Obciążenia kręgosłupa
Pozycja ciała
Maciej Starzyk
podczas wykonywania pracy
Koncentracja uwagi Komisji Europejskiej, a w szczególności Komitetu Wyższych Inspektorów
Pracy (SLIC) na zagrożeniach układu mięśniowo-szkieletowego wynika z konieczności zapew-
nienia lepszego zrozumienia i stosowania w praktyce dyrektywy nr 90/269/EWG w sprawie mi-
nimalnych wymagań dotyczących ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy podczas ręcznego
przemieszczania ciężarów. Dla problemów zdrowotnych związanych z układem mięśniowo-
-szkieletowym istotne znaczenie ma bowiem środowisko pracy. Może ono zwiększać ryzyko,
zwłaszcza urazów kręgosłupa, jeżeli stanowisko pracy uniemożliwia przemieszczanie ciężarów
przy zachowaniu prawidłowej pozycji pracownika.
Pozycja przyjmowana podczas pracy zdeterminowana jest poprzez F2. Natomiast ramię siły mięśni (F1) jest niezmienne. W związku
zależności pomiędzy przestrzenną konstrukcją stanowiska pracy, wy- z powyższym wzrost naprężenia w mięśniach powodowany jest przez
konywanymi czynnościami a wymiarami antropometrycznymi pra - oddalenie przenoszonego ciężaru od sylwetki człowieka (ramię y).
cownika. Optymalną pozycję zapewnia dostosowanie przestrzennej Z powyższego schematu wynika, że zmniejszenie obciążeń działają -
konstrukcji stanowiska pracy do wymiarów antropometrycznych pra - cych na elementy kręgosłupa w najprostszy sposób można uzyskać
cownika, tak aby nie stwarzać konieczności utrzymywania niewygod- poprzez utrzymanie jak najmniejszej odległości między przenoszo -
nych pozycji, np. skrętu czy pochylenia, które powodują zmianę roz nym ciężarem a sylwetką człowieka.
-
kładu sił w krążkach międzykręgowych. Przy wyprostowanym krę - Pozycje ciała wymagające nienaturalnych pozycji kręgosłupa po-
gosłupie siły rozłożone są równomiernie. W przypadku pochylenia wodują występowanie dużych wartości sił ściskających i tnących oraz
od strony wewnętrznej wartości sił ściskających są znacznie więk- momentów sił nie tylko w kręgosłupie (rys. 3), ale także w stawach
sze niż od strony zewnętrznej (rys. 1, 2). kończyn górnych i dolnych, co jest bezpośrednią przyczyną powsta -
wania urazów i dolegliwości układu mięśniowo -szkieletowego.
Najczęściej obserwowana niena turalna pozycja kręgosłupa powo-
dująca niekorzystny rozkład sił w jego strukturze występuje podczas
Ściskanie Ścinanie Skręcanie Zginanie
Nierównomierne Równomierne
Rys. 3. Główne obciążenia elementów kręgosłupa.
obciążenie dysku obciążenie dysku
pochy lenia tu łowia do przodu z jednoczesnym wygięciem pleców na ze -
Rys. 1. Krążki międzykręgowe podczas pozycji cia ła wnątrz przy podnoszeniu przedmiotów z poziomu pod łogi. Mamy wów -
z pochylonym i wyprostowanym kręgosłupem. czas do czynienia, poza siłami ściskania, również z siłami tnącymi
oraz dodatkowymi siłami pochodzącymi od ciężaru podnoszonego
Układ biomechaniczny kręgosłupa przedmiotu, a tworzącymi momenty gnące w poszczególnych czę -
ściach kręgosłupa.
Moment skręcający niekorzystny dla dysków znajdujących się mię -
Poszczególne połączenia kręgów kręgosłupa można przedstawić
schematycznie jako układ dz
wigni, na który działają różne siły, po - dzy kręgami powodowany jest przenoszeniem ciężarów poprzez ob-
rót tu łowia wokół jego osi na przykład z przenośnika taśmowego na pa -
wodując powstawanie kilku rodzajów obciążeń, w tym momentów
gnących (rys. 2). Siła F2 jako siła zewnętrzna pochodząca w znacz - letę transportową.
nej części od przenoszo -
Rys. 2.
Pozycja optymalna
nego ciężaru wywołuje
reakcję mięśni grzbietu ja-
ko siły przeciwstawnej, Możliwość dostosowania przestrzennej konstrukcji stanowiska pra-
która umożliwia utrzyma - cy do wymia rów antropometrycznych pracownika, zapewnia właści-
nie linii kręgosłupa. Siła wą dla określonych czynności pracy, najmniej narażoną na obciążenia
F1 wynika z wewnętrz - pozycję ciała. Optymalną jest pozycja naturalna, czyli pozycja stojąca
nego naprężenia, jakie z wyprostowanym kręgosłupem i kończynami górnymi opuszczonymi
panuje w mięśniach wzdłuż ciała. Niewygodna, znacznie odchylona od naturalnej, pozycja
grzbietu wywołanych siłą ciała może powodować przeciążenia mięśni, wiązadeł i ścięgien. Im
IP 2/2009
24
jest znaczniejsze odchylenie ciała od pozycji naturalnej, tym większe
obciążenie układu mięśniowo -szkieletowego.
Niewłaściwa pozycja przy pracy jest przyczyną znacznego obcią -
żenia i zmęczenia układu mięśniowo-szkieletowego. Pogłębia się to,
gdy wykonywane czynności wymagają wywierania siły na składowe
elementy stanowiska pracy, jakimi są środki pracy, narzędzia pra -
cy oraz elementy sterownicze. Oznacza to, że stanowisko pracy za -
projektowane z uwzględnieniem zasad ergonomii powinno umożli -
wiać pracownikowi wykonywanie czynności pracy w sposób optymal -
ny, z uwzględnieniem pozycji przy pracy, kierunku działania i war -
tości siły, częstości jej występowania oraz czasu oddziaływania ob -
ciążenia wynikającego z pozycji ciała i wywieranej siły.
1 Swobodne stanie. 2 Rozluz
nione siedzenie. 3 Rozluz
nione oparte
Rozłożenie obciążeń ramiona. 4 Rozluz
nione niepodparte stopy. 5 Siedzenie wyprostowa -
ne. 6 Pochylenie do przodu. 7 Pochylenie do przodu z wyprostowa -
-nymi plecami. 8 Wygięcie do tyłu.
W czasie pracy powinno się unikać nierównomiernego rozłoże -
nia obciążeń pomiędzy różnymi częściami ciała przez uwzględnie -
nie wymagań odnośnie do wartości siły oraz wielkości, kształtu i usy -
Rys. 5. Sposób siedzenia a obciążenie dysków.
tuowania urządzeń sterowniczych i narzędzi pracy, na które pracow -
nik oddziałuje w procesie pracy. Siła fizyczna powinna być wywie - Przemieszczanie wózka
rana przez te grupy mięśniowe, które są w stanie pokonać wartość
siły zewnętrznej, co wiąże się również z odpowiednią pozycją ciała
Przemieszczanie wózka poprzez jego ciągnięcie wywołuje więk -
podczas wykonywania danej czynności. Należy także uwzględnić fakt,
sze niż przy pchaniu wózka naprężenia mięśni grzbietu, jako reak-
iż w czasie pracy różne mięśnie i grupy mięśniowe powinny być ak - cję na występujący podczas tej czynności moment skręcający wywo -
tywizowane na zmianę, tak aby nie powodować przeciążeń i zmęcze - łany oporem wózka oraz masą ciała osoby ciągnącej. Suma tych ob-
nia układu mięśniowego.
ciążeń daje wartość obciążenia kręgu. Inaczej rozkład sił oraz ich war-
tości przedstawia się przy pchaniu wózka. Do układu obciążenia do -
Podczas stania chodzi siła wynikająca z naprężenia mięśni brzucha, które w tej po -
zycji są bardziej aktywne. Siła ta redukuje mo ment skręcający, któ-
Jeżeli wykonywana praca wymaga stania przez dłuższy czas, po - ry powstaje wskutek działania si ły pchania. Suma tych obcią żeń da -
mocne dla uniknięcia męczącego nacisku w odcinku lędz
wiowym krę - je mniejszą wartość obciążenia kręgu w porównaniu z obciążeniem
kręgu w trakcie ciągnięcia wózka. Obciążenie kręgu przekłada się
gosłupa jest ułożenie jednej z kończyn dolnych na niskim podnóżku.
Co kilka/kilkanaście minut należy zmienić pozycję stania, zdejmu - na naprężenia występujące w dysku.
jąc z podnóżka jedną kończynę i opiera jąc na nim drugą. Na leży utrzy -
Służba zdrowia
mywać właściwą sylwetkę poprzez ułożenie głowy, barków i bioder
w linii prostej z głową uniesioną i wciągniętym brzuchem.
Grupą zawodową szczególnie narażoną na obciążenia układu mię -
śniowo -szkieletowego są pracownicy służby zdrowia. Poznanie me -
chanizmu działania układu mięśniowo -szkieletowego pomaga zrozu -
mieć problemy zdrowotne tej grupy zawodowej. Zastosowanie dobrej
techniki przy wykonywaniu pracy związanej z przemieszczaniem pa -
cjentów nie wystarczy.
Na szkoleniach pracownicy służby zdrowia poznają właściwe tech-
niki podnoszenia pacjentów dotyczące zginania kolan, utrzymywa -
nia prostych pleców, trzymania pacjenta blisko ciała i używania mię -
śni nóg do tych czynności. Jed nak podnoszenie pacjentów może od-
bywać się w bardzo różny sposób. Często trudno utrzymać wówczas
właściwą pozycję, zwłaszcza że sposób podnoszenia zależy też od sa -
mego pacjenta.
Problemy z przemieszczaniem pacjentów wynikają z:
 możliwości upadku chorego, zsunięcia lub wykonania niespo -
dziewanego, nagłego ruchu, czy też z utraty równowagi przez cho -
Rys. 4. Pozycje podczas stania.
rego,
 nieodpowiednich warunków fizycznych pracownika służby
Podczas siedzenia
zdrowia,
 braku odpowiedniej liczby pracowników w przypadku koniecz-
Podstawową zasadą prawidłowego siedzenia jest utrzymywanie
ności zastosowania technik transportu zespołowego.
prostych pleców z możliwością oparcia w dolnym ich odcinku. Na -
leży ułożyć kolana nieco powyżej linii bioder poprzez odpowiednie
Praktyczne przykłady
przystosowanie siedziska lub użycie podnóżka. Obracając się w po -
zycji siedzącej należy wykonać ten ruch całym ciałem, korzystając
z mechanizmu obrotowego krzesła, unikając skrętu tułowia. By przemieścić leżącego pacjenta z łóżka na krzesło jezdne, na -
Podczas prowadzenia pojazdu konieczne jest utrzymanie prostych leży ustawić krzesło blisko łóżka i zablokować koła. Jeśli pacjent
pleców i ustawienie fotela w taki sposób, aby nie schylać się w ce- nie jest w stanie unieść się o własnych siłach do pozycji siedzą-
lu użycia poszczególnych włączników. Przy dłuższej podróży wyma- cej, należy umieścić jedno ze swoich ramion pod nogami pacjen -
gane jest wygodne oparcie dolnego odcinka pleców. ta, a drugie ramię pod jego plecami. Następnie przemieszczamy
2/2009 IP
25
Obciążenie kręgu L3 kręgosłupa
Sadzanie pacjenta na łóżku.
pacjenta nad krawędz
łóżka obracając go w taki sposób, aby usiadł Regułą jest stosowanie zasad ergonomii na wszystkich stanowi -
na krawędzi łóżka. Stopy należy utrzymywać w odległości zbliżo - skach pracy. W przy padku prac stwarzających szcze gólne ryzyko za-
nej do szerokości ramion. Kolana powinny być lekko ugięte. Czyn- wodowe niezbędne wymagania uregulowano szczegółowo.
ności te powinny być wykonywane przy wyprostowanych plecach. Przy pracach związanych z ręcznym przemieszczaniem przedmio-
W celu przemieszczenia pacjenta z łóżka na krzesło, należy jego tów, gdzie należy zapewnić wystarczającą przestrzeń, zwłaszcza
lekko oddalone od siebie stopy ułożyć na podłodze, ręce zaś oprzeć w płaszczyz
nie poziomej, umożliwiającą zachowanie prawidłowej po -
na łóżku lub na ramionach przemieszczającego go pracownika. Na - zycji ciała pracownika podczas pracy, stosuje się rozporządzenie Mi -
stępnie należy objąć pacjenta wokół tułowia, złączając ręce. Pracow- nistra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 14 marca 2000 r. w sprawie
nicy służby zdrowia mogą używać do tego celu pasów, ręczników itp., bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transporto -
które mocowane są wokół bioder pacjenta. Pracownik chwyta pas wych, (Dz. U. Nr 26, poz. 313 ze zmianami Nr 82, poz. 930).
podczas podnoszenia pacjenta. Przemiesz czaną osobę należy trzy- Organizu jąc pracę przy monitorze ekranowym pracodawca jest obo
-
mać blisko siebie. wiązany zapewnić pracownikom warunki zgodne z rozporządzeniem
Podczas umieszczania pacjenta na krze śle należy stanąć naprze- Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie
ciw pacjenta i trzymając go, obrócić się wokół własnej osi w kierun - bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w mo -
ku krzesła, ugiąć kolana i opuścić pacjenta na krzesło. Pacjent po - nitory ekranowe (Dz. U. Nr 148, poz. 973), a uwzględniające:
winien obiema rękoma opierać się o poręcze krzesła jeszcze  łączenie przemienne pracy związanej z obsługą monitora
przed całkowitym umieszczeniem go na siedzisku. ekranowego z innymi rodzajami prac, które nie obciążają narządu
wzroku i są wykonywane w innych pozycjach,
Szczególne unormowania
 usytuowanie klawiatury w sposób, który nie powodowałaby zmę-
czenia mięśni kończyn górnych podczas pracy,
Problem pozycji ciała przy wykonywaniu pracy przepisy bhp re -  ustawienie elementów wyposażenia w odpowiedniej odległości
gulują zarówno w sposób ogólny, jak i szczegółowy. Zależy to zarów- od pracownika, bez konieczności przyjmowania wymuszonych pozycji,
no od rodzaju prac, jak i kategorii pracowników, w tym kobiet i pra -  wyposażenie stanowiska pracy w krzesło o wymiarach oparcia
cowników młodocianych. i siedziska zapewniających wygodną pozycję ciała i swobodę ruchów,
Sadzanie pacjenta na krzesło.
IP 2/2009
26