Demokratycznej Lewicy koalicja pod nazwą Wspólny Wybór.
Taki kształt rządu nie był przesądzony, po wyborach odbywały się rozmowy koalicyjne także między innymi partnerami, niemniej jednak nie doprowadziły do oczekiwanego skutku. Rozmowy toczące się m.in. między Ruchem na Rzecz Demokratycznej Słowacji i Ruchem Chrześcijańsko-Demo-kratycznym okazały się bezowocne z kilku względów m.in. kontrowersji między oboma partiami na temat ewentualnego odejścia od koncepcji mandatu wolnego, co postulował RRDS a z czym nie zgadzał się RChD. Szalę przeważyła odmowa RRDS rewizji tzw. nocnego posiedzenia Słowackiej Rady Narodowej, odbytego na początku listopada. Na tym posiedzeniu Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji wraz ze Słowacką Partią Narodową i Stowarzyszeniem Robotników Słowackich obsadziły swoimi członkami pozycje kierownicze większości parlamentarnych komisji, nie licząc się z innymi siłami politycznymi w parlamencie i zachowaniem parytetu w tej obsadzie.
Ewentualnym partnerem koalicyjnym dla Ruchu Na Rzecz Niepodległej Słowacji miała być także Partia Demokratycznej Lewicy. Ta współpraca z kolei nie doszła do skutku ze względu na brak akceptacji ze strony PDL dla koncepcji odwołania prezydenta Kovaća czy zmiany systemu na prezydencki. Partia Demokratycznej Lewicy nie zgadzała się także z metodami politycznymi zaprezentowanymi w czasie "nocnego posiedzenia".
Jak widać z powyższego negatywnym elementem, mającym wpływ na sytuację powyborczą była także postawa RRDS. Jedną z bardziej wymownych ilustracji przyszłego klimatu rządów zdominowanych przez RRDS było nocne posiedzenie" Słowackiej Rady Narodowej. Konsekwencje tych działań miały nie tylko wpływ na klimat rozmów koalicyjnych i tworzenie nowego rządu, były one daleko bardziej znaczące. Dyscyplina partyjna, którą zaprezentowały wówczas trzy ugrupowania późniejszej koalicji pozwoliła
I
8.5. System partyjny Słowacji 215
właściwie na całkowite zdominowanie przez nie obu organów - rządu i parlamentu. Sytuacja taka w zasadzie pozwalała im przeprowadzać większość zamysłów, z wyjątkiem zmian systemu politycznego idących tak daleko, że ustawodawstwo w tych kwestiach wymagałoby większości 3/5 głosów, których koalicja jednak nie miała1.
Stworzony w grudniu 1994 r. rząd utrzymał się przez cztery lata. Jak już wspomniałam, oskarżany był o wiele nieprawidłowości, klientelizm, naruszanie praw człowieka, brak respektu dla reguł demokracji2. Taka sytuacja miała wpływ nie tylko na funkcjonowanie organów państwa, oddziaływała także na słowackie partie polityczne, zwłaszcza te, które pozostawały w opozycji. Ich rola w parlamencie ograniczona była w zasadzie jedynie do blokowania poważnych zmian systemowych. Wszystkie inne działania ugrupowania rządzące mogły realizować bez przeszkód. W obliczu braku wpływu na sytuację polityczną ugrupowania opozycyjne zdecydowały się na współpracę.
Współpraca ta przyjęła początkowo formę szerokiej koalicji, składającej się z Ruchu Chrześcijańsko-Demokratycznego, Unii Demokratycznej, Partii Demokratycznej, Socjaldemokratycznej Partii Słowacji i Partii Zielonych na Słowacji3. W umowie koalicyjnej partie wyrażały zaniepokojenie stanem wewnętrznej i zagranicznej polityki Słowacji i deklarowały zawarcie koalicji, zdolnej do zwycięstwa w wyborach planowanych na 1998 r. i zarazem do zmiany sposobu rządzenia krajem. Jak pisano w dokumencie, celem koalicji było m.in. przywrócenie w kraju rządów prawa, zasad państwa prawnego a także zapewnienie dążenia Słowacji do demokracji, respektowanie praw człowieka a także zapewnienie Słowacji należnego jej miejsca w międzynarodowej społeczności4. Strony umowy deklarowały współpracę z innymi demokratycznymi siłami na Słowacji, dążącymi do realizacji podobnych celów, zakładały też w przypadku zwycięstwa utworzenie wspólnego, koalicyjnego rządu. W umowie koalicyjnej początkowo zakładano, że nazwa koalicji będzie złożona z nazw poszczególnych partnerów, już jednak miesiąc później, podczas spotkania w Martinie, koalicja określiła się nazwą Słowacka Koalicja Demokratyczna5.
Deklaracja współpracy z innymi siłami demokratycznymi odnosiła się m.in. do współdziałania z partiami węgierskimi, znalazło to m.in. wyraz w osobnym dokumencie, w którym członkowie SKD oraz Węgierski Ruch Chrzęści] ańsko-Demokratyczny, Węgierska Partia Obywatelska i Współist-
------;-------------
1 Patrz m.in.G. Meseżnikov, op. cit.; D. Malova, E. Lastic, op. ctt.
2 Patrz m.in. East European Constitutional Reulew, "Constitution Watch-Slovakia" 1997, t. 6, nr 4, Przykładami niektórych z tych zarzutów może być sprawa pozbawienia mandatu posła Gauliedera wspomniana w podrozdziale 3 rozdziału 7 niniejszej pracy.
3 Dohoda o Volebnej Koalicja, "Bratysława", 3.07.1997, www.demstarna.sk/dohoda html. Wydruk w zbiorach autorki.
4 Ibidem.
5 Memorandum Slovenskiej Demokratctckęj Koaltcte, www.demstrana.sk/memorandum html. Wydruk w zbiorach autorki. Zaznaczenie, że nazwa ta początkowo odnosiła się do koalicji partii ma znaczenie m.in. dlatego, że później została utworzona partia o tej samej nazwie.
216
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
nienie deklarowały wspólne cele na drodze do przywrócenia na Słowacji reguł demokracji i państwa prawnego1.
Te trzy ostatnie partie, czyli ugrupowania mniejszości węgierskiej, w czerwcu 1998 r. także zdecydowały się zawrzeć koalicję, która od 1999 r. jest jedną partią pod nazwą Partia Węgierskiej Koalicji2. Ugrupowanie to deklarowało swój profil ideowy jako zbliżony do europejskich chadecji, co odzwierciedlało się także w dążeniu tej partii do wejścia w struktury Europejskiej Partii Ludowej. Ważnym elementem programowym tej nowej partyjnej struktury było oczywiście dążenie do respektowania praw mniejszości narodowych, przy czym, jak deklarowano w dokumentach, chodziło nie tylko o mniejszość węgierską, ale każdą mniejszość żyjącą na Słowacji. Partia deklarowała także zdecydowane nastawienie proeuropejskie, kładła nacisk na konieczność integracji Słowacji w NATO i UE. W gospodarce PKW określała się jako zwolenniczka wolnego rynku.
Jak już wspomniano, koalicja ugrupowań opozycyjnych do RRDS i jego sojuszników oparta była na poczuciu pewnego zagrożenia dla rządów prawa i reguł demokracji. W SKD zjednoczyły się ugrupowania, których polityczne profile w zasadzie nie skłaniały ich do tak bliskiej współpracy, gdyby właśnie nie to zagrożenie i chęć przeciwstawienia się mu. Z jednej strony zdolność do współpracy w obliczu poważnych problemów jest istotna, i należy ją ocenić bardzo pozytywnie. Z drugiej jednak trudno nie zauważyć, że dla prawidłowego rozwoju sceny politycznej a w szczególności dla wyrazistości podziałów, bliska kooperacja podmiotów o tak różnych profilach jak liberalny, chadecki i socjaldemokratyczny, nie jest jednoznacznie korzystna.
W tym kontekście warto też zwrócić uwagę na współpracę podjętą przez ugrupowania słowackie i węgierskie. Była to w pewnym sensie ewolucja nastawienia partii słowackich; do tej pory bowiem nawet te ugrupowania, które nie zawierały w swoich programach haseł nacjonalistycznych, nie były skłonne do takiej współpracy. Stosunkowo najwyraźniej zaznaczyło się to przy okazji utworzenia rządu Jana Moravćika, utworzonego wiosną 1991 r., kiedy po raz pierwszy upadł rząd kierowany przez Vladirnira Meciara. Rząd Moravćika opierał się na szerokiej koalicji sił politycznych przeciwnych Mećlarowi i jego partii, nie poparły go jednak partie węgierskie, których nie zaproszono do koalicji.
Na początku 1998 r. powstała też zupełnie nowa Partia Porozumienia Obywatelskiego. Została ona utworzona wokół osoby popularnego wówczas burmistrza Koszyc Rudolfa Schustera. Jej powstanie można interpretować przede wszystkim jako wyraz koncentracji kolejnych kręgów opozycji wobec rządu Mećiara, tym razem wokół konkretnej osoby. Partię tę zgodnie z jej początkowymi założeniami programowymi można określić jako centroprawicową lub, w innych nieco kategoriach - socjal-liberalną.
1 SpoloCne vyhlasenie predsedov stran KDH, DU, DS, SDSS, SZS, MKDH, MOS, Spo-lużitie, www.demstrana.sk/vyhlasenie html, wydruk w zbiorach autorki.
2 Strona internetowa MKP www.mkp.sk.
8.5. System partyjny Słowacji
217
Niedługo przed wyborami, planowanymi na jesień 1998 r., rząd Vladi-mira Meićara podjął próbę manipulacji wyborczej, mającej utrudnić nowym podmiotom politycznym podjęcie skutecznych działań, pozwalających, po wygranych wyborach, utworzyć rząd. W tym celu znowelizowano ordynację wyborczą, przyjmując reguły niezwykle trudne do spełnienia, zwłaszcza dla koalicji SKD1. To nowe uregulowanie skłoniło partie opozycyjne do zastosowania innego rozwiązania - stworzyły one mianowicie nową partię o nazwie Słowacka Koalicja Demokratyczna, o charakterze zamkniętym, członkami tego ugrupowania byli tylko kandydaci do parlamentu, natomiast poparcie 10 000 sympatyków uzyskano poprzez podpisy członków poszczególnych partii, uczestniczących w tej szczególnej partii2. To posunięcie okazało się skuteczne - SKD po wyborach 1998 r. stała się ośrodkiem, wokół którego sformowany został rząd szerokiej koalicji: Słowackiej Demokratycznej Koalicji, Partii Demokratycznej Lewicy, Partii Porozumienia Obywatelskiego i Koalicji Węgierskiej3.
Na ten rozwój wypadków można patrzeć z kilku punktów widzenia. Z jednej strony było to niewątpliwie zwycięstwo sił przeciwnych nacjonali-styczno-populistycznemu nurtowi słowackiej polityki, reprezentowanemu głównie przez Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji. Z drugiej strony nie można zapominać, że zarówno nowy rząd, jak też i niektóre jego części składowe, były w istocie koalicjami koalicji, których głównym spoiwem był sprzeciw. Ta sytuacja niejako z samego założenia stwarzała trudności, które mogły się jeszcze pogłębić w trakcie realizacji niezwykle ambitnego programu reform politycznych, gospodarczych i społecznych, jaki chciała ta koalicja zrealizować4.



1 W zmienionej ordynacji przewidziano niezwykle wysokie bariery uczestnictwa wyborczego dla koalicji. Otóż partie zawierające koalicję nie zostały zwolnione z wymogu przedstawienia list stwierdzających posiadanie 10 000 członków lub podpisów osób popierających to ugrupowanie a nie będących jego członkami tak, by łączna liczba - członków i sympatyków - wynosiła 10 000. W poprzedniej wersji ordynacji wymóg przedstawienia 10 000 podpisów członków lub sympatyków dotyczył poszczególnych partii startujących w wyborach lub też całej koalicji, traktowanej z tego punktu widzenia jak jeden podmiot.
2 Słowacka Koalicja Demokratyczna została utworzona m.ln. przez przedstawicieli Unii Demokratycznej, Ruchu Chrześciajńsko-Demokratycznego, Słowackiej Partii Socjaldemokratycznej, Partii Zielonych na Słowacji, Partii Demokratycznej. Patrz Major Polittcal Parties in Slouakia, European Forum Homepage, www.europeanforum.bot-consult.se.
3 W 1998 r. zwycięzcą wyborów w dalszym ciągu był Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji, który zdobył 27% głosów i 43 mandaty. Jednak nie był w stanie utworzyć rządu, który został stworzony przez Słowacką Koalicję Demokratyczną, która uzyskała drugi w kolejności wynik -26,33% głosów 1 42 mandaty. Dalsze miejsca zajęły: Partia Demokratycznej Lewicy - 14,66% głosów i 23 mandaty; Koalicja Węgierska 9,12% głosów i 15 mandatów, Słowacka Partia Narodowa 9,07% głosów i 14 mandatów oraz Partia Porozumienia Obywatelskiego 8,01% głosów 1 13 mandatów.
4 Tak w Istocie było, poszczególni partnerzy tej wielonurtowej koalicji niejednokrotnie zarzucali sobie wzajemnie zbytni nacisk na partykularne interesy, promowanie własnego profilu ideowego kosztem innych uczesników koalicji itp. Patrz m.ln. G. Meseżnikov, Vladna koalicja: prevladne snaha o reformy alebo stranlcky egoizmus, "Mosty", 4.04.2000.


218
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
Okres 1998-2002
Problemy wynikające ze skomplikowanej struktury politycznej słowackiego rządu a także jego poszczególnych części składowych pojawiły się dość szybko, bo już z początkiem roku 1999. Ze Słowackiej Koalicji Demokratycznej wystąpiło kilku posłów, należących do RChD, którzy powrócili do swojej partii, jednocześnie jednak zadeklarowali pozostanie w klubie poselskim SKD1. Podobnie postąpiło kilku posłów Partii Demokratycznej, jednakże oni wystąpili także z klubu SKD. Wewnątrz RChD ujawniły się podziały m.in. między skrzydłem reprezentowanym przez Jana Ćarnogurskiego a skrzydłem Mikulaśa Dzurindy, premiera z zarazem przywódcy SKD. Ten ostatni był zwolennikiem przekształcenia SKD w normalnie funkcjonującą partię polityczną, włącznie z dopuszczeniem możliwości podwójnego członkostwa w SKD i poszczególnych partiach, które dały jej początek. Ćarnogurski wolałby pozostać przy tożsamości poszczególnych ugrupowań. Ostatecznie rozłam ten doprowadził do utworzenia przez Dzurindę w styczniu 2000 r. nowego ugrupowania - Słowackiej Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej. Partia deklarowała się jako centroprawicowa platforma, mogąca dać szansę zjednoczenia się prawicy. W deklaracji założycielskiej wyraźnie stwierdzono, że jednym z powodów utworzenia tej partii jest chęć przeciwstawienia się usiłowaniom opozycji, by rozbić jedność koalicji rządowej i ewentualnie doprowadzić do przedterminowych wyborów2. W kwestiach ideowych SUChD określa się jako chadecka, nawiązująca do korzeni ideologicznych największych europejskich partii ludowych.
Ambicją Dzurindy i jego nowej formacji było jednak przede wszystkim zjednoczenie ugrupowań prawicowych. Krótko po powstaniu, partia zaprosiła w swoje szeregi m.in. swoich koalicyjnych partnerów: RChD, Partię Demokratyczną i Unię Demokratyczną. Tylko ta ostatnia w lipcu 2000 r. zdecydowała się na wejście do Słowackiej Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej.
Niechętne koalicyjnej współpracy nastroje ujawniły się także w Partii Demokratycznej Lewicy. Grupie oponentów, z Robertem Fico na czele, nie podobała się współpraca PDL w rządzie ze Słowacką Koalicją Demokratyczną i Koalicją Węgierską. Także i te niechętne nastroje znalazły ostateczny wyraz w utworzeniu nowego podmiotu politycznego - ugrupowania o nazwie Smer. Ugrupowanie to powstało w grudniu 1999 r., w deklaracji założycielskiej stwierdzając m.in. potrzebę stworzenia nowego stylu polityki i rządzenia na Słowacji3. Programowo Smer określał się jako partia trzeciej drogi, dostrzegająca wagę zarówno elementów gospodarki wolnorynkowej jak i konieczność pełnienia przez państwo ważnej roli w gospodarce4. Precyzując
1G. Meseźnikov, 100 dni [100 dni Dzurindovej vlady: vysledky, nadeje, obauy], "Sloven-ske listy", 3.03.1999.
2 Strona Internetowa www.sdku.onllne.sk.
3 Strona interentowa strana-smer.sk.
4 Ibidem.
8.5. System partyjny Słowacji
219
kwestię trzeciej drogi, działacze Smeru zwracali uwagę, że tego rodzaju rozwiązanie nie jest uniwersalne - trzecia droga zawsze jest specyficznym rozwiązaniem dla konkretnych państw.
Nowym ugrupowaniem jest także ANO Aliancia Noveho Obćana. Partia definiuje się jako centrowa, liberalna1. Podstawowe wartości, które partia deklaruje jako ważne dla jej programowego wizerunku to poszanowanie jednostki, jej praw i wolności wolność gospodarowania, pomoc społeczna kierowana do najbardziej potrzebujących, równe szansę dla wszystkich, sprawiedliwość, solidarność ale i odpowiedzialność.
Skład parlamentu wyłonionego w wyborach w jesieni 2002 r. ilustruje poniższa tabela.
i
Tabela 8.6. Skład parlamentu po wyborach 2002 r.

Partia % gjosów Liczba mandatów
Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji 19,50 36
Słowacka Unia Chrześcljańsko-Demokratyczna 15,09 28
Smer 13,46 25
Partia Koalicji Węgierskiej 11,17 20
Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny 8,25 15
ANO 8,01 15
Komunistyczna Partia Słowacji 6,33 11
Razem 150




Żródlo: Archiwum wyborcze Adam Carr, psephos.adam-carr.net.
Jak widać Ruch na Rzecz Demokratycznej Słowacji wciąż cieszy się poparciem wyborców, jest to także, obok Ruchu Chrześcijańsko-Demokra-tycznego jedna z najstarszych partii, która wciąż znajduje swoje miejsce w parlamencie. Pewną nowością wartą uwagi jest obecność parlamentarna Komunistycznej Partii Słowacji, ugrupowania, które powstało w 1992 r. z połączenia Związku Komunistów i Komunistycznej Partii Słowacji, jest zatem wyrazicielką nurtu nie uznającego przekształceń w ruchu komunistycznym, jakie nastąpiły po 1989 r. W nowoutworzonym rządzie jednak nadal decydującą rolę odgrywa partia skupiona wokół Mikulaśa Dzurindy, czyli Słowacka Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna.
Obecną sytuację słowackiego systemu partyjnego trudno uznać za stabilną. Z wyborów na wybory zmieniają się aktorzy sceny partyjnej, zmieniają się sympatie wyborców. Dla obserwatora i badacza jest to zatem wciąż ciekawy obszar, na którym warto skupić swoje zainteresowanie.
1 Patrz strona internetowa ANO: www.ano-aliancia.sk.
220
8. Wybrane systemy partyjne na świecie

8.6. Międzynarodowe struktury partyjne
Obok znanych w polityce od dawna międzynarodówek partyjnych, czyli międzynarodowych organizacji skupiających partie należące do tej samej rodziny partyjnej, od kilkunastu lat działają także międzynarodowe federacje partii politycznych Europy, które czasem, być może nieco na wyrost, określa się mianem europejskich partii politycznych. W chwili obecnej trudno powiedzieć czy integracja europejska wejdzie w fazę, w której możliwe stanie się powstanie europejskiego systemu partyjnego i czy obecnie działające federacje staną się podstawą takiego systemu, niemniej są one na tyle ciekawym fenomenem na współczesnej scenie politycznej, że warto im poświęcić nieco uwagi.
Obecnie można wymienić cztery takie struktury i są to: Partia Europejskich Socjalistów, Europejska Partia Ludowa, Europejska Partia Liberal-no-Demokratyczna i Reformatorska oraz Europejska Federacja Partii Zielonych. Zaliczenie tych właśnie ugrupowań do tej szczególnej i nowej grupy jaką są partie europejskie wynika przede wszystkim z ich wewnętrznej struktury: posiadają one statuty, wspólne programy, ciała wykonawcze, hierarchicznie zorganizowane przywództwo a także zdolność podejmowania decyzji wiążących dla partii członkowskichJ. Wśród nich jedna - Europejska Partia Ludowa - dopuszcza indywidualne członkostwo, co tym wyraźniej określa ją jako partię polityczną, przy czym członków indywidualnych prawie nie ma2.
Właśnie Europejska Partia Ludowa jest najstarsza, powstała w 1976 r., Partia Europejskich Socjalistów powstała w 1992 r. Europejska Partia Libe-ralno-Demokratyczna i Reformatorska i Europejska Federacja Partii Zielonych w 1993 r.3 Ich powstanie łączy się często z ideą bezpośrednich wyborów do parlamentu europejskiego i rzeczywiście, data powstania EPP wyraźnie na taki związek wskazuje - wybory takie odbyły się po raz pierwszy w 1979 r., jednak decyzja o ich przeprowadzeniu zapadła wcześniej, właśnie w 1976 r.4 Inne partie systematycznie budowały ściślejszą współpracę,


1 Elementy te wymienia S. Hix, Transnationol Party Federations, w: Polittcal Parties and theEuropean Union, J. Gaffney (red.) 1996, s. 308.
2 David Hanley nazywa ich wirtualnymi niemniej wymienia przynajmniej dwa nazwiska: Jim iVJcahxm z partii Ulsterskich Unioaistów oraz były prezydent Francji Valery Giscard d'Estaing. Patrz D. Hanley, The European People's Party: Towards a New Party Form?, w: Chrtstian Demo-cracy in Europę. A comparatlue PerspectWe, D. Hanley (red.), London-New York 1994, s. 188.
3 Podane daty odnoszą się do powstania partii pod obecnymi nazwami i z obecną tożsamością, nie przytaczam wcześniejszych działań mających na celu ściślejszą współpracę, a które najczęściej owocowały powstaniem struktur o charakterze federacji. W przypadku socjalistów była to utworzona w 1974 r. Konfederacja Partii Socjalistycznych Wspólnoty Europejskiej, w przypadku liberałów utworzona w 1976 r. Federacja Liberalnych i Demokratycznych Partii Wspólnoty Europejskiej, Zieloni utworzyli w 1984 r. Europejską Koordynację Partii Zielonych, kolejne struktury chadeckie są wymienione w tekście.
4 Dokładniej na ten temat patrz E. Dydak, Wybory do Parlamentu Europejskiego, Warszawa 2003, s. 15.
8.6. Międzynarodowe struktury partyjne
I 221
m.in. na bazie międzynarodówek, i utworzyły struktury federacyjne dopiero w latach dziewięćdziesiątych.
Aby jednak nie zgubić się w gąszczu wzajemnych relacji i powiązań pomiędzy federacjami partii europejskich i organizacjami określanymi mianem międzynarodówek, na początku przypomnę nieco faktów dotyczących działalności tych ostatnich, potem zaś przedstawię "partie europejskie".
Najstarsze organizacje międzynarodowe stworzyli socjaliści - jeszcze w XIX w. powstały: I Międzynarodówka w 1864 r. i, po jej rozwiązaniu w 1876 r., II Międzynarodówka, ta ostatnia działała od 1889 r. Współczesna Międzynarodówka została utworzona w 1951 r. na Kongresie partii socjalistycznych we Frankfurcie nad Menem. Następną rodziną partii, która utworzyła organizację międzynarodową byli liberałowie, którzy w 1947 r. utworzyli Międzynarodówkę Liberalną. Międzynarodówka Chrześcijańsko-De-mokratyczna powstała w 1982 r., przy czym było to zakończenie trwającego wiele lat procesu integracji, w trakcie którego powstawały kolejne struktury o charakterze międzynarodowym, począwszy od utworzonego w okresie międzywojennym Międzynarodowego Sekretariatu Partii Demokratycznych o Inspiracji Chrześcijańskiej w siedzibą w Paryżu, poprzez utworzone w 1947 r. Nowe Ekipy Międzynarodowe, które w 1961 r. wspólnie z południowoamerykańską Organizacją Chrześcijańskich Demokratów w Ameryce utworzyły Światową Unię Chrześcijańsko-Demokratyczną a w 1965 r. przekształciły się w Europejską Unię Chrześcijańsko-Demokratyczną1. Międzynarodową organizację mają także partie konserwatywne - jest nią utworzona w 1983 r. Międzynarodowa Unia Demokratyczna a także dwie organizacje o zasięgu regionalnym: powstała w 1978 r. Europejska Unia Demokratyczna i w 1982 r. Unia Demokratyczna Pacyfiku2. Członkostwo Europejskiej Unii Demokratycznej i Europejskiej Unii Chrzęści)ańsko-Demokra-tycznej w pewnej mierze obecnie się pokrywa. Wynika to z bliskości ideowej partii konserwatywnych i chadeckich, co sygnalizowałam także przy okazji omawiania rodzin partyjnych. Natomiast fakt powstania odrębnych organizacji jest z kolei efektem pewnego konfliktu i napięcia, wynikającego z różnicy zdań w EUCD a dotyczącej możliwości współpracy tylko partii chadeckich czy też szerzej pojętej współpracy partii nurtu centroprawicy. Zwolennicy "czystości" doktryny chadeckiej to głównie partie krajów Beneluxu a także nie istniejąca już włoska Chrześcijańska Demokracja, bardziej pragmatycznie nastawione były z kolei niemieckie CDU/CSU i Austriacka Partia Ludowa3.



1 D. Hanley, op. cit. Warto wspomnieć, że Nowe Ekipy Międzynarodowe nie były w całym tego słowa znaczeniu międzynarodówką partyjną, bowiem nie tyle skupiały partie, Ile działaczy chadeckich z poszczególnych krajów.
2 B. Kosowska, Europejska Unia Demokratyczna - organizacja i doktryna, maszynopis doktoratu napisanego w Instytucie Nauk Politycznych UJ pod kierunkiem prof. Andrzeja Zięby, s. 12.
3 D. Hanley, op. cit., s. 191. O tym problemie wspominam w rozdziale poświęconym rodzinom partii politycznych w części poświęconej partiom chadeckim.
222
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
Europejskie federacje partyjne skupiają gtównie partie polityczne zarówno z krajów należących do UE, jak i tych, które na razie pozostają poza nią, przy czym ugrupowania te najczęściej różnią się statusem. Pełne członkostwo przysługuje ugrupowaniom z krajów UE, partie z innych krajów mają najczęściej status stowarzyszonych lub obserwatorów. Wyjątkiem jest tutaj EFPZ, w której pełnoprawny status członkowski posiadają partie zarówno z krajów UE, jak i spoza UE. Dla pełniejszej orientacji, wykaz partii członkowskich poszczególnych federacji zamieszczony jest na końcu tego rozdziału. Różnice oczywiście także dotyczą członkostwa we frakcjach Parlamentu Europejskiego, gdzie obecne są jedynie ugrupowania należące do UE.
Wszystkie mają swój program, który odzwierciedla podstawowe założenia doktrynalne rodziny tworzącej dane ugrupowanie I tak PES Work Plan 2002-2004 jako wyzwanie definiuje wzrost znaczenia sił populistycznych i prawicowych, w tym przede wszystkim eurosceptyków1. Także jednostronny wzrost znaczenia USA w polityce światowej powoduje, że - zdaniem socjalistów - należy położyć większy nawet niż dotychczas nacisk na rozwój i rozszerzenie UE. Unia powinna także zwiększyć wysiłki na rzecz wzrostu ekonomicznego, zatrudnienia i zrównoważonego rozwoju na całym kontynencie.
Basic Program EPL istotnych zagrożeń upatruje w zmianach demograficznych współczesnego świata, migracjach, pogłębiającej się luce między społeczeństwami biednymi i bogatymi, nacjonalizmie, rasizmie i populizmie2. W programie tym znajdują także odzwierciedlenie podstawowe wartości, jakie uznają wszystkie partie chadeckie, czyli m.in. personalizm, solidaryzm społeczny, prawda, wolność, zasada pomocniczości. W kwestiach integracji europejskiej EPL opowiada się za modelem federacyjnym, co z jednej strony powinno sprzyjać zachowaniu historycznie ugruntowanemu zróżnicowaniu Europy, z drugiej zapewnić wspólną perspektywę rozwiązywania problemów. W programie tym wyrażona jest akceptacja dla rozszerzenia zakresu wspólnej polityki poza kwestie ekonomiczne. Chadecy podkreślają konieczność zwiększenia zaangażowania obywateli w sprawy Europy, w czym mogą pomóc europejskie partie polityczne, Kościoły i media.
Z kolei program wyborczy na 1999 r. ELDR deklaruje poparcie dla pogłębiania i wzmacniania integracji europejskiej, ale także i rozszerzenia UE3. W oczach liberałów Unia powinna być wyposażona w efektywne możliwości decyzyjne, ale zarazem możliwie zdecentralizowana. Podobnie jak EPL kładą nacisk na zwiększenie uczestnictwa obywateli i podobnie jak chadecy widzą w tym zakresie dużą rolę partii europejskich. W kwestiach ekonomicznych ELDR opowiada się za wzmocnieniem jednolitego rynku UE m.in. na drodze rozszerzenia strefy euro i przystąpienia do niej państw, które dotychczas w niej nie uczestniczą. Ważnym problemem jest bezrobocie
1 Patrz strona internetowa PES www.pes.org.
2 Patrz strona internetowa EPL www.eppe.org.
3 Patrz strona Internetowa ELDR www.eldr.org.

8.6. Międzynarodowe struktury partyjne 223
i
i tutaj wśród wielu propozycji rozwiązania tego problemu znaleźć można takie jak koordynację polityki państw UE w tym zakresie, redukcję barier w handlu, inwestycje w edukację i przekwalifikowywanie jak też redukcję podatków i przesunięcia obciążeń ze sfery pracy w sferę konsumpcji czy też zatrucia środowiska.
Zieloni w swoich dokumentach programowych wypowiadają się na rzecz Europy opartej na zrównoważonym rozwoju i sprawiedliwości społecznej1. Popierają także przemiany demokratyzacyjne w Europie Środkowej i Wschodniej. Są zwolennikami takich wartości jak demokracja, równouprawnienie pici, prawo wszystkich ludzi do uczestnictwa politycznego i ekspresji poglądów. Istotne miejsce zajmują sprawy bezpieczeństwa globalnego, co powinno w rozumieniu Zielonych oznaczać zapobieganie konfliktom, usuwanie przyczyn wojen, rozwój pokojowych sposobów rozwiązywania konfliktów. Wysiłki te powinny się opierać m.in. na takich wartościach jak tolerancja i poszanowanie dla wszelkich odmienności rasowych i kulturowych. Wartości tolerancji, równouprawnienie mniejszości oraz prawa człowieka dla imigrantów powinny być także przestrzegane w polityce wewnętrznej.
Jednym z najistotniejszych pytań, jakie nasuwają się w związku z działalnością przedstawianych tu federacji europejskich jest ich znaczenie jako transnarodowych czy ponadnarodowych struktur partyjnych, mogących w przyszłości współtworzyć system partyjny zjednoczonej Europy. Na razie trudno o nich mówić jednoznacznie w kategoriach partii politycznych. Mimo bowiem wspomnianych na początku elementów sprawiających, że są one czymś więcej niż tylko międzynarodówkami, z drugiej strony należy wskazać brak indywidualnego członkostwa, które wciąż jest ważnym elementem składowym organizacji partyjnej, choć i tu zachodzą zmiany. Członkostwo takie, jak już wspomniałam, dopuszcza tylko Europejska Partia Ludowa, a i w tym przypadku ma ono raczej charakter symboliczny. Tożsamość tych partii oparta jest na partyjnych strukturach narodowych i frakcjach Parlamentu Europejskiego. Nie stwarza to łatwej sytuacji także i dlatego, że te dwa elementy mogą tak naprawdę stać się konkurentami, funkcjonując na dwóch nie do końca przystających do siebie poziomach.
Ważne także jest, że partie te, mimo pewnych wysiłków, raczej nie zdołały zaistnieć w wyborach europejskich jako istotne podmioty polityczne. Kampanie prowadzone są najczęściej przez krajowe organizacje partyjne, ich podstawowym ośrodkiem zainteresowania są także sprawy krajowe, natomiast, co bardzo ważne same wybory do Parlamentu Europejskiego wcale nie mają w krajach UE dużej rangi, wprost przeciwnie odbierane są raczej jako wybory drugoplanowe2. Taka sytuacja rodzi określone konsekwencje, nie do końca korzystne dla transnarodowych partii. Po pierwsze

1 Strona internetowa EFPG www.europeangreens.org.
2 S. Hix, op.cit, s. 317.
224
8. Wybrane systemy partyjne na świecie
frekwencja w tych wyborach, innymi słowy zainteresowanie obywateli, jest mniejsza niż w wyborach pierwszoplanowych, po drugie w tego rodzaju wyborach często większe szansę mają partie niewielkie lub nowe, a omawiane tutaj partie europejskie należą raczej do głównych nurtów politycznych1.
Kolejnym utrudnieniem dla partii europejskich jest swoisty charakter instytucji europejskich, które działają na innych zasadach niż organy krajowe. Jedną z ważniejszych różnic jest fakt, że nie istnieje wzajemna zależność pomiędzy ciałami wykonawczym i ustawodawczym, tak jak ma to miejsce w parlamentarnym modelu demokracji, gdzie egzekutywa wyłaniana jest z parlamentu i w dużej mierze jej kształt zależy od politycznego kształtu legi-slatury. Zatem partie, które zdobyły większość w parlamencie mają decydujący wpływ na rząd. Taka zależność nie istnieje w UE, co więcej, egzekutywa wyłaniana jest w UE nie zgodnie z linią partyjną czy nawet polityczną, ale narodową. Także rola Parlamentu Europejskiego, mimo wciąż powtarzanych apeli o jej wzmocnienie, wciąż nie jest tak duża, żeby partie wybrane w jego skład miały w ręku mocne argumenty na rzecz także i swojego znaczenia. Wspomina o tym Luciano Bardi, zwracając uwagę na jeszcze jeden istotny aspekt tego problemu a mianowicie na fakt, że silne narodowe organizacje partyjne najczęściej powstawały w związku ze wzrastającą rolą parlamentu, innymi słowy kontekst instytucjonalny wewnątrz poszczególnych krajów jest zupełnie inny niż w UE2. Pisząc o powstawaniu partii narodowych autor ten podejmuje także inną ważna kwestię w porównaniu z partiami europejskimi. Otóż partie narodowe powstawały jako efekt określonych konfliktów, były częścią socjopolitycznych podziałów w zmieniających się społeczeństwach europejskich, stanowiło to jeden z ważnych elementów ich znaczenia. Partie europejskie natomiast z jednej strony nie podważają tego układu, pozostając w obrębie rodzin partyjnych, jednakże coraz mniej uzasadnione może być działanie na skalę ponadnarodową ugrupowań opartych na podziałach wewnątrzkrajowych.
Ten krótki przegląd problemów związanych z działaniem partii transna-rodowych wskazuje, że trudności są podobne jak kłopoty z funkcjonowaniem UE w ogóle, zwłaszcza z punktu widzenia wewnętrznej spoistości, zaawansowania integracji a także legitymizacji w oczach obywateli. Można zatem powiedzieć, że ich los będzie zależny od tego, w jakim stopniu te problemy samej UE będą rozwiązane i jaki kierunek przybierze przyszły rozwój.
Poniżej zestawione zostały międzynarodowe federacje partii politycznych.
Partie Członkowskie Europejskiej Partii Ludowej:
Austria Ósterreichische Volkspartei
Belgia Christien-Demokratisch&Vlaams
Le Centre democrate humanistę
1 Ibidem, s. 317.
2 L. Bardi, Transnational Party Federatlons, European Parliamentary Party Groups and the Building o/Europartles, w: R. Katz, P. Mair, How Parties Organize, London 1994, s. 358.
8.6. Międzynarodowe struktury partyjne
225
Dania
Finlandia Francja
Grecja Hiszpania Holandia Irlandia
Kristeligt Folkeparti
Det Konservative Folkeparti
Kansallinen Kokoomus
Nouvelle UDF
Union pour la majorite presidentelle
Nea Demokratia
Partido Popular
Christen Demokratisch Appel
Fine Gael

Luksemburg Chrestlech Sozial Volkspartei Niemcy

Portugalia Szwecja
Szwajcaria Wiochy
Christlich Demokratische Union
Christlich Soziale Union
Partido Social democrata
Kristdemokraterna
Moderaterna
Christlichdemokratische Volkspartei
Evangelische Volkspartei
Forza Italia
Partito Popolare Italiano
Centro Cristiano Democratico
Partito L'Unione Democratico par L'Europa
Siidtioler Yolkspartei (obserwator)


Partie o statusie stowarzyszonym lub obserwatora pochodzą z następujących krajów: Albania, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Czeska Republika, Estonia, Finlandia, Litwa, Łotwa, Malta, Norwegia, Polska, Rumunia, San Marino, Słowacja, Słowenia, Węgry.
Partie Członkowskie Europejskiej Federacji Partii Zielonych:
Austria Die Griinen
Belgia Agalev
Ecolo
Bułgaria Bulgarian Green Party
Cypr Cyprus Green Party
Czeska Republika Strana Zelenych


;.. <� >
Dania Die Grynne
Estonia Esti Rohelised
Finlandia Vihrea Liitto
Francja Le Verts
Grecja Ecologists Greens
Gruzja Georgian Greens
Hiszpania Confederation de los Verdes
Holandia De Groenen GroenLinks
Niemcy Biindnis 90/Die Grunen
Irlandia Comhaontas Glas
Luksemburg Dei Greng



226 | 8. Wybrane systemy partyjne na świecie
Łotwa LaMjas Zala Partija
Malta Alternattiva Demokratika
Norwegia Miljópartiet de Gronne
Portugalia Os Verdes
Rumunia Federatia Ecologista din Romania
Rosja The Interegional Green Party
Słowacja Starana Zelenych na Slovensku
Szwecja Miljópartiet de Grona
Szwajcaria Griine/Les Verts
Ukraina Partija Zelenych Ukrajiny
Węgry Zóld Demokratak
Wielka Brytania Green Party of England and Wales
Scottish Green Party
Włochy Federazione dei Verdi
Partie o statusie obserwatora pochodzą z następujących krajów: Dania, Mołdawia, Polska, Hiszpania i Jugosławia.
Partie Członkowskie Partii Europejskich Socjalistów:

Austria Belgia

Sozialdemokratische Partei Ósterreichs Parti Socialiste Socialistische Partij Anders KISOS
Socialdemokratiet Sosialdemokratatinen Puolue Parti Socialiste
Panellinio Sosialistiko Kinima Partij van de Arbeid Partido Socialista Obrero Espanol The Labour Party
Parti Ouvrier Socialiste Luxembourgeois/Letzeburger Socialistesch Det Norske Arbeiderparti Sozialdemokratische Partei Deutschlands Partido Socialista Socialdemokratiska Arbetareparti Socialisti Democratici Italiani Democratici de Sinistra Social Democratic and Labour Party The Labour Party
Partie o statusie członków stowarzyszonych i obserwatorzy pochodzą z takich krajów jak: Andora, Czeska Republika, Estonia, Islandia, Izrael, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Rumunia, San Marino, Słowacja, Słowenia, Szwajcaria, Turcja, Węgry.
Cypr
Dania
Finlandia
Francja
Grecja
Holandia
Hiszpania
Irlandia
Luksemburg
Norwegia
Niemcy
Portugalia
Szwecja
Włochy
Wielka Brytania
8.6. Międzynarodowe struktury partyjne
227
Partie członkowskie Europejskiej Partii Liberalno-Demokratycznej i Reformatorskiej:
Austria Liberales Forum
Belgia Parti Reformateur Liberał
Vlaamse Liberalen en Democraten
Bośnia-Hercegowina Liberał Democratic Party
Bułgaria MRF
Chorwacja HNS
Czeska Republika ODA
Dania Det Radikale Venstre
Venstre
Estonia Estonian Reform Party
Finlandia Centre Party
Svenska Folkpartiet
Gibraltar LP
Grecja KEP
Holandia Democraten 66
Volkspartij voor Vrijheid en Democratie
Irlandia Progressive Democrats
Kosovo Liberał Party of Kosovo
Litwa New Union
Lithuanian Liberał Union
Luksemburg Demokratesch Partei
Łotwa Latvia's Way
Niemcy Freie Demokratische Partei
Rumunia Partidul National Liberał
Słowacja ANO
Słowenia Liberalna Demokracija Slovenije
Szwajcaria Freisinnig-Demokratische Partei des Szweiz
Szwecja Folkpartiet Liberalerna
Centerpartiet
Wielka Brytania Alliance Party of Northern Ireland
Liberał Democrats
Węgry Alliance of Free Democrats
Włochy Partito Repubblicano Italiano
I Democratici
Italia Dei Valori-Lista Di Piętro
Rinnovamento
Partie stowarzyszone pochodzą z następujących krajów: Albania, Andora, Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Litwa, Macedonia, Norwegia, Serbia.

Ś
Bibliografia



Opracowania:


Agh Attila, The Emerging Party Systems in East Central Europę, Budapest "Papers on Demo-cratic Transition" 1992, nr 13.
Agh Attila, The Politlcs of Central Europę, London-Thousand Oaks-New Delhi 1998.
Aldrich John H., Why parties? The Orlgin and Transformation oJPolitical Partles in America, Chicago 1995.
Antoszewski Andrzej, Herbut Ryszard, Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrodaw 1997.
Antoszewski Andrzej, Polska scena polityczna - system czy chaos, Bydgoszcz 2002.
Austria. A Country Study, E. Solsten, D.E. McClave (red.), Federal Research DMsion. Llbrary of Congress 1993.
Bankowicz Marek, System partyjny Republiki Włoskiej, w: Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Marian Grzybowskl, Andrzej Zięba (red.), Kraków 1996.
Bard! Luclano, Transnational Party Federations, European Parliamentary Party Groups and the Bulldtng o/Europarties, w: Rlchard Katz, Peter Malr, How Partles Organlze, Change and Adapatation in Party Organizations tn Western Democractes, London 1994.
Beck Paul Allen, Party Politlcs in America, Longman 1979.
Beyme Klaus von, Governments, Parllaments and the Structure of Power tn Polltical Parttes, w: Western European Party Systems, Hans Daalder, Peter Malr (red.), London 1983.
Beyme von Klaus, Party Leadershtp and Change In Party Systems. Toward a Postmodern Party State?, "Government and Oposltlon" 1996, t. 31, nr 2.
Blair Tony, Schróder Gerhard, Europa. Trzecia Droga - Nowy Środek, w: Spory wokół nowej Trzeciej Drogi, Tadeusz Kowalik (red.), Warszawa 2001.
Blondel Jean, Comparing Politlcal Systems, New York-Washington 1972.
Blondel Jean, Types of Party Systems, w: The West European Party System, Peter Malr (red.), Oxford 1990.
Broughton Davld, The CDU-CSU In Germany. Is There Any AlternatWe?, w: Christian Demo-cracy in Europę. A ComparatWeperspectWe, David Hanley (red.), London-New York 1994.
Budge łan, Newton Kenneth, Polityka Nowej Europy. Od Atlantyku do Uralu, Warszawa 1999.
"Budowani Statu" 1991, R. II, nr 4,1-III.
Buli Martin J., The West European Communlst Movement in the Late Twlentleth Century, "West European Politics" 1995, t. 18, nr 1.
Burchell Jon, Evolving or Conformłng? Assesslng Organisatłonal Reform Within European
Green Parties, "West European Politlcs" 2001, t. 24, nr 3. Cagaptay Soner, The Nouember 2002 Electtons and Turkey 's New Polttlcal Era, "Meria" 2002,
t 6, nr 4.
Caldera Rafael, Co to Jest Chrześcijańska Demokracja, Warszawa 1990. Carkoglu Ali, Turkeys Nouember 2002 Electtons. A New Begtnning, "Meria" 2002, t. 6, nr 4.
Bibliografia
229
Coaiitional behaviour in theoty and practice: an inductiue model for Western Europę
Geoffrey Pridham (red.), Cambridge 1986, Appendlx: The multi-dlmenslonal framework: polltical partles and coaiitional bevaiour in Western Europę.
Cotta Maurizlo, Structuring the netu party systems ąfter the dlctatorshlp, w: Geoffrey Pridham, Paul G. Lewls, Stabilizing Fragile Democracles, London-New York 1996; Dalton Russell J., Citizen Politics in Western Democracies. Public Opinion and Political Partles in the United States, Great Brltaln, West Germany and France, Chatham 1988. Dalton Russell J., Kuechler Manfred, Burklin Wilhelm, The Challenge oj New Movements, w: Challengtng the Political Order. New Soclal Movements in Western Democracies, Russell J. Dalton, Manfred Kuechler (red.), Cambridge 1990.
T>av\&SMlYL%� tt..,QlS8�k Walter J., Kongres i kongresmanl, Warszawa 1994. Dobrzycki Wiesław, Ameryka Łacińska we współczesnym &wte.cte, Warszawa 1989. Downs William M., Pariahs in their Midst: Belglan and Norwegian Parties React to Extremist
Threats, "West European Politics" 2001, t. 24, nr 3. Dmrerger Maurlce, Political Parties, London 1965.
Dydak EIz6iefa, f^gWf^ć^^^^^^SiyJ^^^skiego, Warszawa 2003. East Ewopean ConstituUonal Review, "Constitutional Watch-śiovaRia* h^^C^sfc&A Fieschi C, Schields J., Woods R., Extreme Right-wing parties and the European Union,
w: Potttical Parttes and the European Union, J. Gaffney (red.), London 1996. Flanagan Scott C, Dalton Russell J., Models oJChange, w: The West European Party System,
Peter Mair (red.), Oxford 1990. Gallagher Michael, Laver Michael, Mair Peter, Representatiwe Government in Western Europę,
New York 1992.
Giddens Anthony, Trzecia droga. Odnowa socjaldemokracji, Warszawa 1999. Grabowska Mirosława, Szawiel Tadeusz, Budowanie demokracji, Warszawa 2001. Granat Mirosław, Gorgol Andrzej, Sobczak Jacek, Ustawa o partiach politycznych. Komentarz, Warszawa 2000.
Grzybowski Marian, Królestwo Danii. Zarys systemu ustrojowego, Kielce 1996. Grzybowski Marian, Państwa nordyckie, w: Opozycja parlamentarna, Eugeniusz Zwierz-
chowski (red.), Warszawa 2000.
Hanley Davld, The European People's Party. Towards a New Party Form?, w: Cfirtstian Demo-
cracy inEurope. Acomparatiue Perspectwe, David Hanley (red.), London-New York 1994.
Harmel Robert, Svasand Lars, Party Leadership and Party Institutionalization: Three Phases
ojDevelopment, "West European Politics" 1993, t. 16, nr 2. Held Davld, Models oJDemocracy, Stanford 1966.
Herbut Ryszard, Jednaka Wiesława, Partie i system partyjny w Polsce na tle tendencji rozwojowych w wybranych państwach Europy Środkowej i Wschodniej, w: Ewolucja polskiego systemu politycznego po 1989 roku w świetle komparatystycznej teorii polityki, Andrzej Antoszewski (red.), Wrocław 1994.
Herbut Ryszard, Systemy partyjne, w: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Andrzej Antoszewski, Ryszard Herbut (red.), Wrocław 1997. Herbut Ryszard, Podziały socjopolltyczne, w: Studia z teorii polityki, Andrzej W. Jabłoński,
Leszek Sobkowiak (red.), 1.1, Wrocław 1996. Herbut Ryszard, Rodziny partii politycznych, w: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza
poróumaiucza, Andrzej Antoszewski, Ryszard Herbut (red.), Wrocław 1997. Herbut Ryszard, Systemy partyjne w Europie Zachodniej - ciągłość i zmiana. Studium porównawcze, Wroclawl996.
Herbut Ryszard, Teoria i praktyka Junkcjonowania partii politycznych, Wrocław 2002. Hertz Aleksander, Amerykańskie stronnictwa polityczne, Paryż 1957. Hix Slmon, Transnattonal Party Federations, w: Polltical Parties and the European Union,
J. Gaffney (red.), London 1996.
Honajzer Jifl, Obcanske Forum. Vznik, vyvoj a rozpad, Praha 1996.
Huntington Samuel P., Consenattsm as an Ideology, "The American Polltical Science Revlew" 1957, nr 2.

230
Bibliografia
Ignazi Piero, The silent counter-rewolution, "European Journal Of Political Research" 1992, t. 22, nr 1.
Inglehart Ronald, The Silent Reuolution In Europę: Intergeneratlonal Change In Post Indu-strlal Socletles, .American Politlcal Science Revlew" 1971, nr 65.
Jagielski Mariusz, Stany Zjednoczone, w: Opozycja parlamentarna, Eugeniusz Zwierzchow-skl (red.), Warszawa 2000.
Janicki Janusz, Wpływy wyborcze zachodnioeuropejskiej lewicy, Warszawa 1982.
Janicki L., Fonfara A., Ustawa o partiach politycznych w Republice Federalnej Niemiec I przepisy uzupełniające, Poznań 1990.
Jon Plerre, Svasand Lars, Widfeldt Anders, State Subsldles to Politlcal Partles. Confronting Rhetoric wlth Reallty, "West European Polltlcs" 2000, t. 23, nr 3,VII.
Kadaryzm bez maski, "Obóz" 1981, nr 3.
Kalaycioglu Ersln, The Logic oj Contemporary Turkish Politlcs, "Merla" 1997, t. 1, nr 3.
Kamiński Antoni Z., Instytucje I organizacje, w: Socjologia. Problemy podstawowe, Zbigniew Krawczyk, Witold Morawski, (red.), Warszawa 1991.
Katz Rlchard S., Mair Peter, Changing Models oj Party Organlzation and Party Democracy, "Party Polltlcs" 1995, t. 1, nr 1.
Katz Richard, Party Government. A Ratlonallstlc Conceptlon, w: Vlslons and Realities of Party Government, Francls G. Castles, Rudolf Wildenmann (red.), t. I, Berlln-New York 1986.
Kersbergen van Kees, The distinctWeness oJChrlstlan Democracy, w: Chrlstlan Democracy In Europę. A Comparative perspectWe, Davld Hanley (red.), London-New York 1994.
Key V.O. Jr, Polltics, Parties andPressure Groups, New York 1958.
Kietmiński Zbigniew, Teorie zwycięskich koalicji w demokracji parlamentarnej (zarys problematyki), w: Parlament w demokracjach zachodnich, Zbigniew Kielminski, Tadeusz Moldawa (red.), Warszawa 1992.
Kilar Roman, Francuski Front Narodowy, Kraków 2001.
Kirchheimer Otto, The Transformation of the Western European Party Systems, w: Political Partles and Pollttcal Deuelopment, Joseph La Palombara, Myron Weiner (red.), Prlnceton 1966.
Kitschelt Herbert, New Soctal Mouements and the Decltne of Party Organization, w: Challen-gtng the Politlcal Order. New Social Mouements In Western Democracies, Russell J. Dal-ton, Manfred Kuechler (red.), Cambridge 1990.
Knight Alan, Mexlco's elitę settlement, w: Elltes and Democrattc Consolldatlon tn Latin America and Southern Europę, John Higley, Rlchard Gunther (red.), Cambridge 1992.
Kołodziejczyk Dariusz, Turcja, Warszawa 2000.
Kosowska Beata, Europejska Unia Demokratyczna-organlzacja I doktryna, maszynopis doktoratu napisanego w Instytucie Nauk Politycznych UJ pod kierunkiem prof. Andrzeja Zięby.
Kozub-Ciembroniewicz Wiesław, Doktryna socjaldemokracji, w: Doktryny polityczne XIX IXX wieku, Krystyna Chojnicka, Wiesław Kozub-Ciembroniewicz (red.), Kraków 2000.
Kubin L., Velśic M., Dano R., Juhas B., Balko D., Stupńan I., Dwa roky politickej suobody, Bratislava 1992.
La Palombara Joseph, Weiner Myron, The Orlgln and Deuelopment of Political Parties, w: Politlcal Partles and Polttlcal development, Joseph LaPalombara, Myron Weiner (red.), Prin-ceton 1966.
Laąuer Walter, Faszyzm wczoraj, dziś, Jutro, Warszawa 1996.
Laver Michael, Schofield Norman, Multlparty Gouernment. The Politics ofCoalltton tn Europę, 1998.
Lawson Kay, The ComparatWe Study Of Pollttcal Partles, New York 1976.
Leksykon politologii. Andrzej Antoszewski, Ryszard Herbut (red.), Wrocław 1999.
Le Pen Jean-Marie, Nadzieja. Rozważania o Francji i Europie, Warszawa 1994.
Lijphart Arend, Democratizatton and Constltutlonal Choices In Czecho-Slovakta, Hungary and Poland 1989-1991, w: Flying Blind. Emerging Democracies tn East Central Europę, Budapest 1992.
Bibliografia
Lipset Seymour M., Rokkan Stein, Cleaoage Structures. Party Systems and Voter Alignments. Cross National Perspectlves, New York 1967.
Lucardie Paul, Napel ten Hans-Martlen, Between Confessionalism and Liberał Consewatism. The ChristianDemocratic Parties oJBelgium and the Netherlands, w: ChrtstlanDemocra-cy in Europę. A Comparattoe perspectlve, Davld Hanley (red.), London, New York 1994.
Luebbert Gregory M., A Theory oj Gowernment Formation, "Comparatlve PoUtlcal Studles" 1984, t. 17, nr 2.
Lutni Ruth, Meyer Luzius, Hirter Hans, Dyscyplina frakcyjna i reprezentacja interesów partykularnych w Radzie Narodowej, w: Parlament Szwajcarii, tłum. Bogusław Banaszak, Warszawa 2000.
Ławniczak Artur, Finansowanie partii politycznych, Warszawa 2001.
Maguire Maria, Is There Still Persistence? Electoral Change tn Western Europę, 1948-1979, w: Western European Party Systems. Continuity and Change, Hans Daalder, Peter Malr (red.), Beverly Hills 1983.
Manier Gregory S., Kneset. Parlament w systemie politycznym Izraela, Warszawa 1996.
Mair Peter, Party Organlzatlons: From dvii Society to the State, w: How Partles Organlze. Change and Adapatatlon In Party Organlzatlons in Western Democracles, Rlchard S. Katz, Peter Malr (red.), London 1994.
Mair Peter, Party System Change. Approaches and Interpretations, Oxford 1997.
Majchrowski Jacek, Partie polityczne w świetle nowej konstytucji RP, "Państwo 1 Prawo" 1997, R. LII, z.11-12.
Majchrowski Jacek M., Chrześcijańska Demokracja, w: Stoionik historii doktryn politycznych, Michał Jaskólski (red.), t. 1, Warszawa 1997.
Malova Darina, Lastic Erlk, The Gradual Amendtng oj the Slovak ConstltuttoniCombatlng the Ambtguous Rules tn 1992-2001, "Central European PoUtlcal Science Revlew" 2001, t. 2, nr 4.
Mannheim Karl, Myśl konserwatywna, tłum. Sławomir Magala, Warszawa 1986.
Meseżnikov Grigorlj, Vyvoj stranickeho systemu na Slovensku, "Politologicka revue", l.VI. 1996.
Meseżnikov Grlgorij, The Parllamentary Electtons 1994. A Conjlrmatlon oj the Split oj the Party System In Slovakla, w: Grigorlj Meseźnlkov, S. Szomolanyl (red.), Slovakia. Parlia-mentary Electtons 1994, Bratislava 1994.
Meseżnikov Grlgorlj, 100 dni (100 dni Dzurindowęj vlady: vysledky, nadeje, obavy), "Sloven-ske listy" 3.III. 1999.
Meseżnikov Grlgorij, Vladna koalicja: prevladne snaha o reformy alebo stranlcky egolzmus, "Mosty" 4.IV. 2000.
Michels Robert, Oligarchiczne tendencje organizacji, w. Władza t społeczeństwo, Jerzy Szczupaczyńskl (red.), Warszawa 1995.
Minkenberg M., The Radical Rlght in Public OJJice: Agenda Settlng and Pollcy Ęffects, "West European Politlcs" 2001, t. 24, nr 4.
Misztal Bronisław, Socjologiczna teoria ruchów społecznych, "Studia Socjologiczne" 1984, nr 1.
Miziniak Wacław, Zieloni w Republice Federalnej Niemiec, Poznań 1990.
Modern Political Parties, Slgmund Neumann (red.), Chicago Press 1958.
Montero J. R., Losjracasos pollticos y electorales de la derecha espanola: Alianza Popular, 197&-1987, w: Jose Felix Tezanos, Ramon Cotarelo, Andres de Blas, La Translclon Demo-cratlca Espanola, Madrld 1989.
Nalewajko Ewa, Protopartie t protosystem? Szkic do obrazu polskiej wielopartyjnośct, Warszawa 1997.
Narli Nilufer, The Rise OJIslamist Movement In Turkey, "Merla" 1999, t. 3, nr 3.
Neumann Slgmund, Toward a Comparative Study oj PoUtlcal Partles, w. Modern PoUtlcal Parties, Slgmunt Neumann (red.), Chicago 1958.
The 1990 Election to the CzechosU>vakian Federal Assembly. Analyses, Documents and Data, Ivan Gabal (red.), Berlin 1996.

232
Bibliografia
Olszewski Edward, Doktryna i ruch polityczny chrześcijańskiej demokracji, w: Chrześcijańska demokracja we współczesnym świecie, Krystyna Krzywlcka, Edward Olszewski (red.), Lublin 1999.
Otahal Milan, Opozice, Moc, Spolecnost 1969/1989, Prana 1994.
Panebianco Angelo, Political Parties: organization and power, Cambridge-New York 1988.
Pankowski Rafał, Neojaszyzm w Europie zachodniej. Zarys ideologii, Warszawa 1998.
Parlament Republiki Federalnej Niemiec, Josef Isensee, Paul Kirchhof (red.), Warszawa 1995.
Pridham Geoffrey, Lewls Paul.G., Introduction. Stabilisingfragile democracies andparty system deuelopment, w: Stabtlising Fragtle Democracies. Comparing new party systems in southern and eastern Europę, Geoffrey Pridham, Paul G. Lewis (red.), London-New York 1996.
Pyc Lucian W., Party Systems and National Development in Asia, w: Political Parties and Political deoelopment, Joseph LaPalombara, Myron Welner (red.), Princeton 1966.
Rosę Richard, Urwin Derek, Persistence and Change in Western Party Systems, 1945-1969, w: The West European Party System, Peter Mair (red.), Oxford 1990.
Roskin Michael G., The Emerging Party Systems qf Central and Eastern Europę, "East European guaterly" 1993, t. XXVII, nr 1.
Rustow Dankwart A., Scandinavia: Working Multiparty Systems, w: Modern Political Parties, Slgmund Neumann (red.), Chicago 1958.
Sabatier Paul A., Przynależność do grup interesów a ich organizacja: przegląd teorii, w: Władza i społeczeństwo, Jerzy Szczupaczyński (red.), Warszawa 1995.
Samecki Paweł, Republika Federalna Austrii, w: Opozycja parlamentarna, Eugeniusz Zwierz-chowski (red.), Warszawa 2000.
Sartori Giovanni, A Typology of Party Systems, w: The West European Party System, Peter Mair (red.), Oxford 1990.
Sartori Giovanni, Parties and Party Systems. A Frameworkjor Analysis, 1.1, Cambridge 1976.
Sartori Giovanni, The Sociology of Parties: A Critical Reuiew, w: The West European Party System, Peter Mair (red.), Oxford 1990.
Schmitter Philippe, The consolidation of democracy and representation of social groups, American Behauioural Sdentist, 1991, za Stabilising Fragile Democracies, Geoffrey Pridham, Paul G. Lewis (red.), London-New York 1996.
Scott Andrew, Ideology and the New Social Movements, London 1990.
Scott Robert E., Political Parties and Pollcy Making in Latin America, w: Political Parties and Political Development, Joseph LaPalombara, Myron Weiner (red.), Princeton 1966.
Silk Paul, Jak działa Parlament brytyjski, tłum. Jerzy M. Zaremba, Warszawa 1994.
Sjólin Mats, Coalitton Politics and Parliamentary Power, Lund 1993.
Słownik historii doktryn politycznych, Michał Jaskólski (red.), Warszawa 1999, t. 2.
Smith Gordon, Życie polityczne w Europie zachodniej, Warszawa 1992.
Sobolewska-Myślik Katarzyna, Partie i systemy partyjne Europy Środkowej po roku 1989, Kraków 1999.
Sobolewska-Myślik Katarzyna, System partyjny współczesnej Hiszpanii, w: Współczesne systemy partyjne wybranych państw europejskich, Marian Grzybowski, Andrzej Zięba (red.), Kraków 1996.
Sobolewski Marek, Partie i systemy partyjne świata kapitalistycznego, Warszawa 1977.
Strom Kaare, Minority Gouernments in Parliamentary Democracies. The Rationality ofNon-winning Cabinet Solutions, "Comparative Political Studies" 1984, t. 17, nr 2.
Swyngedouw M., Ivaldi G., The Extreme Right Utopia in Belgium and France: The Ideology of the Flemlsh Vlaams Blok and the French Front National, "West European Politics" 2001, t. 24, nr 3.
Systemy polityczne demokracji zachodnioeuropejskich. Wstęp do analizy porównawczej, Andrzej Antoszewski, Ryszard Herbut (red.), Wrocław 1993.
Szacki Jerzy, Liberalizm po komunizmie, Kraków 1994.
TaggartPaul, NewPopulist Parties in Western Europę, "West European Politics" 1995,t. 18,nr 1.
Bibliografia
233
Tóka Gabor, Politlcal Parties and Democratlc Consolldatlon In East Central Europę, "Studles In Public Pollcy" 1997, nr 279.
Tokarczyk Roman, Współczesne doktryny polityczne, Lublin 1984.
Touraine Alaln, Solidarność. Analiza ruchu społecznego, Warszawa 1989.
Ulicka Grażyna, Nowe Ruchy Społeczne. Niepokoje i nadzieje współczesnych społeczeństw. Warszawa 1993.
The United States. A History oj A Democracy, Wesley M.Gewehr, Donald C. Gordon, Davld S. Sparks, Roland N. Stromberg , Herbert A. Crosman (red.), New York 1960.
Wałecki Marcin, Dochody polskich partii politycznych - regulacje prawne i praktyka, w: Finansowanie polityki, Marcin Wałecki (red.), Warszawa 2000.
Ware Alan, Political Parties and Party Systems, Oxford 1996.
Wasilewski Jacek, Kopczyński Maciej, Szczur Sławomir, Stabilność zachowań wyborczych, w: Wybory parlamentarne 1997. System partyjny. Postawy polityczne. Zachowania wyborcze, Radosław Markowskl (red.), Warszawa 1999.
Wesołowski Włodzlemierz, Partie: nieustanne kłopoty, Warszawa 2000.
Zakrzewska Janina, Włochy. Zarys ustroju, Wrocław 1974.
Zięba Andrzej, Współczesne brytyjskie doktryny polityczne, Białystok 2001.
Zięba Andrzej, Współczesny konserwatyzm brytyjski, Warszawa 1990.
Zilliacus Kim O.K, "New PoUtics" inFinland: The Greens and theLęft Wing in the 1990s, "West European PoUtics" 2001, t. 24, nr 1.
Żukowski Arkadiusz, Systemy wyborcze - wprowadzenie, Olsztyn 1999.
Źródła internetowe:
Birch Sara, Electoral Systems and Party System Stability in Post-Communist Europę, artykuł na stronie internetowej www2.essex.ac.uk.
Burguete Araceli, Electlons in Mexlco: Indigenous Suffrage Under Protest, "Abya Yala News" 1994, t. 8, nr 3, www.igc.apc.org/sallc/sallc.indlo.
Election Platform of the FPÓ, dokument wyborczy z 1999 r. na stronie Internetowej Austriackiej Partii Wolności, www.fpoe.at.
Konstytucja Republiki Tureckiej na stronie Internetowej www.hri.org/docs/turkey.
Lak Daniel, Chronić Instability of Indian PoUtics, artykuł na stronie internetowej news.bbc.co.uk.
Political Parties, artykuł na stronie internetowej www.allabouttureky.com.
Strona internetowawww.demstrana.sk/ dohoda html., Dohoda o Volebnej Koalicji!, Bratysława 3 Upiec 1997.
Strona internetowa ambasady indyjskiej w Waszyngtonie, www. indianembassy.org.
Strona internetowa ANO www.ano-aliancia.sk.
Strona internetowa BJP www.bjp.org.
Strona Internetowa Codigo Federal de Instltuciones y Procedimientos Electorales de 1994 con reformas de 1996, www.georgetown.edu/pdba/Electoral/Mexico.
Strona internetowa ELDR www.eldr.org.
Strona internetowa EPL www.eppe.org.
Strona internetowa EFPZ www. europeangreens.org.
Strona internetowa Federal Electoral Process 2000. General Information.; www.ife.org.mx.
Strona internetowa Indyjskiej Komisji Wyborczej, www.eci.gov.ln.
Strona internetowa Mexican Electlons and the Rlse of Greens, www.greens.org.
Strona internetowa MKP, www.mkp.sk.
Strona internetowa sdku, www.sdku.online.sk.
Strona internetowa strana-smer.sk.
Strona internetowa PES www.pes.org.
Strona internetowa Reforma Politico Electoral 1996, www.ife.org.mx.
Strona Internetowa www. Turklsh Embassy_org.
234
Bibliografia
Strona lnternetowawww.demstrana.sk/memorandum html., Memorandum Slovensklej Demo-kratcickej Koallcie.
Strona Internetowa www.europeanforum.bot-consult.se, Major Political Partles In Slovakla, Eu-ropean Forum Homepage.
Strona Internetowa www.lndlan-electlons.com.
Strona Internetowa www.psr.keele.ac.uk; Brltlsh Polltlcs.
Strona Internetowa www.demstrana.sk/vymaśenie html, Spoloćne vyhlasenle predsedov stran KDH, DU, DS, SDSS, SZS, MK Turkey.
Upadhyay R., BJP and Electoral Polittcs, artykuł zamieszczony na stronie Internetowej South Asla Analysls Group, www.saag.org.
Varshney Ashutosh, The Twelfth Elections of India's Lok Sabha, February 1998, artykuł zamieszczony na stronie Interentowej Asla Sodety Publications, www.aslasociety.org.
Verney Douglas V., Change of Reginie or Party System. Two Possible Ręforms, artykuł zamieszczony na stronie internetowej Center For Advanced Study of India at the University of Pennsylvania, www.sas.upenn.edu.
Czasopisma:
Anklesaria Aiyar Swamlnathan S., Wojna Indii z Indiami, "Świat i Polska" 2003. Prognozy, analizy, opinie, wydanie specjalne "Polityki", XII 2002-III 2003.
Niewiadowski Andrzej .Prawica ma Jeszcze szansę, "Rzeczpospolita" 11.04.2002. Niewiadowski Andrzej, Mobilizacja przed drugą turą, "Rzeczpospolita" 20.04.2002. Policja zamyka lokale Batasuny, "Rzeczpospolita" 28.08.2002. Szostkiewicz Adam, Chleba, Europy, islamu, "Polityka" 16.11.2002. Wielowiejska Dominika, Skąd brać na politykę, "Gazeta Wyborcza" 22.11.2000.








Indeks osób

Advani Lal Kriszna 188
AghAtillal6, 53, 55, 228
Aldrich John H. 177, 183, 184, 228
AllenB.P. 177
Anklesarla Alyar Swaminathan S. 188, 234
Antoszewskl Andrzej 25, 50, 57, 68, 77, 115,
128, 129, 135, 141, 143, 228-230, 232 Ataturk, właśc. Mustafa Kemal Pasa 106, 200,
201,206 Axelrod Robert 145


Balko D. 208, 230
Bankowlcz Marek 76, 228
Bardl Luclano 224, 228
Basznlak Bogusław 231
Beck Paul Allen 9, 11, 181-183, 228
Berllnguera Enrlco 60
Bernstein Eduard 59, 62
Beyme Klaus von 23, 24, 37-40, 147, 208,
228
Blrch Sara 136, 233 Blair Tony 64, 228 Blas Andres de 72, 231 Blondel Jean 103, 106, 107, 108, 228 Broughton David 67, 68, 228 Budge łan 96, 103, 228 Buli Martin J. 61, 228 Burchell Jon 94, 228 Burguete Araceli 193, 233 Burkę Edmund 8 Burklin W. 87, 89, 229 Buzek Jerzy 140, 146
Cagaptay Soner 206, 228 Caldera Rafael 66, 67, 228 Calles Plutarco EUas 193
Cardenas Cuauhtemoc 195, 198 Cardenas Lazaro 198 Carkoglu Ali 204, 205, 206, 228 Carlos Juan 16 Ćarnogurski Jan 210, 218 Castles Francis G. 139, 230 Chojnicka Krystyna 59, 230 Cotarelo Ramon 72, 321 Cotta Maurizio 229 Crosman Herbert A. 177, 233


Daalder Hans 120, 147, 228, 231
Dalton Russell J. 40, 83, 87, 89, 122, 123,
125-127, 229, 230 Dano R. 208, 230
Davidson Roger H. 156, 169, 180, 229 Demirel Sulejman 202, 203 Desa! Morarlj 185 Dobrzyckl Wiesław 192, 229 Downs Anthony 8, 9 Downs William M. 79, 229 Duverger Maurice 12, 13, 19, 28-30, 44, 59,
103, 106, 107, 229 Dydak Elżbieta 220, 229 Dzurinda Mikulaś 218, 219
Ecevit Bulenta 203 Ecevit Rashan 203 Erbakan Necmettin 202, 203 Erdogan Recep Tayyip 206
F
Fico Robert 218
Fieschi C. 76, 80, 229
Flscher Joschka 95
Fitz D. 196, 199
Flanagan Scott C. 40, 122, 126, 127, 229
236
Indeks osób



FonfaraA. 161, 162, 230
Fortuyn Plm 79
FoxVlncente 198
Franco Bahamonde Frasnclsco 71, 106
G
Gabal Ivan 208, 231
Gaffney J. 76, 220, 229
Gallagher Mlchael 29, 57, 70, 72, 73, 117, 119,
124, 127, 128, 138, 145, 154, 155, 229 Gandhl Indira 185, 186 Gandhl Mohandas Karamchand 185 Gandhi Rajiv 185-187 Gandhi Sonla 186, 187 Gaulieder Frantiśek 159, 215 Gerry Elbridge 169 Gewehr Wesley M. 177, 233 Glddens Anthony 64, 83, 229 Giscard d'Estalng Valćry 220 Gordon Donald C. 177, 233 Gorgol Andrzej 161, 229 Grabowska Mirosława 25, 229 Granat Mirosław 161, 229 Greeley Horace 179 Grzybowski Marian 19, 71, 76, 121, 157, 158,
228, 229, 232 Gunther Richard 192
Habermas Jurgen 88
Hamilton Alexander 178
Hanley Davld 67, 68, 69, 220, 221, 229-231
Harmel Robert 48, 49, 52, 229
Havel Vaclav 100
Hayek Friedrich August von 88
Held David 87, 88, 229
Herbut Ryszard 10, 11, 25, 38, 57, 74, 75, 77,
104, 115, 116, 123, 128, 129, 141, 143,
208, 228-230, 232, Hertz Aleksander 177, 178, 181, 229 Higley John 192 Hirter Hans 158, 231 Hix Simon 220, 223, 229 Honajzer Jifi 19, 101, 229 Hume David 8 Huntlngton Samuel Phillips 71, 229
Ignazi Piero 75-77, 84, 230 Inglehart Ronald 82, 87, 230 Isensee Josef 155, 230 IvaldiG. 81, 232

Jabłoński Andrzej W. 116, 229 Jackson Andrew 178, 179, 183 Jagielski Mariusz 139, 230 Janicki Janusz 60, 63, 230 JanickiL. 161, 162, 230 Jaskólski Michał 61, 231, 232 Jednaka Wiesława 208, 229 Jefferson Thomas 178, 183 Jon Pierre 165, 230 Juhas B. 208, 230
Kalaycioglu Ersin 205 230
Kamiński Antoni Z. 43, 230
Katz Richard S. 11, 21, 28, 33-37, 40, 55,
139-142, 224, 228, 230, 231 Kersbergen Kees van 68, 230 Key V.O. Jr 10, 11, 24, 42, 230 Kiełmiński Zbigniew 143, 230 Kilar Roman 81, 230 Kirchheimer Otto 28, 30, 31, 69, 230 KirchhofPaul 155,230 Kitschelt Herbert 89, 93-95, 230 Klaus Vaclav 101 Knight Alan 192, 193, 198, 230 Kołodziejczyk Dariusz 200-202, 205, 230 Kopczyński Maciej 32, 136, 233 Kosowska Beata 221, 230 Kovac Michał 213, 214 Kowalik Tadeusz 64, 228 Kozub-Ciembroniewicz Wiesław 59, 62, 63,
230
Krawczyk Zbigniew 43, 230 Krzywicka Krystyna 65, 230, 232 Kubin L. 208 Kuechler Manfred 87, 89, 229, 230
Lak Daniel 188, 233
LaPalombara Joseph 13-15,28, 69, 106, 186,
192, 230
Laąuer Walter 76, 230 Lastic Erik 213, 215, 231 Laver Michael 29, 57, 70, 72, 73, 117, 119,
124, 127, 128, 138, 145, 146, 148, 150-
-155, 229
Lawson Kay 8, 10, 230 Leon XIII, papież 65 Le Pen Jean-Marie 79, 81, 230 Lewis Paul G. 16, 131, 229, 232 Lijphart Arend 20, 153, 155, 231
LipsetSeymourM. 115-117, 119, 120,126,231 Lucardie Paul 67, 231 Luebbert Gregory M. 150, 151, 153,231 Lutni Ruth 158, 231
Indeks osób
Olszewskl Edward 65, 66, 232 Otahal Mllan 98, 232 Ózal Turgut 203
237


Ławnłczak Artur 164, 165, 231

Ś

M
McClave D.E. 76, 228
Macpherson Crawford Brough 88
Magala Sławomir 231
Magulre Maria 120, 231
Mahler Gregory S. 156, 157, 159
Malr Peter 11, 25, 28, 29, 33-37, 40, 55, 57,
68, 70, 72, 73, 107, 115-117, 119, 120,
124, 127-135, 138, 145, 147, 154, 155,
224, 228-232
Majchrowski Jacek 65, 163, 231 Major John 140 Malova Darlna 213, 215, 231 Mannheim Karl 71, 231 Markowski Radosław 32, 136, 233 Materska-Sosnowska A. 96 Mećiar Vladlmlr 208, 209, 213, 216, 217 Meseżnikov Grlglrj 210, 213, 215, 217, 218,
231
Meyer Luzius 158, 231 Mlchels Robert 48, 231 MlnkenbergM. 77, 78, 80, 231 Mlsztal Bronisław 86, 231 Mlzlnlak Wacław 89, 91, 95, 231 Mołdawa Tadeusz 143, 230 Montero J. R. 72, 231 Moravćlk Jan 216 Morawski Witold 43, 230 Mosley Oswald 76
N
Nalewajko Ewa 31, 55, 231
Napel ten Hans-Martien 67, 231
Narll Nilufer 201, 205, 232
Nehru Jawaharlal 185
Neumann Slgmund 8, 9, 10, 23, 30, 74, 105,
231, 232
Newton Kenneth 96, 103, 228 Nlcolson Jlm 220 Nlewladowskl Andrzej 172, 234 Nozick Robert 88
O
Obregon Alvaro 193
Oleszek Walter J. 156, 169, 180
103,
105,
Panebianco Angelo 44-48, 52, 54, 55, 232
Pankowskl Rafał 80, 232
Petaln Philippe 76
Pottier Antolne 65
Prldham Geoffrey 16, 131, 148, 229, 232
Pye Luclan W. 186, 232
Rokkan Stein 20, 115-117, 126, 231 Roosvelt Franklln Delano 183 Roosvelt Theodore 181 Rosę Rlchard 120, 232 Roskln Mlchael G. 131, 232 Rustow Dankwart A. 74, 232
s
Sabatier Paul A. 93, 182, 232 Sarnecki Paweł 157, 158, 232 Sartorl Giovanni 7-10, 24, 25,
109-114, 151, 232 Schields J. 76, 229 Schleslnger 9 Schmltter Philippe 21, 22 Schofleld Norman 146, 148, 150-152, 230 Schónhuber Franz 76 Schróder Gerhard 64, 228 Schuster Rudolf 216 Scott Andrew 88, 232 Scott Robert E. 192, 232 Sllk Paul 232 Sjólln Mats 153, 154, 232 Skórzyński J. 99
Smlth Gordon 108, 109, 184, 232 Sobczak Jacek 161, 229 Sobkowiak Leszek 116, 229 Sobolewska-Myślik Katarzyna 17, 19, 51, 98,
153, 208, 232
Sobolewski Marek 12, 243, 160, 185, 232 Solsten E. 76, 228 Sparks David S. 177, 233 Strom Kaare 148, 149, 157, 232 Stromberg Roland N. 177, 233 Stupńan I. 208, 230 Svasand Lars 48, 49, 52, 165, 229, 230 Swyngedouw M. 81, 232 Szacki Jerzy 75, 232 Szawiel Tadeusz 25, 229

Szczupaczyńskl Jerzy 48, 93, 182, 232 Szczur Sławomir 32, 136, 233 Szomolanyl S. 213, 231 Szostklewlcz Adam 234
Taggart Paul 78, 84, 232 Tezanos Jose Felix 72, 231 Thatcher Margaret 72, 140 TókaGabor 131, 135, 233 Tokarczyk Roman 71, 233 Touralne Alaln 97, 233
U
UUcka Grażyna 86, 233 UpadhyayR. 188 Urwln Derek 120, 232
Vajpayee Atal Beharl 187 Vallace George 181 Varshney Ashutosh 186, 188 Velślc M. 208, 230 Verney Douglas V. 190


W
Wałecki Marcin 164, 233
Wałęsa Lech 99
Ware Alan 37, 233
Wasilewski Jacek 32, 136
Weber Max 12, 70, 105
Welner Myron 13-15, 28, 69, 106, 186, 192,
230
Wesołowski Włodziemierz 53, 233 Widfeldt Anders 165, 230 Wielowlejska Dominika 164, 234 Wildenmann Rudolf 139, 230 Woods R. 76, 80, 229
Zakrzewska Janina 76, 233
Zaremba Jerzy M. 232
Zięba Andrzej 19, 72, 74, 76, 221, 228, 232,
233
Zilliacus Kim O.K. 90, 93, 96, 233 Zwierzchowski Eugeniusz 229, 230, 232
Żukowski Arkadiusz 20, 168, 169, 233



Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Wydanie pierwsze
Arkuszy drukarskich 15
Skład i łamanie: Auto Graf, Warszawa
Druk ukończono w maju 2004 r.
Druk i oprawa: Pabianickie Zakłady Graficzne SA
ul. Piotra Skargi 40/42, Pabianice
Zajrzyj na naszą stronę
24 godziny na dobę!
łatwe wyszukiwanie! pełna informacja o książkach!
rabaty i promocje! @neksy internetowe -materiały dydaktyczne i multimedialne online
przez telefon:
Zamów nasz